1 of 34

He Welo ʻOhana

2 of 34

Ke Ana Akeakamai: Papa 8 - ʻO Ko Lalo

[3.4 - 8.HL.9] E kālailai i ia mea he mea ola, me ka wehewehe, ka hōʻoia, a me ka loiloi ʻana i nā hiʻohiʻona o kona mau welo ʻohana.

3 of 34

Nā Huaʻōlelo Hou

Welo
Liliuwelo
Liliuewe
Lāhulu
ʻĀpaʻakuma

4 of 34

Hiʻohiʻona vs. Welo

Hiʻohiʻona

Maka
Ihu
Niho
Lauoho

He mau hiʻohiʻona like ko kēlā me kēia lāhui.

Welo

Maka ʻōmaʻomaʻo
Ihu nui
Niho ʻuʻuku
Lauoho ʻeleʻele

ʻO ka welo ʻohana ka mea e ʻokoʻa ai kēlā me kēia hiʻohiʻona o kekahi lāhui. He mau laʻana kikoʻī ka welo ʻohana o kekahi hiʻohiʻona.

5 of 34

Liliuwelo

Liliuwelo - ka hele a maʻa o ka mea ola i ka loli o kona wahi nohona, a kū kekahi welo ʻohana i ia nohona.

Ua liliuwelo ka ʻiʻiwi i ka ʻōhiʻa.
Ua liliuwelo ka hāʻukeʻuke i nā nalu nui.
Ua liliuwelo ka ʻoʻopu nōpili i ka wailele kiʻekiʻe.

6 of 34

Ua liliuwelo ka ʻiʻiwi i ka ʻōhiʻa.

He welo ʻohana ka nuku kikiwi o ka ʻiʻiwi.

7 of 34

Ua liliuwelo ka hāʻukeʻuke i nā nalu nui.

He welo ʻohana ka iwi pālahalaha o ka hāʻukeʻuke.

8 of 34

Ua liliuwelo ka ʻoʻopu nōpili i ka wailele kiʻekiʻe.

He welo ʻohana ka nuku omo a me ka hakualo o ka ʻoʻopu nōpili.

He hakualo kēia ma lalo o ka ʻōpū o ka ʻoʻopu. He kōkua ia ma ka piʻi ʻana aʻe i ka wailele.

9 of 34

Liliuewe

Liliuewe - ka loli mālie ʻia ʻana o nā welo ʻohana ma o nā hanauna ma muli o ke ʻano o ke ao kūlohelohe.

He pili ka liliuewe i ke ola ōewe ʻana, ʻo ia hoʻi ka wae ʻia ʻana o nā welo kūpaʻa.

He mau miliona makahiki i liliuewe ai nā manu mūkīkī, a he mau welo like ʻole ko nā manu mūkīkī i pili i ke ʻano o ka ʻai o ka nohona.

10 of 34

Lāhulu

Lāhulu - ʻo kekahi lāhulu hou ka hopena o ka liliuewe ʻana.

He mau lāhulu ʻokoʻa kēia mau manu mūkīkī - ʻo ka ʻapapane ʻoe, ʻo ke akiapolāʻau ʻoe, ʻo ka ʻiʻiwi ʻoe, a pēlā aku.

11 of 34

ʻĀpaʻakuma

ʻĀpaʻakuma - he mea ola e ola ana ma hoʻokahi wale nō wahi o ka honua.

Ma muli o ka liliuewe ʻana a me ka noho kaʻawale loa o Hawaiʻi mai nā ʻāina ʻē aʻe, ua ʻāpaʻakuma maila he mau mea ola Hawaiʻi. Ma Hawaiʻi wale nō e ʻike ai ia mau mea ola, e like me ka pūpū kāhuli, ka manu ʻiʻiwi, ka ʻōhiʻa, a me ka māmaki.

12 of 34

He Pūkoʻa Kani ʻĀina

Ma ka Moʻolelo Hawaiʻi, he mea laha ke koʻa i ka Hawaiʻi me ka poʻe lāhui no ka moana nui. E like hoʻi me nā lālani pule hoʻolaʻa aliʻi e waiho aʻe nei mai loko mai o kekahi mele kūʻauhau kahiko, ʻo ke Kumulipo. I loko nō o ke ʻano ʻuʻuku loa, he mea nui o ka waiwai ma ke ʻano he kupuna no kākou. He mea mai ka pō mai, he mea hānau ʻia, he kumu ʻike paʻa leo ʻole. Ma kēia haʻawina ʻo He Pūkoʻa Kani ʻĀina e ʻimi ana i mau ala e hōʻike ai i ka pilina i ke koʻa. E lilo ia i ʻike a pili kau a hoʻoilo ma ka pūlama mau ʻia e nā ʻŌpio Hawaiʻi.

