नेपालै नरहे
झ्याउरे लयमा रचना गरिएको यस ‘नेपालै नरहे’ कविता राष्ट्र कवि माधवप्रसाद  घिमिरेको उच्चस्त्रवादि  स्वर घन्किएको कविता हो l नेपाली माटो, नेपाली प्रकृति ,  विरता, संस्कृति जस्ता  विषय माथि प्रकाश पार्दै  नेपाल र नेपालीको परिचय  कवितामा प्रस्तुत गरिएको  छ l हिमालको काखमा अवस्थित यस सुन्दर आकर्षक देश नेपाललाई आर्थिक सामाजिक उन्नतिले सजाउनु पर्ने संदेश कवितामा भेटिन्छ l तराईको  उर्वरता, हिमालको स्वच्छता, नेपालीको मौलिकता, नेपाली र नेपालको चिनारी भनि नेपाललाई संसारकै सर्वोत्क्रिस्ट र सर्वोच्च भूमिको रुपमा कविले प्रस्तुत गरेका छन् l

नेपाली संस्कृति, परम्परा, चाडपर्व, भाकामा नेपाली रम्ने राष्ट्रिय भlब ब्यक्त गर्दै हाम्रा पुर्खाको बलिदान, समर्पण, त्याग युग्युगंतर सम्म रहिरहने कवितामा भनिएको छ l चेतना, शिक्षा,सभ्यता धर्तीमा पुर्व बाट सुरु भएकोले र हामी पूर्वका बासिन्दा हुनाले गौरवको अनुभव कवितामा प्रस्तुत भएको छ l राष्ट्र को चिनारी अस्तित्व भए मात्र देशबासी परिचित हुने भावलाइ प्रस्तुत गरिएको छ l देशको भूगोलमा रहेको स्थानको आ आफ्नै महत्व हुने कुरा लाई प्रस्तुत गर्न कबि ले तराई लाइ सुन र हिमाललाइ  हिरा संग तुलना गर्दै राष्ट्र प्रति को सम्मान भाव व्यक्त गरेका छन् l



प्रश्नोत्तर


१. शब्दार्थ

आकाश      →    गगन
उज्यालो     →    प्रकाश
जित          →    विजय
टाकुरा        →    चुचुरा
तराइ         →    मधेश
ताल          →    सुर
पुर्खा          →    बाबुबाजे
बैसं           →    जवानी
सन्झ्याल   →    आँखीझ्याल

 
२.‘नै’ छोटकरीमा ‘ऐ’ हुन्छ । किनकी यसको प्रयोग जोडदिन गरिन्छ ।
नेपालै नरहे गीतमा प्रयोग भएका शब्द
नेपालै    –    नेपाल नै        
हिमाललै –   हिमाल नै
सन्झ्यालै   – सन्झ्याल नै        
मादलै     –    मादल नै
उज्यालै –   उज्यालो नै

पठन बोध

१

प्रश्नहरु
अ)

उत्तर : : तराइमा सुन जस्तै अन्न फल्ने, अन्नको भण्डार हो । त्यसैले तराइलाई सुनको टुक्रा भनिएको हो ।

आ)

उत्तर : ‘धर्तीका’ छोरा भनेर किसानलाई भनिएको हो ।

इ)

उत्तर : खेती उब्जाउन माटो र पानी चाहिने हुँदा माटो र मानी पहिलो धन हुन् ।

ई)

उत्तर : सन्झ्याल भनेको मानव निर्मित एक प्रकारको कलात्मक झ्याल हो । जसले पुर्खाको सम्झना गराउँछ । त्यही झ्यालको प्रयोगले हामीले संसार चियाउँछौँ ।

उ)

उत्तर : नेपाल हामी सबैको राष्ट्र हो । नेपाल जहिले सम्म रहन्छ तहिले सम्म हाम्रो अस्तित्व पनि रहन्छ । यदि नेपालै नरहे नेपाली, नेपाली रहन सक्दैनौ ।

