Chương 1:8--19 -- Cảnh báo về bọn tội ác
Người cha nhắc con hãy nghe lời dạy dỗ của cha mẹ để tránh xa sự cám dỗ từ những kẻ gian ác. Những kẻ đó rủ rê tham gia vào việc bạo lực, đổ máu và tham lam. Bài học nhấn mạnh rằng tội lỗi luôn lôi cuốn nhưng cuối cùng dẫn đến sự hủy diệt chính người phạm tội. Nguyên tắc: Xa lánh đồng bọn tội ác để giữ lòng thanh sạch trước Chúa.
Chương 1:20--33 -- Lời kêu gọi của Khôn Ngoan
Khôn Ngoan được nhân cách hóa như một người phụ nữ đứng giữa phố phường kêu gọi người ngu dại hãy quay lại. Những ai khước từ sẽ phải gánh hậu quả khi hoạn nạn đến. Nhưng ai nghe theo Khôn Ngoan sẽ được sống an ninh.
Nguyên tắc: Khôn ngoan của Đức Chúa Trời luôn mời gọi, nhưng cần thái độ khiêm nhường để đón nhận.
Chương 2: Tìm kiếm khôn ngoan như kho báu
Người cha dạy con phải tìm kiếm khôn ngoan như tìm vàng bạc, đào bới như kho báu ẩn giấu. Ai tìm kiếm như vậy sẽ hiểu sự kính sợ Chúa và tìm thấy tri thức của Ngài.
Nguyên tắc: Khôn ngoan không đến cách hời hợt, mà đòi hỏi nỗ lực và khao khát sâu xa.
Chương 3: Khôn ngoan đem lại phước hạnh
Khôn ngoan ban sự sống lâu, bình an, và ơn trước mặt Chúa cùng loài người. Câu nổi bật: "Hãy hết lòng tin cậy nơi Đức Giê-hô-va, chớ nương cậy nơi sự thông sáng của con" (3:5--6).
Nguyên tắc: Khôn ngoan thực tiễn gắn liền với lòng tin cậy tuyệt đối nơi Chúa.
Chương 4: Giữ đạo nghĩa, tránh đường kẻ ác
Người cha nhấn mạnh việc giữ "lời dạy dỗ như mạng sống". Con phải tránh đường của kẻ ác, đi theo nẻo sáng, vì "đường kẻ công bình giống như ánh sáng rạng đông, càng đi càng sáng cho đến trưa".
Nguyên tắc: Giữ đạo nghĩa là chọn con đường ngay thẳng, không thỏa hiệp với bóng tối.
Chương 5: Cảnh báo về đàn bà ngoại tình
Một cảnh báo mạnh mẽ về cám dỗ tình dục: lời của người đàn bà dâm phụ ngọt ngào nhưng cuối cùng đắng như ngải cứu. Người khôn ngoan phải uống nước từ giếng mình (ẩn dụ cho sự trung tín trong hôn nhân).
Nguyên tắc: Giữ lòng chung thủy trong hôn nhân để sống phước hạnh lâu dài.
Chương 6: Lười biếng, gian ác, bảy điều Chúa ghét
Người cha đưa ra bài học:
Cảnh báo về sự bảo lãnh nợ nần liều lĩnh.
Cảnh báo về sự lười biếng -- hãy xem con kiến để học tính siêng năng.
Liệt kê bảy điều Đức Giê-hô-va ghét: mắt kiêu ngạo, lưỡi nói dối, tay đổ máu vô tội, lòng mưu ác, chân chạy đến điều ác, kẻ làm chứng gian, và kẻ gieo sự chia rẽ.
Nguyên tắc: Đức Chúa Trời quan tâm đến cả hành vi xã hội và thái độ nội tâm của con người.
Chương 7: Chàng trai bị dụ dỗ
Một câu chuyện minh họa về một chàng trai trẻ thiếu khôn ngoan, bị người đàn bà ngoại tình dụ dỗ và cuối cùng rơi vào bẫy chết. Hình ảnh như con bò bị dắt đến lò sát sinh.
Nguyên tắc: Dục vọng không được kiểm soát dẫn đến sự hủy diệt.
Chương 8: Người nữ Khôn Ngoan
Khôn Ngoan lại được nhân cách hóa như một người nữ, nhưng lần này được mô tả tích cực: nàng kêu gọi loài người hãy theo nàng, vì nơi nàng có công bình, chính trực, và sự sống. Khôn ngoan có trước cả công cuộc sáng tạo (8:22--31), phản chiếu ý muốn đời đời của Đức Chúa Trời.
Nguyên tắc: Khôn ngoan đến từ chính Đức Chúa Trời, có từ trước sáng thế, và ban sự sống cho ai theo nàng.
