Chương III�CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

1. VAI TRÒ CỦA SẢN XUẤT VẬT CHẤT VÀ QUY LUẬT QUAN HỆ SẢN XUẤT PHÙ HỢP VỚI TRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT
2. BIỆN CHỨNG CỦA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG
3. TỒN TẠI XÃ HỘI QUYẾT ĐỊNH Ý THỨC XÃ HỘI VÀ TÍNH ĐỘC LẬP TƯƠNG ĐỐI CỦA Ý THỨC XÃ HỘI
4. HÌNH THÁI KINH TẾ-XÃ HỘI VÀ QUÁ TRÌNH LỊCH SỬ-TỰ NHIÊN CỦA SỰ PHÁT TRIỂN CÁC HÌNH THÁI KINH TẾ-XÃ HỘI
5. VAI TRÒ CỦA ĐẤU TRANH GIAI CẤP VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI ĐỐI VỚI SỰ VẬN ĐỘNG, PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI CÓ ĐỐI KHÁNG GIAI CẤP
6. QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ VỀ CON NGƯỜI VÀ VAI TRÒ SÁNG TẠO LỊCH SỬ CỦA QUẦN CHÚNG NHÂN DÂN

​

1.1. Sản xuất – Cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội.

1.1.1. Khái niệm sản xuất vật chất và phương thức sản xuất

1.1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội

1.2. Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất.

1.2.1. Khái niệm lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

1.2.2. Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

1. VAI TRÒ CỦA SẢN XUẤT VẬT CHẤT VÀ QUY LUẬT QUAN HỆ SẢN XUẤT PHÙ HỢP VỚI TRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT

​

1.1. Sản xuất – Cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội.

- Sản xuất xã hội bao gồm:

• Sản xuất vật chất.
• Sản xuất tinh thần.
• Sản xuất ra bản thân con người.

- Sản xuất vật chất: Là hoạt động có ý thức của con người, nhằm cải biến các tồn tại tự nhiên, thỏa mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người, của xã hội

​

Sản xuất nông nghiệp bằng máy móc

Cấy lúa-sản xuất nông nghiệp thủ công

Trồng cây công nghiệp-cây cao su

Trồng trà

Sản xuất nông nghiệp

Chăn nuôi

Chăn nuôi gia cầm

Sản xuất công nghiệp

Sản xuất công nghiệp

1.1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội

• Sản xuất vật chất là cơ sở tồn tại xã hội
• Là tiêu chuẩn quan trọng đánh giá sự phát triển xã hội
• Là cơ sở giải thích các hiện tượng văn hóa tinh thần

1.1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội

Vai trò quyết định của sản xuất vật chất với đời sống xã hội

 Xã hội không thể thỏa mãn nhu cầu của mình bằng những cái có sẵn trong tự nhiên. Để duy trì và ngày càng nâng cao đời sống của mình, con người phải tiến hành sản xuất của cải vật chất; nếu không có sản xuất xã hội sẽ diệt vong. Vì thế sản xuất vật chất là một điều kiện cơ bản của mọi xã hội.

 Đồng thời, trong quá trình sản xuất nhất định, con người còn sản xuất và tái sản xuất ra những quan hệ xã hội của mình, tất cả các quan hệ nhà nước, chính trị, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật, v. v… đều hình thành và phát triển trên cơ sở sản xuất.

1.1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội

Vai trò quyết định của sản xuất vật chất với đời sống xã hội

Sản xuất vật chất là cơ sở cho sự tiến bộ xã hội. Nền sản xuất phát triển không ngừng tiến lên từ thấp đến cao sẽ làm cách thức sản xuất của con người thay đổi, kỹ thuật được cải tiến, năng xuất lao động nâng cao. Sự biến đổi ấy, đến lượt nó sẽ dẫn đến các quan hệ giữa con người với con người và toàn bộ mọi mặt của đời sống xã hội cũng thay đổi theo.

1.1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội

 Phương thức sản xuất quyết định tính chất của xã hội. Các giai cấp, kết cấu giai cấp và tính chất của các mối quan hệ giữa các giai cấp, cũng như các quan điểm về chính trị, pháp quyền, đạo đức, triết học v.v…

 Phương thức sản xuất quyết định sự chuyển biến của xã hội loài người qua các giai đoạn lịch sử.