२

अ)

उत्तर : आकाश छुने टाकुरा धेरै अग्ला छन् ।ति टाकुरालाई भेटेर भेट्न सकिदैन । भन्नु हो ।

आ)

उत्तर : पुर्खाले धेरै पौरख गरेर यो देशको हामी देशवासीको अस्तित्व बचाएका छन् । उनको पौरखी पाइला मेटेर मेटिन्न ।

ई)

उत्तर : पूर्वको पहिलो उज्यालोले हाम्रो इतिहासलाई बोध गराउँछ ।

इ)

उत्तर : नेपालका अग्ला अग्ला टाकुरा भएको, हाम्रा पुर्खाको पौरखी र पूवएको पहिलो उज्यालोले हाम्रो इतिहासलाई बोध गराउने विशेषता यस अंशको मुख्य भाव हो ।


२.
उत्तर :
नेपाल एसिया महादेशमा पर्दछ । प्रत्येक नेपालीको आत्मा र विश्वासमा नेपालको प्रगती र उन्नती छ । नेपालीको विश्वास जति अग्लो हिमालको उचाइ छ । हिमाली टाकुरा हिराको टुक्रासँग दाँज्न सकिन्छ ।  हिराको टुक्रा जस्तै मूल्यवान् हाम्रा हिमाली टाकुरा छन् । गितकारले तराइका उर्भर भुमिमा सुनका टुक्रा फाक्ने भन्दै सुनका टुक्रा सँग दाजेका छन् । नेपालमा अनेकौँ चाडपर्वमा, मेलापात र पाखापखेरामा झ्याली र मादल जस्ता लोक बाद्यबादनलाई यस गीतमा सगौरव स्थान दिएका छन् । पुर्खाको गौरव र इतिहास हाम्रो साक्षीका रुपमा खाडा देखिन्छ । देश विकास गर्न पुर्वको उज्यालोले प्रेरणा दिन्छ र चेतनाको पहिलो डाँकसँग हामी विउँझिएर सत्कर्म गर्न प्रेरित हुन्छाँै । मरिश्रमी धर्तीपुत्रहरुले अभिसिञ्जन गरेको यो यो पवित्र भूमी हामी सबैको गौरव हो



व्याकरण


१

कथ्य वर्ण :

अ        आ        इ        उ        ए        ओ


क        ख        ग        घ        ङ
च        छ        ज        झ    
ट        ठ        ड        ढ
त        थ        द        ध        न
प        फ        ब        भ        म
य        र        ल        व
स        ह


लेख्य वर्ण :

अ    आ    इ    ई    उ    ऊ    ऋ     ए    ऐ    ओ    औ    अं    अः
     
क        ख        ग        घ        ङ
च        छ        ज        झ        ञ
ट        ठ        ड        ढ        ण
त        थ        द        ध        न
प        फ        ब        भ        म
य        र        ल        व        श
ष        स        ह        क्षे        त्र    ज्ञ

कथ्य वर्णमा नपरेका लख्य वर्णहरु :
ई    ऊ    ऐ    औ    अं    अः


ञ    ण    श    ष    क्षे    त्र    ज्ञ


२)


त        –        दन्त्य
न        –        दन्तमूलीय
ल        –        दन्तमूलीय
र         –        दन्तमूलीय
ध        –        दन्त्य
क        –        कण्ठ्य
ट         –        दन्तमूलीय
र         –        दन्तमूलीय
स        –        दन्तमूलीय
ह        –        अतिकण्ठ्य



३)


द        –        स्पर्शी
र        –        कम्पित
ह        –        संघर्षी
य        –        अर्धस्वर
त        –        स्पर्शी
स         –        संघार्षी
ल        –        पाथ्र्विक
म        –        नासिक्य
न        –        नासिक्य
प        –        स्पर्शी



४)


