TÜRKİYE’DE DIŞ KUVVETLER

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ

Bu bölümde Türkiye’de akarsuların, rüzgarların, buzulların, karstik şekillerin, dalgaların oluşturduğu yer şekillerini ve bu şekillerin özelliklerini öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.7. Türkiye’deki yer şekillerinin oluşum sürecine dış kuvvetlerin etkisini açıklar.

TÜRKİYE’DE AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

Perşembe

Yaylası,

ORDU

Ülkemizde en fazla etkili olan dış kuvvet akarsulardır.

Kertik vadi örneklerine daha çok ülkemizdeki dağlık alanlarda rastlanır.

Karadeniz, Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Akdeniz’de rastlanır.

Kanyon vadilere daha çok Akdeniz kıyılarında rastlanır.

Tabanlı vadiler, daha çok Ege kıyılarında görülür.

Kertik

Vadi

Boğaz

Vadi

Kanyon

Vadi

Tabanlı

Vadi

TÜRKİYE’DE VADİ ÇEŞİTLERİ

Kanyon Vadi (Köprüçay)

Tabanlı Vadi (B.Menderes)

Düden

Şelalesi

Ülkemizde görülen yer şekillerinden biri de şelale ve dev kazanlarıdır. Tortum (Erzurum), Kırkmerdiven (Tunceli), Çır (Bingöl), Sarıkayalar (Bayburt), Ilısu (Mersin), Manavgat, Düden ve Kurşunlu (Antalya) başlıca şelalelerimizdir.

Peribacası,

Nevşehir

Ülkemizde peribacalarının en tipik örneklerine Ürgüp ve Göreme çevresi ile Uşak yakınlarında rastlanır.

Kırgıbayır,

Nevşehir

Türkiye’de Kapadokya yöresi, Mut ve Ankara çevresinde kırgıbayırın tipik örneklerine rastlanır.

Ardahan

Platosu

Türkiye’de platolar geniş yer kaplar. Platolarımızdan bazıları Obruk, Taşeli, Gaziantep, Ardahan ve Çatalca-Kocaeli’dir.

Çoruh

Nehri,

Artvin

Ülkemizdeki akarsuların akış hızları genellikle fazladır. Bu nedenle akarsularımız denge profiline ulaşmamıştır.

Birikinti

Konisi

Birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri ile dağ eteği ve dağ içi ovaları, dağların geniş yer kaplaması nedeniyle ülkemizde yaygın olarak görülür.

Aras

Nehri

Ülkemizde ırmak adalarına akarsu yatağının genişlediği ve yatak eğiminin azaldığı yerlerde rastlanır. Türkiye’deki akarsuların yatak eğimleri fazla olduğundan bu tür şekillere fazla rastlanmaz.

Bafra ve Çarşamba

Deltası

Ülkemizde görülen akarsu biriktirme şekillerinden biri de deltalardır. Deltalarımızın başlıcaları Çukurova, Göksu, Menemen, Bafra ve Çarşamba’dır.

TÜRKİYE’DE KARSTİK ARAZİLERDE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ

Aynalıgöl

Mağarası,

MERSİN

Türkiye’nin Karstik Arazileri

Türkiye’de karstik şekillere daha çok Toroslar’da rastlanır. Konya, Sivas, Çankırı ve Kayseri çevrelerinde de karstik şekiller yaygındır.

Gembos,

ANTALYA

Türkiye'de yer alan başlıca polye ovaları; Elmalı, Korkuteli ve Gembos (Antalya), Kestel ve Kocaova (Burdur), Acıpayam (Denizli) ve Muğla'dır.

Kızören Obruğu (Konya)

Cennet-Cehennem Obruğu (Mersin)

Yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle meydana gelen obruklara Obruk Platosu’nda yaygın olarak rastlanır. Kızören, Timraş, Kuruobruk, Çıralıdeniz, Suluobruk, Meyil obruğu bunlardan bazılarıdır. Silifke yakınlarında bulunan Cennet ve Cehennem obrukları turistik bir öneme sahiptir.

