Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗ ΚΡΗΤΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΒΑΡΟΥΧΑ

​

Στη μνήμη του Λόγιου Δημήτρη Βαρούχα

Άγιος Ιωάννης Δήμου Φαιστού, 18 Μάη 2018

​

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΕΤΡΑΚΗΣ ΠΑΙΔΟΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ

ΜΕΛΟΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1700

Η Κρήτη ήταν σε όλες της εποχές και για όλους τους επικυρίαρχους το γεωστρατηγικό κέντρο

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1801

Το 1700-1821 η Κρήτη ήταν στη κυριαρχία των Οθωμανών

• Ο 5^ος Βενετοτουρκικός Πόλεμος (1645-1669) είχε σαν τέλος τη κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους
• 29 Αυγούστου 1645 πέφτει το Ενετικό κάστρο των Χανίων στα χέρια των Τούρκων
• 13 Νοεμβρίου 1646 η κατάληψη Ρεθύμνου
• 23χρονη πολιορκία Χάνδακα (Μάιος 1648-1669)
• Κατάληψη Γραμβούσας 1661
• 12 Σεπτεμβρίου 1683 ήττα των Τούρκων έξω από την Βιέννη
• 1684-1699 ο 6^ος Βενετοτουρκικός Πόλεμος
• Tο 1700 εγκαταστάθηκε ρωσική διπλωματική αντιπροσωπεία στην Kων/πολη. Οι ραγιάδες έλπιζαν να φέρει ο Μόσκοβος το σεφέρι σε Mωριά και Pούμελη
• Oι Tούρκοι υπό τον Αλή Κιουμουρτζή ανακτούν την Πελοπόννησο και Τήνο το 1715 στη διάρκεια του έβδομου βενετοτουρκικού πολέμου (1714-1718)
• Παράδοση Σπιναλόγκας 1715
• 1717 Μεγάλη ήττα των Τούρκων από Αυστριακούς σο Βελιγράδι
• Το 1724 οι Πέρσες διώχνουν τους Τούρκους από τη χώρα τους
• Αποτυχία Ορλοφικών το 1770 και της επανάστασης του Δασκαλογιάννη μετά από αθέτηση της υπόσχεσης για βοήθειας της Αικατερίνης Β΄ της Ρωσίας
• Το 1744 αναδείχθηκε η δυναστεία Σαούντ στην κεντρική Αραβία που ηττήθηκε από τους Οθωμανούς το 1818
• Το 1774 με τη Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή, οι χριστιανοί της Τουρκίας τίθενται υπό την προστασία της Ρωσίας
• 1797 καταλύεται ολοκληρωτικά η Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας από τον Ν. Βοναπάρτη
• 1821-1832, η Ελληνική Επανάσταση
• 1830: Η Σερβία αυτονομείται. H βόρεια Αλγερία καταλαμβάνεται από τη Γαλλία

​

​

Η Κρήτη στη 1^η περίοδο της Τουρκοκρατίας 1645-1821

• Η 1^η περίοδος της Τουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από μεγάλες καταστροφές, δήμευση όλων των περιουσιών που περιήλθαν στα χέρια του Σουλτάνου και σκληρό διωγμό του ντόπιου χριστιανικού στοιχείου, παρά τα όποια προνόμια είχε παραχωρήσει ο Μωάμεθ Β΄ στο Οικουμενικό Πατριαρχείο
• Το μεγαλύτερο μέρος των εκκλησιών έγιναν τζαμιά και ο πληθυσμός σφαγιάστηκε και αιχμαλωτίστηκε. Οι Κρητικοί που δεν εγκατέλειψαν το νησί, αν και ζούσαν κάτω από άθλιες συνθήκες φτώχειας και καταπίεσης, αντιστάθηκαν με όλα τα μέσα που διέθεταν�Η πρώτη επανάσταση του Μονσενίγου στις 17 Ιουλίου 1692 και εκείνη του Δασκαλογιάννη το 1770 καταπνιγήκαν. Η Κρητική φλόγα για την ελευθερία ολοένα και φούντωνε παρόλο που η δύναμη του νησιού ήταν μικρή και  η απόσταση από την ηπειρωτική Ελλάδα ήταν μεγάλη. Ακόμα δεν υπήρχε ένας αρχηγός που θα οργάνωνε την επανάσταση
• Η άστοχη επιλογή του Αφεντούλιεφ ως αρχηγού της κρητικής επανάστασης, η αντικατάσταση του με τον αρμοστή Τομπάζη Εμμ., η βοήθεια του αντιβασιλέα  της  Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή στο Σουλτάνο το 1822 με αποβίβαση 10.000 Αιγυπτίων στρατιωτών και 5.000 ιππέων με αρχηγό το Χασάν Πασά, έπνιξαν την επανάσταση των Κρητών στο αίμα. Όσοι δεν σφάχτηκαν στο Οροπέδιο Λασιθίου, στα σπήλαια Μιλάτου και Μελιδονίου, πουλήθηκαν στην Αίγυπτο. Το 1824 έσβησε το επαναστατικό κίνημα στη Κρήτη
• Μόνο οι οι “καλησπέριδες” που ήταν κρυμμένοι στα βουνά και οι χαΐνηδες που έκαναν κλεφτοπόλεμο προκαλούσαν σημαντικές ζημιές στους Τούρκους
• Το μέλλον της Κρήτης από τότε μέχρι και σήμερα δεν διαγραφόταν από τις νίκες των Κρητικών αλλά από τους διπλωμάτες Ευρωπαίους και τις παρεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων

Ο πληθυσμός της Κρήτης στη 1^η περίοδο της Τουρκοκρατίας �Νίκος Ανδριώτης. Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στην Κρήτη (1821-1924). Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 10 Απριλίου 2002 �

• Οι απώλειες της οθωμανικής κατάκτησης της Κρήτης στο πόλεμο του 1645-1669 ήταν τρομακτικές. Από 500.000 κατοίκους που είχε το νησί έφθασε το 1687 κατά τον Άγγλο περιηγητή Randolf στους 50.000 χριστιανούς και 30.000 Μουσουλμάνους

​

• Tο 1730 υπήρχαν στο νησί 60.000 Μουσουλμάνοι (οι περισσότεροι μετά από ατομικούς ή ομαδικούς εξισλαμισμούς) και 200.000 Χριστιανοί και το 1779 65.000, δηλ. το 1/3 του κρητικού πληθυσμού. Στα 1800 ήταν 200.000 Χριστιανοί και 150.000 Μουσουλμάνοι. Γύρω στα 1821 ο αριθμός, από ελληνικές πηγές, ήταν 113.320 Χριστιανοί και 99.764 Τούρκοι (Ν. Παναγιωτάκης. Κρήτη, Ιστορία και πολιτισμός. 1988)

​

• Αρκετοί Kρήτες ζούσαν ως κρυπτοχριστιανοί (γνωστοί ως ισλαμοχριστιανοί, ψευδότουρκοι, Tουρκορωμιοί). Στην αρχή της επανάστασης το 1821-1822 οι επαναστατημένοι Χριστιανοί της Κρήτης είχαν επιτυχίες, σύντομα όμως η συντονισμένη δράση των τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων οδήγησε στην κατάπνιξη της επανάστασης την άνοιξη του 1824

​

• Εκτός από τις απώλειες στα πεδία των μαχών και τις σφαγές σημειώθηκαν απώλειες και μεταξύ των αμάχων ως αιχμάλωτοι, ως σκλάβοι που πουλήθηκαν, ως αποδημήσαντες προς την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου. Εκτιμάται ότι ο πληθυσμός της υπαίθρου μειώθηκε μέχρι το 1830 πάνω από 50%

​

​

​

​

Οι συνέπειες της 1^ης περιόδου της Τουρκοκρατίας (1669-1821) στην ανάπτυξη της επιστήμης στη Κρήτη (1)

• Η τουρκοκρατία, ιδιαίτερα στη τελευταία κτήση της, τη Κρήτη, επέφερε πτώση των γραμμάτων, της ναυτιλίας, του εμπορίου, της Κρητικής Σχολής Ζωγραφικής, των τεχνών και φυσικά της Ιατρικής, επισώρευσε πολλά δεινά, αλλά δυνάμωσε τη ζωτικότητα του αγροτικού πληθυσμού και τον ηθικό εκπεσμό του και καθάρισε τη νόθα θρησκευτική κατάσταση που είχε επιβληθεί καταπιεστικά από την ενετοκρατία αποκαθιστώντας την ορθοδοξία, την εκκλησία της Κρήτης και την ιεραρχία της. Αυξήθηκε πολύ η ελαιοκαλλιέργεια και η κτηνοτροφία, οι εξαγωγές λαδιού, σταφίδας, οίνου, χαρουπιών, μελιού, τυροκομικών, αμυγδάλων, λιναρόσπορου, σαλιγκαριών και σαπουνιού, με σημαντική μείωση της σιτοπαραγωγής. Αναπτύχθηκε επίσης η εξαγωγή φαρμακευτικών και αρωματικών βοτάνων όπως λάβδανου και ζαφοράς
• Η εκκλησία της Κρήτης ανέλαβε τη πνευματική και επιμορφωτική χειραγώγηση του υπόδουλου κρητικού πληθυσμού με τη λειτουργία δεκάδων μοναστηριών στο νησί
• Αναπτύχθηκαν εκκλησιαστική μουσική, τα δημοτικά, ριζίτικα της τάβλας και της στράτας, οι μαντινάδες, τα λαϊκά μουσικά όργανα
• Από το 1750-1821 στη Κρήτη επικρατεί άγριος γενιτσαρισμός, ζωοκλποπές, εκτόπιση πορνών και ανεπιθύμητα τέκνα μουσουλμάνων με χριστιανές γυναίκες
• Ο 18^ος αιώνας είναι για τη Κρήτη εποχή απόλυτου πνευματικού σκοταδισμού. Ελάχιστοι κληρικοί είναι ολιγογράμματοι. Στα τουρκικά έγγραφα δεν αναφέρεται το 18^ο αιώνα κανένας δάσκαλος και κανένα χριστιανικό σχολείο, ενώ υπάρχουν αναφορές για τουρκικά σχολεία και δασκάλους. Υποτυπώδεις μορφές σχολικής ζωής και βιβλιοθήκες βρισκόταν μόνο στα πολυάριθμα μοναστήρια του νησιού. Το 1791 αναφέρονται δύο διδακτήρια στα Χανιά από δωρεές Γάλλων εμπόρων. Το 1800 λειτούργησε στο Ηράκλειο το 1^ο ιεροδιδασκαλείο στη Μονή Απανοσήφη με δάσκαλο το λόγιο μοναχό Συνέσιο. Το 1802 ιδρύθηκε το πρώτο σχολείο στο Ρέθυμνο (περιηγητής F. Sieber) και το 1808 ιδρύθηκε η Σχολή του Χάνδακα με προϊστάμενο το λόγιο και δάσκαλο Γρηγόριο Μεγαλοβρυσανό και το Ζαχαρία Πρακτικίδη. Στα Σφακιά το 1^ο σχολείο λειτούργησε το 1820 από το Ζαχαρία Πρακτικίδη αφού χειροτονήθηκε διάκονος

Οι συνέπειες της 1^ης περιόδου της Τουρκοκρατίας (1669-1821) στην ανάπτυξη της ιατρικής στη Κρήτη (2)

• Η τουρκική κατάκτηση της Κρήτης ανέστειλε τη πνευματική ζωή και την ανάταση των προηγούμενων χρόνων. Η ερήμωση κέντρων, ο εξισλαμισμός, η σκληρή φορολογία, η έκλυση των ηθών, οι κακουχίες, η νοοτροπία του κατακτητή νέκρωσαν ζωτικούς χώρους, μείωσαν το πληθυσμό και ιδιαίτερα στα πρώτα 50 χρόνια δεν υπήρχε καμία πολιτική υγείας
• Η χαμηλή στάθμη της ιατρικής στη τουρκοκρατούμενη Ανατολή, η μοιρολατρία, ο σκοταδισμός, οι συνεχείς επαναστάσεις, η φυγή σε άλλες περιοχές επέβαλαν την ανυπαρξία της δημόσιας υγείας και των σπουδασμένων γιατρών. Ενισχύθηκαν έτσι οι εμπειρικοί ή πρακτικοί, τσαρλατάνοι και αγύρτες
• Η ιατρική στην Ευρώπη είχε αναπτυχθεί μετά το 15^ο αιώνα σε Γαλλικά, Ιταλικά και Γερμανικά Πανεπιστήμια. Μόλις το 1805 ο Σελήμ ο 3^ος με πρόταση του Δημήτρη Μουρούζη έκανε εστία ιατρικής εκπαίδευσης στη μεγάλη του Γένους Σχολή στη Κων/λη.
• Οι οθωμανοί δεν είχαν οργανωμένη ιατρική υπηρεσία, ούτε και εκπαιδευμένους γιατρούς. Για τα τραύματα και τις μικροεπεμβάσεις ο τουρκικός στρατός διέθετε τους χειρουργούς ή τζεράχ, των οποίων οι γνώσεις ήταν όμοιες με εκείνες των δικών μας πρακτικών γιατρών, που προτιμούνταν περισσότερο ακόμα και από τους Τούρκους. Πολλοί γιατροί από Κρήτη που φοίτησαν σε άλλες περιοχές βοήθησαν την υγειονομική βελτίωση και δημόσια υγεία στον Ελληνικό πληθυσμό της Κων/λης, αλλά και ως προσωπικοί ιατροί Οθωμανών αξιωματούχων

​

Ιατροί στη 1^η περίοδο της Τουρκοκρατίας στη Κρήτη

• Καλαφάτης Γεώργος 1672. Σπούδασε στη Πάντοβα και έμεινε εκεί
• Καλογνώμων Νικόλαος 1680. Εμπειρικός
• Καλλιάκης Νικόλαος 1707. Σπούδασε στη Πάντοβα και έμεινε εκεί
• Κανέλος Στέφανος (1792-1823), αγωνιστής και γιατρός
• Κλάδος Μαρίνος, δημοσιογράφος, αγωνιστής και γιατρός το 1821
• Κόνσολας Μανώλης 1750
• Λευθεραίος Ιωάννης
• Λόγιος Βαρούχας Δημήριος ή «ντόρτογλου» (1771-1811)
• Μελιδόνης Νικόλαος, ναυτικός αγωνιστής και γιατρός το 1821
• Μοσχονάς Μανόλης από Μυλοπόταμο, ιατροχειρουργός (+1824)
• Νικολετάκης Γεώργιος 1782 Εμπειρικός γιατρός
• Ντετοράκης πρακτικός 1828, γιατρός Μεγάλου Κάστρου
• Πωλιουδάκης Χατηιωάννου ή Πωλιός (1786-1825) Σφακιανός εμπειρικός χειρουργός, αγωνιστής, Δ/της νοσοκομείου στο Λουτρό και Μέλος προσωρινής διοίκησης Κρήτης
• Ρενιέρης Νικόλαος (1758-1847), γιατρός και φαρμακοποιός Χανίων
• Χαιρέτης Κήρυκος (1756-1830) του Αστρινού, ιατροφιλόσοφος και συγγραφέας. Σπούδασε στη Πάντοβα, Εγκαταστάθηκε το 1799 στη Κυδωνία Χανίων μέχρι το 1800 και μετά στη Κων/λη όπου εργάστηκε μέχρι το 1811 για να γίνει προσωπικός ιατρός του σουλτάνου Μαχμούτ, αν και μέλος της φιλικής εταρείας

​

Η μετάβαση του Ενετικού στο Οθωμανικό σύστημα υγείας στη Κρήτη

Κάθε κατακτητής στο τομέα της περίθαλψης είχε τη δική του νοοτροπία και προτεραιότητες. Η παροχή υγείας ήταν επίσης ανάλογη με τις συνθήκες και τα μέσα της κάθε εποχής

​

Η Ενετοκρατούμενη Κρήτη είχε αρχίσει να εφαρμόζει σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας «δυτικού πρότυπου», με νοσοκομεία και ευαγή ιδρύματα μέσα από ένα αναπτυσσόμενο ανταγωνισμό της ενετικής διοίκησης και της καθολικής εκκλησίας. Τα νοσοκομειακά ιδρύματα πριν τη κατάκτηση των Οθωμανών ήταν υπό Ενετική Διοίκηση ή στα χέρια αστικών, φιλο-ενετικών οικογενειών του νησιού.