HAʻAWINA:

He ʻōlelo noʻeau kēia no kekahi mea i hoʻomaka ma ke ʻano he ʻuʻuku a ulu loa aʻe. Pēlā pū me kekahi ʻano ʻike no nā koʻa ma ke kai hohonu, akā, pehea kākou e ʻike ai, ʻo nā Hawaiʻi, i kekahi mau kumu waiwai o ke koʻa e kākoʻo, e hoʻoponopono, a e hoʻoikaika ai i ka pilina i na ano mea like ole?

13 of 34

Moʻolelo Hawaiʻi Kahiko

Ma ka Moʻolelo Hawaiʻi na Joseph Mokuʻōhai Poepoe, hōʻike ʻia ka waiwai o ka moʻolelo me ko kākou ʻano he lāhui ponoʻī kākou me na Moʻolelo i like a i ʻoi loa aku ma mua o ko waho ala.

HAʻAWINA

E heluhelu nā haumāna i kā Poepoe ʻōlelo

E hoʻokomo ʻia nā ʻokina me nā kahakō- i mea ʻano hoʻomaʻamaʻa
E ʻimi i nā manaʻo o nā huaʻōlelo hou.

He mau nīnau:

He aha kekahi manaʻo a Poepoe i ke kākau ʻana no ke ʻano like loa o ko kākou moʻolelo i ko nā lāhui o waho?

I ʻike ai nā kānaka ā pau ma ka heluhelu ʻana, he like ka nui waiwai o ko kākou mau moʻolelo, poʻe, a lāhui me ko nā poʻe o ka honua.

He aha kou manaʻo no kā Poepoe ʻōlelo ʻana no ka ʻoi loa aku o ka hiwahiwa me ke kilakila o ko kākou mau moʻolelo ke hoʻohālikelike ʻia?

He ʻoi loa aku ma ke akamai, e pūlama i ka moʻolelo Hawaiʻi, mai nō a haʻalele ka manaʻo me ke aloha i ke one hānau.

14 of 34

15 of 34

16 of 34

17 of 34

ʻO ka ʻuku koʻakoʻa ka mea e ola ai ke koʻa.

He mea ola ka ʻuku koʻakoʻa, a he iwi ke koʻa.

Ke hoʻomāhua ʻia nā ʻuku koʻakoʻa, ulu aʻe ka iwi kino o ke koʻa.

18 of 34

Ma ke kai pāpaʻu, ola ka ʻuku koʻakoʻa i ka limu (Zooxanthellae), a he hale ko ka limu e noho ai.

He mea nui ka pā ʻana mai o ka lā i kō ke kāʻamaʻai i ka limu a ola hoʻi ka ʻuku koʻakoʻa.

He mau ʻaweʻawe pū ko ka ʻuku koʻakoʻa e hopu aku ai i ka ʻai.

19 of 34

Nui nā ʻano kino a waihoʻoluʻu like ʻole o ke koʻa, a he ʻuʻuku kekahi koʻa a he nui kekahi koʻa. Aia i ke ʻano o ka lāhulu koʻa a me ke kaianoho.

20 of 34

He mau welo ʻohana kēlā me kēia ʻano kino, waihoʻoluʻu, a nui o ke koʻa. He pili ia mau welo ʻohana i ke kaianoho o ke koʻa.

21 of 34

Ma hea e ola ai kēia mau kino koʻa?

Ma ke kai pāpaʻu loa? Ma kuaʻau? Ma kuanalu?

22 of 34

Ma hea e ola ai kēia mau kino koʻa?

23 of 34

“Ke pukoa i waena o ka hohonu”

Wahi a Kawena Johnson, ma kāna puke no ke Kumulipo, he ʻōlelo noʻeau kēia no kekahi aliʻi, a he koa hoʻi i ikaika a i kūpaʻa loa ke ʻano.

He mau nīnau a haʻawina hoʻi e hoʻoulu ʻia ke ʻano kūpaʻa i loko o nā haumāna ma o ka hoʻonui ʻana i ka ʻIke Hawaiʻi me ke kālele nui ʻana i ka waiwai o kā kākou pilina i ia ʻano ʻike.

ʻO ka hoʻopaʻa ʻana i ka hana kūpono me ke kūpaʻa ʻana ma hope o nā mea Hawaiʻi o ko uka me ko kai.

ʻO ka ʻike Hawaiʻi ka mea e kūpaʻa pono ai ma hope o ka ʻāina me ona mau waiwai. He mau haʻawina kēia e hoʻoikaika ai i ka ʻike me ka pilina ma kēia ʻano mahele o ke koʻa. ʻAʻole naʻe ia o ka mea hoʻokahi o ka waiwai, he wahi hoʻolauna paha i ka pilina i nā ʻano mea like ʻole me ke kau nui ʻana i ka noʻonoʻo i nā hana e mālama ai.