Ballıca Mağarası,

TOKAT

Damlataş, Dim (Alanya), Narlıkuyu (Mersin), Karain (Antalya), İnsuyu (Burdur), Yarımburgaz (İstanbul), Ballıca (Tokat) ve Karaca (Gümüşhane) ülkemizdeki mağaraların bazılarıdır.

Pamukkale

Travertenleri,

DENİZLİ

Denizli Pamukkale’deki ve buraya yakın olan Karahayıt travertenleri ülkemizde turistik değeri olan travertenlerdendir. Ülkemizdeki tipik travertenlerden biri de Antalya Ovası’nda yer almaktadır.

TÜRKİYE’DE RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

Gülşehir,

NEVŞEHİR

Türkiye'de rüzgâr aşındırmasının etkili olduğu alanlar

Mantar kaya (Nevşehir)

Patara kıyı kumulları (Antalya)

Ülkemizde Karapınar, Nevşehir, Aksaray ve Güneydoğu Anadolu'nun güneyi rüzgârların oluşturduğu yeryüzü şekillerinin en çok görüldüğü alanlardır. Ayrıca rüzgârlar, kıyılarımızda yer alan kumulların şekillenmesinde de doğrudan etkilidir.

Karapınar,

Konya

Ülkemizde Konya Karapınar’daki kumul, iç kesimlerde rüzgârların oluşturduğu başlıca yer şeklidir.

TÜRKİYE’DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

Kaçkar

Dağları,

RİZE

Mutlak konum özelliklerinden dolayı Türkiye'de buzulların etkili olduğu alanlar sınırlıdır. Jeolojik dönemlerde yaşanan iklim değişimlerinden dolayı buzulların meydana getirdiği yeryüzü şekillerine 2000 m’den daha yüksek alanlarda rastlanır. Bugünkü iklim şartlarına bağlı olarak kalıcı kar sınırı, ülkemizde 3000 metrenin üzerinde görülmektedir. Bu nedenle buzullara ve bunların oluşturduğu şekillere Ağrı, Erciyes, Kaçkar, Toros, Buzul gibi dağların yüksek kesimlerinde rastlanır.

Türkiye'de üzerinde buzul şekilleri yer alan dağlar

Ağrı Dağı’nın zirvesi buzullarla kaplıdır.

Ülkemizde buzul vadisi, sirk çanağı, hörgüç kaya ve morenlere buzulların etkili olduğu yüksek dağlarda rastlanmaktadır.

TÜRKİYE’DE DALGA ve AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

Ölüdeniz,

FETHİYE

Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili ayrıca dört denize kıyısı olan bir ülkedir. Buna bağlı olarak kıyılarımızda dalga ve akıntıların meydana getirdiği yeryüzü şekilleri ile kıyı tiplerine ait çok sayıda örnek bulunmaktadır.

Falez,

ANTALYA

Dağların kıyıdan başladığı ve kıyıya paralel uzandığı yerlerde dalga aşındırmasıyla meydana gelen falezlere yaygın olarak rastlanır. Bu tür şekillerin en çok olduğu yerler Akdeniz ve Karadeniz kıyılarıdır.

Ülkemizde kıyı oklarına kıyı derinliğinin az olduğu yerlerde rastlanır.

Kıyı oku,

Marmaris

Lagün Gölü,

Küçük Çekmece

(İSTANBUL)

Kıyı oklarının bir koyun önünü kapatmasıyla meydana gelen lagünlerin (deniz kulağı) örnekleri Büyükçekmece , Küçükçekmece ve Durusu gölleridir.

Kapıdağ Yarımadası

Sinop Yarımadası

Kıyılarımızda görülen yer şekillerinden biri de tombolodur. Kıyıya yakın bir ada ile kıyı arasının dalga ve akıntıların sürüklediği materyallerle dolması sonucu oluşmaktadır. Ülkemizdeki en tipik örnekleri Kapıdağ Yarımadası ve Sinop şehrinin kurulmuş olduğu yarımadadır.

