Heleen Agterhuis, Kerkencoach Haarlem

Haarlemse kerken

Kansen voor de stad!

Toekomstverkenning voor kerken, moskeeën en Joods erfgoed

Buurtbakens

​

Inhoud

• Aanleiding en fenomeen kerkenvisies in Nederland
• De Haarlemse kerkenvisie
• Buurtbakens – een inspirerend samenwerkingsproject van 7 Haarlemse kerken en de burgerlijke gemeente Haarlem
• De Kerkencoach Haarlem

​

​

Hoeveel gebedshuizen denkt u dat

er landelijk zijn?

A 7000-7500

B 7500-8000

C 8000-8500

D 8500-9000

Landelijk zijn er 7110 kerken, waarvan 2350 rijksmonumenten

Ontkerkelijk en prognoses

CIO-K: 30-80% van de kerkgebouwen zal religieuze functie verliezen (sterk afhankelijk van regio & denominatie)

​

Indicatie:

Nu zijn ongeveer 33% van de kerken in Nederland herbestemd (+- 2350), 3-4 kerken per week verliezen de religieuze functie, tot 2030 is de verwachting dat 50% van de kerken een andere functie zal krijgen

Hoeveel gebedshuizen zijn er in Haarlem denkt u?

A 45

B 55

C 65

D 75

Hoeveel kerken zijn

herbestemd in Haarlem

denkt u?

A 5

B 8

C 12

D 17

Landelijk overzicht kerkenvisies

Eindstand: 240 gemeenten (5400 kerkgebouwen)

Uitnodiging voor een open gesprek

Instrument kerkenvisie

Samenvatting instrument kerkenvisie

Kern

Aangaan dialoog tussen kerkeigenaren, gemeente, erfgoedorganisaties en burger(organisatie)s over de toekomst van alle kerkgebouwen in een gemeente

​

Doel 

Gezamenlijke en gedragen strategische keuzes maken over het totale kerkenbestand en daarmee de toekomstbestendigheid van het religieus erfgoed vergroten

Haarlemse aanpak

• Klankbordgroep van kerken opgericht
• Initiatief tot kerkenvisie kwam vanuit kerken zelf
• Kerken in Haarlem weten elkaar te vinden

​

​

Gebedshuizen in kaart

Functie

Denominatie

Rijks- en gemeentelijke monumenten in religieus gebruik in 2020

Gebedshuizen zonder monumentstatus in religieus gebruik in 2020

Herbestemde gebedshuizen of in transitie 2020

Geheel of gedeeltelijk gesloopte kerken

Bouwperiode

Kernwaarden van de collectie

• De vier oudste, van oorsprong middeleeuwse, kerken geven uitdrukking aan de enorme tijdsdiepte van de stad en hun representatieve ligging in de monumentale binnenstad.

​

• In het stadssilhouet zijn het de kerken die het beeld bepalen en uitdrukking geven aan de pre-industriële maatschappelijke orde. De Grote of St.-Bavo aan de Grote Markt is sterk verankerd in het stedelijk weefsel van de stad en is een baken voor stad en regio.

​

• De verscheidenheid aan geloofsgemeenschappen en de diversiteit aan religieuze gebouwen, zoals de nog aanwezige schuilkerken, staties en verscholen kerken is sterk verbonden met de ‘tolerante stad’.

​

​

Kernwaarden van de collectie

• De collectie van Haarlemse religieuze gebouwen toont de gelaagdheid van de sociaal-maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkelingen van de stad door de eeuwen heen vanwege hun ligging, architectuur, relatie met verdwenen kloosters en verschijningsvormen (kerken, kapellen, moskeeën, kerkelijke hofjes, staties, schuilkerken/ verscholen kerken)

​

• De collectie van Haarlemse religieuze gebouwen toont de gelaagdheid van de sociaal-maatschappelijke en ruimtelijke ontwikkelingen van de stad door de eeuwen heen vanwege hun ligging, architectuur, relatie met verdwenen kloosters en verschijningsvormen (kerken, kapellen, moskeeën, kerkelijke hofjes, staties, schuilkerken/ verscholen kerken)

​

• De 20e-eeuwse religieuze gebouwen bestaan uit vooroorlogse en wederopbouwkerken en moskeeën.