Ιατροί με πτυχίο, επ’ αμοιβή, περιέθαλπαν αστούς ασθενείς. Στη περιφέρεια υπήρχαν πολλοί πρακτικοί γιατροί (μη πτυχιούχοι), χωρίς να λείπουν και οι τσρλατάνοι

Η διοίκηση νοσοκομείων και ιδρυμάτων στο τέλος της ενετοκρατίας περιήλθε σε θρησκευτικές αδελφότητες λαϊκών

ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ

N. STAVRAKAKIS. “Venizelio-Pananio” General Hospital, Heraklion, Crete, Greece. Archives of Hellenic Medicine 2016, 33(1):93–97

Στη Candia, πρωτεύουσα του Βασιλείου της Κρήτης λειτουργούσε από το 1581, το στρατιωτικό νοσοκομείο ή Ηospital nuovo di soldati ή Ηospitale milittium και hospitale della militia pagata (μισθοφορικού στρατού) στη via dell’ ospedale, τη σημερινή 1821, με κανόνες λειτουργίας, καθηκοντολόγιο των εργαζομένων και με έμπειρους στρατιωτικούς ιατρούς. Είχε δυνατότητα νοσηλείας 100-120 ασθενών της δύναμης της μισθοφορικής φρουράς που αριθμούσε 3.000-5.000 άνδρες και διέθετε ιατρικό, νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό και καθολικό ιερέα του τάγματος των Φραγκισκανών

​

Οι πάσχοντες, χωρίζονταν στους τραυματίες και στους άλλους ασθενείς. Οι τραυματίες ήταν στρατιώτες που τραυματίζονταν κατά τη διάρκεια πολεμικής σύγκρουσης, είτε σε ατυχήματα κατά τη διάρκεια ειρήνης. Οι άλλοι ασθενείς χωρίζονταν σε αυτούς που έπασχαν από πυρετό και σε εκείνους που έπασχαν από σύφιλη. Οι πρώτοι ελέγχονταν αυστηρά για λόγους μετάδοσης της ασθένειας και οι δεύτεροι νοσηλεύονταν σε ειδικούς χώρους, μακριά από τους υπόλοιπους ασθενείς

​

Το 1652 ιδρύθηκε παράρτημα, για να καλυφθούν οι αυξημένες έκτακτες υγειονομικές ανάγκες εξ αιτίας του από το 1645 κηρυγμένου κρητικού πολέμου

​

Μεγάλες κοινωνικές ομάδες στη Κρήτη δεν είχαν πρόσβαση στη περίθαλψη γιατί στο τέλος της ενετοκρατίας, η περίθαλψη συνδεόταν στενά με τη φτώχεια. Φτωχός και ασθενής ήταν συνώνυμα. Η Οθωμανική διοίκηση στη Κρήτη δεν ενδιαφερόταν για την ανάπτυξη ενός συστήματος υγείας για όλους. Κύριος στόχος ήταν η διατήρηση του καθεστώτος που θα διασφάλιζε τη τάξη

​

Πολλοί Κρητικοί έφυγαν σε διάφορες χώρες, κύρια στην Ιταλία, για να γίνουν ιατροί, με σκοπό να φέρουν νέες αντιλήψεις περίθαλψης, να επανδρώσουν νέες νοσηλευτικές μονάδες, να δώσουν ένα επιστημονικό προσανατολισμό και να καλύψουν τις μεγάλες ανάγκες του τόπου τους. Το θέμα της περίθαλψης στη Κρήτη είχε αναδειχθεί σε μεγάλο κοινωνικό αίτημα. Αυτό το κοινωνικό αίτημα ανακόπηκε βίαια με τη κατάκτηση της Κρήτης το 1669 από τους Τούρκους. Η οργάνωση του ιατροσυνεδρίου και της υγείας ήταν σε άλλα πρότυπα, πρόχειρη, ελεγχόταν από τις αποφάσεις των αρχών και η ιατρική παιδεία υστερούσε πολύ και ήταν δέσμια των μωαμεθανικών νόμων περί εγκληματικών πράξεων για κάθε ανατομική διερεύνηση του ανθρωπίνου σώματος.

​

Ο Λόγιος σε συνθήκες τρομοκρατίας και ολιγωρίας της Οθωμανικής Διοίκησης, ήθελε και μπορούσε με το ένα χέρι να παρέχει πολύτιμες υπηρεσίες ασκώντας την ιατρική και με το άλλο να μάχεται τους Γενίτσαρους. Οι συνθήκες συνέβαλαν στο Λόγιο να είναι ένας ευαίσθητος ιατρός με αγωνιστικές πρωτοβουλίες και αφιλοκέρδεια

Οι συνθήκες που έδρασε ο λόγιος και ιατρός Δημήτρης Βαρούχας

Γενικά χαρακτηριστικά της Κρήτης στα χρόνια του Δημήτρη Βαρούχα

(1770-1811)

Η Ενετοκρητική αναγέννηση των αστικών κέντρων της Κρήτης, η άνθηση της κρητικής υπαίθρου, ο πολιτισμός τύπου Βιτσέντζου Κορνάρου καταστράφηκαν μετά το 1669 εξ αιτίας των αναγκών της Οθωμανικής διοίκησης για επικράτηση και των εμπορικών σχέσεων της Κρήτης με την Ανατολή και τα Βαλκάνια

​

Η φτώχεια, οι εισαγόμενες ασθένειες από και Αιγύπτιους, Αιθίοπες και στρατιώτες της Ανατολίας, οι επαναστάσεις, οι σεισμοί (π.χ. 1810) ισοπέδωσαν δομικά, κοινωνικά και πολιτστικά τις πόλεις της Κρήτης. Το 1770 μέχρι το 1811, οι Οθωμανοί από τη γεωστρατηγική θέση της Κρήτης, πιεσμένοι από τα Ορλοφικά, την επανάσταση του Σφακιανού Δασκαλογιάννη, τις εξεγέρσεις των Αράβων και την αντίσταση των Ευρωπαίων, κτύπησαν με ιδιαίτερη σκληρότητα την ελληνικότητα και το χριστιανικό στοιχείο της Κρήτης

Μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη…

Ο πληθυσμός της Κρήτης μειώθηκε στις 250.000.

Οι γενίτσαροι με αποφάσεις αγάδων και ισχυρών

τουρκοκρητικών οικογενειών, σκότωναν

παπάδες και αγωνιστές. Κτίστηκαν τυπικές

τουρκοπόλεις με τζαμιά, μιναρέδες

και σαχνισιά. Δημιουργήθηκε ένας νέος

σκοτεινός Μεσαίωνας

​

Χωριά εξισλαμίζονταν και ο ανταρτοπόλεμος

μεταξύ των Χαΐνηδων και των Γενίτσαρων

σάρωνε την ύπαιθρο

​

Η ελληνικότητα και το

χριστιανικό στοιχείο θα

χρειαστούν πολλά χρόνια

αγώνων για να γίνουν

εμφανή στη Κρήτη και

να αναγνωριστούν

επίσημα επί κρητικής

πολιτείας

Η νοσοκομειακή φροντίδα το 18ο αιώνα στη Κρήτη

Πριν τη τουρκοκρατία στη Κρήτη υπήρχε η Ενετική ενιαία υγειονομική αρχή Officio della sanita, με εκλογή 4 υγειονόμων (Proveditori alla sanita) θητείας 2 ετών, υποστηριζόμενη από γραμματείς, ταμίες και εισπράκτορες ανάλογα με τις ανάγκες

Στο Χάνδακα υπήρχαν το Λαζαρέτο ή Λοιμοκαθαρτήριο και το νοσοκομείο του Αγίου Αντωνίου. Γινόταν προσπάθειες διαχωρισμού της νοσηλείας τραυματιών πολέμου ή Feriti (στρατιωτικό νοσοκομείο Zuanne Micenigo – Candia) από τους ασθενείς με λοιμώδη νοσήματα (ammalati -Lazareto).

Στα εκστρατευτικά σώματα των Γάλλων, Ολλανδών, Γερμανών, Ιταλών που πολέμησαν στη Κρήτη κατά των Οθωμανών συμμετείχαν και στρατιωτικοί γιατροί, κύρια χειρουργοί

Σε επιδημίες πανώλους ή πολιορκίες μετατράπηκαν άλλες υποδομές σε νοσοκομεία, όπως το μοναστήρι του Αγ. Γεωργίου de la Puncta, πανδοχεία ή και εκκλησίες

Οι επίδεσμοι στα τραύματα ήταν από λινά υφάσματα, φυτίλια, σκισμένα πουκάμισα ή φουστάνια, τα αντισηπτικά ήταν κρασί και ρακί, θεραπευτικά μέσα ήταν έλαια και βάλσαμα σε πιθάρια

Συνήθεις επιπλοκές ήταν οι μολύνσεις, η γάγγραινα, οι ακρωτηριασμοί

Το διαιτολόγιο των ασθενών ήταν ψωμί, κρασί, σούπα με ζυμαρικά και κρέας.

Το χριστιανικό νοσοκομείο ιδρύθηκε από τη χριστιανική κοινότητα με προτροπή του Πατριαρχείου

Σε σύγκριση με τα πολλά τουρκικά σχολεία που δίδασκαν Αραβικά και Περσικά, υπήρχε κοντά στο μικρό Αγ. Μηνά μόνο ένα σχολείο για χριστιανούς που δίδασκε γραμματική, λογική, ποιητική ρητορική και κάποιες φορές μαθηματικά καθώς και δύο σχολεία Ζωγραφικής και Μουσικής

Η πόλη είχε 10 λουτρά στη θέση παλιών εκκλησιών, 7 φαρμακοπωλεία και 7 γιατρούς, αφού κάθε γιατρός είχε και το φαρμακοπωλείο του

Το 1822 ο Ελληνορώσος αρμοστής Κρήτης Μιχαήλ Αφεντούλιεφ δίνει στη πόλη το όνομα Ηράκλειο

Παιδεία και ιατρική στο Μεγάλο Κάστρο

(Περιηγητής F. Sieber, Τσέχος βοτανολόγος 1817 )

Οι ασθένειες του 17^ου και 18^ου αιώνα στη Κρήτη� (Αναφορές Αθανάσιου Σκληρού ή Πικρού)

Ο Πικρός έγινε διδάκτορας ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας το 1615. Ήταν ιατρός στα χρόνια των ενετοτουρκικών πολέμων και πέθανε το 1664 κατά τη πολιορκία του Χάνδακα

• Ομαδικές ή ατομικές πολεμικές κακώσεις

θανατηφόρα τραύματα, κατάγματα, εκσπλαχνώσεις, γαγγραινώδεις ή

σηπτικές επιπλοκές, ακρωτηριασμοί, διαμελισμοί, αναπηρίες,

καταπλακώσεις – ασφυξία – εγκαύματα σε λαγούμια ή εκρήξεις λουμπάρδων,

πνιγμοί στη θάλασσα, αποκεφαλισμοί, αϋπνία (Αναφορές Αθανάσιου Σκληρού ή Πικρού)

​

2. Επιδημίες και λοιμώδη νοσήματα

Πανώλης: από ποντικούς και ψύλλους

Δυσεντερία: από μολύνσεις του νερού ύδρευσης

Εξανθηματικός τύφος και ελονοσία : από κουνούπια σε έλη κοντά στις πόλεις

Φυματίωση ή φθίση: από διαβιώσεις χωρίς ήλιο και αέρα

Θάνατοι από Λιμούς ή ηλίαση από αύξηση θερμοκρασίας σώματος

Κατηγορίες γιατρών του 18^ου αιώνα στη Κρήτη

Υπήρχαν δύο κατηγορίες γιατρών

​

1. Οι πτυχιούχοι (σπουδαγμένοι κύρια στη Πάντοβα) που ήταν Medici Fisici ή φυσικοί γιατροί και

​

2. Οι πρακτικοί γιατροί Medici Chiroici (Tσερόϊκοι) που αποκτούσαν άδεια άσκησης επαγγέλματος μετά από μαθητεία μερικών χρόνων σε ομότεχνους της συντεχνίας

​

3. Στη Κρήτη στην ύστερη βενετοκρατία υπήρχαν 68 ιατροί (τσερόϊκοι) και 80 φαρμακοποιοί ή σπετσιέροι κατά το Μιχάλη Μαρά, νοτάριο της Κρήτης

​

​

Ο Δημήτρης Βαρούχας, αφού σκότωσαν οι Τούρκοι το πατέρα του παπά Γιάννη-Βαρούχα όταν ήταν 10 χρονών και αφού λαθραία φυγαδεύτηκε στη Πάδοβα από το θείο του Ιερόθεο, επέστρεψε σε ηλικία 30 χρονών στον Άγιο Θωμά, στη γενέτειρα του, ασκώντας ο επάγγελμα του ιατρού, θεραπεύοντας Χριστιανούς και Τούρκους

Μετά τη δολοφονία του Δημήτρη Κοσμαδάκη, άνδρα της αδελφής του, έγινε χαϊνης με ανταρτική ομάδα που είχε δράση σε Μεσαρά και Μαλεβίζι

Ο Δημήτρης Βαρούχας ως λόγιος ιατρός και χαϊνης

Ο ρόλος της εκκλησίας και της Μεσαράς στην Ενετοκρατία

​

​

Τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα η Ιερά Μονή Βροντησίου  στις πλαγιές του Ψηλορείτη στελεχώθηκε από λόγιους μοναχούς. Από αυτούς ξεχώρισαν ο ηγούμενος της Μονής Λαυρέντιος Μαρίνος, που αλληλογραφούσε με το Πατριάρχη Αλεξανδρείας Μελέτιο Πηγά και τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη

​

Οι έξι θαυμάσιες εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού που βρέθηκαν στην ίδια Μονή, μαρτυρούν τις σχέση που είχε μαζί της ο μεγάλος Κρητικός ζωγράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός

​

Ο καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης υποστηρίζει ότι στη Μονή Βροντησίου από το 1628 και στη Μονή Βαλσαμόνερου υπήρχε σχολείο και δίδασκαν το ψαλτήρι, αρχαίους συγγραφείς και ζωγραφική

Ο ρόλος της εκκλησίας και της Μεσαράς στη Τουρκοκρατία

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας τα Μοναστήρια της Μεσαράς επιτέλεσαν μεγάλη δράση, θρησκευτική και εθνική. Έγιναν καταφύγια και ορμητήρια επαναστατών και βοήθησαν υλικά και ηθικά στους απελευθερωτικούς αγώνες. Τα μοναστήρια χρησίμευαν ως κοινά σχολεία, που μάθαιναν στους μαθητές τους τα κοινά γράμματα

Η Μονή Απεζανών ήταν κέντρο αντιγραφής χειρογράφων, είχε λόγιους Μοναχούς και σχολείο που δίδασκε αρχαίους συγγραφείς.

