1
TUS SAU TXOG LUB NEEJ
Becky Marburger, PBS Wisconsin Education�
�COV KHO SAU�Kerri Lintl, Merrimac Community School, Merrimac, WI
Darcy Maxwell, Summit Environmental School, La Crosse, WI
Tanya Schmidt, Oshkosh Area School District, Oshkosh, WI�
�UA TSAUG NTAU RAU
Thawj phau ©2019. Phau kho sau ©2021 Wisconsin Educational Communications Board thiab The Board of Regents of the University of Wisconsin System
Joe Bee Xiong Family
Kristen Christopherson, Eau Claire Area School District
Elizabeth Duellman, Eau Claire Area School District
Karen Jacobson, Chippewa Valley Museum
Gwen Kong, Madison Metropolitan School District
Karla Lien, Eau Claire Area School District
Briana Odegard, Eau Claire Area School District
Mike Peplinski, Eau Claire Area School District
Joel Raney, Chippewa Valley Technical College
Blia Schwahn, Eau Claire Area School District
Bradley Sommer, Eau Claire Area School District
Pua Song, Hmong American Peace Academy
Chia Vang, Madison Metropolitan School District
Long Vang, Eau Claire Area Hmong Mutual Assistance Association
True Vue, Eau Claire Area School District
Thay Yang, Milwaukee PBS
1
Qhia Nws Tus Kheej | 4 |
Lub Neej Thaum Nws Me | 5 |
Ntsug Tsov Rog Npog Tsis Qhia �(The Secret War) | 7 |
Nyob rau Teb Chaws Mes Kas | 11 |
Ua Haujlwm Pab Rau Lub Zej Zog | 15 |
Kab Lig Kev Cai Coj | 17 |
Lus Xaus | 19 |
Duab Av Teb Chaws (Map) | 21 |
SAB QHIA COV TSHOOJ LUS
Thaum Ntsuab Npis Xyooj (sh-ih-aw-ng) tseem me me, tej zaum nws yuav tsis tau xav txog Wisconsin. Nws nyob ib sab ntuj, thiab muaj ntau yam rau txhawj txog, li mus pab nws tsev neeg txiav taws. Thiab caij twm!
Ntsuab Npis tsis paub tias yuav muaj dabtsi rau nws…nws yuav tau khiav tawm ntawm nws lub tsev mus li cas thiab nrhiav nws txoj kev, raws kev nyuaj thiab ua tau zoo, ua ib tug coj nyob hauv nws lub zej zog.
��
4
Ntsuab Npis Xyooj (1961-2007). Eau Claire Leader-Telegram yog qhov muab daim duab.
Ntsuab Npis yug nyob rau Los Tsuas Teb (Laos), nyob rau sab Es Xias Qab Teb Hnub Tuaj (Southeast Asia), rau xyoo 1961. Nws niam thiab txiv nkawv tis nws npe hu ua Npis. Npis muaj xya tus kwv thiab ib tug muam yau.
Npis tsev neeg nyob rau ib lub zos pem roob rau Los Tsuas Teb. Cov neeg coob nyob hauv zos nyob cov tsev siv xyoob, ntoo, thiab nqeeb los ua. Nyob rau lub caij ntawd, cov tsev no tsis muaj hluav taws xob los dej nyob hauv tsev.
�
�
5
Koj nrhiav puas tau lub teb chaws Ntsuab Npis yug nyob rau siv daim dua teb chaws no? Kho los ntawm “Asia Location Map,” Wikimedia Commons.
Txhua tus hauv tsev neeg tau ua dej num. Cov tub feem ntau pab mus txiav taws los rauv. Cov ntxhais pab ua zaub mov thiab mus ev dej tom cov kwj hav dej los rau hauv tsev. Cov me nyuam pab ua liaj ua teb thaum lawv loj txaus lawm.
Twm pab laij cov liaj. Npis yog ib tug tshaj lij caij twm tshaj nyob rau ib cheeb tsam ntawd. Qee zaum nws tseem sawv saum twm nrob qaum thaum tus twm laij liaj.
Cov me nyuam yaus sib tw ntau tuj lub (too loo) thiab ncaws kab taub (ka tao). Tuj lub yog siv ntoo txua sib xeem saib leej twg lub kiv ntev tshaj saum npoo av. Kab taub yog ncaws lub pob siv ncau (kav theej) hiab saum huab cua.
��
6
Tus txiv neej no thiab nws tus twm tab tom laij liaj. Daim duab yog Laurent Bélanger thaij, muab los ntawm Wikimedia Commons.
