Urban Sociology�UA06CSOC34

SEM-6

Dr. Alpesh

Shri. R. K. Parikh Arts and Science College, Petlad.

યુનિટ-૧. નગરના સમાજશાસ્ત્રનો પરિચય

• નગરના સમાજશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા અને અર્થ.
• નગરના સમાજશાસ્ત્રનું વિષયવસ્તુ
• નગરના સમાજશાસ્ત્રનું મહત્વ

યુનિટ-૨. શહેરી સમુદાય

• શહેરી સમુદાયનો અર્થ અને લક્ષણો
• ગ્રામીણ અને શહેરી સમુદાય વચ્ચેની તુલના અને તફાવત
• શહેરી સમુદાયના પ્રકારો
• સ્થળાંતરનો અર્થ, પ્રકારો, કારણો અને સામાજિક અસરો.

યુનિટ-૩. શહેરીકરણ અને શહેરવાદ

• શહેરીકરણનો અર્થ, સહાયક-અવરોધક પરિબળો.
• શહેરવાદનો અર્થ અને વ્યાખ્યા
• શહેરવાદ એક જીવનશૈલી તરીકે (શહેરવાદના લક્ષણો)
• શહેરવાદ અને શહેરીકરણ વચ્ચે તફાવત

યુનિટ-૪. સ્થાનિક વહીવટ/પ્રશાશન અને શહેરી સમસ્યાઓ.

• સ્થાનિક વહીવટીતંત્ર
• કોર્પોરેશન અને મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન
• રહેઠાણની સમસ્યાનો અર્થ, કારણો, પરિણામો અને નિવારણ
• ઝુપડપટ્ટી/ગંદા વસવાટની સમસ્યાના કારણો, અસરો અને નિવારણ.

​

​

પરીક્ષા માટે શુભેચ્છા...

​

યુનિટ-૧/પ્રશ્ન-૧. નગર સમાજશાસ્ત્રની વ્યાખ્યા આપી, કાર્યક્ષેત્ર સમજાવો.

• વ્યાખ્યા અને અર્થ.
• નગરના સમાજશાસ્ત્રનું કાર્યક્ષેત્ર

૧. શહેરની આંતરિક રચના

૨. શહેરનું સામાજિક સંગઠન

૩. શહેરીકરણ અને શહેરવાદ

૪. શહેર અને પ્રદેશ વચ્ચેનો સંબંધ

૫. શહેરના કાર્યો

૬. ઉદભવતી શહેરી સામાજિક વ્યવસ્થા

૭. શહેરની સામાજિક સમસ્યાઓ.

૮. નગર સમુદાય વિકાસ અને આયોજન

​

પ્રશ્ન-૨. નગરના સમાજશાસ્ત્રનું મહત્વ/ઉપયોગીતા/જરૂરિયાત

• નગરના સમાજશાસ્ત્રનું મહત્વ

૧. ગ્રામીણ સમુદાયથી ભિન્ન છે તે દ્રષ્ટીએ.

૨. ભારતીય ગામડું અને પરંપરાગત શહેરીની ભિન્નતા લક્ષમાં લેવા.

૩. ભારતીય સમાજનું સમતોલ ચિત્ર મેળવવા માટે

૪. સૈદ્ધાંતિક દ્રષ્ટીએ નગર સમુદાયોના અભ્યાસ

૫. શહેર અને શહેરીકરણની સામાજિક પ્રક્રિયાઓ જાણવા.

૬. નગર આયોજન માટે.

૭. શહેરી સમસ્યાઓના ઉકેલ માટે.

૮. નગર વિકાસ અને આયોજન માટે

યુનિટ-૨.નગર સમુદાયની વ્યાખ્યા અને લક્ષણો

• નગર કે શહેરના સમુદાયની વ્યાખ્યા અને અર્થ.
• નગર કે શહેર સમાજના લક્ષણો.

