YAŞAM BOYU GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

UÇANOK, Z.

​

Hacettepe Üniversitesi, Psikoloji Bölümü,

Beytepe-Ankara

​

Gelişim kavramının tanımı, gelişme ve değişme

​

​

• Gelişim, biyolojik ve çevresel etkiler sonucu zaman içinde (döllenme-ölüm) bireyin davranışında, düşüncelerinde ve yapısında ortaya çıkan değişmeler olarak tanımlanabilir.

Gelişimsel Süreçler

• Olgunlaşma:Öğrenme olmaksızın kalıtsal olarak belirlenmiş büyüme örüntüsüne göre doğal olarak gelişme

​

• Öğrenme: Yaşantı ya da tekrar sonucu davranışlarda meydana gelen uzun süreli değişiklikler

• Sosyalleşme: Bireyin ailesi ve içinde yaşadığı toplum tarafından kabul edilen değerlere, inançlara, tutumlara göre davranış örüntüleri geliştirme sürecidir.

​

• Kritik Kavramlar
• Kronolojik Yaş
• Kritik Dönem
• Hazıroluşluk

​

Gelişim Psikologlarının Temel Amaçları

• Tanımlama

​

• Açıklama

​

• İyi Hale Getirme

Gelişim Alanları

• Fiziksel Gelişim

​

• Bilişsel Gelişim

​

• Sosyal-duygusal Gelişim

Yaşam Dönemleri

• Doğumöncesi dönem (Döllenme-doğum)

​

• Bebeklik dönemi (0-24 ay)

​

• Okulöncesi dönem (2-7 yaş)

​

• Okul çağı (7-11 yaş)

​

• Ergenlik dönemi (12-20 yaş)

​

• Genç yetişkinlik (20-40 yaş)

​

• Orta yaş (40-65 yaş)

​

• Yaşlılık (65+)

​

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ TARİHİ

• Çocukluk Kavramındaki Tarihsel Değişiklik

​

• Ortaçağ Durgunluğu

“Minyatür Yetişkinler”

​

• 17. ve 18. Yüzyıllar

TEMEL FELSEFİ SORULAR

• Çocuklar doğuştan iyi midir, kötü müdür?

​

• Çocuklar dünyaya birtakım içgüdü ve dürtülerle mi gelirler, yoksa kazanılanlar tamamen çevrenin ürünü müdür?

​

• Çocuklar kendi gelişimlerini yönlendirmede aktif bir rol mü oynarlar, yoksa diğer yetişkinler tarafından yönlendirilen pasif yaratıklar mıdır?

• Thomas Hobbes

​

​

• Jean Jack Rousseau

​

​

​

​

• John Locke

“Doğuştan günahkar doktrini”

​

“Doğuştan masumiyet”

Gelişim dönemleri

Olgunlaşma

Çocuk merkezli eğitim

​

“Tabula rasa”

Çevrenin eğitim üzerindeki

etkisi

​

• Bebek Biyografileri

C. Darwin

​

• Modern Gelişim Kuramının Oluşması
• G. Stanley Hall (1844-1924)
• “Olgunlaşma”

​

• Yaşam Boyu Gelişim Yaklaşımı (1960-1970)

Yaşam Boyu Gelişim Yaklaşımı

• Amerika ve Avrupa’daki belli başlı üniversitelerde alanın öncülerinin olması

​

• II. Dünya Savaşı’ndan önce çocuk gelişimi üzerinde boylamsal çalışmaların başlamış olması

​

• Gerontoloji alanının ortaya çıkması

Yaşam Boyunca Ortaya Çıkan Temel Etkiler

​

• Normatif yaşa bağlı etkiler

​

(Bluğa girme, mezuniyet, menopoz, ilk çocuk, evlilik, büyükannelik, emeklilik)

​

• Normatif kuşağa bağlı etkiler

​

(Savaş, kıtlık, salgın hastalıklar, çeşitli modernleşme hareketleri)

​

• Normatif olmayan değişiklikler

​

(Hastalıklar, okul başarısı, ebeveynin boşanması, bir derneğe üyelik)

