Początki kultury polskiej

historiografia, język polski i jego zabytki

Autorka: Katarzyna Krywult Licencja: CC-BY-NC

Historiografia

to piśmiennictwo zajmujące się opisem dziejów.

Na ziemiach polskich zaczęło się rozwijać później niż w wielu krajach europejskich, co było związane z przyjęciem chrześcijaństwa i chrystianizacją, a także dominacją łaciny.

Trzy najważniejsze kroniki:

Kronika polska Galla Anonima - j.łaciński, XII w.

Kronika Polski Wincentego Kadłubka - j.łaciński, XII-XIII w.

Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza - j.łaciński, XV w.

Języki słowiańskie

język praindoeuropejski -> j. indoeuropejskie -> j. bałtosłowiańskie -> j. słowiańskie -> grupa zachodniosłowiańska -> j. polski

Źródła polszczyzny

Dialekty, którymi posługiwali się członkowie plemion w IX-X w. były do siebie podobne - ale nie identyczne. Największą rolę w formowaniu się języka polskiego odegrało państwo Polan.

Wybrane zabytki języka polskiego:

Teksty w j.polskim sprzed XIV w. nie zachowały się, dlatego funkcję zabytków pełnią użyte w pismach pojedyncze wyrazy polskie.

​

IX w. - Geograf bawarski - rękopis zawierający nazwy plemion zamieszkujących obszary późniejszego państwa polskiego, np. Wiślanie, Goplanie.

​

X w. - Dagome iudex - dokument państwowy, w którym Mieszko I oddaje swoje państwo pod opiekę papieża, pojawiają się w nim nazwy: Kraków, Gniezno, Odra, itp.

XI w. - Kronika Theimara - zawiera zniekształcone nazwy geograficzne, np. Głogów, Krosno, Odra, Bóbr, a także imię Bolesława Chrobrego

​

XII w. - Bulla gnieźnieńska - 1136r., dokument sporządzony w kancelarii papieża Innocentego II, potwierdzający opiekę papieża nad arcybiskupstwem gnieźnieńskim; zawiera ponad 400 nazw w języku polskim zapisanych alfabetem łacińskim, np. Balouanz (Białowąs), Quatec (Kwiatek), Cobilca (Kobyłka). “Złota bulla języka polskiego”.

XIII w. - Zdanie henrykowskie - pierwsze zdanie w języku polskim, zapisane w 1270 r. w Księdze henrykowskiej: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj! Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj!

​

XI - XIV w. (?) Bogurodzica - najstarszy zachowany zabytek poetycki

​

XIV w. - Kazania świętokrzyskie - najstarsze teksty prozatorskie w języku polskim.

​

XIV w. - Psałterz floriański - najstarszy polski przekład psalmów.

XIV w. - Roty przysiąg sądowych - zabytek piśmiennictwa świeckiego.

​

XV w. - Kazania gnieźnieńskie - zbiór 113 kazań - w tym 10 w języku polskim.

​

XV w. - Psałterz puławski - tłumaczenie psalmów przechowywane w Bibliotece Czartoryskich w Puławach.

​

XV. - Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) - tłumaczenie Biblii z inicjatywy żony Władysława Jagiełły.

Dawne procesy fonetyczne:

1. Palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych:

k -> c, c, g -> dz, ch -> sz

​

To zjawisko zaobserwować można w obocznościach:

ręka - ręce, oko - oczy, noga - nodze,

sługa - słudze, ucho - uszko.

​

Dawne procesy fonetyczne:

2. Przegłos polski:

spółgłoska miękka + E + spółgłoska przedniojęzykowa twarda (t, d, s, z, b, r, n, ł) -> O / A

żena - żona:żenić; bierę - biorę:bierzesz,

​

Uwaga! Nie każdy przegłos przetrwał do dziś. Nie mówimy “cana”, a “cena”. Czasami przetrwały dwie wersje: działo - dzieło, bieda - biada.

Dawne procesy fonetyczne:

3. Zanik jerów - ь (miękki), ъ (twardy)

Jer w pozycji słabej - na końcu wyrazu lub w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem mocnym -> twardy zanikł całkiem (domъ -> dom), miękki stał się zmiękczeniem (konь -> koń)

​

Jer w pozycji mocnej - przed sylabą z jerem słabym -> twardy uległ wokalizacji (zamienił się w “e”: sъnъ - sen ), miękki dodatkowo zmiękczył (pьsъ -> pies)

Dawne procesy fonetyczne:

4. Wokalizacja jerów (ich przekształcenie w pełną samogłoskę e), spowodowała powstanie e ruchomego:

​

sen - snu

len - lnu

pies - psu

Dawne procesy fonetyczne:

5. Wzdłużenie zastępcze - wydłużenie samogłoski znajdującej się przed spółgłoską dźwięczną, po której występował jer w pozycji słabej:

na/ro/dъ - narod

lo/dъ - lod

Gdy podział na samogłoski krótkie i długie zanikł (tzw. iloczas) te wydłużone samogłoski zaczęto inaczej wymawiać: narod - naród, lod - lód

Dawne procesy fonetyczne:

6. Zanik liczby dualnej - ekonomizacja języka.

Co zostało?