Nyob sab hnub tuaj teb chaws Los Tsuas (Laos), Teb Chaws Nyab Laj Qaum Teb (North Vietnam) ua tsov rog nrog Nyab Laj Qab Teb (South Vietnam) txij thaum xyoo 1955. Teb chaws Mes Kas (US) thiab ib cov Hmoob nyob teb chaws Los Tsuas (Laos) pab txhawb Nyab Laj Qab Teb.
Teb Chaws Mes Kas (US) zais npog cob qhia ib cov Hmoob ua tub rog thiab muab riam phom rau lawv.
�
7
Yawg Hlob Vaj Pov (General Vang Pao) (sab laug) sawv thaij duab nrog ib tug Meskas. Yawg hlob Vaj Pov yog tus thawj coj ntawm cov tub rog Hmoob nyob Los Tsuas Teb rau Nplua Rog Nrog Nyab Laj Teb (Vietnam War). Chippewa Valley Museum yog qhov muab daim duab.
Thaum Npis muaj 12 xyoos xwb, nws twb yog ib tug tub rog lawm. Nws thiab lwm cov tub rog Hmoob mus txiav kev kom txhob xa tau khoom rau cov tub rog Nyab Laj Qaum Teb thiab pab mus muab Mes Kas cov kws tsav dav hlau uas txais raug nyob hoom poob. Thaum Nyab Laj Qaum Teb (North Vietnam) yeej ntsug rog nyob rau xyoo 1975, cov Hmoob khiav tuaj mus rau Thaib Teb kom txhob raug txhom kaw los tua pov tseg. Muaj neeg coob khiav nkaum hav zoov hav tsuag thaum nrhiav kev tawm tuaj mus kom txog rau qhov chaw muaj kev nyab xeeb. Ib cov nkaum tau ntau xyoo.
�
8
Npis thiab lwm cov tub rog coj txog li 1,000 tus Hmoob khiav tuaj mus li 241 kis lus mev (150 miles) tsoo hav zoov thiab hla toj roob hauv pes tuaj rau teb chaws Thaib (Thailand). Tus dej Naj Khoom (Mekong River) kem teb chaws Los Tsuas (Laos) thiab teb chaws Thaib (Thailand). Cov Hmoob nyiag ua luam dej los ntiav lwm tus siv nkoj thauj lawv hla. Coob tus poob dej tuag los raug tua thaum hla dej. Npis thiab cov thawj coj hla dej ua ntej tab sis (Thaib) tsis pub rov qab los lawm. Lawv pab nyob tom qab thiaj tau nrhiav lawv kev hla mus rau teb chaws Thaib (Thailand). Tsis yog txhua tus hla dhau. Npis tsev neeg hla dhau txhua tus.
��
�
9
Ntsuab Npis (sab xis) nyob rau Thaib Teb (1978). Tsev xeem Xiong muab daim duab.
Tsev neeg xeem Xyooj tau rais ua cov neeg thaj nam nyob rau xyoo 1978. Lub yeej thaj nam muaj cov tsev ntev ntev kem ua ntau chav me me, tab sis tsis muaj hluav taws sob. Cov tsev neeg nyob rau qhov chaw no ntev txawv. Ib cov tsev neeg nyob rau ntawd ntau xyoo. Npis tsev neeg nyob hauv qhov yeej thaj nam tau yim (8) hli. Thaum nyob hauv yeej thaj nam, Npis kawm mes ntsis ntawv As Kiv (English), uas nws siv pab nws tsev neeg tuaj rau teb chaws Mes Kas (US).
�
10
yeej thaj nam (n): ib qhov chaw nyob me ntsis rau cov neeg khiav tawm lawv lub teb chaws
Tsis yog tag nrho cov Hmoob thaj nam tuaj rau teb chaws Mes Kas (US). Ib cov tuaj mus rau teb chaws Auv Tas Lias (Australia), Fab kis (France), los lwm lub teb chaws. Tsev neeg xeem Xyooj tuaj poob rau lub zos Philadelphia, xeev Pennsylvania, nyob rau lub Xya Hli tim 17, 1979.
Npis thiab nws tsev neeg pom tias hloov lub neej nyob rau teb chaws Mes Kas (US) nyuaj heev. Tej haujlwm ua txhua hnub li ua zaub mov noj thwm tias yuav tau kawm siv hluav taws xob thiab siv tso dej. Paub lus As Kiv me me xwb ua rau kev sib txuas lus nyuaj.