अघोष :    प    छ    क    च    स
सघोष :    ज    ल    र    ध    न



५)


महाप्राण :    ह    ख    झ    छ    भ
अल्पप्राण :   क    ट    न    र    प



६)


उच्चारण स्थानको आधारमा :
भ         –        ओष्ठ्य
ग        –        कण्ठ्य
क        –        कण्ठ्यक
च        –        दन्तमूलीय
ज        –        दन्तमूलीय
ट        –        दन्तमूलीय


उच्चारण प्रयत्नका आधारमा
ठ        –        स्पर्शी
र        –        कम्पीत
न        –        नासिक्य
प        –        स्पर्शी
थ        –        स्पर्शी



७)


अघोष र सघोषमा
अघोष :   क
सघोष :    य    ब    भ    न
अल्पप्राण र महाम्राणमा :
अल्प्राण :    ग    त    र
महाप्राण :    झ    स    फ    भ     छ



बोध    
प्रश्नहरु

क)

उत्तर: लेख्य परम्परा भएका नेपालका भाषाहरु नेपाली, नेवारी, मैथिली, लिम्बु, भोजपुरी अवधी आदि छन् ।

ख)

उत्तर: नेपाली भाषा साहित्य, शैक्षिक प्रयोग राष्ट्रभाषाका साथै सरकारी कामकाज आदिमा प्रयाग पाइन्छ । नेपाली भाषाको भुमिका निर्वाह गर्न अझै आवश्यक विकास जरुरत छ ।

ग)

उत्तर: भाषा विकासको गति र स्तर अभिवृद्धिलाई सम्बन्धित भाषभाषीहरुमा शैक्षिक स्तरको विकाश र भाषिक प्रतिवद्धताको ठूलो महत्व रहन्छ । जति शिक्षित र साक्षरहरुको संख्या बढ्दै गयो अनि सम्बन्धित भाषाको उन्नती र प्रगतिमा योगदान पु¥याउँछन् ।

घ)

उत्तर: अशिक्षित र निरक्षर समुदायका भाषामा साहित्यिक कार्यक्रमा स१चालन गर्ने, सम्बन्धित ठाउँको पठन पाठनमा त्यही ठाउँको भाषमा एक विषय पठन पाठन गराउने उनीहरुको शैक्ष्ँिक स्तरको विकास गरेर भाषा संरक्षण गर्न सकिन्छ ।

ङ)

उत्तर:

माध्यम        –              आधार, बाटो

साक्षर      –                 लेखन पढ्न सक्ने

निरक्षर     –              लेख्न नसक्ने, अक्षर नचिन्न

भाषाभाषी –                विभिन्न भाषाहरु



अभिव्यक्ति
अनुच्छेद लेखन
                           
                          “नेपाल र नेपाली”