1.2. Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất�- LLSX và QHSX, hai mặt đối lập của PTSX�- Là quy luật cơ bản của sự vận động và phát triển của xã hội�- Là cơ sở để nhận thức các quy luật khác

Hai phương diện cơ bản của qúa trình sản xuất vật chất của xã hội

NGƯỜI LAO ĐỘNG

trong tổ chức sản xuất hiện đại

LLSX

Mối quan hệ giữa

con người với tự nhiên

Người lao động

Chủ thể của quá trình sản xuất

Tư liệu sản xuất

TƯ LIỆU LAO ĐỘNG

ĐỐI TƯỢNG LAO ĐỘNG

CÔNG CỤ SẢN XUẤT

Quan hệ

sở hữu TLSX

Quan hệ tổ chức

quản lý sản xuất

Quan hệ

phân phối

QUAN HỆ

SẢN XUẤT

Mâu thuẫn

không phù hợp

QHSX Kìm hãm LLSX

​

Giải quyết

mâu thuẫn

Xoá bỏ 1 QHSX cũ ,

1PTSX mới ra đời

thống nhất

phù hợp

QHSX thúc đẩy LLSX

LLSX

quyết định

QHSX

sự thống nhất tương đối = sự tồn tại của 1 PTSX

Sự phát triển không ngừng của LLSX là nguyên nhân của mâu thuẫn  giải quyết mâu thuẫn để tạo ra một PTSX mới hay sự phù hợp mới kích thích LLSX phát triển

Mối quan hệ BC giữa llsx và Qhsx

- Lực lượng sản xuất quyết định:

• Llsx ở trình độ nào -> Qhsx ở trình độ ấy
• Llsx thay đổi -> Qhsx thay đổi theo

- Vai trò của QHSX:

• Quan hệ sx thúc đẩy Llsx: khi nó phù hợp
• Qhsx kìm hãm… khi không phù hợp: quá lạc hậu, cao giả tạo

Vận dụng

_ Vi llsx quyết định:

• Muốn p.triển trước hết phải pt llsx
• Từ một nước nông nghiệp… cần CNHHĐH
• Để có vốn… -> chấp nhận nhiều hình thức sở hữu -> kinh tế nhiều thành phần

- Vì vai trò của qhsx

• Từng bước thiết lập QHSX XHCN (sở hữu công cộng, công hữu) phù hợp với trình độ của ptriển của Llsx

Vận dụng(tt)

- Vì vai trò của qhsx

• Cải tiến tổ chức, quản lý sản xuất, nâng cao kỷ luật lao động
• Tiến hành phân phối và tái phân phối hợp lý.

2. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội

CƠ CẤU KINH TẾ NHIỀU THÀNH PHẦN,

DỰA TRÊN CHẾ ĐỘ ĐA LOẠI HÌNH SỞ HỮU ... CỦA NƯỚC TA HIỆN NAY

Ng©n hµng Vietcombank

C«ng ty thÐp liªn doanh Nippovina (VN – NhËt)

2.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

- CSHT: toàn bộ những quan hệ sản xuất:

• QHSX tàn dư
• QHSX thống trị
• QHSX mầm mống

- KTTT:

• Tư tưởng: CT, PQ, TH, ĐĐ, Tgiáo,…
• Thiết chế: NN, Đảng CT, Giáo hội…

2.2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội

- CSHT quyết định KTTT:

• CSHT nào -> KTTT ấy: Giai cấp nào nắm giữ Tlsx thì quyết định KTTT
• CSHT thay đổi -> KTTT sớm hay muộn cũng thay đổi: khi giai cấp thống trị không còn giữ được vai trò thống trị về kinh tế -> cũng mất vai trò thống trị về Kttt

​

2.2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội(TT)

- Vai trò của KTTT:

• KTTT bảo vệ CSHT đã sinh ra nó: Nhà nước với công cụ quyền lực chuyên nghiệp có tác động mạnh mẽ đến cơ sở hạ tầng.
• Tác động đến sự vận động, phát triển của CSHT: thúc đẩy, kìm hãm

2.3. Vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng �và kiến trúc thượng tầng vào thực tiễn Việt Nam

- "Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa

- Phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ.

- Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa; đó chính là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

​

2.3. Vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng �và kiến trúc thượng tầng vào thực tiễn Việt Nam

- Có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo

• Kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc
• Không ngừng đổi mới hệ thống chính trị, nâng cao vai trò lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

​

​

3.1. Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội

​

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội

3.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội

- Kh¸i niÖm tån t¹i x· héi

* Tån t¹i x· héi lµ toµn bé sinh ho¹t vËt chÊt vµ những ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi.

(Gi¸o trình TriÕt häc M¸c – Lªnin. NXB ChÝnh trÞ QG, 2006)

C¸c yÕu tè chÝnh

T¹o thµnh tån t¹i X· héi

ĐiÒu kiÖn

tù nhiªn

ĐiÒu kiÖn

d©n sè

Ph­¬ng thøc s¶n xuÊt

C¶nh s«ng nói

N1-C13-T1

Con ng­êi

N1-C14-T2

C«ng nh©n trong nhµ m¸y dÖt may

N1-C14-T3

3.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội(tt)

Kh¸i niÖm vµ kÕt cÊu cña ý thøc x· héi

Mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm toàn bộ những quan điểm, tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng,... của những cộng đồng xã hội, nảy sinh từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.

3.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội(tt)�KÕt cÊu cña ý thøc x· héi

ý thøc

chÝnh trÞ

ý thøc

Ph¸p quyÒn

ý thøc

T«n gi¸o

ý thøc

ThÈm mü

​

Theo néi dung vµ lÜnh vùc ph¶n ¸nh ®êi sèng x· héi

​

V.I.Lªnin (1870-1924)

N1-C14-T4

¶nh phiªn toµ xÐt xö mét vô ¸n

N1-C14-T5

Mét buæi cÇu kinh cña ®¹o håi

N1-C14-T6

ThiÕu n­ bªn hoa huÖ

N1-C14-T7

3.1.1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội(tt)�KÕt cÊu cña ý thøc x· héi

ý thøc x· héi th«ng th­êng bao gåm :

• Những tri thøc
• những quan niÖm
• t©m lý x· héi

​

ý thøc

Lý luËn

​

Theo trình ®é ph¶n ¸nh

​

Mét tñ s¸ch ë th­ viÖn

N1-C14-T8

KÕt cÊu cña ý thøc x· héi

Tâm lý xã hội :

• Tình cảm, ước muốn, tâm trạng, tập quán
• Hình thành dưới ảnh hưởng trực tiếp của đời sống hàng ngày của họ và phản ánh đời sống đó

Hệ tư tưởng xã hội:

- Nhận thức lý luận về tồn tại xã hội

- Hệ thống những quan điểm, tư tưởng

- Sự khái quát hóa những kinh nghiệm xã hội

​

Phương thức phản ánh

Quan hÖ giữa t©m lý x· héi & hÖ t­ t­ëng

T©m lý x· héi

• Bao gåm toµn bé tình c¶m, ­íc muèn, t©m tr¹ng, tËp qu¸n . . . cña con ng­êi, cña mét bé phËn x· héi hoÆc cña toµn x· héi, hình thµnh d­íi ¶nh h­ëng trùc tiÕp cña ®êi sèng hµng ngµy cña hä vµ ph¶n ¸nh ®êi sèng ®ã.

HÖ t­ t­ëng

• Lµ trình ®é nhËn thøc lý luËn vÒ tån t¹i x· héi, lµ hÖ thèng những quan ®iÓm, t­ t­ëng (chÝnh trÞ, triÕt häc, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o), kÕt qu¶ cña sù kh¸i qu¸t ho¸ những kinh nghiÖm x· héi. HÖ t­ t­ëng ®­îc hình thµnh mét c¸ch tù gi¸c vµ ®­îc truyÒn b¸ trong x· héi

Quan hÖ giữa t©m lý x· héi & hÖ t­ t­ëng

• T©m lý x· héi vµ hÖ t­ t­ëng cã chung nguån gèc lµ tån t¹i x· héi, ®Òu ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi.
• T©m lý x· héi t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó tiÕp thu hÖ t­ t­ëng.
• HÖ t­ t­ëng gia tăng yÕu tè trÝ tuÖ cho t©m lý x· héi.