ÜLKEMİZDEKİ KIYI TİPLERİ

Boyuna

Kıyı Tipi,

Antalya

Karadeniz ve Akdeniz’de dağlar kıyıya paralel uzanmaktadır. Falezlerin yaygın olduğu, girinti ve çıkıntının az olduğu bu kıyı tipi boyuna kıyılar olarak adlandırılır.

Ege

Kıyıları

Dağların kıyıya dik uzandığı Edremit ile Kuşadası arası, enine kıyı tipinin örneğidir. Bu kıyılarda girinti ve çıkıntı fazla olduğundan doğal liman sayısı fazladır.

Kaş,

Antalya

Kıyıya paralel uzanan dağların çökmesiyle meydana gelen Dalmaçya kıyı tipinin ülkemizdeki örneği Finike ile Kaş arasıdır.

İstanbul ve

Çanakkale

Boğazı

Akarsu vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan ria kıyı tipinin ülkemizdeki örnekleri Güneybatı Ege, Çanakkale ve İstanbul boğazlarıdır.

TÜRKİYE’DE EROZYON

Toprak örtüsünün dış güçler tarafından taşınmasını ifade eden erozyon, Türkiye’de önemli sorunlardan biridir. Bunun en önemli nedeni, bitki örtüsünün olmaması ya da cılız olmasıdır. Arazi eğiminin fazla olması yağış rejiminin düzensiz olması da erozyonu arttıran doğal etmenlerdir. Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, hayvanların meralarda aşırı otlatılması, tarlaların nadasa bırakılması ve tarlaların eğim yönünde sürülmesi erozyonu arttıran beşerî etmenlerdir. Türkiye’de erozyonla mücadele sonucu taşınan toprak miktarı azalmaktadır.

Erozyon sonucu her yıl milyonlarca ton toprak denizlere akmaktadır.

TÜRKİYE’DE EROZYON

TÜRKİYE’DE HEYELAN

Heyelan kayaların, ayrışmış materyallerin ve toprağın eğim doğrultusunda yer değiştirmesidir. Bu tür olaylara fazla eğimli yamaçlarda, yağışlı veya kar erime dönemlerinde rastlanır. Bu tür olayların en çok görüldüğü yer Karadeniz’dir. Türkiye genelinde gerçekleşen heyelanların yarıdan fazlası yağışların ve kar erimelerinin etkisiyle ilkbaharda yaşanmaktadır.

TÜRKİYE’DE HEYELAN

1. Akarsu aşındırmasıyla oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

2. Akarsu biriktirmesiyle oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

3. Karstik şekiller hangileridir? ..........................

4. Buzul biriktirmesiyle oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

5. Buzul aşındırmasıyla oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

6. Rüzgâr aşındırmasıyla oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

7. Rüzgâr biriktirmesiyle oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

8. Dalga biriktirmesiyle oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

9. Dalga aşındırmasıyla oluşan yer şekilleri hangileridir? ..........................

10. Akarsu vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan kıyı tipi hangisidir? ..........................

11. Buzul vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan kıyı tipi hangisidir? ..........................

12. Dağların kıyıya dik uzandığı kıyı tipi hangisidir? ..........................

13. Kıyıya paralel uzanan dağların çökmesiyle oluşan kıyı tipi hangisidir? ..........................

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Aşağıdaki soruların cevaplarını kutucuklardaki kavramlar arasından belirleyiniz. Soruların karşısına cevaplarının bulunduğu kutucukların numaralarını yazınız. Bir sorunun karşısına birden fazla numara yazabilirsiniz.

Aşağıdaki sözcükleri kullanarak Türkiye’de görülen başlıca yer şekillerini oluşum şekli ve bu şekillerin görüldüğü yerlere göre eşleştirerek yukarıdaki şemayı örneğe uygun olarak tamamlayınız. Bir sözcüğü birden fazla kullanabilirsiniz.