24 of 34

“Ke pukoa i waena o ka hohonu”

He Wikiō
E nānā i ka wikiō e waiho aʻe nei

E nānā i nā mea like ʻole e ola ana ma ke kai hohonu, e laʻa me ke koʻa
E kākau i nā mea i ʻike ʻia
E makaʻala i ka ʻako ʻana i ke koʻa

25 of 34

ʻO nā koʻa kahi e mālama ai i ka pilina kai

26 of 34

Nā Koʻa o ke Kai Hohonu

27 of 34

Eia he wikiō o kekahi mau koʻa o ke kai hohonu

28 of 34

I ke kai lipo, he aha ka ʻai?

Pehea lā e ola ai ke kino ma ka nohona kai hohonu?

29 of 34

Bamboo Coral

30 of 34

Ma ke kai lipolipo ke koʻa

Ma ke kai hohonu, mau ke ola o ka ʻuku koʻakoʻa, a pēlā e ulu aʻe ai ke koʻa.

ʻAʻohe pā iki o ka lā ma kai uli, a ʻaʻohe limu e noho ana ma ka ʻuku koʻakoʻa.

ʻO ka ʻaweʻawe o ka ʻuku koʻakoʻa ka mea e hopu aʻe ai i ka ʻai e holo ana ma ke au o ke kai i mea e ola ai ke koʻa.

Ulu mālie ke koʻa o ke kai hohonu, he mau milimeka o ka makahiki.

31 of 34

Ma ke kai lipolipo ke koʻa

He mau kino a waihoʻoluʻu ʻokoʻa mai ke kai pāpaʻu, a pēia pū me ka nui o ke koʻa.

He kohu kumu lāʻau, lālā lāʻau, hulu, a peʻahi ke ʻano o nā kino koʻa ke nānā aku.

He ikaika ke kino koʻa ma ke au o ke kai, he haki wale naʻe ke kauō ʻia nā mea lawaiʻa ma ka papakū o ka moana.

He kaianoho koʻikoʻi ke koʻa no nā ʻano iʻa like ʻole o ke kai.

32 of 34

Pehea e ʻokoʻa ai ke koʻa o ke kai pāpaʻu a me ke kai hohonu?

Kai Pāpaʻu

Kai Hohonu

33 of 34

I ka ʻōlelo no ke ola, i ka ʻōlelo no ka make;

Pēlā pū me nā inoa!

Kanaʻēlau

Kanakūlālā

Kanamilokaʻi

34 of 34

“O ke Akua ke komo, a oe komo kanaka”

Ma nā wā 7 mua o ke Kumulipo e ʻike ʻia ai kēia ʻōlelo. He kuhi ia i ka loaʻa ʻole o kānaka, ʻo ka pō kahi e noho ai nā akua (mai ka pō mai ka ʻoiaʻiʻo) a i ke komo ʻana o kānaka, komo pū nā manaʻo, ka hana, me nā loina kekahi. Inā ʻaʻole e mālama pū ʻia nā loina kūpono, pōʻino maoli ke ao a puni. No laila, ma ka ʻike ʻana i ka moʻokūʻauhau me ka moʻolelo e paʻa ai ke pili me ke kuleana. I nele i ua mau mea nei, ʻaʻohe wahi kuleana iki e kipa aku ai. Pehea, ʻoiai e noho ana paha kēia mau mea ma ke kai hohonu, ma ka pō mai nō paha (ʻaʻohe pā o ka lā), ʻo wai ke komo?

HE WELO ʻOHANA - no laila, ma ka ʻike ʻana i ka waiwai o ka moʻokūʻauhau me ka moʻolelo, kohu mea ala he welo ia mai ke ao kōliʻuliʻu, he au kahiko hoʻi. I ke ao e neʻe nei, he nui na kānaka e kipa ana i Hawaiʻi mai ʻō a ʻō. I kekahi manawa, ʻaʻole paha e like loa ke ʻano o ka noʻonoʻo ʻana me ka ʻike ʻana i kēia mau mea he mea waiwai no kākou ma ka moʻokūʻauhau. Eia naʻe ma ko kākou aʻo ʻana i ka pilina i nā mea waiwai like ʻole o Hawaiʻi nei me ka hoʻopaʻa ʻana i ka moʻokūʻauhau me ka moʻolelo o ua mau mea nei, pēlā hoʻi e mālama kūpono ʻia ai ka ʻohana, nā loina o ka wā kahiko, me ko Hawaiʻi Pae ʻĀina. He Welo ka ʻike Moʻokūʻauhau, ka paʻa Moʻolelo, ka Hoʻōla a Mālama Kūpono i nā mea Hawaiʻi makamae. No laila, e mau ka welo ʻana o kēia ʻike me nā hana a ʻoukou e nā ʻŌpio Hawaiʻi a mau loa aku.