૧. સામાજિક અનેકવિધતા

૨. દૂરવર્તી સંબંધો

૩. સામાજિક સહિષ્ણુતા

૪. દૂરવર્તી સામાજિક નિયંત્રણ

૫. વધુ સામાજિક ગતિશીલતા

૬. સ્વૈચ્છિક મંડળો.

૭. વૈયક્તિકીકરણ

૮. પૃથકતા

૯. યંત્રવત્ જીવન

યુનિટ-૨. ગ્રામીણ અને શહેરી સમુદાય વચ્ચેની તુલના અને તફાવત.

• કુટુંબ સંગઠનની દ્રષ્ટિએ તફાવત
• કુદરતી વાતવરણ સાથેના સંબંધમાં તફાવત
• વ્યવસાયિક તફાવતો
• એકવિધતા અને અનેકવિધતા
• સમુદાયના કદમાં તફાવત
• સામાજિક સંબંધોના સ્વરૂપમાં તફાવત
• સામાજિક નિયંત્રણના સ્વરૂપમાં તફાવત
• સામાજિક સ્તરરચનામાં તફાવત
• સામાજિક ગતિશીલતાના પ્રમાણમાં તફાવત
• સમાજ-મનોવિજ્ઞાનિક તફાવત
• જીવનશૈલીમાં તફાવત

​

યુનિટ-૨ સ્થળાંતરનો અર્થ, પ્રકારો, કારણો અને સામાજિક અસરો

• સ્થળાંતરનો અર્થ અને વ્યાખ્યા.
• સ્થળાંતરના પ્રકારો (પુલ અને પુશ ફેક્ટર)
• કારણો.

૧. ઔધ્યોગીકરણ, શહેરીકરણ અને વાહનવ્યવહાર

૨. શિક્ષણ અને વેપાર-વાણિજ્ય

૩. રાજકીય પરિબળો.

૪. ધર્મ અને નગર વિકાસ

૫. ગરીબી, બેકારી અને ભૂમિ દબાણ

• સામાજિક અસરો.

૧. રહેઠાણની તંગી ભૌતિક સુવિધાનો અભાવ ગંદા વિસ્તારો

૨. પ્રદુષણ, ટ્રાફિક અને અકસ્માત

૩. હિંસાખોરી

યુનિટ-૩, શહેરીકરણનો અર્થ, સહાયક-અવરોધક પરિબળો.�

• શહેરીકરણનાં સહાયક પરિબળો

૧.ઉદ્યોગીકરણ ૨. વાહનવ્યવહારનાં સાધનો

૩. અનુકૂળ ભૌગોલિક ૪. વાતાવરણ રાજકીય પરિબળ

૫. શિક્ષણ ૬. સ્થળાંતર ૭.ધર્મ ૮. વેપાર-વાણિજ્ય

૯. નગર વિકાસ યોજના મનોવૈજ્ઞાનિક પરિબળો

• શહેરીકરણનાં અવરોધક પરિબળો.

૧. પ્રતિકુળ ભૌગોલિક વાતાવરણ ૨. ગૃહઉદ્યોગની પડતી.

