Over de oorsprong van de moraal��Kunnen we de Tien Geboden missen?

Naar aanleiding van Frans de waal, de bonobo en de tien geboden (2013)

​

​

Henk de Vos

Groningen, 14 mei 2014

Over de oorsprong van de moraal��Kunnen we de Tien Geboden missen?

Naar aanleiding van Frans de waal, de bonobo en de tien geboden (2013)

​

​

Henk de Vos

Groningen, 14 mei 2014

Van bovenaf of van onderop?

Van bovenaf

Van onderop

• God, Bijbel, religie

​

• Grote denkers (Bentham, Kant, de rede)

​

• Opvoeders (ouders, pedagogen)

• Ouder dan de mens

​

• Aangeleerd door sociale interactie in morele gemeenschap

​

• Vermogen om aan te leren is aangeboren

Wat is de inhoud van de moraal?

De Waal: Combinatie van

​

​

• Een-op-een moraal: de ander steunen en geen schade

toebrengen

​

​

• Gemeenschapszorg: samenwerking, eerlijk delen,

bescheidenheid, gelijkheid, loyaliteit en harmonie

In welke vorm bestaat moraal?

Van bovenaf

Van onderop

• Door God gegeven regels (Tien Geboden)
• Wijsgerige principes (Gulden Regel)
• Regels van opvoeders, opvoedprogramma’s (belonen, discipline)

​

​

• Morele intuïties: gevoelens van wat “deugt” en “niet deugt”
• Niet precies en definitief vast te leggen
• Niet altijd verstandelijk te beredeneren

Intuïtie en verstandelijk redeneren

Morele intuïtie is:

​

the sudden appearance in consciousness, or at the fringe of consciousness,

of an evaluative feeling (like-dislike, good-bad) about the character or

​

actions of a person,

​

without any conscious awareness of having gone through steps of search,

​

weighing evidence, or inferring a conclusion

​

​

Haidt en Bjorklund, 2007

Moreel redeneren

Verstandelijk redeneren komt meestal daarna:

​

​

moral reasoning is an effortful process (as opposed to an automatic

​

process), usually engaged in after a moral judgment is made, in which

a person searches for arguments that will support an already-made

​

judgment

​

​

​

Haidt en Bjorklund, 2007

Intuïtie domineert redeneren

De trolley- en voetbrugdilemma’s:

​

​

Hoe wordt moraal overgedragen?

Van bovenaf

Van onderop

• Door expliciete instructie

​

• Bijbelstudie, kerkgang

​

• Wijsgerige studie

​

• Opvoeden: uitleg, belonen, bestraffen

• Doordat kinderen veel met moreel gedrag in aanraking komen

​

• Door op te groeien in omgeving met veel interactie met oudere kinderen en volwassenen

Oorsprong? Van bovenaf

Openbaring

​

​

Heilige bronnen: geschriften, orakels

​

​

Geniale denkers

​

​

Wetenschap, deskundigen

Oorsprong? Van onderop

Menselijke moraal kwam tot ontwikkeling in jager-

verzamelaarsculturen (Paleo Sociale Omgeving)

​

Was oplossing voor onderlinge afhankelijkheid

​

Nadruk op samenwerking, delen en gelijkheid

​

Ging gepaard met collectieve onderdrukking van status-

competitie en -hiërarchie

Statuscompetitie? Hoezo?

Is de oorspronkelijke sociale vorm (reptielen, zoogdieren)

​

Statushiërarchie

​

De bipolaire mensaap

Statushiërachie

Egalitaire groep

• Strijd om status
• Stabiele hiërarchie
• Overheersing, intimidatie, vernedering
• Onderwerping, verering

• Gemeenschapszorg en een-op-een moraal
• Collectieve onderdrukking door sociale sancties
• Omgekeerde dominantiehiërarchie

Twee tegengestelde vermogens

​

• Vermogens tot voeren van statusstrijd (vijandschap, wantrouwen)

​

• Vermogens tot aanpassing aan hiërarchie (overheersing versus onderwerping)

​

• Vermogens tot zorg voor anderen op basis van empathie

​

​

• Vermogens tot herkenning en sociale sanctionering van egoïstisch en overheersend gedrag

Wat bepaalt welke kant het opgaat?

Cruciaal: Wat anderen doen!

​

Neem de sociale omgeving waarin kinderen opgroeien:

​

Hoe meer het gezin een gemeenschapsnetwerk om zich heen heeft,

​

hoe beter kinderen zich sociaal-emotioneel ontwikkelen (meer pro-sociaal gedrag)

​

Dat blijkt uit onderzoek

Meer pro-sociaal gedrag als:

​

​

• Contacten met grootouders

​

• Contacten met familie en vrienden

​

• Contacten in de buurt

​

• Leeftijdsgemengde groepen in het onderwijs

Maar ook:

Moreel (pro-sociaal) gedrag is besmettelijk

​

Maar dat werkt vaak onbewust

​

Waardoor we sociale beïnvloeding onderschatten

​

​

Wie goed doet, goed ontmoet. Maar dus ook:

​

Wie goed doet, verspreidt het goede

Hoe zit dat dan met religie?

Godsdiensten ontstonden in de eerste landbouw-

samenlevingen

​

Aanpassing aan grootschaligheid

​

Maar geen aanwijzingen dat gelovigen zich moreler gedragen

dan ongelovigen

​

Hoewel veel mensen wel denken dat geloof in God nood-

zakelijk is

​

Maar vooral meer in godsdienstige landen

En hoe zit het dan met de Tien Geboden?

Poging om intuïties in expliciete regels vast te leggen

​

​

Leidt tot problemen (fout van de misplaatste concreetheid)

​

​

Miskent dat moraal voortdurend gezamenlijk gemaakt wordt

​

​

En niet precies en definitief is vast te leggen

​

​

​

Kunnen we religie dan missen?

• Ja, dat blijkt. In landen met weinig religie niet minder

moreel gedrag

​

​

• Maar moreel gedrag wel bevorderd door publieke uitingen

en goede voorbeelden

​

​

• In verzorgingsstaten juist ook meer bereidheid tot

onderlinge hulpverlening

​

​

Religie zonder Tien Geboden?

��Erich Fromm (1900-1980)

Humanistische interpretatie van Oude Testament

​

​

“God” staat voor rechtvaardigheid, liefde en rechtvaardigheid

​

​

Maar niet precies te omschrijven, dus is ook “God” niet

precies te omschrijven

​

​

Vandaar dat hij geen naam heeft (ehjeh; onvoltooide vorm

van “zijn”)

​

De moraal van het verhaal

​

Moraal bestaat, maar is nooit af en voltooid

​

​

Er moet voortdurend samen aan gewerkt worden

​