​

Menderes, Göksu Deltası, Kanyon vadi, Dev kazanı, Cennet ve Cehennem obrukları, Damlataş, Traverten, oluk vadi, moren, mantarkaya, falez, lagün, kumul, tombolo, Aydın, Antalya, Silifke, Denizli, Rize, Nevşehir, Sinop, İstanbul, Karaman, Balıkesir

Menderes-Aydın

Menderes-Aydın

Göksu Deltası-Silifke

Kanyon vadi-Antalya

Dev Kazanı-Antalya

Cennet ve Cehennem obrukları - Silifke

Damlataş-Antalya

Traverten-Denizli

Oluk vadi-Rize

Moren-Rize

Falez-Antalya

Lagün-İstanbul

Kumul-Karaman

Tombolo-Balıkesir

Mantarkaya-Nevşehir

Türkiye’deki bazı yer şekillerini gösteren aşağıdaki tabloyu örneğe uygun olarak doldurunuz.

Rüzgar

Konya

Karstik

Tokat

Akarsu

Antalya

Akarsu

Samsun

Karstik

Antalya

Akarsu

Nevşehir

Buzul

Rize

Karstik

Mersin

Akarsu

Erzurum

Rüzgar

Antalya

Dalga

İstanbul

Öğrencilerine arazi çalışması yaptırmak isteyen bir coğrafya profesörü, öğrencileri ile Sivas merkezinden Zara ilçesine doğru otobüsle yola çıkmış ve aralarında aşağıdaki diyaloglar geçmiştir.

Profesör: Gençler, şu an bir karstik alandan geçiyoruz. Dolinlere özellikle dikkat etmenizi istiyorum. Az sonra uygun bir alanda inip bu konuda konuşacağız.

Safiye: Hocam, bu yörede karstik arazi olmaz, çünkü bu alanda kireç taşı bulunmaz. Karstik yer şekillerinin oluşması için kireç taşının olması gerekir.

Yusuf: Karstik arazi sadece kireç taşının olduğu alanda oluşur diye bir kural yok. Jips üzerinde de oluşabilir. Bu alanda da karstik şekiller jipsin çözünmesiyle oluşmuştur.

Hasan: Türkiye’de karstik yeryüzü şekilleri Muğla, Burdur, Antalya ve Mersin çevresinde yaygındır. Bu yörelerin dışında karstik yeryüzü şekilleri bulunmaz.

Nilgün: Karstik yeryüzü şekilleri yalnızca kireç taşı ve jips kayaçlarının bulunduğu alanda oluşmaz. Mermer ve dolomit gibi kayaçların bulunduğu alanda da oluşur.

Buna göre, karstik yeryüzü şekillerinin oluşumuyla ilgili doğru yorumu hangi öğrenciler yapmıştır?

A) Yalnız Safiye

B) Yalnız Yusuf

C) Yalnız Nilgün

D) Yusuf ve Nilgün

E) Safiye ve Hasan

2013-LYS3

​

​

Yukarıdaki Türkiye haritasında numaralarla gösterilen alanlardaki akarsular denge profiline ulaşmamıştır.

Bu durum aşağıdaki özelliklerden hangisiyle çelişir?

A) Akış hızlarının fazla olmasıyla

B) Enerji potansiyelinin yüksek olmasıyla

C) Derine aşındırmanın yüksek olmasıyla

D) Yük miktarının düşük olmasıyla

E) Vadilerinin genellikle ‟V” profilli olmasıyla

2013-YGS

ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME

Türkiye’de Konya’nın ………………………….. ilçesi yakınlarında rüzgâr birikim şekillerinden kumullara rastlanır.

Akarsu vadilerinin deniz altında kalmasıyla oluşan …………………… kıyı tipinin ülkemizdeki örnekleri Güneybatı Ege, Çanakkale ve İstanbul boğazlarıdır.