�
�
11
Ntxiv rau qhov ntawd, ib cov neeg Mes Kas tsis to taub vim li cas cov Hmoob ho tuaj rau teb chaw Mes Kas, thiab qee zaum tseem hais tias kom lawv rov qab mus rau teb chaws Los Tsuas (Laos) los ua lwm yam rau kom chim siab.
Thaum nyob rau Philadelphia, Npis mus kawm ntawv, kawm twm thiab sau ntawv As Kiv (English), thiab nws kuj ntsib tus yuav yog nws tus poj niam rau yav pem suab, Tab Muas (moo-ah).
�Npis zoo siab heev tau nyob rau teb chaws Mes Kas (US), tab sis lub zos Philadelphia tsis zoo li nws lub vaj lub tsev. Tsis muaj chaws cog ub no los yog rau ua tej yam nws nyiam.ub tsev. Tsis muaj chaws cog zaub noj los yog ua tej yam nws nyiam ua.
�
12
Tab Muas nyiam seev cev, tiag yog seev cev ua ib kab. Daim duab no thaij nws rau xyoo 2018. Muab nqi thaij rau: PBS Wisconsin Education.
Tom qab nrog ib tug kwv tij nyob lub zos Eau Claire (oh klair), xeev Wisconsin tham tas, Npis thiab nws tsev neeg txiav txim siab khiav los lub Yim Hlis xyoo 1980. “Kuv pom thaj chaw yog ib qho chaw zoo nuv ntses, cog zaub noj, thiab ib qhov chaw zoo yos hav zoov,” Npis hais. Nws xav tias nws yuav muaj kev zoo siab dua nyob rau ntawd. ��Nyob rau lub zos Eau Claire, Npis tau mus kawm cov hoob ntawv hauv high school thiab kawm tas rau lub Rau Hli xyoo 1982 thaum nws muaj 21 xyoo. Nws tau mus kawm tiav ob daim ntawv qib siab (college degrees) rau computer science thiab criminal justice, uas nws tau siv rau nws txoj haujlwm.
���
�
13
Npis thiab Tab tau sib yuav thiab nkawv muaj ob (2) tug tub thiab rau (6) tus ntxhais. Thaum ib tug txiv neej Hmoob yuav poj niam thiab muaj me nyuam lawm, niam tais yawm txiv yuav xaiv ib lub npe laus rau nws. Npis lub npe laus yog Ntsuab (jh-oo-ah) Npis. Nws sau tias Joe Bee kom yooj yim rau lwm tus uas tham tau lus As Kiv (English).
14
npe laus (n): npe (niam tais yawm txiv) xaiv rau ib tug txiv neej Hmoob thaum muaj poj niam thiab me nyuam lawm
Ntsuab Npis tsev neeg (sab laug mus rau sab xis): Cara, Shua, Pa Gnia, Lar Zeng, Ta, Lar Kong, Pa Koua, Pama, thiab Gaoly. PBS Wisconsin Education yog qhov muab daim duab.
Ntsuab Npis (Joe Bee) los ua ib tug tub ceev xwm rau lub Nroog Eau Claire thiab yog thawj tug Hmoob As Mes Kas ua tub ceev xwm nyob rau hauv xeev Wisconsin. Tom qab nws tawm txoj haujlwm ntawd, nws mus ua ib tug ua hauj lwm pab neeg (social worker), thiab tom qab ntawd ua hauj lwm rau lub koos haum Eau Claire Area Hmong Mutual Assistance Association pab ib tsoom Hmoob nyob cheeb tsam ntawd. ��Ntsuab Npis (Joe Bee) kuj ua lag luam yuav vaj tsev thiab feem ntau xauj rau cov Hmoob As Mes Kas uas nrhiav tsis tau vaj tsev nyob vim kev ntxub ntxaug tib yam li nws thiab nws tsev neeg tau pom muaj thaum lawv tuaj txog rau Philadelphia.
15
Hmoob As Mes Kas (n): ib tug Hmoob tuaj sab Es Xias Qab Teb Hnub Tuaj (Southeast Asia) tuaj nyob Mes Kas
Rau pab lwm tus kom muaj ib lub suab, Ntsuab Npis (Joe Bee) khiav rau thiab tau los ua Eau Claire ib tug City Council ob zaug, pib rau xyoo 1996. Qhov ntawd ua rau nws yog thawj tug Hmoob As Mes Kas xaiv tsa los ua hauj lwm rau pej xeem nyob xeev Wisconsin. Ntsuab Npis (Joe Bee) kawm tau txog nom tswv khiav hauj lwm li cas thiab muab qhia pab rau cov Hmoob As Mes kas.