​

​

​

Interieur

Bescherming

Kijk op de toekomst

SWOT

STERKTEN

• Rijke religieuze geschiedenis, prachtige interieurs en orgels
• Goedwerkende samenwerkingsverbanden tussen kerken
• Veel vrijwilligers actief
• Regionaal centrum voor grotere kerkelijke verbanden
• Financiele situatie van relatief veel gebedshuizen goed
• Religieus erfgoed levert belangrijke bijdrage aan aantrekkingskracht stad

​

ZWAKTEN

• Vrijwel alle besturen hebben te maken met vergrijzing en gestage krimp
• Vinden van nieuwe vrijwilligers lastig
• Bijna alle tot nu toe herbestemde kerken zijn woningen
• Monumentenstatus kan een beperking zijn voor ontwikkelingen
• Contacten tussen eigenaren en gemeente zijn soms stroef

​

​

​

SWOT

KANSEN

• Inzicht in de uitdagingen door kerkenvisietraject, proactieve modus
• Door de stedelijke groei neemt de behoefte aan ontmoetingsplekken en maatschappelijke voorzieningen toe.
• Door contacten en inzichten kunnen stad en kerkbesturen naar proactieve modus toe en onderzoeken of maatschappelijke functies onderbrengen in kerkgebouwen lukt.
• Het pilotproject Buurtbakens draagt bij aan kennis en ervaring opdoen met elkaar om duurzame toekomstperspectieven te vinden voor leger wordende kerken

​

BEDREIGINGEN

• Minder vrijwilligers beschikbaar door hogere pensioenleeftijd
• Blijvend corona effect
• Hoge huizenprijzen maken herbestemmen kerken tot woningen lucratief
• Belangen kerkeigenaren en de stad staan niet altijd op 1 lijn

​

​

Conclusies

1. Uniek aan Haarlem is dat de meeste kerken verbonden zijn via netwerken
2. Besturen verwachten dat in 2035 slechts eenderde van de kerken met zekerheid nog in religieus gebruik is
3. Gemotiveerde kerkbesturen die ruimte over hebben, bieden kansen voor de stad
4. Per religieus gebouw is de situatie uniek
5. Verduurzaming is wel een wens, maar hoge investeringen zijn voor religieuze gebouwen niet rendabel
6. Onduidelijkheid over taken en rollen
7. Onderzoek naar het religieuze erfgoed is nodig voor een completer beeld

​

​

Hoe nu verder?

Wethouder Roduner: ‘Haarlem groeit waardoor de behoefte aan meer voorzieningen groot is. Buurtbakens helpt dit probleem aan te pakken. Het is een mooi project dat een voorbeeld kan zijn voor andere gemeenten en wij delen de kennis die we opdoen graag.’ Meer deelnemers zijn te zien in deze video https://vimeo.com/665105668/918dbe943b Buurtbakens: een veilige plek voor zorg, ontmoeting, stilte op een markante plek in de stad. En een uniek matchingsproject zodat kerken van nog meer betekenis zijn voor de Haarlemmers

Buurtbakens

Aanleiding (1)

• Gemeente Haarlem kreeg in mei 2022 een uitkering uit de Erfgoed Deal voor het kerkenproject Buurtbakens.
• Met het pilotproject wordt een nieuwe herbestemmingsmethodiek ingezet om kerken een nieuwe (neven)functie te geven èn om maatschappelijke organisaties een centrale plek in de wijken te geven.
• De twee opgaven worden zo verenigd; kerken hebben een duurzaam toekomstperspectief en maatschappelijke organisaties een centrale plek in de volle stad.