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

• Betimsel Yöntem

Doğal ve sistematik gözlem, test ve ölçekler

​

• Deneysel Yöntem

Davranışın nedenlerini ve ön belirleyicilerini saptamak,

aralarındaki ilişkiyi herhangi bir çelişkiye yer vermeyecek şekilde

geçerli ve güvenilir bir biçimde ortaya koymaktır

​

• Korelatif Yöntem

Çevrede kendiliğinden mevcut olan ve kendiliğinden değişik

değerler alan değişkenler arasındaki ilişki incelenir

​

​

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Gelişim psikolojisinde önemli bir değişken

olan zaman birkaç anlamda kullanılır:

​

• kronolojik yaş
• kuşak
• ölçme zamanı

​

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

• Enlemesine-kesitsel yöntem

“Farklı yaşlardaki bireyleri aynı zaman birimi içinde gözleyerek veya onlara test uygulayarak “

Ölçme Zamanı 2010 Mayıs

10, 12, 14, 16, 18 Ebeveyn-ergen ilişkileri

​

• Boylamsal yöntem

“Gelişimsel değişimler yıllar içinde iki veya daha fazla sayıda ölçüm alınarak incelenir”

2010 (10 yaş) 2012 (12 yaş) 2014 (14 yaş)

​

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

• Biyografik veya geriye dönük çalışma

“Bireylerin yaşamını görüşmeler yaparak ve çeşitli

diğer kaynaklara başvurarak geriye dönük olarak ele

alırlar ve yapılandırmaya çalışırlar”

​

• Zaman aralığı

“Yaşı sabit tutarak farklı grupları farklı zamanlarda çalışır”

​

1990 => 14 yaş

2000 => 14 yaş

2010 => 14 yaş

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

• Ardışık strateji (Birleştirilmiş yöntem)

=>bireyin yaşı

=>kuşak

=>ölçme zamanı

​

Ölçme Zamanı Yaş

2000 10 12 14 16 18

2002 12 14 16 18

2004 14 16 18

2006 16 18

2008 18

Davranışın Gelişimini Açıklamaya Yönelik Başlıca Kuramlar

​

• Çevre x kalıtım

​

• Bireyin gelişim sürecindeki rolü (aktif x pasif)

​

• Gelişimin sürekli ve dönemler halinde oluşu

​

• Kritik dönem kavramına verilen önem

​

​

​

Dönem Kavramı ve Gelişim Dönemleri

• Varolan dönemdeki davranışlar baskın olmalıdır.

​

• Varolan dönemdeki davranışlar niteliksel olarak diğer dönemlerdekinden farklı olmalıdır.

​

• Tüm çocuklar gelişim dönemlerini aynı hızda geçmeseler de aynı sırada geçmelidirler.

​

Dönem Kuramcıları

​

​

• Sigmund Freud ve Psikoseksüel Gelişim Dönemleri

​

• Erik. Erikson ve Psikososyal Gelişim Dönemleri

​

• Jean Piaget ve Bilişsel Gelişim Dönemleri

S. Freud ve Psikoseksüel Gelişim Dönemleri

Cinsellik ve saldırganlık

​

Kişilik Yapıları

• id (haz ilkesi)
• ego (gerçeklik ilkesi)
• superego (vicdan)

S. Freud ve Psikoseksüel Gelişim Dönemleri�

Zihinsel işlemler üç farklı işlem düzeyinde

• bilinçaltı (unconscious
• bilinçöncesi (preconscious)
• bilinç (conscious)

gerçekleşir.