Kıyı oklarının bir koyun önünü kapatmasıyla meydana gelen ………….…………… ülkemizdeki örnekleri Büyükçekmece , Küçükçekmece ve Durusu gölleridir

Bugünkü iklim şartlarına bağlı olarak kalıcı kar sınırı, ülkemizde ………………….. metrenin üzerinde görülmektedir.

Mersin yakınlarında yer alan Cennet ve Cehennem …………………………. turizme kazandırılmış karstik şekillerdir.

Obruğu

3000

lagünlerin

Ria

Karapınar

BOŞLUK DOLDURMA

Türkiye’de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’nun güneyinde rüzgâr şekillendirici kuvvettir.

Türkiye’de karstik şekillere daha çok Toroslar’da rastlanır.

Ülkemizde tabanlı vadiler daha çok Doğu Karadeniz kıyılarında görülür.

Ülkemizde enlem etkisinden dolayı buzullar deniz seviyesine kadar etkili olamamıştır.

Türkiye'de Kapıdağ Yarımadası'nın oluşumu dalga aşınım şekline örnektir.

DOĞRU-YANLIŞ

• Damlataş mağarası

• Pamukkale travertenleri

• Elmalı polyesi

1) Yukarıda verilen yer şekillerinin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

A) Dağların paralel uzandığı kıyılarda oluşmuşlardır.

B) Epirojenik hareketler sonucunda oluşmuşlardır.

C) Fay hatlarının dağılışı ile paralellik gösterirler.

D) Aynı il sınırları sınırları içerisinde yer alırlar.

E) Karstik araziler üzerinde oluşmuşlardır.

Kıyıya yakın bir adanın dalga biriktirmesi sonucunda oluşan kıyı kordonu ile karaya bağlanmasına tombolo denilmektedir.

I. Sinop Yarımadası

II. Kapıdağ Yarımadası

III. Çatalca Yarımadası

2) Yukarıda verilenlerden hangileri birer tombolodur?

A) Yalnız I

B) Yalnız II

C) Yalnız III

D) I ve II

E) I ve III

Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir.

3) Aşağıda verilen ovalarımızdan hangisi bu şekilde oluşan ovalara örnek olarak gösterilemez?

A) Çarşamba Ovası

B) Elmalı Ovası

C) Çukurova

D) Bafra Ovası

E) Silifke Ovası

Aşağıda ülkemizde oluşan yer şekilleri ve bu yer şekillerin görüldükleri yerler eşleştirilmiştir.

I. Peribacaları - Nevşehir

II. Tombolo - Sinop

III. Mantarkaya - İzmir

4) Bu eşleştirmelerden hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I

B) Yalnız III

C) I ve II

D) I ve III

E) II ve III

​

​

​

​

​

​

​

​

5) Bu ovalar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

I II

A) Çukurova Bafra

B) Çarşamba Gediz

C) Çarşamba Çukurova

D) Balat Silifke

E) Bafra Çukurova

Harita üzerinde numaralandırılarak verilen alanlarda akarsuların taşıdığı alüvyonların birikmesiyle oluşan delta ovaları yer almaktadır.

​

I. Ova: Yeşilırmak nehrinin taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur.

II. Ova: Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin taşıdığı alüvyonlarla oluşmuştur.

KAYNAKLAR

MEB Coğrafya 10

Ders Kitabı, 2021

Yazarlar

Kenan TÜRKEZ

Mutlu KARAKOÇ

Nurullah BALŞEN

Tolga PEKTAŞ

İsmail ÖZDOĞAN

GÜN Yayınları Coğrafya 10, 2021

​

Yazarlar

Mehmet BARANAYDIN

Yusuf AYDIN

Gülten TEKBAŞ

YILDIRIM Yayınları Coğrafya 10, 2023

​

Yazar

Hüseyin Samet ARABACI