2 of 21

Εισαγωγή

Θα παρουσιάσουμε τις λογοτεχνικές μεταμορφώσεις και παραμορφώσεις του Οδυσσέα, και της Πηνελόπης στη νεοελληνική ποίηση κυρίως εντοπίζοντας τις διαφορετικές μορφές που παίρνουν τα μυθικά αυτά πρόσωπα κάνοντας μια ιστορική αναδρομή .
Θα δώσουμε παραδείγματα από την παραδοσιακή και την νεωτερική ποίηση.
Επιλέγουμε να δούμε ποιήματα που αναφέρονται στο Οδυσσέα καθώς είναι ένας ήρωας που κατ’ εξοχήν συνδέεται με το θέμα του ταξιδιού που διαπραγματευόμαστε . Ωστόσο η έρευνά μας θα αφορά αντιστικτικά και την Πηνελόπη που στην Οδύσσεια είναι το εντελώς αντίθετο από τον Οδυσσέα . Μας ενδιαφέρει να δούμε διαφορετικά είδη ταξιδιού που της αποδίδονται .

3 of 21

Οι παραδοσιακοί ρόλοι

Οδυσσέας

Ο άντρας,
Κίνηση
Ταξίδι

Πηνελόπη

Η γυναίκα.
Στατικότητα
Ζωή

4 of 21

Μυθική μέθοδος και λογοτέχνες

Στόχος μας είναι να εξετάσουμε αν η αντίθεση ανάμεσα στους δύο παρέμεινε ίδια στις διάφορες ιστορικές περιόδους ή διαφοροποιήθηκε και σε ποιο βαθμό ανάλογα με τις αλλαγές στην κοινωνία μας και την πρόοδο του φεμινιστικού κινήματος.
Θα στηριχτούμε σε ποιητές /τριες που αξιοποίησαν την μυθική μέθοδο : τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο χρησιμοποιούν τον μύθο προκειμένου να εκφράσουν ποιητικά τον παραλληλισμό ανάμεσα στη σύγχρονή τους εποχή και την αρχαιότητα.
Στις αρχές του 20ού αιώνα μυθική μέθοδος αξιοποιείται και από τους ποιητές στην Ελλάδα και συνδέεται με την εμφάνιση του μοντερνισμού .
Στην ποίηση της γενιάς του ’30, ο μυθικός ήρωας κυκλοφορεί με «το ήθος και την πείρα του πολύπαθου και σοφού ναυτικού» (Μαρωνίτης 1980, 77), ως φιλέταιρος και ευσεβής.
Το ίδιο και στην Πηνελόπη τηρείται η μορφή της πιστής συζύγου που αναμένει κλεισμένη στο σπίτι.

5 of 21

Παραδοσιακή ποίηση

«Ο μύθος χρησίμευε κυρίως σαν ένας τρόπος παρομοίωσης του παρόντος με το παρελθόν»,
Ο Κωστής Παλαμάς αξιοποιεί την αλληγορική λειτουργία του μύθου και επιχειρεί τη μυθοποίηση της ίδιας της ποιητικής δημιουργίας (Δεσποτίδης 2008, 1518).
Η παραδοσιακή ποίηση αναπαράγει το ομηρικό πρότυπο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης
Και εμμένει στο μοτίβο «νόστος-αναμονή».

6 of 21

Παραδοσιακή ποίηση

«Ο μύθος χρησίμευε κυρίως σαν ένας τρόπος παρομοίωσης του παρόντος με το παρελθόν»,
Ο Κωστής Παλαμάς αξιοποιεί την αλληγορική λειτουργία του μύθου και επιχειρεί τη μυθοποίηση της ίδιας της ποιητικής δημιουργίας (Δεσποτίδης 2008, 1518).
Η παραδοσιακή ποίηση αναπαράγει το ομηρικό πρότυπο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης
Και εμμένει στο μοτίβο «νόστος-αναμονή».

7 of 21

Παλαμάς : 1904. Η ασάλευτη ζωή. �Αθήνα: τυπ. Εστίας.

ΡΑΨΩΔΙΑ

……..
Μόνο τον ξακουστό τον ήρωα απ’ το Θιάκι,�που διαβατάρης τ’ άναψε, δεν τον ταράζει�το καρδιοφλογισμένο ανάθεμα της νύφης.�Ο ναυαγός ο θαλασσόδαρτος απόξω�κάθεται ασάλευτα σαν πάντα κι αγναντεύει�και την πατρίδα του θυμάται, κι όλο κλαίει�προς το γιαλό και προς τα τρίσβαθα πελάγη.

