JEOLOJİK

ZAMANLAR

VE

TÜRKİYE’NİN

JEOLOJİK

OLUŞUMU

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ

Bu bölümde jeolojik zamanları ve özelliklerini, Türkiye’nin jeolojik geçmişini öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.2. Jeolojik zamanların özelliklerini tektonik olaylarla ilişkilendirerek açıklar.

Jeolojik zamanlar, Dünya'nın oluşumundan günümüze kadar meydana gelen olayları anlamak ve sınıflandırmak için daha çok fosillerin ve çeşitli radyoaktif maddelerin incelenmesiyle (radyometrik metodlar) oluşturulmuştur. Dünya'nın oluşumundan itibaren meydana gelen olaylar ve bu olaylar arasındaki ilişki, kronolojik bir sistemle jeolojik zaman cetveli adı verilen tablo ile gösterilir.

Jeolojik zaman cetvelindeki dönemlerin ayrılmasında genel olarak yeryüzü şekillerinin oluşumu ve değişimi, iklim değişiklikleri ve bazı canlı türlerinin ortaya çıkması veya yok olması gibi olaylar esas alınmıştır.

Fosiller geçmiş dönemlere ait bilgiler taşır.

Dünya’nın yaşı yaklaşık dört buçuk milyar yıldır. Dünya yüzeyinin soğuyarak katılaştığı ilk dönem yaklaşık dört milyar yıl sürmüştür. Yer kabuğunun oluşması ve canlıların ortaya çıkmasından günümüze kadar geçen zaman Prekambrien, Paleozoik, Mezozoik ve Senozoik olmak üzere birçok özelliğiyle birbirinden farklılık gösteren dönemlere ayrılmıştır. Bu dönemlere jeolojik zamanlar denir.

• Yer kabuğuna ait en yaşlı kayaç

• İlk çok hücreli canlılar

• Kıta ve okyanus çekirdeklerinin oluşumu

• İlk tek hücreli canlılar (bakteriler, algler)

• Atmosferin oluşumu

• İlk ağaçlar ve sık ormanlar

• Kaledoniyen ve Hersinyen dağ sıralarının oluşumu

• İlk kara bitkileri,

• İlk balıklar, ilk deniz kabukluları

• İlk çok hücreli canlılar

• Pangea Kıtası'nın oluşumu

• Taş kömürü yataklarının oluşması

• İlk çiçekli bitkiler

• Pangea’nın ikiye ayrılması

• İlk kuşlar

• İlk memeliler

• Dinozorların ortaya çıkışı

• İlk insanların ortaya çıkışı

• Ege Denizi’nin oluşumu

• Çanakkale ve İstanbul boğazlarının oluşumu

• Dinozorların ortadan kalkması

• Alp-Himalaya dağ oluşumu

• Büyük memeli hayvanların ortaya çıkması

• Atlas ve Hint okyanuslarının belirginleşmesi

• Linyit, petrol ve tuz yataklarının oluşması

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK GEÇMİŞİ

Türkiye’nin jeolojik geçmişine bakıldığında bütün jeolojik zamanlara ait arazilere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu topraklarda bahsedilen dönemlere ait önemli olayların yaşandığını söylemek mümkündür. Bahsedilen durum, ülkemizin jeolojik ve jeomorfolojik özellikler bakımından oldukça zengin olmasını sağlamıştır. Farklı jeolojik dönemlerde oluşmuş taş kömürü (I. Jeolojik Zaman) ve linyit (III. Jeolojik Zaman) yataklarının Türkiye'de bir arada bulunması bu zenginliğe örnek verilebilir.

Türkiye'nin sahip olduğu arazilerin önemli bir kısmı son jeolojik zamanda oluşmuştur. Ayrıca ülkede I ve II. Jeolojik Zaman’da oluşmuş arazilere de rastlanır. Bu nedenle tektonik anlamda genç bir araziye sahip olan Türkiye; yükselti, engebe, volkanik arazi ve sıcak su kaynaklarının fazla olduğu ve depremlerin oldukça sık yaşandığı bir ülkedir.

Kuaterner’de oluşan İstanbul Boğazı

İlk insanlar günümüze çok yakın bir zamanda ortaya çıkmıştır.