Rękoma. Oczyma. Mądrej głowie dość dwie słowie.

​

7. Zanik czasu zaprzeszłego - np. robił był, przyniosła była.

Zmiana znaczenia wyrazów

Zapożyczenia:

- apostoł, klasztor, mnich, proboszcz, błagać, twarz, więzienie, wstyd -> z j.czeskiego = bohenizmy

(w wielu przypadkach ich pierwotnym źródłem jest łacina)

- bawełna, gmina, murarz, pręgierz, rynek, rynsztok, śruba, wójt -> z j.niemieckiego = germanizmy

- atrament, burak, cebula, data, ocet, migdały, kancelaria, lawenda -> z łaciny = latynizmy

Autorka: Katarzyna Krywult Licencja: CC-BY-NC

Teksty z XV wieku napisane polszczyzną:

• Legenda o św. Aleksym,
• Bogurodzica,
• Lament świętokrzyski,
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią,
• O zachowaniu się przy stole.

Bogurodzica

to najstarsza, utrwalona pieśń napisana w języku polskim, pochodząca z XIII lub XIV wieku - zachowała się dzięki dwóm rekopisom:

kcyński - 2 strofy z nutami

krakowski - wiecej strof bez nut.

Podr. str. 236

Rękopis Bogurodzicy z 1408 roku przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, sygn. 408, karta 87 verso

• pieśń bojowa polskiego rycerstwa (śpiewano ją przed bitwami: pod Grunwaldem, pod Warną),
• wykonana podczas koronacji Władysława Warneńczyka,
• hymn królewski dynastii Jagiellonów.

​

Obraz Matki Boskiej

Deesis - wywodzące się z kultury bizantyjskiej majestatyczne wyobrażenie Chrystusa - władcy w asyście Matki Boskiej i Jana Chrzciciela w roli pośredników między Bogiem a człowiekiem. Polega na trimorhionicznym obrazowaniu osób świętych.

Matka Boża:

Oficjalne tytuły Marii z Nazaretu w Kościele katolickim i Kościołach prawosławnych:

- Matka Boża (Theokos),

- Najświętsza Maria Panna.

Budowa tekstu:

Znajdź w tekście pt. “Bogurodzica”:

eksklamacje,

paralelizm,

apostrofę,

antytezę,

archaizmy.

Nazwij podmiot liryczny.

​

eksklamacje - wykrzyknienie Kyrieleison - Panie zmiłuj się nad nami!

paralelizm - A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

apostrofę - Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja… Zyszczy nam, spuści nam.

antytezę - Bogurodzica dziewica,

podmiot liryczny - zbiorowy.

archaizmy - patrz. podr. 237

Bogurodzica jako wiersz średniowieczny

zdaniowo-rymowy: każdy wers stanowi osobne zdanie (pojedyncze bądź składniowe),

melizmatyczny: śpiewany w ten sposób, że na jedną głoskę przypada więcej dźwięków, posłuchaj!

​

Posłuchajcie, bracia miła

inne tytuły poza powyższym incipitem:

Żale Matki Boskiej (Bożej) pod krzyżem; Lament świętokrzyski.

​

Przykład realizacji motywu Stabat Mater Dolorosa - Stała Matka Boleściwa

Podr. str. 238

​

Stereotyp Żyda wytworzony przez średniowiecze:

- Żydzi zajmowali się działaniami, które chrześcijanie uważali za niegodne (np. pożyczali pieniądze),

- wyznawali inną wiarę i byli w Europie tępieni jak heretycy i Muzułmanie.

​

Z tego powodu Matka Boska potępia w utworze Żyda katującego jej syna.

- być może Posłuchajcie, bracia miła jest fragmentem misterium,

- kolejny przykład wiersza zdaniowo-rymowego,

- planctus / plankt – utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu po stracie

​

ZAD: Podr. str. 241 - ćw. 1, 2 i 3.

​

Autorka: Katarzyna Krywult Licencja: CC-BY-NC

Wiersz Słoty O chlebowym stole

- autorstwo przypisuje się Przecławowi Słocie (Złocie),

- średniowieczny utwór dydaktyczny, świecki,

- tematycznie wiąże się z kulturą dworsko-rycerską; zawiera wskazówki co do kultury biesiadnej oraz głosi cześć kobiety,

- zawiera elementy satyryczne (I karykatura w Polsce!)

​

​

Tekst w języku polskim

Tłumaczenie na język angielski