Στη Μονή του Επανωσήφη υπήρχε σχολείο και βιβλιοθήκη. Ο Συνέσιος «Ο Κρης» ήταν «ιεροδιδάσκαλος» και τα βιβλία του υπάρχουν στη Βικελαία  Δημοτική Βιβλιοθήκη. Οι υμνογραφίες του διασώζονται στη Μονή. Ο Γεώργιος Γουνάλες ήταν σπουδαίος κωδικογράφος και υμνωδός

Στη Μονή Οδηγήτριας αναπτύχθηκε η αγιογραφία του Άγγελου της Κρητικής Σχολής αλλά ήταν και σημαντικό κέντρο ανεφοδιασμού αγωνιστών. Τα ιστορικά δεδομένα της εποχής μαρτυρούν ότι ο κατώτατος κλήρος και οι μοναχοί ουδέποτε συμφιλιώθηκαν με τον κατακτητή. Έτσι, πολλές φορές οι μονές και το μοναστικό σώμα δέχτηκαν την μανία των Τούρκων και ειδικά τα μοναστήρια της Μεσαράς, με κορύφωση η πολιορκία της Μονής Οδηγήτριας το 1828 και το θάνατο του Ξωπατέρα και των μοναχών της Μονής

​

​

�

• Ο ιατροφιλόσοφος Κήρυκος Χαιρέτης, από τον Άγιο Θωμά πήρε το πτυχίo ιατρικής από την Ιατρική Σχολή της Πάδοβας το 1797.
• Διακρίθηκε ως επιμελητής βιβλίων που εκδόθηκαν στη Βενετία, ανάμεσα στα οποία και πολλά θρησκευτικά
• Η Ιατρική και η Εκκλησία είχαν στενούς δεσμούς, δεδομένου ότι το Παν/μιο Πάντοβας είχε θεολογική σχολή μετά το 1373

​

Το πρώτο βιβλίο φυσιολογίας γραμμένο στα ελληνικά

Κήρυκας Χαιρέτης, «Εγχειρίδιο της των ζώων οικονομίας» 1798

Η ιατρική στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Στις επαρχίες υπήρχαν μόνο πρακτικοί γιατροί. Στις πόλεις υπήρχαν λιγοστοί επιστήμονες γιατροί
• Μερικοί από τους πρακτικούς ασκούσαν και με μαγικούς τρόπους τη θεραπευτική τέχνη τους. Οι περισσότεροι ήταν μοιράρηδες (μάγοι και γιατροί μαζί) που στηρίζονταν σε μοιροχάρτια. Για συμπτώματα ελονοσίας έδιναν φυλακτά, μπλάβα μάθια, κεροπάνια για τη βασκανιά ή το κακό μάτι, υπέβαλαν τον ασθενή σε κρυφές λειτουργίες και συνιστούσαν νερό από ανατολική βρύση και αφέψημα από συγκεκριμένα χόρτα. Εναλλακτικά, ο ασθενής μπορούσε να πάρει κινίνο
• Η αδυναμία της ιατρικής να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την ασθένεια επέβαλε ακόμα και σε θεράποντες γιατρούς να επιζητούν την ευλογία του θείου, να λειτουργούν παρεκκλήσια σε νοσοκομεία και κλινικές, να τιμώνται ιαματικοί άγιοι (Λουκάς, Παντελεήμων, Ανάργυροι, Παρασκευή)
• Μέντιουμ και χαρτορίχτρες ακόμα και σήμερα προσβλέπουν σε βαλάντια απλοϊκών και απαίδευτων, εκμεταλλεύονται τις αδυναμίες της επιστήμης, αντιμάχονται τον ορθολογισμό, συντηρώντας τους αιώνιους εχθρούς της ιατρικής
• Ακόμα και σήμερα το ιατρικό σήμα έχει το φίδι του Ασκληπιού τυλιγμένο στο σύμβολο της χριστιανοσύνης, το σταυρό

​

Πρακτική ή εμπειρική ιατρική�Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου

• Ελάχιστοι πρακτικοί είχαν άδεια. Είχαν εκπαιδευτεί να κάνουν δέσιμο της βουβωνοκήλης, να βγάζουν πέτρα από την ουροδόχο κύστη, να ανατάξουν ένα κάταγμα, να περιποιηθούν αποστήματα και τραύματα

​

• Χρησιμοποιούσαν πολλά θεραπευτικά βότανα. Ήταν περιοδεύοντες για λόγους βιοπορισμού, σεβόντουσαν τον ασθενή και δεν είχαν σχέση με τσαρλατάνους (μάγους), αγύρτες (απατεώνες) ή κομπογιανίτες (πρακτικοί χωρίς γνώσεις και εμπειρία, που μοναδικό στόχο είχαν την απόκτηση χρημάτων)

​

Οι πρακτικοί γιατροί πουλούσαν �«υγεία και ζωή»

• Στη Κρήτη έδρασαν και οι Ηπειρώτες (Ζαγορίσιοι) καλογιατροί, γνωστοί με τα παρατσούκλια τους ματζουκάδες (ματσούκα = ξύλινο ραβδί), σπασογιατροί, σακκουλιαραίοι, βικογιατροί (βότανα από το φαράγγι Βίκου). Τα σακκούλια από τις κήλες τα φούσκωναν, τα κρεμούσαν σε καλάμι και τα διαλαλούσαν οι υπηρέτες τους: «Εδώ ο καλός γιατρός, έφτασε ο καλός γιατρός που γιατρεύει τα σπασίματα και έχει …τόσες φούσκες!»

​

• Συναγωνιζόταν τους σπουδαγμένους, μιλούσαν κορακίστικα, είχαν ξυρισμένο πρόσωπο, ρούχα με πλατιά μεταλλικά κουμπιά, στενά παντελόνια, άσπρο πλατύγυρο λαιμοδέτη και χρωματιστά ομματογυάλια. Μοίραζαν σε ασθενείς πράσινα σκοινάκια και σε υγιείς το φιδόχορτο (δρακοντιά για πρόληψη φυματίωσης, πολύποδες και καρκινώματα, εξουδετέρωση δηλητήριου οχιάς)

​

• Ο Ποιητής Ιωάννης Βηλαράς τους περιγράφει: «Τα παχιά κορμιά αχαμναίνουν και τα αχαμνά παχαίνουν, δίνουν μάτια των στραβών, βάνουν γλώσσα των βουβών, τους ψηλούς ευθύς χαμλώνουν, τους κοντούς κι αυτούς ψιλώνουν. Πες τους βήχω-πήρες κρύο ένα και ένα κάνουν δύο»

Ιατροί του Χάνδακα το 18^ο αιώνα�Έγγραφο Ιεροδικείο 24 Ιουλίου 1725 - Τουρκικό αρχείο Ηρακλείου

«Δια τους ιατρούς της πόλεως Χάνδακος: Κατόπιν αιτήσεως του ιατρού Μεχμέτ: Ιερολογιώτατε Ιεροδίκη του Χάνδακος. Επειδή έφθασεν εις γνώσιν μας ότι μερικοί από τους εντός της πόλεως Χάνδακος ιατρούς τυγχάνουσιν αδαείς, να γίνει επιμελής έρευνα και εξέτασις αυτών υπό του ιατρού Χασάν Αγά και να μην δοθεί άδεια προς τους αδαείς να εξασκούν το επάγγελμα της θεραπείας των ασθενών»

Θρησκευτική ιατρική το 18^ο αιώνα στη Κρήτη

• Η επίκληση των πνευμάτων με ψαλλόμενες ωδές ή επωδές είναι πανάρχαια μέθοδος προς θεραπεία ή αποτροπή νόσου, φυσικής καταστροφής (σεισμού, καταποντισμού), πείνας (λιμού), πολέμων, άλλου κακού και μεταξύ άλλων για πρόκλησης έρωτος ή ξεμάτιασμα
• Η ιερατική ιατρική ανέκαθεν σε όλες τις θρησκείες και εποχές εκφράζεται με εικόνες αγίων, που καλύπτονται από αφιερώματα πασχόντων μελών των πιστών, ευχές για νόσους διαβάζονται σε εκκλησίες και σπίτια
• Η σύγχρονη ιατρική ακόμα και σήμερα παρά τα επιτεύγματα επιζητά την ευλογία του θείου με παρεκκλήσια σε νοσοκομεία, ιαματικούς άγιους, με σύμβολα σταυρού της Χριστιανοσύνης και φιδιού του Ασκληπιού
• Η σχέση ιερατικής και επιστημονικής ιατρικής έχει ως κοινό σύνδεσμο την ασθένεια και τον θάνατο. Η επιστήμη με τη γνώση και η θρησκεία με το φόβο θεού και πίστεως προσπαθούν να πείσουν ότι τους ανήκουν τα κλειδιά της ζωής, της νόσου, της ίασης αλλά και του θανάτου

Η λαϊκή ιατρική στη Κρήτη το 18^ο αιώνα (1)

Στη Κρήτη μέχρι το 1884 δεν υπήρχε νόμιμη άσκηση του ιατρικού

επαγγέλματος και κανονισμός περί πωλήσεως των φαρμάκων

​

Οι εμπειρικοί γιατροί χρησιμοποιούσαν πολλά γιατροσόφια, κατάλοιπα

της Βυζαντινής περιόδου. Κουρείς παρίσταναν τους πρακτικούς

χειρουργούς, αλλά θεράπευαν και με βδέλλες ή έβγαζαν δόντια

​

Άλλοι πρακτικοί πουλούσαν κεδρόμηλα, απήγανο, αψιθιά,

μανδραγόρα, ξεγεννούσαν φοράδες, γαϊδάρε και κάνανε τη μαμμή σε

έγκυες γυναίκες για ένα κομμάτι ψωμί

​

Τα φαρμακευτικά βότανα τα πουλούσαν στις πόλεις στα αχτάρικα και

το κινίνο και έλαια στα μπακάλικα

​

Η λαϊκή ιατρική στη Κρήτη το 18^ο αιώνα (2)

• Η λαϊκή συνταγή στην ασθένεια ήταν συνήθως: κάνε κλύσμα, μετά αφαίμαξη και στη συνέχεια πάρε καθαρτικό
• Η αφαίμαξη γινόταν συνήθως την Άνοιξη και στην οξεία φάση της ασθένειας, για να εξέλθει το ακάθαρτο και να αναζωογονηθεί το αίμα με φλεβοτομίες, κοφτές βεντούζες και με χρήση βδελλών. Ακολουθούσε τη πολυήμερη νηστεία του Πάσχα. Τις φλεβοτομίες τις έκαναν αδειοδοτημένοι κουρείς, οι φλεβοτόμοι, το δεύτερο και τρίτο τέταρτο της σελήνης. Έκαναν επίσης καθημερινά εξαγωγές δοντιών, περιποιήσεις τραυμάτων, κλύσματα ελαιόλαδου, αλατιού και χαμομηλιού, χρήση καθαρσίων, υπόθετων σαπουνιού ή λήψη ρετσινόλαδου στη δυσκοιλιότητα, βοτάνων (θυμαριού, δυόσμου, αψινθιάς, αλόης), ξυδιού, λιναρόσπορου, σπόρων βρούβας, χρήσεις εμετικών (έμετική τρύγα με αντιμόνιο, ρίζα ιπεκακουάνας με εμετίνη), θηριακής, οπίου, λαυδάνου, ιατροσοφίων και βαλσάμων για κεκρατιμένα καταμήνια, πόνους της καρδιάς, τριταίους πυρετούς, καταροή, άσθμα, φλόγωσιν ευλογιάς, δυσκοιλίους ή για την έξαψιν της μέθης, κολικά πάθη στομάχου και εντοσθίων, στηθικούς ή ρευματικούς πόνους, τρόμο νεύρων, μακροζωία ή και ως προφυλακτήριον μέσον
• Τις αβδέλλες τις έβαζαν στα μεγάλα χείλη του αιδοίου στον επιλόχειο πυρετό, στο πρωκτό για αιμορροϊδες, στα άτονα έλκη κνημών και στα στηθικά νοσήματα
• Στα μωρά για να κοιμηθούν ή για να ηρεμήσουν χορηγούσαν πολλές φορές και καθημερινά τον ύπνο, ένα αφέψημα παπαρούνας (όπιου) με ζάχαρη.
• Παραδειγμα ιατροσόφιου από Ρέθυμνο: «Ξούρισον τη κεφαλήν, βάλε σαπούνι, στάκτην και ξύδι, πλύνε τη κεφαλήν πρώτα και αφόντα την ξουρίσεις τρίψε την δυνατά με ζεστόν νερόν, θειάφι και κάτουρον έως να γίνει αλοιφή»
• Διαφήμιση: Κουρεύς, έχων το κουρείον του έναντι του οινοπωλείου, εκόμισε βδέλλας ας πωλεί χονδρικώς και λιανικώς, δέχεται δε και παραγγελίας προς προμήθειαν ποσοτήτων δια κουρείς

​

Οθωμανικό και Χριστιανικό Νοσοκομείο στο μεγάλο Κάστρο�Ιστορία της Κρήτης, Θεοχάρης Δετοράκης, 1990. Εξισόρηση:Νίκος Σταυρινίδης���� �

• Το οθωμανικό νοσοκομείο ήταν κτισμένο στο χώρο του σημερινού πάρκου επί της οδού Ιδομενέως

​

• Το χριστιανικό Νοσοκομείο ιδρύθηκε το 1750 και λειτουργούσε από φιλανθρωπικές συνδρομές στα Ρωμαίϊκα Σπιτάλια στην οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου, στη σημερινή θέση του 8ου Δημοτικού σχολείου Ηρακλείου και ήταν το πρώτο πολιτικό νοσοκομείο. Υπαγόταν στο Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά και το συντηρούσε η χριστιανική κοινότητα με πενιχρά επιστημονικά μέσα. Φρόντιζε τη περίθαλψη ασθενών με μεταδοτικά νοσήματα (χολέρα), τραυματιών σε εξεγέρσεις του πληθυσμού κατά των Οθωμανών, παρείχε δωρεά στέγαση, φαγητό και νοσηλεία σε φτωχούς ασθενείς και ουσιαστικά κάλυπτε το σκληρά δοκιμαζόμενο πληθυσμό των νομών Ηρακλείου, Ρεθύμνου και Λασιθίου.

​

• Στα Σπιτάλια ενταφιάσθηκαν μερικοί από τους 800 νεκρούς του Μεγάλου Αρπεντέ στις 24 Ιούνη 1821. Μεταξύ των νεκρών ήταν ο διάσημος γιατρός Ιωάννης Ελευθεραίος, ο μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης που «εφονεύθη δια 13 σφαιρών πιστολιού», εφημέριοι, αγιορίτες μοναχοί και 5 Επίσκοποι της Κρήτης από μενόμενους αγάδες, ζορμπάδες και βαζιβουζούκους του Σερίφ Πασά.

​

• Το Χριστιανικό Νοσοκομείο στα Σπιτάλια διατηρούσε συνεργασία με το Γραικικό Νοσοκομείο Σμύρνης «ο Άγιος Χαράλαμπος». σχέση που αργότερα έδωσε τη δυνατότητα της δωρεάς του Μεγαλοβρυσανού Πανανού Θεοδουλάκη, που είχε εγκατασταθεί στη Σμύρνη μετά την επανάσταση του 1866, να υλοποιήσει την επιθυμία του ίδιου και της γυναίκα του Αθηνάς για την ίδρυση του Πανανείου Νοσοκομείου που εγκαινιάστηκε το 1902

υπαγόταν στο Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά και το συντηρούσε η

​

χριστιανική κοινότητα.