TÝnh giai cÊp cña ý thøc x· héi

​

- trong x· héi cã giai cÊp, c¸c giai cÊp cã những ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt kh¸c nhau, những lîi Ých kh¸c nhau do ®Þa vÞ x·

- héi cña mçi giai cÊp quy ®Þnh. DO ®ã, ý thøc x· héi cña c¸c giai cÊp cã néi dung vµ hình thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau hoÆc ®èi lËp nhau.

​

3.1.2. Vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội

“Kh«ng thÓ nhËn ®Þnh vÒ mét thêi ®¹i ®¶o lén nh­ thÕ, căn cø vµo ý thøc cña thêi ®¹i Êy. Tr¸i l¹i, ph¶i gi¶i thÝch ý thøc Êy b»ng những m©u thuÉn cña ®êi sèng vËt chÊt, b»ng sù xung ®ét hiÖn cã giữa c¸c lùc l­îng s¶n xuÊt x· héi vµ những quan hÖ s¶n xuÊt x· héi”.

(C.M¸c vµ Angghen Toµn tËp. NXB ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi 1995, TËp 13, Tr 15)

C¸c M¸c (1818 – 1883)

N1-C14-T13

3.1.2. Vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội(TT)

• Tån t¹i XH quyÕt ®Þnh ý thøc XH, ý thøc XH lµ sù ph¶n ¸nh cña tån t¹i XH, phô thuéc vµo tån t¹i XH.

 Nh­ vËy : Kh«ng thÓ tìm nguån gèc cña t­ t­ëng, lý luËn trong ®Çu ãc con ng­êi mµ ph¶i tìm ë ®iÒu kiÖn vËt chÊt XH.

Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội không phải một cách giản đơn trực tiếp mà thường thông qua các khâu trung gian

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội

• ý thøc XH th­êng l¹c hËu so víi tån t¹i XH.

Nguyªn nh©n :

• ý thøc xh kh«ng ph¶n ¸nh kÞp sù biÕn ®æi ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi.
• Do søc m¹nh cña thãi quen, truyÒn thèng, tËp qu¸n còng nh­ do tÝnh l¹c hËu, b¶o thñ cña mét hình th¸i ý thøc x· héi.
• ý thøc XH lu«n g¾n víi lîi Ých cña những nhãm, những tËp ®oµn ng­êi, những giai cÊp nhÊt ®Þnh trong XH.

​

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội(TT)

• Ý thức hội có thể vượt trước tồn tại xã hội:
• Tư tưởng khoa học tiên tiến có thể vượt trước sự phát triển của tồn tại xã hội,
• Vd:
• Dự báo được tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạo hoạt động thực tiễn
• Vd:

​

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội(TT)

• Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của nó:
• Nhứng giá trị trước đó
• Tiếp nhận những giá trị bên ngoài
• Trong xã hội có giai cấp, tính chất kế thừa của ý thức xã hội gắn với tính chất giai cấp của nó:
• Gc thống trị về kt lựa chọn sự kế thừa…

​

​

​

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội(TT)

• Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội

​

ý thøc

chÝnh trÞ

​

ý thøc

ph¸p quyÒn

​

ý thøc

NghÖ thuËt

​

ý thøc

T«n gi¸o

​

ý thøc

®¹o ®øc

​

ý thøc

Khoa häc

N1-C14-T19

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội(TT)

• Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội trong sự phát triển của chúng:
• Sự tác động qua lại gây nên những biến đổi độc lập tương đối.
• Tính chất kế thừa trong sự phát triển

3.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội(TT)

• Ý thức xã hội có khả năng tác động trở lại tồn tại xã hội:
• Tác động thúc đẩy:
• Tác động kìm hãm

Ý nghĩa phương pháp luận

• Bác bỏ mọi quan điểm siêu hình, máy móc, tầm thường về mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
• Từ tính quyết định của tốn tại xã hội đối với ý thức xã hội và tính độc lập tương đối của ý thức xã hội:
• Nhận thức các hiện tượng của đời sống tinh thần xã hội ta cần phải căn cứ vào tồn tại xã hội đã làm nảy sinh ra nó:
• Giải thích các hiện tượng tinh thần từ những phương diện khác nhau thuộc nội dung tính độc lập tương đối của chúng…

​