ΠΗΝΕΛΟΠΗ

…….
Απ’ τα καλά που Ασία χαίρεται κι Ευρώπη�καλό είναι το φιλί πιο μέγα το δικό σου,�και πιο ψηλός από ’να θρόνο ο αργαλειός σου,�και σα βωμός το μέτωπό σου, ω Πηνελόπη.�Κι ένα μονάχα ξέρουν και θεοί κι ανθρώποι�από τον αργαλειό σου κι απ’ το μέτωπό σου�κι απ’ το φιλί σου πιο τρανό· το σύντροφό σου,�το βασιλιά που όλο σου λείπει, ω Πηνελόπη.�Αλλά κι αν τον κρατάν μακριά σου ξένοι τόποι,�πόλεμοι μακρινοί και οι Σκύλλες και οι Σειρήνες,�απ’ την ψυχή του δεν το σβήνουν ούτε κείνες�τ’ ολάσπρο φως του στοχασμού σου, ω Πηνελόπη!
Αναπολήσεις του νου. Ταξίδια με την φαντασία μόνο για την Πηνελόπη, που παίρνει αξία από την στάση προς τον σύντροφό της

8 of 21

Καβάφης και οδυσσειακός μύθος

Αλλαγή στον τρόπο χειρισμού του οδυσσειακού μύθου, που γίνεται πια με προκλητικό τρόπο.

Ειδικότερα, στην καβαφική ποίηση αντιστρέφεται η ομηρική εκδοχή της δεύτερης αποδημίας του Οδυσσέα και ο μυθικός ήρωας γίνεται το σύμβολο του ανθρώπου που στόχος του είναι όχι ο νόστος, αλλά η αδιάλειπτη αναζήτηση της γνώσης και των εμπειριών

Μέσα του η επιθυμία της γνώσης του κόσμου ή της κατάκτησης νέας γης αναδεικνύεται πολύ υπέρτερη της αγάπης.

Νέος στόχος ταξιδιού : Αναδεικνύεται έτσι η μορφή ενός Οδυσσέα που δεν επιστρέφει ποτέ στην πατρίδα ή που ξαναφεύγει μετά την επιστροφή του, αηδιασμένος από τη σπιτίσια ζωή.

9 of 21

ΚΑΒΑΦΗΣ :ΤΟ ΤΑΞΊΔΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ως σύμβολο της πνευματικής αναζήτησης,είτε επιστρέφει (νόστος) είτε αποχωρεί από την Ιθάκη αναζητώντας περιπέτειες (τυχοδιωκτισμός).

Κρυμμένα ποιήματα (1877;–1923), Αθήνα: Ίκαρος

1977

Δευτέρα Οδύσσεια (1894)
Η δίψα εξύπνησεν εντός του της θαλάσσης.�Εμίσει τον αέρα της ξηράς.�Τον ύπνον του ετάραττον την νύκτα�της Εσπερίας τα φαντάσματα.�Η νοσταλγία τον κατέλαβε�των ταξιδίων, και των πρωινών�αφίξεων εις τους λιμένας όπου,�με τί χαράν, πρώτην φοράν εμβαίνεις.��Του Τηλεμάχου την στοργήν, την πίστιν�της Πηνελόπης, του πατρός το γήρας,�τους παλαιούς του φίλους, του λαού�του αφοσιωμένου την αγάπην,�και την ειρήνην και ανάπαυσιν�του οίκου εβαρύνθη.�Κι έφυγεν. �

Τα Ποιήματα. [1991] Τόμ. Α΄ (1897–1918). 4η έκδ. Αθήνα: Ίκαρος

Ιθάκη 1911

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,

γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,

τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρείς,

αν μέν' η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή

συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.

Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,

τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,

αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,

αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.

‘’’’’’’’’’

Πάντα στον νου σου να ’χεις την Ιθάκη.

Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.

Ότε δε της Ιθάκης αι ακταί�ελιποθύμουν βαθμηδόν εμπρός του�κι έπλεε προς δυσμάς πλησίστιος,�προς Ίβηρας, προς Ηρακλείους Στήλας,—�μακράν παντός Αχαϊκού πελάγους,—�ησθάνθη ότι έζη πάλιν, ότι�απέβαλλε τα επαχθή δεσμά�γνωστών πραγμάτων και οικιακών.�Και η τυχοδιώκτις του καρδιά�ηυφραίνετο ψυχρώς, κενή αγάπης.

10 of 21

Μετά τον εμφύλιο πόλεμο

Συστηματικότερη χρήση του μύθου από τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς σε σχέση με τις επόμενες ποιητικές γενιές.