​

Γ

​

ραικικού Νοσοκομείου Σμύρνης

​

«Ο

​

Άγιος

​

Χαράλαμπος».

Γ

​

ραικικού Νοσοκομείου Σμύρνης

​

«Ο

​

Άγιος

​

Χαράλαμπος».

Η πορνεία στη Κρήτη από το 1700 - 1830�Λιάνα Σταρίδα, Αρχαιολόγος. Πολύκεντρο Ηρακλείου, 2017�Πηγή: http://www.voltarakia.gr/pigame-ki-itan-oraia/item/880-i-porneia-sto-kastro�

• Στους κώδικες του Ιεροδικείου των πρώτων χρόνων της Τουρκοκρατίας αναφέρονται καταγγελίες για παράνομη πορνεία, περισυλλογή πορνευομένων γυναικών, διακορεύσεις και εν τέλει εκτοπίσεις ως μέτρο που έπαιρναν οι Τουρκικές αρχές για την πάταξη της πορνείας. Η εξορία των πορνών και των μαστροπών ακολουθούσε συχνά μετά από απαίτηση κατοίκων μίας περιοχής
• �Σε μία «τουρκογραικική εγκύκλιο» επί Αιγυπτιοκρατίας, αναγγέλονται μέτρα για τον κολασμό της πορνείας και των ερωτικών σχέσεων ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες με διαφορετικές θρησκευτικές δοξασίες όπως το κλείσιμο του σπιτιού της πόρνης, φυλάκιση, ραβδισμός, διαπόμπευση κλπ

​

• Σημαντικό παρεπόμενο της ανεξέλεγκτης πορνείας ήταν το πλήθος των νόθων παιδιών από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Οι Χριστιανές γυναίκες του Ηρακλείου τα άφηναν στην είσοδο του Αγίου Μηνά. Τα αβάπτιστα αρσενικά βρέφη κατά κανόνα έπαιρναν το όνομα Μηνάς. Τα έκθετα παιδιά τα έλεγαν και «μηναδάκια»�����

Σουμπλιμές

Πολυκόμπι

Η σύφιλης στη Κρήτη από το 1700-1830�Λιάνα Σταρίδα, Αρχαιολόγος. Πολύκεντρο Ηρακλείου, 2017�Πηγή: http://www.voltarakia.gr/pigame-ki-itan-oraia/item/880-i-porneia-sto-kastro�

• Η σύφιλης ή «ασθένεια της Φραγκιάς» μόλυνε τη Κρήτη από ναύτες και αξιωματικούς σκαφών στα λιμάνια της Κρήτης που έκαναν ανεξέλεγκτο και αγοραίο έρωτα, αλλά και από ξένες γυναίκες αοιδούς των οθωμανικών καφέ. Περιγράφουν συμπτώματα με αλλοιώσεις στα γεννητικά όργανα όπως συφιλιδικό έλκος, φλύκταινες, οιδήματα, αλλοιώσεις οστών κ.ά.

​

• Ο αριθμός των πορνών στο Χάνδακα ήταν 70-100 σύμφωνα με το καθηγητή Παναγιωτάκη, με τις μισές να είναι από τη Κρήτη. Οι πόρνες συνήθως ήταν θύματα τυχαίας διακόρευσης ή βιασμού και στη συνέχεια εγκατάλειψης από στρατιώτες ή αξιωματούχους. Κάποιες από αυτές εγκαθίσταντο σε κακόφημες γειτονιές και ασκούσαν πορνεία. Στο Μεγάλο Κάστρο οι γειτονιές ήταν στο λιμάνι στη περιοχή του Αγ. Δημητρίου και στη Κιζίλ Τάμπια της Αγ Τριάδας στο κόλπο του Δερματά. Οι αλλοδαπές που νοσούσαν από αφροδίσια απελαύνονταν με συνοπτικές διαδικασίες

​

• Από την περιγραφή του Γάλλου ιατρού και φυσιοδίφη Tournefort που επισκέφθηκε την Κρήτη το 1700 συμπεραίνεται ότι πολλοί ανώτεροι αξιωματούχοι της τουρκικής διοίκησης είχαν προσβληθεί από σύφιλη μηδέ του τούρκου κυβερνήτη της Κρήτης Αλή Πασά εξαιρουμένου

��

Σπειροχαίτη

Τα αφροδίσια νοσήματα στη Κρήτη από το 1700-1830 Πηγή: http://www.voltarakia.gr/pigame-ki-itan-oraia/item/880-i-porneia-sto-kastro��

• Η νοσηλεία γινόταν σε ειδικά παραρτήματα των αφροδισίων νόσων. Ωστόσο, με τη θεραπεία των αφροδισίων ασχολιόταν και μεγάλος αριθμός ιδιωτικών γιατρών. Ακόμη και πρακτικοί γιατροί ασχολούνταν με το θέμα αυτό. Ένας τέτοιος επιδέξιος φαίνεται λαϊκός θεραπευτής ήταν ο Τουρκοκρητικός Τειφίκης. Στο βιβλίο της «Η δημώδης ιατρική της Κρήτης», η Ευαγγελία Φραγκάκη γράφει: «Η σύφιλη στην Κρήτη λεγόταν μαλαθράσα, τη συναντούμε και ως γυναικεία πάθη καθώς και σκουλαμέντο. Σύμφωνα με μαρτυρίες «τη μαλαθράσα όσοι την έχουνε δεν το ομολογούνε γιατ’ ειν’ ντροπής πράματα

• Ο μπαρμπέρης ήταν ο ξωμολόγος και ο γιατρός. Ο πάσχων γίνεται καλά αν διακορέψει κοπελιά μα όι την κοπελιά που θα πάρει ύστερα γυναίκα ντου». Εκτός από αυτό το αμφιβόλου αποτελέσματος γιατρικό ο μπαρμπέρης διέταζε να κάνουν υποκαπνισμούς με αλιθάργυρο ή τζιβά (υδράργυρος) και να «παφνίζουνε τον απ’ αυτείνο ντως». Τον υδράργυρο τον πουλούσαν στα Αχτάρικα και τον μετέφεραν σε φλιτζανάκι του καφέ. Ωστόσο, πίστευαν ότι ο υδράργυρος προκαλεί φαλάκρα και πως «του μαλαθρασασμένου του δείχνει από χίλια μίλια αλάργο»

​

• Διάφορα φυτά χρησιμοποιούνταν τοπικά με τη μορφή καταπλασμάτων: Το μαλαθρασόχορτο, κομπόχορτο, equiseto, πολυκόμπι, μουρβέρι, κομπόβολα και υποκαπνισμοί με κυπαρισσόμηλα��

Η ιατρική στη Κρήτη το 1700

• Οι σπουδές στην ιατρική γινόταν σε πόλεις της Ιταλίας και συνδυάζοντάν με τη φιλοσοφία και τη θεολογία (από όπου και ο όρος ιατροφιλόσοφος). Η ιδιαίτερη προτίμηση προς την ιατρική οφειλόταν στην εξέχουσα θέση στην κοινωνία, την εκτίμηση και σεβασμό που απελάμβαναν οι γιατροί όχι μόνο από τους Έλληνες, αλλά και από τους Τούρκους κατακτητές. Η συμπεριφορά των Οθωμανών απέναντί τους ήταν εξαιρετικά επιεικής, με δεδομένη τη μεγάλη έλλειψη ιατρών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, συνδυαζόμενη με τις μεγάλες επιδημίες, κυρίως πανώλους, χολέρας και ευλογιάς.
• Αρκετές φορές Έλληνες ιατροί έφθαναν μέχρι το υπνοδωμάτιο του Σουλτάνου ή του Μεγάλου Βεζύρη, προσλαμβάνονταν ως προσωπικοί ιατροί πασάδων και άλλων σημαντικών προσώπων, απολαμβάνοντας τον σεβασμό ολόκληρης της οθωμανικής κοινωνικής ιεραρχίας (Χαιρέτης). Είχαν φορολογικές διευκολύνσεις και τους επιτρεπόταν να φορούν υποδήματα από μαροκινό κίτρινο και ζωηρόχρωμα ρούχα, κάτι που απαγορευόταν στους υπόλοιπους Χριστιανούς υπηκόους
• Οι ομόθρησκοι Χριστιανοί, ιδίως σε περιοχές με εντονότερη την επίδραση της προηγηθείσας Ενετοκρατίας και Γενουατοκρατίας, απέδιδαν στους ιατρούς τον τίτλο του «εξοχώτατου» ή «μισέ» και στους ναούς τούς διέθεταν ιδιαίτερο στασίδι. Η βυζαντινή παράδοση των νοσοκομείων συνεχίσθηκε σε αρκετά μέρη και ιδιαίτερα στην Κρήτη. Το 16ο αιώνα λειτουργούσαν 4 αξιόλογα νοσοκομεία (έναντι των τριών που λειτουργούσαν στη Μ. Βρετανία), όλα υπό την εποπτεία της Εκκλησίας, ενώ στον Χάνδακα το έτος 1584 αναφέρονται 20 γιατροί πτυχιούχοι ευρωπαϊκών πανεπιστημίων (Ιστορία του Ελληνικού `Εθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος 10, σσ. 215, 377, Αθήνα 1975)
• Οι πρακτικοί γιατροί αναπλήρωναν το κενό που άφηναν οι ελάχιστοι σπουδασμένοι στη Δύση. Ο Γάλλος ΒοτανολόγοςΤουρνεφόρ, που είχε σπουδάσει και ιατρική, γράφει για την καλή εντύπωσή του από την επιτυχή άσκηση της ιατρικής και από τις πολλές γνώσεις, που διαπίστωσε στους μοναχούς των ορθόδοξων μοναστηριών της Ελλάδας το έτος 1699.

Η ιατρική στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Ανακαλύφθηκε η κυκλοφορία του αίματος, η μικροβιολογία, η λειτουργία των πνευμόνων και της καρδιάς. Βελτιώθηκαν οι ιατρικές γνώσεις, κύρια της ανατομίας, αλλά όχι οι συνθήκες υγιεινής και η φροντίδα της υγείας. Ανέβηκε σε υπόληψη η θέση των γιατρών στην κοινωνία αν και ο χώρος της υγείας ήταν ακόμα γεμάτος με αυτοδίδακτους κουρείς-χειρουργούς, φαρμακοτρίφτες, μαίες, εμπόρους βοτάνων και τσαρλατάνους.
• Περισσότεροι πέθαναν από ασθένειες και μολύνσεις, παρά στο πεδίο της μάχης. Οι ψυχασθενείς ζούσαν στο οικιακό περιβάλλον. Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων στις πόλεις ή στην ύπαιθρο επαφίονταν ως προς την ιατρική φροντίδα τους σε ερασιτέχνες χωρίς πανεπιστημιακή εκπαίδευση, αλλά με κάποια φήμη θεραπευτή, που μπορούσαν να διαγνώσουν προβλήματα υγείας και να συμβουλεύσουν τους αρρώστους τι να κάνουν. Μπορούσαν να ανατάξουν κατάγματα, να βγάλουν ένα δόντι, να χορηγήσουν βότανα ή αφεψήματα και να κάνουν μάγια.
• Οι γιατροί συνταγογραφούσαν ρακί, κινίνη και σπάνια αφιόνι
• Στην επαρχία κυριαρχούσε η λαϊκή πρακτική παραδοσιακή ιατρική και επικίνδυνες ουσίες όπως ο υδράργυρος χορηγούνταν ως φάρμακα.
• Οι γυναίκες βοηθούσαν στην ιατρική περίθαλψη είτε ως καλόγριες με δωρεάν νοσηλεία για τους φτωχούς, είτε με δωρεές σε μονές ή σε νοσηλευτήρια για να κερδίσουν τη χάρη του Θεού
• Υπήρχαν αρκετές επιδημίες στα παιδιά, όπως η ανεμοβλογιά, η παρωτίτιδα, ο κοκκύτης και ιλαρά.
• Δεν είχε ακόμα ανακαλυφθεί η αντισηψία, η αναισθησία, η αντιμετώπιση του επιλόχειου πυρετού, η χρήση εμβολίων, η αιτία και θεραπεία των λοιμωδών και μεταδοτικών νοσημάτων όπως της φυματίωσης, ευλογιάς, λέπρας, σύφιλης, λύσσας
• Τα φτωχότερα στρώματα προσεύχονταν για τη θεϊκή παρέμβαση σε προσωπικές όσο και σε γενικευμένες κρίσεις της υγείας, όπως ήταν οι επιδημίες πανώλους και χολέρα

Η ιατρική στη Κρήτη το 17^ο αιώνα από ιστορική και λογοτεχνική πλευρά

• Τη χήρα Ζαμπέτα είχε βαρύνει ο πυρετός σκιάχτρο είχε γίνει από την αδυναμιά της. Ο αφέντης τη γιατροπόρεψε. Τη πήγε κατευθείαν στο νοσοκομείο. Έφερε το καλύτερο μπαρμπέρη, της έκαμε αφαιμάξεις για να φύγει το άρρωστο αίμα. Τίποτε δεν την ωφέλησε. Αποπληξία είπαν πως ήταν και δεν σήκωνε τίποτε. Ότι δεν καταλαβαίνουν οι ντοτόροι το βαφτίζουν αποπληξία και ησυχάζουν. «Ότι πει ο Θεός» λένε και ξεπλύνουν τα χέρια τους σαν το Πόντιο Πιλάτο
• Τι κάνει η φαμίλια του; Βάρυνε η κερά του, το χτικιό τη κατατρώει
• Το Γερόνυμο βρήκε βόλι, αλλά δεν τον έσκιασε ο πόνος. Έκαμε λουρίδες τη Καμιζόλα του, έδεσε τη πληγή και ξαναμπήκε στη φωτιά του πολέμου
• Μόλις πέρασα την οξώπορτα και πέρασα το κατώφλι άρχισε το καινούργιο μου μαρτύριο. Τι ψύλλοι, τι σκνίπες, τι κοριοί, ορμίσανε στην ανθρώπινη σάρκα, κόσκινο το κάμανε το κορμί μου (Πολυφίλητη. Ν. Ψιλλάκης, 2015)

Η πύλη του Αγίου Γεωργίου ή Λαζαρέττου ή Μαρουλά ή των Λοιμών

• Από τη πύλη Λαζαρέτου μπορούσε κανείς να πάει στο (λοιμοκαθαρτήριο ή των Λοιμωδών νόσων με τμήμα καραντίνας), που τελευταία ήταν στη θέση που είναι σήμερα οι αποθήκες καυσίμων τηs Β.Ρ. στην Αλικαρνασσό
• Οι λοιμοί από την εποχή της Ενετοκρατίας «θέριζαν» τους κατοίκους της Κρήτης και αιτία της εξάπλωσης τους ήταν οι ναυτικοί. Η έλλειψη αποτελεσματικών φαρμάκων, η φτώχεια και οι κακές συνθήκες υγιεινής συντελούσαν στην εξάπλωση ασθενειών, οι οποίες μετατρέπονταν πολύ γρήγορα σε θανατηφόρες επιδημίες, γι’ αυτό και η κατασκευή του λοιμοκαθαρτηρίου ήταν κρίσιμης σημασίας ζήτημα.Στο Λαζαρέτο φτιάχτηκε ένα σύμπλεγμα κτηρίων, στα οποία παρέμεναν σε καραντίνα τα πληρώματα των πλοίων, ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση λοιμωδών νοσημάτων στον ντόπιο πληθυσμό
• Η πύλη του Αγίου Γεωργίου αποτελούσε σπίτι για πάρα πολλούς λεπρούς, οι οποίοι διώχτηκαν από τα χωριά τους λόγω της αρρώστιας και από το 1717 εγκαστάθηκαν στη Μεσκινιά (Μεσκινιά (δηλαδή χωριό των λεπρών, στη σημερινή Χρυσποπηγή) μέχρι το 1903. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα της αρρώστιας ήταν κυρίως η παραμόρφωση στα άκρα τους σώματος, καθώς και το πολύ πρήξιμο. Όσοι ήταν εκεί εκλιπαρούσαν ελεημοσύνη από τους περαστικούς. Λεπροί δεν ήταν μόνο άνθρωποι μεγάλης ηλικίας αλλά και πολλά νέα παιδιά που είχαν όλη τη ζωή μπροστά τους. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια οι τουρκικές αρχές έδιναν μισή οκά ψωμί την ημέρα σε κάθε λεπρό. Ακόμα και αυτό το μικρό πράγμα φαινόταν σε αυτούς σαν ένα θείο δώρο