​

Doelstellingen voor de kerkgebouwen:

• Ontwikkelen van kerkgebouwen tot ‘buurtbaken’ en centrale ontmoetingsplek in de wijk.
• Behoud van cultuurhistorische kwaliteiten.�Behoud maatschappelijke bestemming, bij voorkeur met publieke/ toegankelijke functies.
• Behoud van de ruimtes voor de bestaande kerkgemeentes.
• Zicht op een sluitende begroting.

Aanleiding (2)

Resultaten tot nu toe algemeen

• Bouwhistorisch onderzoek. -> Goed zicht op ruimtelijke potentie voor nieuw gebruik (welke ruimtes zijn geschikt voor aanvullend gebruik, m2, faciliteiten).
• Onderzoek naar kerkinterieurs en liturgische voorwerpen door Museum Catherijneconvent, opgenomen in database.
• Methodiek van matching van diverse organisaties.
• Architectuurfotografie/fotodocumentatie.
• Architectonisch onderzoek ten aanzien van toegankelijkheid.
• Objectgebonden duurzaamheidadvies (DuMo-niveau 3) uitgevoerd door TPAHG
• Architecten -> Goed zicht op verduurzaming van de kerkgebouwen.

Anna en Mariakerk

• Gemeentelijk monument uit 1937.
• Bijzonder is de centrale ligging aan de rand van het centrum en de aan de zalen gelegen binnentuin.
• De kerkgemeenschap is op zoek naar verschillende partijen die de kleine zaal permanent en de grote zaal incidenteel willen huren. Er is een match gemaakt met de buurtcoöperatie Garenkokerskwartier.
• In een van de ruimtes op de begane grond is sinds kort ook het stadspastoraat (voorheen in de Groenmarktkerk) gevestigd.
• Er is een ontwerpstudie gemaakt om de begane grond meer toegankelijk te maken.�

Shelter Haarlem (Sionskerk)

• Beeldbepalende kerk uit 1952 in Haarlem Noord met een groeiende, jonge kerkgemeenschap.
• De kerkzaal is aan restauratie toe en is gemoderniseerd en de gevel is sterk aangetast en in slechte staat. Verduurzaming is nodig. Onderzoek naar “kieren” is uitgevoerd.
• Er is nog geen zicht op concrete matches die passen bij deze kerk. Twee scenario’s in een haalbaarheidsonderzoek worden momenteel onderzocht door BOEi:

1. Shelter ontwikkelt kerkzaal tot centrum voor persoonlijke ontwikkeling en zoekt zelf partners.

2. Invulling met maatschappelijke partijen (o.a. Buurts) onder regie van de gemeente.

Oosterkerk

• Gemeentelijk monument uit 1926 in Haarlem Oost.
• Er wordt een haalbaarheidsstudie uitgevoerd door Kathedraaldenkers, waarbij twee hoofdscenario’s worden onderzocht:

1. Intensief multifunctioneel gebruik, bijvoorbeeld een bibliotheek (of vergelijkbaar, denk aan Mooizooi), aangevuld met een café en de mogelijkheid tot andere evenementen.

2. Intensiever gebruik van de kerkgebouwen en buitenruimte in hun huidige vorm voor verschillende buurt- en culturele activiteiten aangevuld met ‘sociale horeca’.

Pinkstergemeente Immanuel

• Kerk uit 1955.
• Er vinden op dit moment ver gevorderde gesprekken met Leger des Heils plaats voor de realisatie van de buurtkamer en tweedehands kledingwinkel in een deel van het gebouw. Hiervoor is een ontwerpstudie en kostenschatting gedaan door een architect.
• Voor de binnenplaats is een landschapsarchitect betrokken om een ontwerp te maken (samen met de wijk en LdH) voor een groen binnenplein, zodat deze ook meer open gesteld kan worden aan de buurt.

Goede Herderkerk

• Kerk uit 1935 die de status beeldbepalend pand krijgt.
• De kerk heeft een regiofunctie en tot nu toe weinig binding met de buurt. Hier wil men graag verandering in brengen.
• Een eerste stap gezet om incidenteel vergaderruimte te bieden aan buurtcoöperatie De Groene Planeet.
• Momenteel wordt een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd door BOEi in combinatie met mogelijke maatschappelijke partner(s)/functie(s).