Τα μυθικά προσωπεία γίνονται ο κατάλληλος φορέας της εμπειρίας των συγγραφέων, ιδιωτικής ή ιστορικής.
Το μέσο του μύθου χρησιμοποιείται για να εκφραστεί η τραυματική εμπειρία της βίωσης των πολιτικών γεγονότων του διαστήματος 1946-1974 (Γιάννης Ρίτσος, Νικηφόρος Βρεττάκος), καθώς και της κυπριακής τραγωδίας (Κυριάκος Χαραλαμπίδης).
Ιδιαίτερα το τελευταίο τέταρτο του 20^ου αιώνα οι ποιητές αναδεικνύουν και την μορφή της Πηνελόπης

11 of 21

«Αντιστροφή» της εικόνας των ηρώων: �Οδυσσέας αντιήρωας �Πηνελόπη καλλιτέχνης /ποιήτρια

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ: 1976. ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ 1976.

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΟ ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΟ. ΑΘΗΝΑ: ΔΙΟΓΕΝΗΣ.

Η ζωή του ολόκληρη, ένα ταξίδι σε μια�δίχως όρια πατρίδα δίχως εμπόδια ορέων�και άστρων. Χωρίς γυρισμό. Συνεχίζει�ανιχνεύοντας τις μορφές του φωτός�στο κενό ή στα πράγματα. Της καρδιάς του�τα όρια ταυτιστήκαν με τα όρια των αχτίνων�του ήλιου. Ένας άλλος πολίτης — Οδυσσέας,�που διαμοίρασε παντού την Ιθάκη του.��Το σημείο που ξεκίνησε είναι παντού.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ 1968

Η ΑΠΟΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ

Γι’ αυτόν, λοιπόν, είχε ξοδέψει είκοσι χρόνια,�είκοσι χρόνια αναμονής και ονείρων, για τούτον τον άθλιο,τον αιματόβρεχτο ασπρογένη;
Ρίχτηκε άφωνη σε μια καρέκλα,κοίταξε αργά τους σκοτωμένους μνηστήρες στο πάτωμα, σα να κοιτούσε νεκρές τις ίδιες της επιθυμίες. Και: «καλωσόρισες», του είπε,ακούγοντας ξένη, μακρινή, τη φωνή της. Στη γωνιά, ο αργαλειός της γέμιζε το ταβάνι με καγκελωτές σκιές· κι όσα πουλιά είχε υφάνει με κόκκινες λαμπρές κλωστές σε πράσινα φυλλώματα, αίφνης,τούτη τη νύχτα της επιστροφής, γύρισαν στο σταχτί και μαύρο χαμοπετώντας στον επίπεδο ουρανό της τελευταίας καρτερίας.

12 of 21

Δεκαετία του 1970 : μεταμοντερνιστικές απόπειρες πραγμάτευσης του μύθου

Σηματοδοτούν το πέρασμα της νεοελληνικής ποίησης από τον μοντερνισμό στον μεταμοντερνισμό.
Στα ανθολογούμενα ποιήματα παρατηρείται η ανατρεπτική χρήση του μύθου μέσω της σύνθεσης διαφορετικών πολιτισμικών επιπέδων, που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του μεταμοντερνισμού.(https://selidodeiktes.greek-language.gr/lemmas/599/526)
Τα μυθικά στερεότυπα ανασκευάζονται (Άθως Δημουλάς, Τίτος Πατρίκιος) ή, αποκτώντας έμφυλες διαστάσεις, εκφράζουν το πολυσύστημα της θηλυκής οντότητας (Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ).

13 of 21

Το ταξίδι απόπειρα φυγής – υπονόμευση του νόστου

ΝΤΙΝΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ.

ΙΘΑΚΗ[1985]

�Δεν ξέρω αν έφυγα από συνέπεια�ή από ανάγκη να ξεφύγω τον εαυτό μου,�τη στενή και μικρόχαρη Ιθάκη�με τα χριστιανικά της σωματεία�και την ασφυχτική της ηθική.

………………………………………………..………………….