"Η πανώλη εν Κρήτη, συμβολή εις την ιστορία των επιδημιών της νήσου" �Θεοχάρης Δετοράκης στα Βενετοκρητικά Μελετήματα (1971-1994) (Ηράκλειο:Β.Β., 1996) 13-36

• Ο Μαύρος Θάνατος ή πανώλης ήταν μια γενική καταστροφή του πληθυσμού της Ευρώπης, αφού το 1/3 των κατοίκων πέθανε από την εξάπλωση της. Ποντίκια και ψύλλοι ευθύνονταν για τη μετάδοση της
• Πολύνεκρες επιδημίες πανώλους στη Κρήτη ήταν του 1581
• Χανιά: 1581 πέθαναν 1.700 άτομα

1596 πέθαναν 3.000 άτομα

• Χάνδακας: Σε μία ημέρα του Ιούνη 1581 βγήκαν για ταφή 1050 νεκροί, από μια πόρτα του Χάνδακα. Το 1592 πέθαναν 17.270 άτομα
• Η επιδημία του 1732 είχε προέλευση την Αίγυπτο, του 1765 από τη Θεσ/κη, του 1780 από την Κων/λη. Η 1^η 20ετία του 19^ου αιώνα είχε συνεχείς εξάρσεις και υφέσεις επιδημιών πανώλους όπως το 1810, 1816, 1819 και 1821

​

Η πανώλης στη Κρήτη από το 1700 -1830 στη Κρήτη

• Η πανώλης εμφανίστηκε στη Κρήτη το 1600. Ιστορικά εξακριβωμένες έχουν καταγραφεί 22 επιδημίες με χιλιάδες νεκρούς και αποτελούσαν σχεδόν την κυριότερη αιτία θανάτου.�Οι πιο θανατηφόρες ήταν του 1592, 1611, 1630, 1646 και οι πιο τραγικές ήταν αυτές που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της ´Πολιορκίας του Χάνδακα´ στα 1655 και 1661,
• Στο βιβλίο του Μανώλη Δετοράκη «Ιστορία της ιατρικής στη Κρήτη επί τουρκοκρατίας αναφέρεται ότι στην επιδημία του 1678 πέθαναν στη περιφέρεια της Κρήτης 78.000 άτομα από 10 χρονών και πάνω. Ακολούθησαν και άλλες επιδημίες το 1718, 1739-40, 1759-61, 1770, 1793. Στην επιδημία του 1794-6 απωλέσθη το ¼ του πληθυσμού, κατά το Γάλλο περιηγητή Olivier.
• Το 1810 μετά από φοβερό σεισμό και επιδημία «μαύρης πανώγλας» πέθαναν 3.000 στο Χάνδακα κατά τον Στέφανο Ξανθουδίδη και η πόλις ηρήμωσεν εις τοιούτον σημείον ώστε εχορτάριασαν και οι κεντρικοί δρόμοι. Το 1822 τα Αιγυπτιακά στρατεύματα μετέφεραν στη Κρήτη νέα επιδημία πανώλους. Το 1823 ο γιατρός και αγωνιστής Στέφανος Κανέλλος (1792-1823), συνοδός και σύμβουλος του αρμοστή Κρήτης Εμμ. Τομπάζη ήταν θύμα της επιδημίας του 1822-23
• Ο προστάτης Άγιος από την πανώλη στο Ηράκλειο επί Ενετών ήταν ο «Αγιος Ρόκκος» στη θέση της παλιας Ιονικής Τράπεζας και και στην έξαρση πανώλους στο Μεγάλο Κάστρο το 1821 Βατοπεδινοί μοναχοί έφεραν στη πόλη την Αγία Ζώνη της Θεοτόκου και άλλα κειμήλια
• Η κατάσταση βελτιώθηκε αισθητά όταν επί Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840) δημιουργήθηκαν υγειονομεία στα λιμάνια της Κρήτης

Η Πανούκλα στη Κρήτη τη 1^η περίοδο της Τουρκοκρατίας

• Η πανούκλα στη Κρήτη δεν αντιμετωπιζόταν από τους Οθωμανούς το 18^ο αιώνα με καραντίνα κατ΄οίκον ή σε θεραπευτήρια
• Η Κρήτη δεν είχε εκπαιδευμένους υγειονομικούς υπαλλήλους, ούτε και έμπαινε σε απομόνωση όπως επί ενετοκρατίας
• Αυτό είχε σημαντικές απώλειες για τους κατοίκους της Κρήτης, αλλά και βοηθούσε στην επέκταση της νόσου
• Τα Αιγυπτιακά στρατεύματα έφεραν νέα επιδημία πανούκλας το 1822 που διήρκεσε μέχρι το 1826 και είχε μεγάλο αριθμό νεκρών στις πόλεις του νησιού, όπου βρίσκονταν συνωστισμένοι πολλοί Μουσουλμάνοι και κάτοικοι της υπαίθρου

Άλλα θανατηφόρα νοσήματα στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Η ευλογιά ήταν μια άλλη επιδημική ασθένεια που το 2ο μισό του 18^ου αιώνα πρόσβαλε πολλά παιδιά και νέους, ώστε να πεθαίνουν περισσότερα παιδιά από εκείνα που γεννιόντουσαν.
• Η ιλαρά, η οστρακιά, ο κοκκύτης, η ανεμοβλογιά, οι εντερικές λοιμώξεις, ο τυφοειδής πυρετός συντελούσαν στην υψηλή βρεφική και παιδική θνησιμότητα
• Η ποδάγρα, παθήσεις των ματιών, ή πλευρίτιδα (ενετικά punta), δερματοπάθειες και κήλες συνιστούσαν επί πλέον τη νοσολογία της εποχής
• Η χολέρα είχε επίσης επιδημικές εξάρσεις

Τα εξώγαμα (trovatelli) και ορφανά (orfanelli) παιδιά της Κρήτης

• Στη τοπική κοινωνία της Κρήτης πολλές γυναίκες πόρνες ή χείρες δινόντουσαν σε εύπορους με διάφορα ανταλλάγματα. Ξένοι στρατιώτες συχνά βίαζαν γυναίκες στη Κρήτη. Οι «συνείσακτες» στα μοναστήρια γυναίκες, οι ανύπαντρες που ζούσαν με τις μητέρες τους, οι βιασμοί, οι εύθυμες εταίρες, οι νεαρές χήρες, οι χριστιανές «καπατμα» και «πεσλεμέ» γυναίκες που έπαιρναν στα σπίτια τους οι μουσουλμάνοι προκάλεσαν αύξηση των εξώγαμων παιδιών ή μπάσταρδων σε αντιδιαστολή με τα «ευλογητικά». Τα εξώγαμα τα εξέθεταν οι μητέρες τους έξω από τα χαμάμ ή τις εκκλησίες, προκαλώντας σημαντική αύξηση της νεογνικής και βρεφικής θνησιμότητας καθώς και των θεραπευτικών αναγκών. Πολλά τα έτρωγαν οι σκύλοι. Το 1600 κατά τον Ιούλιο Γαραζώνη αναφέρεται ότι πέριξ του Χάνδακα ζούσαν 8.000 εξώγαμα παιδιά που ξυπόλητα, νηστικά και με ικτερικό χρώμα ζούσαν με κλεψιές ή τρώγοντας γάτες, σκύλους και ποντίκια

​

• Σε εικόνες εκκλησιών (Αγ. Πελαγίας Βιάννου) οι αμαρτωλές γυναίκες βασανίζονταν στον Άδη. Ο απλός κόσμος τις διαπόμπευε ή «ξεγιβέντιζε». Η νομοθεσία των Τούρκων για τις πόρνες προέβλεπε γραπτή δήλωση μετάνοιας και σε παραβίαση της δήλωσης ραβδισμούς, μαστίγωμα και παραπομπή τους στη Μητρόπολη για κολασμό

​

• Για τα ορφανά και ιδιαίτερα τα κορίτσια δεν υπήρχε καμία κρατική μέριμνα, αλλά είχαν σε ένα βαθμό φροντίδα από φιλανθρωπικές συντεχνίες και αδελφότητες. Τα βρεφοκομεία λειτουργούσαν από το 17^ο αιώνα, Ελάχιστα εξώγαμα τα υιοθετούσαν, ενώ τα περισσότερα ορφανά γινόντουσαν φαμέγιοι ή ψυχοπαίδια σε εύπορες οικογένειες, ή μαθητευόμενοι σε μάστορες. Τα πρώτα ορφανοτροφεία έγιναν το 1856

Η Δημόσια υγεία στη Κρήτη από το 1700-1830

• Μεγάλο πρόβλημα στις πόλεις ήταν οι καβαλίνες των ζώων, τα σκουπίδια στους δρόμους και τα απόβλητα
• Στα χωριά το πρόβλημα ήταν η συγκατοίκηση ανθρώπων και ζώων. Οι στάβλοι ή κοπρώνες ήταν δίπλα σε κουζίνες ή στα υπνοδωμάτια με δυσοσμία, ψύλλους και μικροβιακές μολύνσεις
• Οι συνθήκες διαβίωσης οικογενειών στα χωριά με 2 γονείς και 5-8 παιδιά σε μικρά σπίτια που ήταν κλειστά τους κρύους μήνες, με καπνιζόμενους χώρους από παραστιές και λίχνους ήταν επιβαρυντικές για την υγεία. Η ανάγκη χρήσης του εξωτερικού αποχωρητηρίου ήταν και ευκαιρία αερισμού

Οι εμπειρικοί γιατροί στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Tα πολύτιμα γιατρικά τους ήταν χάπια, καθαρτικές σκόνες και μια θήκη με τα εργαλεία για πιθανές χειρουργικές επεμβάσεις.
• Χρησιμοποιούσαν υπερβολικά τις αφαιμάξεις.
• Όταν ο εμπειρικός γιατρός εξέταζε, έπαιρνε σοβαρό ύφος, παράγγελνε να βγάλει ο εξεταζόμενος έξω τη γλώσσα του για να τη δει, ψηλαφούσε το σφυγμό του, αφού έστρεφε το πρόσωπό του προς τους οικείους του, ενώ ο ίδιος στήλωνε το βλέμμα του προς το ταβάνι. Μετά από κάποιες ακαταλαβίστικες λέξεις, που πρόφερε, έλεγε τη διάγνωσή του. Όμως αυτή ήταν πάντοτε δυσάρεστη, γιατί μ’ αυτό τον τρόπο αποκτούσε υπόληψη και διατηρούσε το κύρος του.
• Το επόμενο βήμα ήταν η φλεβοτομή.
• Σε περίπτωση που η γλώσσα του αρρώστου ήταν κιτρινωπή, έδινε καθαρτικό, ενώ αν η κοιλιά του ήταν μετεωρισμένη, έδινε “καθάρσιο”
• Εκτός από την αποκατάσταση της κήλης και τη θεραπεία της φυματίωσης, υπόσχονταν αντιμετώπιση ορθοπεδικών, δερματολογικών και ψυχολογικών παθήσεων. Ασχολούνταν ακόμη με τη στειρότητα των γυναικών, την αποκατάσταση της χαμένης παρθενιάς των κοριτσιών, ένα ζήτημα με κοινωνικές διαστάσεις, ισχυρίζονταν τέλος ότι θεράπευαν τα αφροδίσια, που είχαν πολλά θύματα, επειδή η ελευθεριότητα των ηθών επέτρεπε τη μετάδοσή τους

Οι θεραπείες των εμπειρικών γιατρών στη Κρήτη τη 1η περίοδο της Τουρκοκρατίας

• Τον άρρωστο με την κήλη τον δένουν και του συνιστούν υπομονή για την ταλαιπωρία και τους πόνους, κάνουν τομή, αφαιρούν τον κηλικό σάκο, καυτηριάζουν την πληγή, βάζουν επιθέματα από βάλσαμα επουλωτικά.
• Στο “χλεμπονιάρη”, δηλαδή αυτόν που έχει καχεξία, συνιστούν περιορισμένο αλλά εκλεκτό φαγητό, αποφυγή αλμυρών, αποχή από το νερό και τη σεξουαλική επαφή. Συστήνουν και γενικά θεραπευτικά μέσα (υποκλυσμό, έμπλαστρα, καθαρτικά).
• Τα θύματα της σύφιλης, της “μαλαφράντζας” βεβαιώνουν ότι θα αποκατασταθούν πλήρως με τη χρήση υδράργυρου, φυτικές ουσίες και καθαρτικά.
• Στο φυματικό, το “χτικιασμένο” προτείνουν συνδυασμό φαρμάκων, αφεψημάτων, βαμμάτων.
• Στο καμπούρη, περιγράφουν ένα είδος νάρθηκα και “αχνίσματα” με λίπος φώκιας επί 40 ημέρες. Κύριο θεραπευτικό τους μέσο αποτελούν τα βότανα.
• Άλλες παραδοσιακές θεραπείες ήταν οι βεντούζες, οι βδέλλες, τα έμπλαστρα, τα τσιρότα, οι αλοιφές, τα καταπλάσματα, χωρίς να λείπουν τα ξόρκια, τα τάματα, οι σκελίδες σκόρδου, τα φυλακτά και οι γητειές. Η παρουσία της Παναγίας στη λαϊκή θεραπευτική είναι πολύ συχνή και η τελευταία ελπίδα του αρρώστου.