Türkiye’nin Jeolojik Dönemlerdeki Değişim Süreci

Tersiyer’de Türkiye’nin Bulunduğu Bölge

Türkiye kuzeyde Avrasya Levhası, güneyde ise Afrika ve Arabistan levhaları ile çevrilidir. Diğer levhalara göre büyük olan Avrasya Levhası, daha yavaş hareket eder. Buna karşılık Afrika Levhası'nda her yıl yaklaşık 10 mm'lik bir hareket söz konusudur. Arabistan Levhası da yaklaşık 20 mm kuzeye doğru hareket etmektedir. Bunun sonucunda arada sıkışan Anadolu Levhası'nın ise her yıl yaklaşık 20-30 mm batıya doğru hareket ettiği görülmektedir.

Aşağıda verilen olayların hangi jeolojik zamana ait olduğunu numaraları ile birlikte noktalı yerlere yazınız.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Etkinlik

Yanda verilen ifadeleri doğru veya yanlış oklarına göre takip ettiğinizde kaçıncı çıkışa ulaştığınızı

işaretleyiniz.

1. Çıkış

1

2

3

4

5

6

7

ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME

Dünya’nın yaşı yaklaşık …………. milyar yıldır.

İstanbul Boğazı …………..……….…… oluşmuştur.

Dinozorlar ………………….. zamanda ortaya çıkmıştır.

Mezozoikte Türkiye karasının bulunduğu yer çoğunlukla ………………… Denizi sularıyla kaplıydı.

Türkiye kuzeyde ……………………. Levhası, güneyde ise Afrika ve Arabistan levhaları ile çevrilidir.

Avrasya

Tetis

Mezozoik

Kuaterner’de

4,6

BOŞLUK DOLDURMA

Fosiller geçmiş jeolojik dönemlere ait bilgiler taşır.

Kaledoniyen ve Hersinyen dağ sıralarının oluşumu Paleozoik zamanda gerçekleşmiştir.

Türkiye’nin sahip olduğu arazilerin büyük bir kısmı ilk jeolojik zamanda meydana gelmiştir.

Paleozik’te taş kömürü yatakları oluşmuştur.

İlk insanlar eski jeolojik zamanlardan itibaren yeryüzünde yaşamaya başlamıştır.

DOĞRU-YANLIŞ

1) Aşağıda verilen durumlardan hangisi diğerlerinden daha sonraki jeolojik dönemde meydana gelmiştir?

A) Kıta çekirdeklerinin oluşumu

B) Linyit yataklarının oluşması

C) Atlas Okyanusu'nun oluşması

D) Taşkömürü yataklarının oluşması

E) Dinozorların ortaya çıkması

I. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşması

II. Alp – Himalaya kıvrım sisteminin oluşması

III. Taşkömürü yataklarının oluşması

IV. Deniz ve okyanus tabanlarında önemli tortulanmaların

meydana gelmesi

2) Yukarıdaki olayların oluşum zamanlarına göre en eski jeolojik dönemden

günümüze doğru sıralaması aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

A) I – II – III – IV

B) III – IV – II – I

C) IV – III – I – II

D) II – I – III – IV

E) III – II – IV – I

• İlk tek hücreli canlıların oluşumu

• Atmosferin oluşumu

• Yer kabuğunu oluşturan en yaşlı kayaçların meydana gelmesi

3) Yukarıdaki oluşumlar hangi jeolojik zamana aittir?

A) Paleozoik

B) Prekambrien

C) Mezozoik

D) Senozoik

E) Antropozoik

• Pangea parçalanarak ayrı kıtalara bölünmeye başlamıştır.

• Dinazorlar ortaya çıkmıştır.

• Tektonik olaylar bakından genel olarak durgun geçmiştir.

4) Bu olaylar, aşağıdaki jeolojik zamanların hangisinde

meydana gelmiştir?

A) Mezozoik

B) Senozoik

C) Kuaterner

D) Paleozoik

E) Antekambrien

5) Türkiye arazisinin oluşumunda aşağıdaki kara kütlelerinden hangisinin III. jeolojik zamanda kuzeye doğru hareketi etkili olmuştur?

A) Arabistan

B) Hindistan

C) Batı Avrupa

D) Doğu Avrupa

E) Asya

KAYNAKLAR

MEB Coğrafya 10

Ders Kitabı, 2021

Yazarlar

Kenan TÜRKEZ

Mutlu KARAKOÇ

Nurullah BALŞEN

Tolga PEKTAŞ

İsmail ÖZDOĞAN

GÜN Yayınları Coğrafya 10, 2021

​

Yazarlar

Mehmet BARANAYDIN

Yusuf AYDIN

Gülten TEKBAŞ

YILDIRIM Yayınları Coğrafya 10, 2023

​

Yazar

Hüseyin Samet ARABACI