Τώρα επιστρέφω με μιαν ύστατη προσπάθεια�να φανώ άψογος, ακέραιος, επιστρέφω�κι είμαι, Θεέ μου, σαν τον άσωτο που αφήνει�την αλητεία, πικραμένος, και γυρνάει�στον πατέρα τον καλόκαρδο, να ζήσει�στους κόλπους του μιαν ασωτία ιδιωτική.��Τον Ποσειδώνα μέσα μου τον φέρνω,�που με κρατάει πάντα μακριά·�μα κι αν ακόμα δυνηθώ να προσεγγίσω,�τάχα η Ιθάκη θα μου βρει τη λύση;

ΤΙΤΟΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ

ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ 2002

Ο Οδυσσέας έμαθε με τον πόλεμο�πως ούτε κι αναστρέφεται ο χρόνος�όμως μετά τον γυρισμό πάλι δοκίμασε�μερικά τεχνάσματα μήπως γίνει όπως πριν�ακατανίκητος εραστής κι ερωτευμένος σύζυγος�κοσμαγάπητος βασιλιάς και μοναχικός ταξιδευτής�ώσπου το παραδέχτηκε δημόσια�ο χρόνος μπορεί να σωρεύει χρήμα�ν’ ανοίγει περιπέτειες, να συρρικνώνει το άγνωστο�μα τίποτα απ’ όλα αυτά δεν φέρνει πίσω�τον περασμένο χρόνο που τα γέννησε.
Ο Οδυσσέας ένιωθε όσο γερνούσε�ότι τα όσα είδε κι έπαθε�αρκούσαν για τους άλλους, όχι για τον ίδιο�παρά τα τονωτικά, τα βότανα μακροζωίας�όλο πιο δύσκολα κατόρθωνε να επινοεί�καινούρια πράγματα που να γεμίζουν�τις διαρκώς επεκτεινόμενες επιθυμίες του.

14 of 21

Δεκαετίες 1960, 1970 :Β κύμα Φεμινισμού

(1970) Νέος όρος «κοινωνικό φύλο»,«gender».

Καμία ιδιότητα δεν είναι φυσική και δεδομένη,
«Γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι». Σιμόν ντε Μποβουάρ
Η γυναίκα οφείλει να βγει από την κατάσταση του «είναι», την απλή αναπαραγωγή της ζωής, και
να κατακτήσει την «ύπαρξη» ως δημιουργός
Καταγγέλλεται το δίλημμα «σπίτι ή καριέρα»
Συνθήματα :
«Να γκρεμίσουμε τη φυλακή του σπιτιού»,
«Σχέσεις ουσίας και όχι εξουσίας».

Στην λογοτεχνική παραγωγή, οι Πηνελόπες εκείνες που τείνουν καμιά φορά να ξεγράφουν τους συζύγους τους.

15 of 21

�‘Εκφραση των γυναικών και καλλιτεχνική έκφραση

Θεωρία της «γυναικείας γραφής».«Πρώτα πρώτα θα πρέπει :

να μιλήσει η γυναίκα, να αρχίσει να λέει, και να μην αφεθεί να πει ότι δεν έχει τίποτα να πει!».
να γράψει ως γυναίκα και όχι εν γένει ως «συγγραφέας»,
να βρει η γυναίκα την ιδιαιτερότητά της μέσω της γραφής.
Η στοχαστική μοναξιά καλύτερη από την παθιασμένη κίνηση στον έξω κόσμο.
Ο Οδυσσέας είναι χρήσιμος ,κυρίως επειδή η απουσία του γεννά τη νοσταλγία κι η νοσταλγία την τέχνη.
Η απουσία του άλλου απαραίτητη προϋπόθεση για την τέχνη.

Το ταξίδι χρησιμοποιείται ως μεταφορά για την δημιουργία τέχνης και αξιοποιείται η Πηνελόπη με την ιδιότητα της υφάντρας

16 of 21

Παραλληλία της Ύφανσης με την Ποίηση

Λέει η Πηνελόπη

Δεν ύφαινα, δεν έπλεκα�ένα γραφτό άρχιζα, κι έσβηνα�κάτω απ’ το βάρος της λέξης�γιατί εμποδίζεται η τέλεια έκφραση�όταν πιέζετ’ από πόνο το μέσα.�Κι ενώ η απουσία είναι το θέμα της ζωής μου�—απουσία από τη ζωή—�κλάματα βγαίνουν στο χαρτί�κι η φυσική οδύνη του σώματος�που στερείται.��

Κατερίνα ΑΓΓΕΛΑΚΗ –ΡΟΥΚ Τα σκόρπια χαρτιά της Πηνελόπης, Θεσσαλονίκη, 1977

Σβήνω, σχίζω, πνίγω�τις ζωντανές κραυγές�«πού είσαι, έλα, σε περιμένω�ετούτη η άνοιξη δεν είναι σαν τις άλλες»�και ξαναρχίζω το πρωί�με νέα πουλιά και λευκά σεντόνια�να στεγνώνουν στον ήλιο……………
Σε λησμονώ με πάθος�κάθε μέρα�για να πλυθείς από τις αμαρτίες�της γλύκας και της μυρωδιάς�κι ολοκάθαρος πια�να μπεις στην αθανασία.�Είναι σκληρή δουλειά κι άχαρη.