Οι συνθήκες διαβίωσης στη Κρήτη τη 1η περίοδο της Τουρκοκρατίας

• Mη προγραμματισμένη στέγαση
• Υπερπληθυσμός στις πόλεις
• Συνθήκες υγιεινής: δρόμοι, διαχείριση λυμάτων και αποβλήτων, ποιότητα νερού, καπνισμένοι χώροι
• Aνθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης

Νοσηρότητα και θνησιμότητα στη Κρήτη τη 1η περίοδο της Τουρκοκρατίας

• Στις πόλεις, 1 στα 5 παιδιά πέθαινε πριν τα 2^α γενέθλια του. H παιδική θνησιμότητα έφτανε μέχρι και το 75% των γεννηθέντων
• Οι περισσότεροι ιατροί ήταν πρακτικοί και η διάγνωση και η θεραπεία ήταν αναποτελεσματική
• Η έλλειψη γνώσης των αιτίων των νοσημάτων, η ευρεία εξάπλωση τους με τις ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης προκαλούσε πολλούς θανάτους
• Αποστείρωση των χειρουργικών εργαλείων δεν υπήρχε και πολλοί πέθαιναν από επιμολύνσεις
• Τα νοσήματα εξαπλώνονταν με μολύνσεις από ψύλλους και αρουραίους
• Οι γυναίκες πέθαιναν από επιλόχειους πυρετούς ή επιπλοκές της γέννας
• Μια απλή εξαγωγή δοντιού μπορεί να στοίχιζε το θάνατο

Τι φάρμακα υπήρχαν στη Κρήτη τη 1η περίοδο της Τουρκοκρατίας;

• Laudanum: ανακούφιση του πόνου, αλλά και για την αντιμετώπιση άλλων καταστάσεων για τις οποίες δεν υπήρχε διαθέσιμη θεραπεία (π.χ. φυματίωση, σύφιλη)

Η φιλανθρωπική ιατρική στη Κρήτη τον 18^ο αιώνα

Η χρησιμότητα των φιλανθρωπικών οργανώσεων και της κλειστής περίθαλψης για την ανακούφιση των ασθενών είναι προφανής, αν εξετάσει κανείς τον αριθμό των φτωχών, τη φύση των περιστάσεων και των διαταραχών τους, τις άθλιες συνθήκες στις κατοικίες, την έλλειψη κατάλληλης βοήθειας και τη μεγάλη θνησιμότητα κύρια στις πόλεις

Μικρή η πρόοδος της ιατρικής στη Κρήτη τη 1^η περίοδο της Τουρκοκρατίας

• Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η ιατρική έκανε αργή πρόοδο. Οι γιατροί δεν ήξεραν τι προκάλεσε ασθένειες και κάποιοι συνέχισαν να πιστεύουν στην ψευδοεπιστήμη των τεσσάρων χυμών (αίμα, κίτρινη χολή, μαύρη χολή και φλέγμα), αν και η πίστη σε αυτή τη θεωρία μειώθηκε κατά τον 18ο αιώνα

​

• Άλλοι γιατροί θεωρούσαν ότι η ασθένεια προκλήθηκε από τα μυάσματα (άοσμο αέρια ή σωματίδια στην ατμόσφαιρα). Η θεωρία του Miasma επικράτησε στον 19ο αιώνα μέχρι που ο John Snow κατά τη διάρκεια της περίφημης εκδήλωσης της χολέρας στο βικτοριανό Λονδίνο το 1854 διαπίστωσε ότι δεν ήταν αόρατες χημικές ουσίες στον αέρα που προκάλεσαν το ξέσπασμα αλλά μολυσμένο νερό. Χρειάστηκαν άλλα 30 χρόνια πριν το βακτήριο της χολέρας ταυτοποιηθεί από τον Robert Koch

Τα νοσήματα στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Παθολογικά, χειρουργικά,
• αρκετών λοιμωδών νοσημάτων, όπως η ευλογιά, η διφθερίτιδα, η οστρακιά, ιλαρά, ο τύφος, η φυματίωση και η εγκεφαλονωτιαία μηνιγγίτιδα

Η ιστορία της ιατρικής είναι η ιστορία των λαών �

• Η ιατρική στην Κρήτη το 18 αιώνα ήταν αποτέλεσμα της επίδρασης της ενετικής ιατρικής, των γνώσεων των ανεπτυγμένων Ευρωπαϊκών χωρών, της Ρωσίας αλλά και των ιατρικών γνώσεων μαζί με βότανα από αποικίες, πρακτικών Ινδιάνων, κινεζικών ιατρικών παραδόσεων και ανατολικής ιατρικής
• Η κοινωνική ανισότητα, οι συνθήκες διαβίωσης, η ύπαρξη φιλανθρωπικών αδελφοτήτων, ιατρείων και νοσοκομείων, οι επιδημίες, η οργάνωση της δημόσιας ζωής σε πόλεις και ύπαιθρο, η λαϊκή ιατρική παράδοση, η νηστεία και ο πνευματικός ρόλος της θρησκείας επηρέαζαν σημαντικά την υγεία των κρητικών του 18^ου αιώνα
• Η προεπιστημονική ιατρική κατά το 18^ο αιώνα αναπτύχθηκε μέσα από την ανάπτυξη της ανατομίας, των γνώσεων από μελέτη επιδημιών, ασθενειών σε στρατιωτικούς, ναυτικούς και σκλάβους, τη σχέση τροφή, νερού, ποτού και των ασθενειών
• Ο αντίκτυπος των ασθενειών ήταν σοβαρός στη θνησιμότητα, στις δημογραφικές αλλαγές, στην επιβίωση μελών οικογένειας, στη παραγωγή και στη κοινωνική ζωή.
• Επιδημίες πανώλης, ευλογιάς, χολέρας, αφρικανικών ασθενειών, αλλά και αφροδισίων προκαλούσαν δυσανάλογα μεγάλη προσοχή και καθόριζαν το ρόλο των γιατρών του 18^ου αιώνα
• Η ανάπτυξη των πρώτων βιομηχανικών κρατών και η δημιουργία ιατρικών σχολών εξασφάλιζε διαφορετικά την αντιμετώπιση των ασθενειών στα μέλη μιας βασιλικής οικογένειας στις ανεπτυγμένες χώρες, σε σύγκριση με την αντιμετώπιση των ασθενειών υπανάπτυκτων, σκλαβωμένων ή αποικιοκρατούμενων πληθυσμών
• Το μεγάλο κενό κάλυπταν οι μύθοι, οι δοξασίες, η λαϊκή ιατρική, η φιλανθρωπία, η μοναστηριακή ιατρική, αλλά και η αγυρτεία. Η διάχυση της ιατρικής γνώσης έπρεπε να ξεπεράσει τα όρια των «λαϊκών» ιατρικών πολιτισμώνκαι προκατλήψεων
• Φυσικά φαινόμενα, όπως η έμμηνος ρύση, οι προγαμιαίες ή οι εξωσυζυγικές σχέσεις, οι αποβολές, η προληπτική ιατρική, η ψυχιατρικής, η τρέλα, η αναπηρία και η σεξουαλικότητα στηριζόταν σε θρησκευτικά δόγματα της εποχής, σε βότανα ή μάγια. Το σώμα, οι προσδοκίες των ασθενών, ο θάνατος, ο κύκλος της ζωής, η μεταθανάτια ζωή, η ιατρική αγορά γίνονται αντικείμενα επιστημολογικών, θεολογικών ή λογοτεχνικών συγκρούσεων
• Αν για τα ανεπτυγμένα αποικιοκρατικά κράτη της Ευρώπης υπάρχει επιλεγμένη σιωπή στην ιατρική του 18ου αιώνα, εξ αιτίας του έντονου ανταγωνισμού και των πολέμων, η ιατρική στη τουρκοκρατούμενη Κρήτη του 18^ου αιώνα κυριαρχείται από ένα κυρίαρχο οθωμανικό ιατρικό σύστημα που βασίζεται σε γνώσεις από τους σαμανιστές της κεντρικής Ασίας, της ιατρικής των Αράβων, των Ελλήνων του Πόντου, των χριστιανών στα Βαλκάνια και του ιατρικών γνώσεων του Ιπποκράτη και του Γαληνού.
• Η Οθωμανική ιατρική, ελεύθερη και νοσοκομειακή, στηριζόταν στη άποψη ότι κάθε τι στη φύση είναι μίγμα φωτιάς, νερού, χώματος και αέρα. Κάθε στοιχείο εμπεριέχει δύο από τις 4 ποιότητες του ζεστού, κρύου, ξηρού και υγρού. Το ανθρώπινο σώμα το καταλάβαιναν ως ένα μέρος της φύσης, που περιείχε 4 συστατικά ρευστά: το αίμα (αέρα), το φλέγμα (νερό), τη μαύρη (γη) και τη κίτρινη χολή (φωτιά). Στην ασθένεια, ο ιατρός έπρεπε να διαγνώσει ποιό από τα τέσσερα αυτά συστατικά ήταν σε έλλειμμα ή περίσσεια. Στη περίσσεια της μαύρης χολής για παράδειγμα που ήταν μια κατάσταση με κρύο και ξηρότητα, ο ιατρός συνιστούσε θερμά και υγρά λουτρά. Η Οθωμανική ιατρική πίστευε επίσης από τον 9^ο αιώνα ότι το καλό ή το κακό στην υγεία ήταν χάρισμα του Προφήτη Muhammad. Η Λαϊκή οθωμανική ιατρική εξαπλωνόταν από στόμα σε στόμα και η προφητική ιατρική ήταν στα ιερά γραπτά κείμενα. Κάθε ανθρώπινο σύστημα είχε το θεραπευτή του και κάθε θεραπεία μπορούσε να είχε αποτέλεσμα, αλλά μπορεί και όχι. Η διαιτητική ιατρική ήταν ένα ισχυρό και καθολικό θεραπευτικό αλλά και προληπτικό μέσο. Το τσάι, το πιπέρι, οι συνταγές μαγειρικής, ο αριθμός και οι ώρες λήψης των γευμάτων ήταν ισχυρά όπλα της λαϊκής ιατρικής. Φαρμακευτικά σκευάσματα από φυτά, έλαια, όσπρια, σπόρους, βότανα, μπαχαρικά (κύμινο, τσιμένι, μουστάρδα), κοσμετικά όπως η χέννα και οι βαφές μαλλιών ήταν καθημερινά μέσα προάσπισης της υγείας. Αλοιφές, πούδρες, υπόθετα, κλύσματα ουρήθρας και ορθού, εγχύματα, αφεψήματα, πηκτικά, σιρόπια, σερμπέτια, γαλακτώματα, παστίλιες, εισπνοές μύτης, ατμόλουτρα ήταν θεραπευτικά σκευάσματα. Το όπιο το χρησιμοποιούσαν ως χαλαρωτικό στα νοσοκομεία. Οι χειρουργικοί χειρισμοί ήταν κυρίως οι φλεβοτομές ή αιμοληψία ως μέθοδοι κάθαρσης από το μολυσματικό ή νοσογόνο παράγοντα, η περιτομή και οι καυτηριασμοί σε συρίγγια, τραύματα, αιμορροίδες. Το εμβόλιογια την ευλογιά των οθωμανών ήταν πιο επικίνδυνο από εκείνο του αναδαμαλισμού του Edward Jenner’s
• Τα Τουρκικά νοσοκομεία το 18^ο αιώνα ήταν ελάχιστα για τις πραγματικές ανάγκες και σε παρακμή. Είχαν φιλανθρωπικό χαρακτήρα με στοιχειώδη διαμόρφωση για παροχή ιατρικής φροντίδας για θεραπεία ασθενών, όπου οι Οθωμανοί ιατροί παρείχαν τις υπηρεσίες τους δωρεάν. Στα νοσοκομεία παρείχαν υπηρεσίες μαθητευόμενοι διοικητικοί, μουσικοί και αφηγητές ιστοριών. Από το 19^ο αιώνα και μετά η Οθωμανική ιατρική επηρεάστηκε από την Ευρωπαϊκή και εκμοντερνίστηκε

�Ιατρική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας �Μiri Shefer - 2014. Springer

H Ιατρική του 18^ου αιώνα

• Το 18^ο αιώνα η ιατρική επιστήμη δεν είχε την επιστημονική γνώση, γιατί το σώμα και οι λειτουργίες του ήταν ακόμα ένα μυστήριο
• Η ιατρική ήταν ακόμα στα χέρια των ανθρωπιστών, ιατροχημικών και ιατροφυσικών
• Κάθε ένας πρακτικός ιατρός εξηγούσε την ασθένεια με το δικό του τρόπο και στα πανεπιστήμια θεωρούσαν τις ασθένειες σαν κακή προσαρμογή των συστημάτων του σώματος

Μολυσματικές ασθένειες στην Ευρώπη �το 18^ο αιώνα

• Οι γιατροί βάσισαν τη διάγνωση της ασθένειας στις αρχαίες πεποιθήσεις περί χυμών και σε άλλα δόγματα
• Οι γιατροί δεν αποστειρώνουν τα χέρια ή τα εργαλεία τους
• Τα φάρμακα είχαν ως βάση τα βότανα και τα φαραμακευτικά φυτά
• Πρόοδος έγινε στη νομοθεσία και βελτίωση της δημόσιας υγιεινής και της υγείας των ναυτικών από το σκορβούτο
• Το 1796 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το εμβόλιο για την ευλογιά από τον Άγγλο ιατρό Edward Jenner. Η ευλογιά χρησιμοποιήθηκε ως όπλο από τους Βρετανούς κατά τη διάρκεια του του γαλλο-ινδιάνικου πολέμου (1754-1763) κατά της Γαλλίας και των ντόπιων Αμερικάνων συμμάχων τους, αλλά και το 1789 από Βρετανούς πεζοναύτες κατά των αυτόχθονων φυλών στη Νέα Νότια Ουαλία της Αυστραλίας και κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Επαναστατικού Πολέμου (1775-1783). Ο ιός της ευλογιάς χρησιμοποιήθηκε ως βιολογικό όπλο με άγνωστο αν έχουν καταστραφεί εντελώς τα αποθέματα του ιού. Η ευλογιά ως ασθένεια εκριζώθηκε παγκόσμια στις 26/10/1977
• Στη πράξη η ιατρική προκαλούσε περισσότερη βλάβη παρά καλό

H Ιατρική στην Ευρώπη το 18^ο αιώνα

• Η ιατρική δεν ήταν το 18^ο αιώνα μια ξεχωριστή επιστήμη. Οι επιδιδόμενοι στην Ιατρική καλλιεργούσαν ταυτόχρονα και άλλους επιστημονικούς κλάδους, όπως η φιλολογία, η φιλοσοφία (εξ ου και η ονομασία ιατροφιλόσοφος), η θεολογία, τα μαθηματικά κ.λπ. Συχνά οι Ιατροί της εποχής εκείνης στα ξένα πανεπιστήμια εμφανίζονται ως συγγραφείς επιστημονικών έργων σε θέματα των παραπάνω επιστημών ή και δίδασκαν ακόμα τις επιστήμες αυτές Η ιστορία της ιατρικής το 18^ο αιώνα ήταν γεμάτη εκπληκτικά γεγονότα και θρυλικές ιστορίες. Ο διαχωρισμός της αλήθειας από τη μυθοπλασία δεν ήταν εύκολος
• Ένας δημοφιλής μύθος συχνά ενσωματωνόταν στην ιστορία. Για παράδειγμα, η πρακτική της «αφαίμαξης» με βδέλλες για τη θεραπεία ασθενειών ήταν κοινή κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Η διατομή του χαλινού της γλώσσας στο ικτερικό νεογνό για θεραπεία της χρυσής ήταν πολύ διαδεδομένη, όπως και η χρήση της κοπριάς ως αντισηπτικό τραυμάτων
• Πολλά φάρμακα και τεχνικές οι ιατροί των αποικιών τα είχαν από τη πατρίδα τους, αλλά και σε πολλές περιπτώσεις τα δανείζονταν από αυτόχθονες. Πολλές ασθένειες μεταδόθηκαν με τις αποικιακές μετακινήσεις και μεγάλος αριθμός «παρθένων» αυτοχθόνων στην ευλογιά ή σύφιλη πέθανε από ασθένειες του πολιτισμένου κόσμου