૩. વાહનવ્યવહારની સુવિધાનો અભાવ ૪. ગ્રામઉદ્યોગીકરણ

૫. રાજકીય-ઐતહાસિક પરિસ્થિતિ ૬. ગામ પ્રત્યેનું મમત્વ

૭. પરંપરા ઉદ્યોગનું વિકેન્દ્રીકરણ ૮. રહેઠાણની તંગી

૯. વાહનવ્યવહારની સુવિધા ૧૦. ધીમો આર્થિક વિકાસ

​

યુનિટ-૩. શહેરવાદ એક જીવનશૈલી તરીકે (શહેરવાદના લક્ષણો)�

• શહેરવાદનો અર્થ/વ્યાખ્યા
• શહેરવાદના લક્ષણો
• નબળા બંધનો અને ઔપચારિક સામાજિક નિયંત્રણ
• અવૈયક્તિક સંબંધો-ધ્યેય પ્રાપ્તિનું સાધન
• શ્રમવિભાજન અને આચારસંહિતા
• વિશેષીકરણ, પારસ્પરાવલંબન અને અસ્થિર સમતુલા
• સંચારવેવ્હારના સાધનો દ્વારા આંતરક્રિયા
• વિભેદન અને વિશેષીકરણ
• નિકટતા પણ નબળો સામાજિક સંપર્ક
• આર્થિક હરીફાઈ અને ખંડવિભાજન
• ઝડપી ગતિનું જીવન અને વ્યવસ્થિત અર્થપૂર્ણ દિનચર્યા
• સાદા વર્ગવિભેદનનું વિઘટન
• વફાદારી, સંઘર્ષ, ગતિશીલતા અને શિષ્ટાચાર
• મોટા પાયા ઉપરના ઉત્પાદનની સમાનતાસૂચક અસર

યુનિટ/૩. શહેરીકરણ અને શહેરવાદ વચ્ચેનો તફાવત

યુનિટ/૪. સ્થાનિક વહીવટ/પ્રશાશન

• શહેરી વહીવટ અને પ્રશાશન

૧. કસબા (નગર પંચાયત)

૨. નગર (નગર પાલિકા)

૩. મહાનગર (મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન)

૪. તાલુકા મથકના નગરો

૫. જિલ્લા મથકના નગરો

૬. પાટનગર મથકના નગરો

યુનિટ/૪. રહેઠાણની સમસ્યાનો અર્થ, કારણો, પરિણામો અને નિવારણ

• રહેઠાણની સમસ્યાના કારણો

૧. ઝડપી વસતિવૃદ્ધિ અને શહેરીકરણ

૨. રહેઠાણની સંખ્યામાં અપૂરતી વૃદ્ધિ

૩. બાંધકામની સામગ્રીની તંગી અને ટાંચા નાણાકીય સાધનો

૪. ગરીબી-બેકારી અને જમીન ખરીદ-વેચાણનો વ્યવસાય

૫. દુરંદેશીપણાનો અભાવ

૬. ઉંચી કિમત અને ઊંચાં મકાનભાડાં

• પરિણામો

૧. નફા વૃતિને પ્રોત્સાહન ગેરકાયદેસરના બાંધકામો

૨. મકાનભાડામાં ઝડપી વૃદ્ધિ છેતરપીંડી

૩. વ્યક્તિત્વનો વિકાસ રૂંધાય છે. બાળ-અપરાધ અને ગુનાખોરી

૪. રોગચાળો અસલામતીભર્યું જીવન સ્વચ્છતાનો અભાવ

૫. સામુદાયિક ભાવનાના વિકાસમાં અવરોધક

• નિવારણ
• રહેઠાણ નીતિ અને યોજનાઓ

યુનિટ/૪. ઝુપડપટ્ટી/ગંદા વસવાટની સમસ્યાના કારણો, અસરો અને નિવારણ.�

• ગંદા વસવાટના કારણો

૧. અતિ વસતિ અને ગામડામાં જમીન ઉપરનું દબાણ

૨. ઝડપી શેરીકરણ, ગરીબી અને બેરોજગારી

૩. દૂરંદેશીપણાનો અભાવ અને ઉદ્યોગીકીકરણ

• અસરો

૧. ગુનાખોરી, માનવતાનો હાસ

૨. બિનઆરોગ્યપ્રદ પરિસ્થિતિ, મધપાન અને જુગાર

૩. કૌટુંબિક ઝગડાઓ અને અસલામતીભર્યું જીવન

૪. વિપરીત સામાજીકરણ

• ઉકેલ/નિવારણ

૧. સરકારી યોજનાઓ, માર્ગદર્શન કેન્દ્રો અને ગ્રામોઉદ્યોગીકરણ

૨. નગર આયોજન અને રોજગારીની તકો વધારવી