नेपाल बहुल जाति, बहुल भाषी मुलुक हो । नेपालमा धेरै जानजातिका जनाताको बसोबास पाइन्छ । नेपालको पुर्वी पहाडी जिल्लामा लिम्बु तथा राइहरुको बाक्लो बसोबास छ । हिमाली प्रदेशमा शेर्पाहरुको बसोबास निकै परिचित नै छ । पश्चिम तथा मध्य पश्चिम क्षेत्रमा गुरुङ्ग र थकाली तथा मगरहरु बस्न्े गरेका छन् । मध्यामाञ्चलका पहाडी जिल्लाहरुमा तामाङ्ग र काठमाण्डौ उपत्यकामा नेवारहरुको बाक्लो बसोबास देखिन्छ । पूर्वी तराईमा राजवंशी, सतार र झाँजडहरु छन् भने जनकपुर क्षेत्र मैथिल समुदायको क्षेत्रमा निकै प्रचलित छ । लुम्बिनी देखी नेपालगञ्जसम्म अवध समुदायको बसोबास पनि विभिन्न जातजातीहरु पर्दछन् । जति जाति त्यतीनै भाषा संस्कृति रहेको हाम्रो देश नेपाल अत्यन्त सुन्दर मानिन्छ । नेपाल त्यसैले जातीय विविधताको साझा फूलबारीका रुपमा लिन सकिन्छ ।छिमेकी
प्रथम आधुनिक कथाकार गुरुप्रसाद मैनाली सामाजिक यथार्थवादी कथाकार हुन् l नेपाली समाजका वास्तविक घटनालाई कथाको विषयवस्तु बनाउने कथाकार मैनाली घटना प्रधान कथा लेख्ने कथाकार हुन् l ग्रामिण अशिक्षित परिवेश लाई अत्यन्त सजिब ढंगले प्रस्तुत गर्ने कथाकार मैनालीका कथामा मार्मिकता, हार्दिकता, मानबियता, र जिवन्तता प्रस्तुत भएको पाइन्छ l नेपाली जनजिब्रोमा उखान टुक्का थेगोलाई उपयुक्त पत्र द्वारा अनुकुल परिबेशमा प्रस्तुत गर्ने हुनाले मैनालीका कथामा स्वाभाविकता, रोचकता र आकर्शकता पाइन्छ l सरलता, सहजता उनका कथाका विशेषता भनेर चिनिन्छ l ११ वटा कथाको संग्रह ‘नासो’को एउटा कथा छिमेकी पनि हो l

सामाजिक यथार्थवादी धरातलमा प्रस्तुत भएको यस छिमेकी कथाको सिर्शक १ शब्दबाट निर्मित छ l छिमेकी भनेका नजिकै बसोबास गर्ने व्यक्ति भन्ने बुझिन्छ कथाकारले कथाका प्रमुख पlत्रहरु गुम्ने र धन्जिते मार्फत कथाको सन्देस ब्यक्त गरेका छन् l समाजमा घट्ने घटनालाई बिषय वस्तु  बनाइ छिमेकीको दायित्व र भूमिका लाइ यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ l बोलचाल नभएको अशक्त छिमेकीलाई मानबिय नाताले सेवा गरेको छ l एउटा छिमेकीले कर्तब्य भुल्यो भन्दैमा अर्को छिमेकी पनि खराब हुनु हु दैन भन्ने सन्देस कथाकारले गुमाने मार्फत ब्यक्त गरेका छन् l छिमेकीले निजि स्वार्थ र फाइदा लाई भुलेर सद्भाव र मनबताको भlब राख्नुपर्छ भन्ने कथाको मुलभाव लाई कथाकारले गुमनेलाई त्यागी र महान बनाएर प्रस्तुत गरेका छन् l

छिमेकी दुख सुखका सहयात्री, एक अर्काको परिपुरक हुनाले असल छिमेकीले सामान्य खटपट बिर्सनु पर्छ भन्ने भब कथामा पाईन्छ l बैगुनीलाई गुनले मर्नुपर्छ भन्ने लोक आदर्शका कुरा लाई कथामा सन्देसको रुपमा ब्यक्त गरेको पाईन्छ l एक अर्काको अस्तित्वमा संसार रहेकोले एउटालाई पर्दा अर्कोले मद्दत गर्नु पर्ने  विचार पनि यस कथाको मूल सन्देस हो l छिमेकी संग सुमधुर सम्बन्ध कायम गरिनुपर्छ र मिलनसारिता, समझ्दरिता, छिमेकीका बिशेषता भनि कथाकारले चिनाएका छन्  l



प्रश्नोत्तर
१)    


कक्कड –    सुर्तीको डाँठ कुटेर धुम्रमानका लागि बनाइएको ओसिलो चुर्णर, कक्कर
टन्टलापूर –    चर्काे र प्रचण्ड घाम
बुजु्रक –    जान्ने सुन्ने अनुभवी र समझदार व्यक्ति
छाडा –    बन्धनमा नपरेको
ठट्यौलो –    ठट्टा, मजाक गर्ने, रमाइलो स्वभावको
लुडो –     घाँस, पात, पराल आदि बाट बनेको सुति बेरेर मुखमा हाल्ने टुक्रा
तिरो –     मालपोत, कुत वा बाली
ब्याज –    ऋण लिएबापत साहुलाई तिर्नुपर्ने धन
चक्को –    चुल्हो बाउन प्रयोग गरिएको ढुङ्गो
ताँद –    धनुवाणको डोरी