​

E. Erikson ve Psikososyal Gelişim Dönemleri

• Ego psikoloğu

(kişiliğin gelişmesinde cinsel enerji yerine toplum

vurgulanmıştır)

​

• Yaşam boyunca karşılaşılan 8 temel çatışma

tanımlamıştır

(İnsanlar düşünceleri, duyguları ve hareketlerinin

bir çoğu ego tarafından kontrol edilen rasyonel

varlıklardır)

J.Piaget ve Bilişsel Gelişim Dönemleri

• İnsanların çevreye uyum sağlama ve

“organizasyon” için kullandıkları bilişsel veya

zihinsel tüm yapılar “şema”

​

• Organizasyon: varolan bilişsel yapıları ya da

şemaları koordine etme ve daha karmaşık bir

sistemde birleştirme kapasitesidir ve bu

kapasite doğuştan gelir

​

​

J.Piaget ve Bilişsel Gelişim Dönemleri

• asimilasyon

bir bilgi veya yaşantının var olan zihinsel

yapı içinde anlaşılır olması

​

• akomodasyon

bir bilgi veya yaşantının var olan yapıya

uymaması sonucu yapının kendini

değiştirmesi

​

DOĞUMÖNCESİ GELİŞİM

Prenatal dönem: Döllenme ile başlayan ve doğuma kadar süren evre

​

​

• Germinal dönem: Döllenme-2. hafta

​

• Embriyo dönemi: 2-8.hafta

​

• Fetal dönem: 8. hafta-doğum

Teratojen: Prenatal gelişim sırasında bebeğin

doğumunda ortaya çıkan bozukluklara

neden olan ajanlara

​

Teratoloji: Doğumsal bozukluklarda etkili olan bu

maddeleri inceleme bilimi

​

• Hamilelik diyeti
• İlaçlar ve diğer kimyasal maddeler
• Annenin duygusal durumu

​

​

• Yenidoğan bebek: 3200 gr ve 50 cm.

​

• Prematüre bebek: 37 haftadan önce

sonuçlanan gebelik

​

• Düşük doğum ağırlıklı bebek: Normal

gebelik sonunda doğan ve 2.5 kg’ın

altında

Refleksler

​

• Hayati refleksler

Nefes alma, emme, yutma

​

• İlkel refleksler

Babinski, moro, adım atma

​

Motor Becerilerin Gelişimi

• baştan ayağa doğru gelişme eğilimi
• içten-dışa doğru gelişme eğilimi

​

• büyük (kaba) motor becerileri
• ince motor becerileri

BEBEKLİK VE ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE SOSYAL-DUYGUSAL GELİŞİM

​

• Bağlanma

​

• Mizaç

​

• Benlik

Bağlanma, bebeklik döneminde bebeğin bir veya daha fazla yetişkin bakıcıyla kurduğu yakın ilişkiye karşılıktır ve aşağıdaki özellikleri içerir:

• İlişkiyi ve yakınlığı sürdürme

​

• Ayrılığa itiraz (ayrılık kaygısı)

​

• Yabancı kaygısı

�

Bowlby (1969)

​

• işaret verici davranışlar

(ağlama, ses çıkarma ve mırıldanma)

​

• yaklaşma davranışı

(gülme, sarılma, beslenmeye ait olmayan

emme davranışı ve izleme)

​

tüm bu davranışların ortak amacı anneye olan

yakınlığı sürdürmektir

​

Bağlanma ilişkisinin gelişiminde dört temel dönem tanımlamıştır:

1.Dönem (İlk 1-2 ay) Ayırımsız sosyal tepki

​

2.Dönem (2-7 ay) Ayırt edici sosyallik

• karşılıklılığı
• etkin olmayı
• güven duymayı

​

3.Dönem (7-24 ay) Bağlanma

​

4.Dönem (24-30 ay) Hedefe yönelik ortaklık

​

Ainsworth (1978) yabancı durum deneyi

• yabancıya verdiği tepkiler
• ayrılmaya verdiği tepkiler
• tekrar bir araya geldiğinde anneye verdiği

tepkiler

​

• Güvenli Bağlanma (% 70)
• Kaçınma tipi Güvensiz Bağlanma (% 20)
• Dirençli tip Güvensiz Bağlanma (%10-15)

​

​

Mizaç, davranışsal özelliklerdeki doğuştan

itibaren varolan bireysel farklılıklardır,

göreli olarak farklı durumlarda ve zaman

içinde tutarlılık göstermektedir.