H Ιατρική στις χώρες του Ελληνισμού το 18^ο αιώνα

• Όμως οι περισσότεροι από τους επιστήμονες ιατρούς άσκησαν το επάγγελμα τους στο εξωτερικό, όπως στις ελληνικές παροικίες της Ευρώπης, στη Κωνσταντινούπολη, στο Βουκουρέστι, στα Επτάνησα, στην Αυλή του Αλή-Πασά. Ολίγοι μόνο επέστρεψαν στην πατρίδα τους και πρόσφεραν τις Ιατρικές τους υπηρεσίες στον ελληνικό λαό
• Η έλλειψη ιατρών στην ύπαιθρο και οι συνθήκες βοήθησαν να αναπτυχθούν και να ευδοκιμήσουν όλα τα παράσιτα του ιατρικού επαγγέλματος, όπως ψευτογιατροί, κομπογιαννίτες, αγύρτες, τσαρλατάνοι και μάλιστα όχι μόνο Έλληνες αλλά και αλλοεθνείς, όπως Τούρκοι, Αλβανοί και Ευρωπαίοι υπηρέτες ιατρών ή υπάλληλοι φαρμακείων στην πατρίδα τους
• Ο «εμπειρικός γιατρός» ασκούσε τη λαϊκή ή δημώδη Ιατρική, ως κληρονόμος μιας μακράς τέχνης. Εκείνο που ξεχώριζε τους εμπειρικούς γιατρούς από τους τσαρλατάνους είναι η έντιμη κατά κανόνα άσκηση της τέχνης τους και ο τρόπος που απέκτησαν τις γνώσεις τους
• Οι ιατρικές γνώσεις συνήθως μεταφέρονταν από από τον πατέρα στο γιο, μέσα στις «ιατρικές» οικογένειες ή κατά τη μαθητεία κοντά σε άλλους εμπειρικούς. Βοηθήματα για την εκμάθηση της τέχνης ήσαν και τα Ιατροσόφια, χειρόγραφοι ιατρικοί κώδικες, που περιέχουν ιατρικά κείμενα δανεισμένα από Ιπποκρατικά και νεώτερα ιατρικά συγγράμματα. Τα Ιατροσόφια περιείχαν στοιχεία μαγείας, αντιμαγικά φίλτρα, εξορκισμούς κ.λπ. Περιείχαν όμως και περιγραφές νόσων, χειρουργικές οδηγίες και, κυρίως, μεγάλους καταλόγους θεραπευτικών βοτάνων με ενδείξεις και οδηγίες για τη χρήση τους.
• το 1^ο Σχολείο Επιστημών και Ιατρικής ίδρυσε ο Ανάργυρος Πετράκης το 1812. Στην Κέρκυρα εδιδάσκοντο στοιχεία Ιατρικής και Μαιευτικής.
• Μεταξύ των εμπειρικών γιατρών υπήρξαν πολλοί ιερωμένοι και μοναχοί που πρόσφεραν τις ιατρικές τους υπηρεσίες σε Μονές που τις είχαν μετατρέψει σε νοσηλευτήρια. Τα μοναστήρια δεν λειτούργησαν μόνο ως νοσοκομεία, άλλα και ως αποθήκες ανεφοδιασμού με υλικό, αναπληρώνοντας την παντελώς ελλείπουσα επιμελητεία των ατάκτων επαναστατικών στρατευμάτων. Τέτοιο ήταν η Μονή Οδηγήτριας

Τα φάρμακα το 18^ο αιώνα

• Τα κυριώτερα φάρμακα που εχρησιμοποιούντο από τους εμπειρικούς γιατρούς για τους παθολογικούς ασθενείς ήσαν διαφόρων ειδών βότανα, έγχυμα αψινθίου κατά της γρίππης, αφεψήματα ξυλοκεράτων και σύκων. Μέθοδοι θεραπείας ή εφαρμογή σικνών και η φλεβοτομία εφ’ όσον υπήρχε ειδικός φλεβοτόμος. Η θεραπεία των τραυμάτων εγένετο δι’ επιθέσεως επί αυτών τεμαχίου υφάσματος εμβρεχομένου δια ρακής, ή δε αιμόσταση δια πυρακτωμένου σιδήρου
• Η επίδεση των καταγμάτων γινόταν δια ταινιών υφάσματος μετά λεπτών ναρθηκίων εκ ξύλου, φλοιού δέντρου ή καρτονίων. Η εξωτερική επιφάνεια του επιδέσμου επεχρίετο με αλοιφή που κατασκευαζόταν από σαπούνι και ρακί.[Μέσα στις πληγές συχνά εισήγαγαν αλοιφή από λεύκωμα ωού και λάδι

Ο τοκετός στη Κρήτη το 18^ο αιώνα�Αλέξανδρος Καλογερόπουλος Γυναικολόγος 2012

• Οι πλούσιες και οι φτωχές ξεγεννούσαν με τη βοήθεια της μαμής, αλλά με διαφορετικά μέσα και συνθήκες
• Το Λευτεροσφόντυλο ήταν ένα μεγάλο ξύλινο σφοντύλι που η επίτοκος το συγκρατούσε σφιχτά ανάμεσα στα χείλη και τα δόντια της. Αναγκαζόταν έτσι να εκπνέει αέρα από τη μύτη μέσα από τη μικρή τρύπα του σφοντυλιού κατά τις εξωθήσεις
• Η μαμή υποχρέωνε το σύζυγο να κάνει υποχρεωτικά το «συμμέρισμα» στην ταλαιπωρημένη λεχώνα γυναίκα του. Προσποιείτο ότι είχε κι αυτός υστερόπονους κι όλα τα συμπτώματα (αρρενολοχεία) για να παρηγορήσει τη λεχώνα.
• Της έσφαζε και έναν μαύρο κόκκορα και της έδινε να φάει το βρασμένο στήθος του, που το έλεγαν «του πουλιού το γάλα» που ήταν δυναμωτικό και βοηθούσε να κατεβεί το γάλα.
• Το ύστερον το έθαβαν και σε δίσκο έβαζαν 3 χωριστά γλυκά για τις μοίρες
• Το νεογέννητο παιδί, το τύλιγαν με ζώνη ή φασκιά και το πότιζαν με γλυκό ζουμί (ροδιού ή σταφυλιού)
• Σε δυσκολίες επιβίωσης το αεροβάφτιζαν και το λειτουργούσαν μετά από 40 ημέρες
• Οι παρευρισκόμενοι στον τοκετό δεν έβγαιναν από το δωμάτιο πριν αναγνωσθεί η ευχή από τον ιερέα.
• Στο μαντήλι της λεχώνας έραβαν- για το κακό μάτι- Κωνσταντινάτο και δαχτυλίδι, με γαλάζιες πέτρες, για να κατεβάσει πολύ γάλα.
• Όσοι μιλούσαν στη λεχώνα έπρεπε να είναι χαμηλόφωνοι, ευχάριστοι, αλλά να μην προκαλούν ξεκαρδιστικό γέλιο.
• Το πρώτο φαγητό της λεχώνας ήταν οτιδήποτε βοηθούσε να κατεβάσει γάλα όπως σούπα από σπιτικά ζυμαρικά. Μετά έτρωγε βραστή όρνιθα, βότανα, γλυκάνισο βρασμένο ΄κ.ά.

​

Ιατροί του Χριστιανικού Νοσοκομείου

• Ιωάννης Σφακιανάκης (1848-1924)
• Χαρ. Γιαμαλάκης (1858 - 1916)
• Σάββας Σαββάκης (1859-1934) χειρουργός - οφθαλμίατρος
• Αμάμπιλε Ιττάρ (1830-1904)

​

​

​

​

Aνασκολοπισμός 1774�Φλεβοτομία - Σύγχρονη εποχή

H επανάσταση στη Kρήτη το 1770

• Στην Kρήτη επαναστάτησαν οι ορεσίβιοι Σφακιανοί που είχαν ορισμένες ελευθερίες και αυτοδιοίκηση. Aρχηγός της επανάστασης ο πρόκριτος Iωάννης Bλάχος ή Δασκαλογιάννης. Η εξέγερση άρχισε το Πάσχα του 1770 με άρνηση πληρωμής του κεφαλικού φόρου. Έπειτα οι Σφακιανοί ξεχύθηκαν στην πεδιάδα σκότωσαν αρκετούς Tούρκους και ανάγκασαν άλλους να κλειστούν στα φρούρια. Eπαναστατικός αέρας άρχισε να πνέει σ’ όλη την Kρήτη. Mε σουλτανική διαταγή στάλθηκαν εναντίον των Σφακιανών 15.000 άνδρες. Πριν ν’ αρχίσουν οι εχθροπραξίες, οι Tούρκοι τους πρότειναν να καταθέσουν τα όπλα. O Δασκαλογιάννης απέρριψε περήφανα την πρόταση. Oι Tούρκοι κατέλαβαν μερικά χωριά, τα λεηλάτησαν και σκότωσαν πολλούς. H κατάσταση για τους Σφακιανούς έγινε δύσκολη. Γι’ αυτό 2.000 περ. επαναστάτες -αφού προηγουμένως φρόντισαν να μεταφερθούν οι οικογένειές τους στα Kύθηρα- αποσύρθηκαν στις κορυφές των απάτητων βουνών τους και άρχισαν τον κλεφτοπόλεμο. H αντίσταση κράτησε ως τον χειμώνα του 1770 - 71 και όταν η κατάσταση έγινε πιο δύσκολη, αποφάσισαν να σταματήσουν τον πόλεμο, αναμνηστεύονταν. Oι Tούρκοι δέχτηκαν τις προτάσεις τους, αλλά με βαρείς όρους: να πληρώνουν χαράτσι «κατ’ αποκοπή», να μην χτίζουν ναούς και να μην έχουν αυτοδιοίκηση. Tότε ο Δασκαλογιάννης για να ελαφρύνει τη θέση των συμπατριωτών του, κατέβηκε στο Hράκλειο και παραδοθόθηκε στον πασά μαζί με άλλους επαναστάτες. Όμως στις 17 Iουν.1771 βρήκε τραγικό θάνατο, όπως και πολλοί σύντροφοί του. H ανταρσία αυτή είχε ως συνέπεια την επιδείνωση της ζωής των χριστανών. Όπως λέει το τραγούδι του Δασκαλογιάννη, «Kαι πέρασέν των η χαρά πως εξεσκλαβωθήκα/ γιατί άλλα πάλι βάσανα κι άλλοι καϋμοί τσοι βρήκα».

​

• Ορλοφικά 1770, 104, 114: καταδίκη της γαλλικής επανάστασης από το πατριαρχείο

​

Τα δημογραφικά δεδομένα τον 18^ο αιώνα

• Πληθυσμός Κρήτης: 200.000
• Στρατός Ενετών, Μισθοφόροι: 4.000

πολιτοφυλακή: 14.000

• Γάλλοι στρατιώτες (1669): 6.000
• Τουρκικός στρατός(1645 &1646): 100.000
• Στο Κρητικό πόλεμο της Οθωμανικής κατάληψης της Κρήτης οι Τούρκοι έχασαν 140.000, οι Ενετοί 100.000
• Πολλοί Κρητικοί σκοτώθηκαν στα 25 χρόνια αντίστασης στο νέο κατακτητή ή μετανάστευσαν για πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους σε Κύθηρα, Κυκλάδες, Πελοπόννησο, Επτάνησα και Ευρώπη.
• Τα αρχεία της Κρήτης μεταφέρθηκαν στη Βενετία και στο Σινά
• Το νέο διοικητικό σύστημα, το οθωμανικό δίκαιο, ο εξισλαμισμός του 30% του πληθυσμού, ο οικονομικός, εκπαιδευτικός, γεωργοκτηνοτροφικός και εμπορικός μαρασμός, αλλά και τα φυσικά φαινόμενα π.χ σεισμοί θα απομονώσουν τη Κρήτη και θα συμβάλουν στην επιδείνωση της κατάστασης όπως βεβαιώνουν περιηγητές
• Ελάχιστα μοναστήρια ή εξωκλήσια παρέμειναν και απέκτησαν σύνδεση με το Πατριαρχείο. Οι μεγάλες εκκλησίες έγιναν τζαμιά ή κτίστηκαν νέα
• Η κοινωνική φεουδαρχική σύνθεση από ευγενείς, μεσαίους και ποπουλάρους των Βενετών έγιναν δύο στρώματα Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι. Οι αστοί των πόλεων ομοιάζουν με εκείνους της Δύσης ενώ ο πληθυσμός της υπαίθρου βιώνει σκληρές συνθήκες, εξαθλίωση, το φορτίο της φορολογίας, αγγαρείες σε δημόσια έργα και της επάνδρωσης της ναυτικής δύναμης. Ο άνδρας είχε συμμετοχή στα δημόσια, και η γυναίκα ήταν για τεκνοποίηση

Το Παλαιό Νοσοκομείο στο Χάνδακα

​

Στα «Ρωμέικα Σπιτάλια» της χριστιανικής κοινότητας Ηρακλείου

Υπήρχε κατά τη τουρκοκρατία Χριστιανικό Νοσοκομείο

(Αναφορά Τουρκικού Αρχείου 1796)

​

Διδασκαλείο

​

1^η Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου

8^ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου (1978)

​

Στο Παλαιό Νοσοκομείο φυλασσόταν η εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοφορούσας, η οποία εκλάπη

Στον αύλειο χώρο του σχολείου υπήρχαν οι τάφοι πολλών θυμάτων από τις σφαγές των Τούρκων από το 1821 και έπειτα

Το «Παλαιό Νοσοκομείο»

• Το νοσοκομείο έπαθε μεγάλες ζημιές από το μεγάλο σεισμό του 1856, επισκευάστηκε κι επεκτάθηκε το 1860. Το 1866, οι Τουρκικές Αρχές ίδρυσαν τρία Μουσουλμανικά νοσοκομεία στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης
• Το Χριστιανικό Νοσοκομείο διατηρήθηκε και συνέχιζε να συντηρείται με δαπάνες του Οθωμανικού κράτους και μόλις το 1867 η λειτουργία του ανατέθηκε στο δήμο
• Το 1902 ιδρύθηκε το Πανάνειο Νοσοκομείο και το κτίριο του Χριστιανικού Νοσοκομείου μετατράπηκε σε Διδασκαλείο

Παναγία του Χάνδακα ή

της Μεσοπαντίτισσας

Ιατροί της Κρήτης το 17^ο αιώνα

• ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΛΑΝΔΟΣ�Ο Αθανάσιος Λάνδος γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1600. Δεν είναι βέβαιο αν είχε κάποιες ιατρικές σπουδές. Έγινε μοναχός με το όνομα Αγάπιος και ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο ως Αγάπιος Μοναχός ο Κρης ή ως Αγάπιος Λάνδος. Τα περισσότερα έργα του τυπώθηκαν στη Βενετία και ορισμένα γνώρισαν επανειλημμένα επανεκδόσεις σε βάθος χρόνου. Στην ιστορία της ιατρικής αναφέρεται εξαιτίας ενός βιβλίου του που επιγράφεται ως εξής: «Βιβλίον καλούμενον Γεωπονικόν εις το οποίον περιέχονται ερμηνείαι θαυμασιώταται πώς να κεντρώνονται και φυτεύονται τα δέντρα και έτερα όμοια. Και εξόχως πώς να κυβερνάται πας ένας δια να φυλάγεται υγιής. Έτι δε και ιατρικά διάφορα αληθέστατα, συναγμένα από ιατρούς σοφωτάτους, εις πάσαν ασθένειαν κλπ.». Αναφέρονται εκδόσεις του 1620, 1643, 1779, 1850 και πολλές ανατυπώσεις τους. Εκτός από τις βοτανικές – φαρμακευτικές - θεραπευτικές συστάσεις που καλύπτουν κοινά και απλά νοσήματα, ο Αγάπιος περιλαμβάνει οδηγίες για θεραπεία κήλης, για την επούλωση χρόνιων πληγών, για την αποβολή νεκρών εμβρύων κλπ. Πέθανε στη Βενετία το 1664 ή το 1670.