17 of 21

Το ταξίδι της τέχνης, η πραγματικότητα και η αυτοπραγμάτωση

Τσικαρδάνη, Ολυμπία, Ανεμώνη Αθήνα 2016

Πηνελόπη

Πως αναπνέει η υπομονή

στα ξέπλεκα μαλλιά σου,

στην κάμαρα της σιωπής ,

σε ένα κρεββάτι ριζωμένο

σε αμετακίνητη απουσία

Υφαίνεις θάλασσες με

λυπημένο μπλε

που μάραναν της νιότης σου

το χρώμα,

και εικόνες με καράβια

Δίχως πανιά,

δίχως ταξίδια.(…..)

Κούλα Αδαλόγλου. 2013. Οδυσσέας, τρόπον τινά.

Θεσσαλονίκη: Σαιξπηρικόν.

Οδυσσέα Dear,�ελπίζω να περνάς καλά με την αντροπαρέα σου.�Και να σου πω ότι, παρά την άρνησή σου για βοήθεια,�βρήκα τους αριθμητικούς συσχετισμούς που με βασάνιζαν.�Ευελπιστώ, λοιπόν, να ολοκληρώσω το υφαντό που σχεδιάζω.�Με άλλα λόγια, τα καταφέρνω και χωρίς εσένα!

18 of 21

Νέες αντιστροφές: Οδυσσέας - εσωστρέφεια

Πηνελόπη επιθυμία για ταξίδι/απιστία

ΛΕΝΑ ΠΑΠΠΑ :2001. ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Γ΄ ΤΟΜΟΣ. ΑΘΗΝΑ: ΑΡΜΟΣ.

Οδυσσέας
……
Πόσο, πόσο είναι δύσκολος ο Γυρισμός�αυτή η παραδοχή του «Ώς εδώ»�— πιο δύσκολος απ’ όλα τα ταξίδια.
…………………………………………………………
Γυρίζω πίσω, μέσα μου γυρίζω�κι αυτό νομίζω�είναι το πιο μεγάλο τόλμημά μου απ’ όλα.

ΚΟΛΟΒΕΛΩΝΗ Γ. Μελάνι στον Ουρανίσκο, Αθήνα 2015

Στην πραγματικότητα ήθελα πάντα να φεύγω

Κάθε βράδυ κι ένα ταξίδι

Σε καινούργιο κορμί Μια γεωγραφία ανεξερεύνητη

Μια περιπλάνηση σε ουτοπίες χάρτινες

έτοιμες να καταρρεύσουν

Με την πρώτη υποψία ενός αέρα επιστροφής – δικής του

Ο νόστος μου ήταν για πράγματα ανεπαίσθητα

Σχεδόν ανύπαρκτα

…………..

Και τι σωτήρια λύση οι μνηστήρες

Να δραπετεύω κάθε νύχτα

Στον ανεξερεύνητο εαυτό μου

Αυτόν που είδε μόνο μια στιγμή

Αιώνες πριν

Σ εκείνο το βαθύ γαλάζιο ακρογιάλι

19 of 21

Παρουσιάζεται όμως η Πηνελόπη ως ταξιδεύτρια στην Ν.Ε. Ποίηση;

Στη μελέτη της «Μίλα Πηνελόπη» η Αγγέλα Καστρινάκη (2023 )παίρνοντας υλικό από Ελληνική και ξένη λογοτεχνία ποίηση και πεζογραφία μας λέει ότι στα τέλη του 20ού αιώνα η Πηνελόπη ταξιδεύει· η ακίνητη φιγούρα του αργαλειού κατακτά τη δυνατότητα να γνωρίσει τον κόσμο ή τουλάχιστον να γλυτώσει από την κακοπάθεια της Ιθάκης.

Στα ποιήματα που εξετάσαμε εδώ κάτι τέτοιο δεν είδαμε.
Όμως διαπιστώσαμε τις διαφορές του ταξιδιού δύο ηρώων στα ποιητικά κείμενα τόσο ως προς τον προορισμό, τον σκοπό την κατεύθυνση, τον έξω κόσμο ή τον εσωτερικό κόσμο.
Μεγάλες ανατροπές ως προς το ρόλο άνδρα –γυναίκας με φορέα τον Οδυσσέα και την Πηνελόπη δεν διαπιστώσαμε .
Ίσως πιο καλά να περιγράφεται μια πιο ριζική αναστροφή των ρόλων στο γνωστό τραγούδι του Μίλτου Πασχαλίδη

1 of 21