Pelgrimkerk

• Gemeentelijk monument uit 1964 in Haarlem Zuidwest. De Pelgrimkerk is al een tijd bezig met plannen voor de herontwikkeling.
• Deze herontwikkeling behelst het slopen van de niet-monumentale bijgebouwen en te vervangen een vier-tot vijflaagse nieuwbouw met in de plint en op het plein een grote ontmoetingsruimte, op de 1e verdieping een gezondheidscentrum en de bovenste lagen worden ingericht met circa 18 studio’s. De kerkzaal en de toren (beide gemeentelijk monument) blijven zoals ze zijn. Het plein wordt vergroot en toegankelijker.

Oude kerk Spaarndam

• Rijksmonumentale kerk uit 1627 in Spaarndam
• Vrienden van de Oude Kerk zorgt voor inkomsten van concerten, maar vergrijst.
• Door COUP is eerder een haalbaarheidsonderzoek gedaan, uitvoering is lastig ook door verschillen binnen de kerk (diaconie en kerk).
• Getracht wordt de inwoners van Spaarndam actief te betrekken bij dit vraagstuk om draagvlak te genereren en de groep groter te maken.
• De dorpsraad, het dorpshuis en het netwerk van ondernemers in Spaarndam zijn betrokken om te zoeken naar een betekenisvolle toekomst voor deze waardevolle kerk: wordt op 1 oktober gericht voor een tuinfeest voor iedereen.

Lesson learned (1)

• Veel kerken hebben in hun bijgebouwen ruimtes die zeer goed geschikt zijn voor aanvullend gebruik.
• Het werkt goed als er binnen de kerkgemeente een werkgroep Buurtbakens is, waarin verschillende disciplines zijn vertegenwoordigd.
• Intrinsieke motivatie om meer voor de buurt te betekenen is nodig. Dit is lastiger bij kerken met regionale en/of landelijke functie.
• Burendag is een vehikel om meer in contact te komen/zijn met de buurt.

Lesson learned (2)

Matchen verloopt moeizaam om verschillende verwachtingen/redenen:

• Verwachting bij deel gemeente Haarlem dat kerkgebouwen vrij invulbaar zijn (herbestemming i.p.v. nevenbestemming).
• Verwachting bij buurtbewoners dat een Buurtbaken “om niet” of tegen geringe vergoeding te gebruiken is voor buurtinitiatieven.
• Verwachting bij kerkgemeente dat gemeente Haarlem helpt met realiseren kostprijsdekkende huur.
• Staat van de gebouwen en mate van beschikbaarheid.

Lesson learned (3)

• Advies: onderzoek als kerkgemeente welke organisaties en welk gebruik past bij jullie identiteit. En wees niet bang om kennis te maken met andere partijen.
• Vertel over je plannen aan de buurt. Zoek contact met andere lokale initiatieven.
• Handig: portfolio per kerk met wat er kan en mag, wanneer, en tegen welke huurprijs.
• Het valt ons op dat het voor de kerkgemeentes meer voor de hand ligt om samen te werken met organisaties met een kerkelijke signatuur.
• Advies: onderzoek als kerkgemeente welke organisaties en welk gebruik past bij jullie identiteit. En wees niet bang om kennis te maken met andere partijen.

Kerkencoach

• Opgenomen in de Erfgoednota
• Kerkencoach met als taken:
• 1 of 2 keer per jaar een bijeenkomst organiseren voor alle kerken: de energie vasthouden
• 1 op 1 meedenken met eigenaren van kerken of andere gebedshuizen over een duurzaam toekomstperspectief: pro-actieve modus vasthouden
• Lessen van Buurtbakens en landelijke voorbeelden verspreiden
• Het goede lijntje leggen met de gemeente Haarlem

​

​

Zegt het voort:

Kerkencoach Heleen Agterhuis

Heleen@kathedraaldenkers.nl

Tel: 06-46215160

​

​

​

​

Vragen?

Bedankt!