Ιατροί της Κρήτης το 17^ο αιώνα

• Ο Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης γεννήθηκε στη Χίο (1635) και 19 ετών πήγε στη Γαλλία για σπουδές. Από εκεί έφυγε για την Αγγλία, όπου και σπούδασε Ιατρική (Οξφόρδη). Αναμείχθηκε στις πολιτικές αντιπαραθέσεις κατά του Cromwell και υπέρ του Καρόλου Β'. Μετά την αποκατάστασή του στο θρόνο ο Ροδοκανάκης μπήκε υπό την προστασία του Καρόλου Β' και διορίστηκε γιατρός και χημικός της βρετανικής αυλής. Δραστηριοποιήθηκε στην καταστολή της μεγάλης επιδημίας πανούκλας που χτύπησε το 1664 το Λονδίνο. Θεωρείται δε ότι με φάρμακο δικής του σύνθεσης, σώθηκαν πολλοί.
• Το σκεύασμά του ο Ροδοκανάκης το είχε ονομάσει Alexicacus Spiritus Mundi (αλεξίκακο πνεύμα του κόσμου). Με την εμπειρία του από τον λοιμό έγραψε βιβλίο με τον τίτλο «Περί πανώλους θεραπεία» (1665), το οποίο, κατά τον Α. Γκιάλα, γνώρισε επανειλημμένες εκδόσεις στην Ευρώπη. Έγραψε επίσης ποιήματα που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του («Ανθογνωμία», Άμστερνταμ 1721). Ο Ροδοκανάκης πέθανε το 1685 στην Ολλανδία.

Ιατροί της Κρήτης το 17^ο αιώνα

• Οι γιατροί του 17ου αιώνα προέρχονται από όλα τα διαμερίσματα της σημερινής χώρας μας, στα οποία και αναπτύσσονται προσφέροντας τις υπηρεσίες τους. Αναπτύσσονται επίσης και σε διάφορες άλλες χώρες και συναντάμε μεταξύ των Ελλήνων γιατρών ορισμένους που υπηρετούν σε αυλές ηγεμόνων, βασιλέων, σουλτάνων και αυτοκρατόρων. Και όχι μόνο στο βαλκανικό χώρο, αλλά και στα ιταλικά βασίλεια, στην Αγγλία, στη Ρωσία και στη Γερμανία. Ορισμένοι συνθέτουν φάρμακα, αναπτύσσουν και προάγουν μεθόδους όπως ο ευλογιασμός, και ανακοινώνουν εργασίες τους σε διεθνές επιστημονικό κοινό. Δύο τουλάχιστον κερδίζουν μεγάλη φήμη ως ειδικοί των επιδημικών νοσημάτων. Άλλοι προάγουν νέες ιδέες και δεδομένα, είτε με την αμφισβήτηση του Γαληνού και του Αριστοτέλη, είτε με συγγραφές που υποστηρίζουν νέες ανακαλύψεις, όπως η κυκλοφορία του αίματος. Η αναγνώριση από την ακαδημαϊκή κοινότητα ξένων πανεπιστημίων συνέβαλε στην εκλογή ορισμένων Ελλήνων γιατρών του 17ου αιώνα σε αυτά και στην εξέλιξή τους σε διοικητικά όργανα του Πανεπιστημίου.�Παρά την εμφανιζόμενη κλινική και θεωρητική στροφή της εκπαίδευσης και της εξάσκησης της ιατρικής κατά τον 17ο αιώνα, εξακολουθούν να διατηρούνται πολλά από τα στοιχεία που είδαμε και κατά τον 16ο αιώνα. Οι γιατροί εκπαιδεύονται κατά μεγάλο μέρος του χρόνου τους στα αρχαία ελληνικά και στα λατινικά, καθώς και στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Διδάσκονται ακόμα φιλοσοφία και θεολογία, τόσο στα δόγματα της ορθόδοξης όσο και σ’ εκείνα της καθολικής εκκλησίας. Εξαιτίας αυτής της εκπαίδευσης έχουμε πολλούς γιατρούς που είναι ταυτόχρονα γραμματοδιδάσκαλοι ή δάσκαλοι άλλων μαθημάτων. Η συμβολή ορισμένων στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας έχει θεωρηθεί σημαντική. Ως πολύγλωσσοι γίνονται διερμηνείς σε κρατικές υπηρεσίες ή εκλέγονται για πολιτικές - διπλωματικές θέσεις. Εκδίδουν αρχαία κείμενα Ελλήνων γιατρών ή άλλων συγγραφέων, γράφουν ιατρικά, ιστορικά, φιλολογικά ή θεολογικά βιβλία, ενώ ορισμένοι αφιερώνονται σε εκκλησιαστικά αξιώματα.

17^ος Αιώνας: Από τη παραδοσιακή ιατρική στην εξειδίκευση

• Στον Τζιρόλαμο Μπενιβιένι αποδίδεται ο πρόδρομος της Παθολογικής Ανατομικής. Η περαιτέρω συσχέτιση των συμπτωμάτων μιας νόσου με τα αποτελέσματα της νεκροτομίας, (μέθοδος του Μπενιβιένι) θα οδηγήσει αργότερα (1761) τον Μοργκάνι στο έργο του «Περί της έδρας και της αιτίας των νόσων», που σήμανε τη γέννηση ενός νέου ιατρικού κλάδου, της Παθολογικής Ανατομικής

​

• Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούμε και στις άλλες ιατρικές ειδικότητες. Στην «Παιδιατρική» του Πάολο Μπατζελάρντο δεν συναντάμε τίποτα περισσότερο απ’ τις γνωστές διαιτητικές συμβουλές με βάση τις αντιλήψεις του Άραβα Ραζή, που και που δε καμιά προσωπική παρατήρηση. Αντίθετα, άλλος συγγραφέας ομολογεί ότι όσο κι αν έψαξε δεν μπόρεσε να βρει στους νεφρούς το φίλτρο που περιγράφει ο Γαληνός και το οποίο είχε παραδεχθεί κι ο Μοντίνο. Αυτό σημαίνει ότι η αμφιβολία είχε εισχωρήσει πια στη σκέψη τους κι ότι κατέρρεε η αυθεντία της παράδοσης.

17^ος Αιώνας: Από τη ρακί στα φάρμακα

• Εξ αφορμής της ίδιας επιδημίας προωθήθηκε η αναζήτηση νέων φαρμάκων. Τότε παρήχθησαν τα πρώτα οινοπνευματώδη ποτά από απόσταξη. Στο κοινότατο «ρακί» αποδόθηκαν θαυματουργικές φαρμακευτικές ιδιότητες. Το ονόμασαν «νερό τής φωτιάς». Ο Σαβοναρόλα έγραψε εγχειρίδιο που περιείχε τον ακριβή τρόπο παρασκευής του, περιέγραψε τις θεραπευτικές του ιδιότητες και υποδείκνυε το πότε επιβαλλόταν να εφαρμοστεί. Με υπερβολική αφέλεια σημειώνει κάπου ότι το φάρμακο είναι πράγματι θαυματουργικό, αλλά δεν πρέπει να γίνεται κατάχρηση, όπως με μερικούς ασθενείς που, επειδή τους άρεσε, συνέχιζαν να το πίνουν και μετά το τέλος τής θεραπείας.

Η επίδραση της δυτικής ιατρικής στη Κρήτη το 17^ο αιώνα

• Από τα μέσα όμως του 17 αι., με την εξάπλωση των Γάλλων και Άγγλων στην Ανατολή, αρχίζει να διαδίδονται οι ξένες γλώσσες των Ενετών, Γάλλων και Άγγλων, αλλά και η δυτική ιατρική
• Οι Ιησουίτες και ιεραπόστολοι που προσφέρουν τις ιατρικές συμβουλές και γνώσεις τους στους ταλαιπωρημένους χριστιανικούς πληθυσμούς σε Κυκλάδες, Χίο κ.ά. Δεν βρίσκουν έδαφος στη Κρήτη
• Η φτώχεια, η έλλειψη τροφής, ρούχων και βιβλίων, εμπόδιζε τους περισσότερους να φοιτούν στα ελάχιστα λατινικά σχολεία με διδασκόμενα μαθήματα για τη στοιχειώδη βαθμίδα την ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, και στους προχωρημένους ξένη γλώσσα, στοιχεία φιλοσοφίας, δογματική και ηθική

Τα πρώτα νοσοκομεία στην Ευρώπη

• Οι εθελοντές συνδρομητές, γνωστοί ως κυβερνήτες, χρηματοδότησαν τις εργασίες και σχεδίασαν τους κανόνες
• Οι κυβερνήτες συμπλήρωσαν συστατική επιστολή για να δώσουν τη δυνατότητα στους φτωχούς ασθενείς να λάβουν περίθαλψη
• Οι γιατροί εξέταζαν αυτούς τους ασθενείς είτε στο κτίριο των ιατρείων είτε στα σπίτια τους, και
• οι γιατροί, οι φαρμακοποιοί (και μερικές φορές οι χειρουργοί) προσέφεραν ιατρική ανακούφιση εξωτερικών ασθενών (κυρίως συμβουλές αυτοβοήθειας ή φάρμακα με φυτικά φάρμακα)

Τα πρώτα νοσοκομεία στην Ευρώπη

Η ιατρική στη Κρήτη το 18^ο αιώνα

• Ο αριθμός των γιατρών με έγκυρες και επιστημονικές σπουδές μεγαλώνει. Όλοι εκείνοι που γεννήθηκαν κατά τον 18ο αιώνα (1700-1799) και οι οποίοι άκμασαν το ίδιο και τον επόμενο (19ο) αιώνα, είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό, καθώς στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπήρχε Πανεπιστήμιο

​

• Οι σπουδές τους γίνονταν σε χώρες της Ευρώπης και κατά κανόνα σε ιταλικά πανεπιστήμια. Μικρότερος είναι ο αριθμός εκείνων που σπουδάζουν στη Βιέννη ή στο Halle ή στο Παρίσι.

Το περιεχόμενο των σπουδών στην Ιατρική Σχολή της Πάντοβας

• Ο ρόλος των ιατρών στην αναγνώριση και θεραπεία ασθενειών και παθήσεων
• Ειδίκευση σε αυτοψίες για απόκτηση γνώσεων στην εσωτερική λειτουργία του σώματος
• Από το 1595, λειτούργησε το περίφημο αμφιθέατρο ανατομίας της Ιατρικής Σχολής της Πάντοβας που προσήλκυε καλλιτέχνες και επιστήμονες που μελετούσαν το ανθρώπινο σώμα κατά τη διάρκεια δημόσιων ανατομών.
• Είναι το παλαιότερο επιζών μόνιμο ανατομικό θέατρο στην Ευρώπη. Ο Ανατόμος Ανδρέας Βεσάλιος καθηγητής χειρουργικής ανατομίας δημοσίευσε το 1543 τις ανατομικές ανακαλύψεις του στο De Humani Corporis Fabrica, προκαλώντας μεγάλο δημόσιο ενδιαφέρον και τη δημιουργία αμφιθεάτρων ανατομίας σε άλλες πόλεις της Ευρώπης

Βιβλιογραφία�

• 1. GEROLA G. Monumenti Veneti nell’ isola di Creta.1^st ed. Istituto Veneto di Scienze Lettere ed Arti, Venezia, 1905:77–80
• 2. ΑΡΔΑΒΑΝΗ�-ΛΥΜΠΕΡΑΤΟΥ Σ. Νοσοκομεία εν Επτανήσω και Κρήτη επί Ενετοκρατίας. Ελληνική Ιατρική 1936, 10:728–739
• 3. ΠΑΠΑΔΙΑ�-ΛΑΛΑ Α. Ευαγή και νοσοκομειακά ιδρύματα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη. Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας – Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Βενετία, 1996:169–188
• 4. ΞΗΡΟΥΧΑΚΗΣ Α. Η βενετοκρατούμενη Ανατολή, Κρήτη και Επτάνησος. Φοίνιξ, Αθήνα, 1934:106, 134
• 5. ΜΟΥΝΤΟΥΦΑΡΗΣ Σ. Τα μνημεία και οι εκκλησίες του Χάνδακα. Εφημερίδα Αλλαγή, Ηράκλειο, 1998:42
• 6. BIBLIOTECA MARCIANA�VENEZIA �BMV�. Archivio di Stato (A.S.V.): Provveditori da Terra e da Mar (P.T.M.), f 768 (19.8.1959)
• 7. ΡΑΜΟΥΤΣΑΚΗ Ι. Οι ιατροί μέσα από τα κείμενα της περιόδου της ενετοκρατίας στην Κρήτη. Δέλτος 1998, 15:7–13
• 8. ΡΑΜΟΥΤΣΑΚΗ Ι. Σταθμοί της ιστορίας της Ιατρικής στην Κρήτη κατά την περίοδο της ενετοκρατίας και τουρκοκρατίας στο νησί (δύο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα ιατρών). Διδακτορική διατριβή, Σχολή Επιστημών, Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ηράκλειο, 1997:79–90
• 9. BIBLIOTECA MARCIANA�VENEZIA �BMV�. Archivio di Stato (A.S.V.): Duca di Candia D.C. b 17 (1635–1636), per li medici ceroici
• 10. BIBLIO MARCIANA�VENEZIA �BMV�. Archivio di Stato (A.S.V.): Provveditori da Terra e da Mar (P.T.M.), b 791 (1631–1633)
• 11. BIBLIOTECA MARCIANA�VENEZIA �BMV�. Archivio di Stato (A.S.V.): Duca di Candia. D.C. b 70, φ 17r–18r, 30.9.1640
• 12. BIBLIOTECA MARCIANA�VENEZIA �BMV�. Archivio di Stato (A.S.V.): Relazioni Giulio Gabriel 1652, b 80, φ 2r
• 13. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ. Τα μοναστήρια στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη, περιοδικό «Παράκλητος», τεύχος 37 / Ρέθυμνο 1982, σελ. 21
• 14. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Θ. Ιστορία τηw Κρήτης. Ιδιωτική έκδοση, Ηράκλειο Κρήτης, 1990:251–2715.
• 15. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Μ. Γιατροί Αγωνιστές των Κρητικών Επαναστάσεων του ΙΘ αιώνα. Ηράκλειο 1987
• 16. ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ Μ. (1992), «Η 90ή επέτειος των εγκαινίων του Πανανείου Νοσοκομείου» περ. Ταυ, μηνιαία έκδοση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, τμήματος, Ανατολικής Κρήτης, τεύχος 5, Φεβρουάριος 1992.
• 17. ΨΙΛΑΚΗΣ Ν. Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, Τόμος Α΄, Γ΄ Έκδοση, Ηράκλειο 2002, σελ. 263
• 18. ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ Ν. Το στρατιωτικό νοσοκομείο της Candia (Κάνδιας) του Βασιλείου της Κρήτης (13.5.1581–16.9.1669). Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2016, 33(1)93-97
• 19. Ραμουτσάκη, Ι. (1999) «Τα Νοσοκομεία και τα Θεραπευτήρια της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας ως την ίδρυση του Πανανείου Νοσοκομείου Ηρακλείου (1902)», Ιδιόφωνο
• 20. Τζομπανάκη, Χ. (2000), Το Ηράκλειο εντός των τειχών: Αστική Αρχιτεκτονική των Νεωτέρων χρόνων από τις αρχές του 19^ου έως και την τέταρτη δεκαετία του 20ού αι., Ηράκλειο, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος / Τμήμα Ανατολικής Κρήτης.