Chương 9: Người nữ Khôn Ngoan và Ngu Dại
Chương này đặt ra sự đối lập: Người nữ Khôn Ngoan xây nhà, dọn tiệc và mời gọi người ngu dại đến ăn bánh và uống rượu của nàng, để được sống. Trong khi đó, Người nữ Ngu Dại cũng kêu gọi, nhưng những ai theo nàng sẽ đi xuống âm phủ.
Nguyên tắc: Cuộc đời là sự chọn lựa giữa hai con đường -- Khôn Ngoan dẫn đến sự sống, Ngu Dại dẫn đến sự chết.
Chương 10: 22:16: Các châm ngôn của Sa-lô-môn
Phần này đánh dấu sự thay đổi rõ rệt trong cấu trúc sách Châm Ngôn. Nếu như Chương 1--9 trình bày những bài giảng dài, có tính khuyên răn và giải thích, thì từ Chương 10 trở đi sách chuyển sang các câu châm ngôn ngắn gọn, súc tích, thường được viết theo thể song đối (song song, đối lập hoặc bổ sung).
Các câu châm ngôn này giống như những "viên ngọc" nhỏ, được đặt cạnh nhau, không phải lúc nào cũng theo một trật tự logic, nhưng tất cả đều phản chiếu sự khôn ngoan thực tiễn cho đời sống cá nhân, gia đình, xã hội và cộng đồng giao ước.
Đặc điểm nổi bật
Ngắn gọn, dễ nhớ: thường chỉ 1--2 dòng, nhằm khắc sâu trong trí nhớ và dễ truyền đạt.
Song đối: nhiều câu có dạng đối lập (ví dụ: công chính -- gian ác), hoặc bổ sung (một mệnh đề giải thích mệnh đề kia).
Thực tiễn: tập trung vào ứng dụng trong đời sống hằng ngày, từ cách nói năng, cư xử, lao động, đến mối quan hệ xã hội.
Các chủ đề chính
Công chính -- Gian ác
Người công chính được Chúa ban phước, còn kẻ gian ác bị Ngài phán xét (10:3, 16, 27).
Công chính đem lại sự sống và vững bền, trong khi gian ác dẫn đến diệt vong (11:19; 12:7).
Nguyên tắc: Đường lối công chính luôn được Chúa bảo vệ.
Khôn ngoan -- Ngu dại
Người khôn ngoan biết nghe lời khuyên, trong khi kẻ ngu dại khinh dể sự sửa dạy (12:1; 15:5).
Khôn ngoan đem lại sự an ninh, còn ngu dại dẫn đến hổ thẹn và hư mất (13:16; 14:24).
Nguyên tắc: Khôn ngoan không chỉ là tri thức, mà là thái độ khiêm nhường trước Lời Chúa.
Siêng năng -- Lười biếng
Người siêng năng sẽ được no đủ, còn kẻ lười biếng sẽ chịu nghèo khó (10:4; 12:11).
Lười biếng làm hư hoại đời sống và mang lại xấu hổ (18:9; 19:15).
Nguyên tắc: Lao động siêng năng là dấu hiệu của người khôn ngoan, đồng thời là phương tiện Chúa ban phước.
Công bằng -- Bất công
Cái cân gian dối là điều gớm ghiếc trước mặt Chúa, nhưng cân công bình đẹp lòng Ngài (11:1; 20:10).
Người công bằng làm vui lòng Đức Giê-hô-va, còn kẻ bất công sẽ bị rủa sả (11:20; 15:9).
Nguyên tắc: Đức Chúa Trời yêu thích sự công bằng trong mọi lĩnh vực, từ kinh doanh đến xét xử.
Lời nói -- Hành động
Lưỡi người khôn ngoan ban sự chữa lành, còn lưỡi kẻ dối trá gây tổn thương (12:18; 15:4).
Nói thật đem lại sự công bình, nhưng lời dối trá che giấu sự gian ác (12:17; 19:9).
Người khôn ngoan cẩn trọng trong lời nói, còn kẻ dại thì nói nhiều mà gây hại (10:19; 17:28).
Nguyên tắc: Lời nói có sức mạnh tạo dựng hoặc hủy diệt, vì thế cần được kiểm soát bởi khôn ngoan và kính sợ Chúa.
Tóm kết
Các châm ngôn trong Chương 10 -- 22:16 trình bày bức tranh toàn diện về đạo đức khôn ngoan trong đời sống hằng ngày. Tất cả đều xoay quanh sự phân biệt rõ ràng giữa người công chính và kẻ gian ác, giữa người khôn ngoan và kẻ ngu dại. Qua đó, người đọc được mời gọi lựa chọn sống trong sự công chính, trung thực, siêng năng, công bằng, và cẩn trọng trong lời nói -- vì đó là con đường dẫn đến phước hạnh và sự sống.