Nws sib tw khiav los ua ib tug sawv cev ntawm pej xeem hauv xeev Wisconsin (Wisconsin State Assembly) nyob rau xyoo 2004 tab sis nws swb, tiam sis nws tsis tsum kev txhawb rau tej yam nws tshua txog. Nws tseem ua hauj lwm nrog rau lwm tus cheem kev tsis ncaj ncee tsim neeg (human rights) nyob rau teb chaws Los Tsuas (Laos) thiab sab Es Xias Qab Teb Hnub Tuaj (Southeast Asia).
�
16
Ntsuab Npis Xyooj tau ua Eau Claire tus City Council ob zaug thaum 1996-2000. Eau Claire Leader-Telegram yog qhov muab daim duab
hauj lwm pab pej xeem (n): ib txoj haujlwm nyob hauv tsoom fwv uas pej xeem xaiv tsa tau
Ntsuab Npis (Joe Bee) kawm tshuab qeej (g-eng) nyob rau Los Tsuas Teb thiab kawm ntxiv nyob rau Eau Claire. Ntau xyoo tom qab nws yog ib tug txiv qeej lawm, nws qhia nws cov tub tshuab.
�
17
Lar Zeng thiab Lar Kong, Ntsuab Npis ob tug tub, tshuab me nyuam yaus rab qeej rau thaum Hmong Music Festival (1994). Chippewa Valley Museum yog qhov muab daim duab.
qeej (n): Hmoob ib qho qub txeej qub tes siv raj xyoob ua siv rau ntees tuag thiab kab lig kev cai txuas lus nrog sab ntsuj plig
Nyob rau cov caij muaj ua kev lom zem hauv tsev kawm ntawv thiab zej zog, nws tshuab qeej, ncas, thiab raj, thiab qhia ntaus tuj lub thiab ncaws kab taub pab rau lwm tus kawm txog Hmoob kab lig kev cai. Ntsuab Npis (Joe Bee) thiab Tab nkawv xav kom nkawv cov me nyuam paub lawv qhov kab lig kev cai, thiab, li ntawd nkawv qhia lawv hais lus Hmoob, thiab xyaum teev dab qhuas neeb yaig, kab lig kev cai ntseeg ntawm Hmoob.
18
Ntsuab Npis qhia tshuab Hmoob cov qub txeej qub tes, xws li nws tshuab qeej nov. Eau Claire Leader-Telegram yog qhov muab daim duab.
kev ntseeg neeb yaig (n): ib qho kev ntseeg ib tug txiv / niam neeb yog tus txuas lus nrog sab ntsuj plig kho mob thiab qhia tib neeg yuav tau ua li cas rau
Nyob rau lub Peb Hlis tim 30, 2007, Ntsuab Npis (Joe Bee) tau tas sim neej thaum nws rov qab mus rau Los Tsuas Teb. Tau coj nws lub cev coj rov qab los rau Eau Claire, uas nws tsev neeg ua ib lub ntees peb hnub (thiab peb hmos) raws kab lig kev cai Hmoob ua kev zoo siab rau nws txoj sia.
Rau nws lub neej nyob pem roob tim Los Tsuas Teb, tuaj nrhiav tau qhov chaw nyob tshiab rau Eau Claire, Ntsuab Npis tau ua ib tug qauv rau lwm tus. Nws ua qhia tias ib tug thawj coj yuav tau ua li cas thaum nws coj cov neeg thaj nam nyob Los Tsuas Teb khiav thiab thaum ua tus Eau Claire City Council, thiab pab cov neeg nyob hauv nws lub zos Eau Claire kawm txog lwm tus cov kab lig kev cai.
�
19
Koj yuav pab tau lwm tus hauv koj zej zog li cas? Koj yuav qhia txog koj qhov kab lig kev cai thiab kawm txog lwm tus qhov kab lig kev cai li cas?
�
20
Ntsuab Npis tsis yog ib tug ua piv txwv rau nws tsev neeg xwb tab sis rau lwm tus hauv nws lub zej zog thiab thoob plaws hauv Wisconsin. Yuav ua ib tug piv txwv rau lwm tus li cas? PBS Wisconsin Education yog qhov muab daim duab.
21
21
DUAB AV TEB CHAWS (MAP)
22