​

Thomas ve Chess (1977)

• Biyolojik işlevlerin ritmik olarak yapılması
• Baskın duygu durumu
• Uyum yeteneği
• Aktivite düzeyi
• Israrcılık (sebatkar olma)
• Strese olan dayanıklılık ya da alt eşik

​

• Kolay mizacı olan bebek

​

• Zor mizacı olan bebek

​

• Yavaş alışan bebek

Bağımsızlık ve kendiliğin gelişmesi

• Ayrılma-Bireyleşme:

M. Mahler

​

• Kendiliğin gelişmesi aşamaları:
• ilk düzenlemeler
• karşılıklı alışveriş
• girişimci
• odaklaşma
• kendini ortaya koyma
• tanıma
• kendilik değişmezliği

OKUL ÖNCESİ DÖNEM

• Fiziksel Gelişim

​

• Bilişsel Gelişim:

İşlem öncesi dönem

• ​
• Psiko-seksüel gelişim dönemleri:

Fallik dönem

​

• Psikososyal gelişim dönemleri:

Özerkliğe karşı utanç ve kuşku

Girişimciliğe karşı suçluluk

Dil Gelişimi Kuramları

• Öğrenme Kuramı

Skinner, Edimsel koşullama (pekiştirme ve ceza)

Bandura,Gözleme dayalı öğrenme (taklit)

​

• Doğuştancı Kuram

N.Chomsky,Dil öğrenme aygıtı (LAD)

​

• Etkileşimci Kuram

Bruner, sosyal desteğin ve sosyal bağlamın önemi (LASS)

Dil Gelişimin Temel Alanları

• Fonoloji: seslerin öğrenilmesi

​

• Semantik: anlamların öğrenilmesi

​

• Pragmatik: dilin farklı bağlamlarda nasıl kullanılması gerektiğini öğrenme

​

• Syntax: gramer kurallarının öğrenilmesi

• 3 ay civarında cooing (agulama)
• 6 ay civarında babbling
• 1 yaş civarında ilk anlamlı kelimelerin üretilmesi
• 18-24 aylar arasında iki kelimeli cümleler dönemi

​

İlk anlamlı kelimenin üretilmesi üç basamağın başarılı bir biçimde geçilmesine bağlıdır:

​

• sesleri başarılı bir biçimde kaydetmesi
• çıkarttığı sesler üzerinde kontrol sağlaması
• sembolik işleyişteki büyüme

​

Ebeveyn-Çocuk İlişkileri

• Çocuk yetiştirme stilleri:
• kontrol-özerklik
• yakınlık-uzaklık (kabul-red)
• ​
• Baumrind’in tanımladığı 3 temel ebeveynlik stili:
• otoriter
• demokratik
• izin verici
• ​
• Akademik başarı, depresyon ve kaygı, benlik

saygısı ve kendine-güven, suçluluk ve madde

kullanımı gibi anti-sosyal davranış

Ergenlik Dönemi

• Buluğla ilgili değişmeler (11-14 yaş)

​

• Buluğa girme yaşı
• genetik özellikler
• beslenme ve sağlık koşullarına
• ergenin içinde sosyal-duygusal ortama
• kültüre ve coğrafi bölgeye
• ​
• Büyümedeki sıçrama ya da ani büyüme (growth spurt)

​

• Cinsel olgunlaşma => cinsiyet hormonuyla
• östrojen
• testesteron

​

• Buluğda cinsel olgunluğa işaret eden en belirgin olay

​

• Birincil cinsiyet özellikleri
• İkincil cinsiyet özellikleri

​

• Erken ve geç olgunlaşmanın etkileri

​

Koltuk altındaki

kıllanma ile aynı

zamanda

Yağlanma, ter bezleri

Cinsel organdaki

kıllanmadan

yaklaşık 2 yıl

sonra

Koltuk altında ve

yüzde kıllanma

Koltuk altındaki

kıllanma ile aşağı

yukarı aynı

zamanda

​

Yağlanma, ter

bezleri

Penisteki büyüme

ile aşağı yukarı

aynı zamanda

Seste değişme olur (kalınlaşma)

Cinsel organdaki

kıllanmadan

yaklaşık 2 yıl

sonra

Koltuk altında

kıllanma olur

11-14,5 yaş

Penis büyür

10-16,5 yaş

İlk adet kanaması

olur

10,5-16 yaş

Vücut büyür

9,5-14,5 yaş

Vücut büyür

10-15 yaş

Cinsel organda

kıllanma başlar

8-14 yaş

Cinsel organda

kıllanma başlar

10-13 yaş

Testisler büyür

8-13 yaş

Göğüsler büyür

Ortalama Yaş

Özellikler

Ortalama Yaş

Özellikler

ERKEKLER

KIZLAR

Bilişsel gelişim

• Formel-işlemsel düşünce
• Hipotetik tümden gelimci düşünce
• ​
• D. Elkind (Ergen benmerkezciliği)

​

• hayali seyirci
• kişisel efsane

​

Sosyal-duygusal gelişim

• Ebeveynle olan ilişkiler
• tartışmanın oranında yaşla birlikte azalma
• duygusal boyutta hem yaşa hem de buluğla ilgili

olgunlaşmaya bağlı olarak artış

• hem tartışma oranında hem de toplamda erken ergenlikten

orta ergenliğe, orta ergenlikten son döneme doğru azalma

• duygusal boyutta erken ergenlikten orta ergenliğe doğru

artış

​

• Duygusal dalgalanmalar

​

• Risk alma davranışı

YETİŞKİNLİK, YAŞLILIK VE ÖLÜM

• Genç yetişkinlik

(20- 40,45 yaş)

​

• Orta yetişkinlik veya orta yaş dönemi (40, 45-65 yaş)

​

• İleri yetişkinlik veya yaşlılık

(65 yaş +)

​

• Beliren yetişkinlik (emerging adulthood)

(18-25 yaş arası)

Yetişkin Gelişimini Açıklamaya Yönelik Kuramsal Yaklaşımlar

• Dönem Kuramcıları (Stage Theorists)
• E. Erikson
• R. J. Havighurst
• D. Levinson
• R. L. Gould

​

• Dönemden Olmayan Kuramcılar (Non-Stage Theorists)
• Sosyal Öğrenme Kuramı ve Hümanistik Yaklaşımlar

Gelişimsel Görev:

Herhangi bir toplum ya da kültür tarafından

biyolojik, sosyal ve tarihsel etkileri ve ihtiyaçları

yansıtan ve bunların sonucu olarak ortaya çıkan

farklı yaş dönemlerine ilişkin beklentiler ve

görevlerdir.

​

• biyolojik olgunlaşma süreci
• toplumun sosyal baskıları
• bireyin kişiliğini yansıtan istekler, hedefler ve

değerler

​

​

• Erikson
• yakınlık x yalnızlık, yalıtılmışlık
• üretkenlik x durgunluk
• ego bütünlüğüne x umutsuzluk

​

• Havighurst
• genç yetişkinlik
• orta yaş dönemi
• yaşlılık

​

• Levinson

Fiziksel Gelişim

​

• Klimakterik Dönem
• Menopoz
• Andropoz

​

Bilişsel Gelişim

• Akıcı Zeka
• Kristalize Zeka

Yaşlılığı Açıklamaya Yönelik Kuramsal Yaklaşımlar

• Biyolojik Yaşlanmayı Açıklayan Kuramlar

​

• Sosyal Kuramlar

​

• Sosyal Geri Çekilme Kuramı (Disengagement Theory)

​

• Hareketlilik Kuramı (Activity Theory)

​

• Sosyo-duygusal Seçicilik Kuramı (Socioemotional Selectivity Theory)

​

​

Başarılı Yaşlanma

• Normal Yaşlanma

(bireyde yaşın ilerlemesiyle ortaya çıkan değişmeler)

​

• Patolojik olmayan tipik yaşa bağlı değişiklikleri gösteren kişiler olağan yaşlı

​

• Kendi yaş grubuna göre ortalama olarak çok az veya hemen hemen hiç işlev kaybı göstermeyen bireyler başarılı yaşlılar

​

• Patolojik Yaşlanma

​

(herhangi bir hastalık sonucu ortaya çıkan patolojik değişiklikler)

​

​