२)


घुम  –    बाँसका चोया र रुख वा लहराका पातले बनाइएको पानी पर्दा ओड्ने साधन
अर्मल –    गाइबस्तुले खाएर नोक्सान गरेको बालीको जरिमाना
तुजक –    अनावस्यक फूर्ती, घमण्ड
निर्धो –        धन, बल आदिले कमजोर, निमुखो
डाम्ना –    गाइबस्तुलाई गाली गर्दा भनिने शब्द
मिचाहा –    थिचोमिचो गर्ने
तमासा –    जात्रा, मेला आदिका देखाइने मनोरञ्जनात्मक कार्यक्रम ।
आँठे –        विरामी भएको आठ दिनमा मर्ने महामारी, म्यादी ज्वरो, टाइफाइट, विषमज्वर
गोर्खे लौरी –    काँधमा र घुँडामुनी लौरो हाली बाधेर उठ्न बस्न नमिल्ने गरी दिइने दन्ड
ठट  –        जात्रा जस्तै मान्छेको भिडभाड ।


३)


कन्सिरी तात्नु  –    मदनको काम देखेर मेरो कन्सिरी तात्यो ।
इन्तु न चिन्तु हुनु –रामको मृत्युले उसको प्रेमिका इन्तु त चिन्तु भइन ।
हात मिस्नु –    सानो कुरामा हात मिस्नु गल्ती हो ।
उड्कनु  –        सिमाले जे मन लाग्यो त्यही उड्कीएर बाबुको इज्जत फाली ।
बरबराउनु –    छोरा निदायो की बर्बराउन थाल्छ ।
टट्टीनु  –        भेडा बाख्रा अहिलेसम्म घाममा टट्टीएका छन् ।
बदख्वाइ गर्नु –    नितेशले हिमेशलाई बदख्वाई गरेको मलाई चित्त बुझेको छैन ।
छाक टार्नु  –    गरिबहरुलाई विहान बेलुका छाक टार्न धौ धौ छ ।
आत्म बेच्नु  –    गरिब भएपनि रिताले आत्मा बेच्ने काम गर्दिन ।


४)


बैगुन  –        गुन नभएको “बैगुनी”
मलाम  –        साहारा जानु “मलामी”
नोक्सान  –        घाटा “नोक्सानी”
सिरान   –        तकिया “सिरानी”
चौतारो –        उच्च आशन “चौतारी”


पठन बोध


अ)

उत्तर  :  यस प्रसंग भन्दा अगाडी गाउँमा आँठे रोगको समस्या परेको थियो । यो माहामारीका रुपमा फैलिएको रोगले सारा गाउँनै सोतर भएको थियो ।
आ)

उत्तर :  पहिले त शत्रुको मुख किन हेर्नु भनेर उसले वास्ता गरेन । पछि धनजितेको स्वास्नी समेत थला परेपछी छिमेकीको महत्व बुझेर धनजीतेलाई स्याहार सुसार गर्न थाल्यो ।
इ)

उत्तर :  भनिन्छ मर्दा पर्दा आवश्यक पर्छ । तर दिन दशा, आपत विपत् पर्दा छिमेकीको आवश्यक पर्छ । त्यस्तो नभएको भए मानिस किन छिमेकीको नजिक बस्नु पर्ने थ्यो र ।
ई)

उत्तर :  धनजितेलाई बलको घमण्ड थियो । उसले मलाई सँधै यत्तिकै पुग्छ भन्ने सोच्थ्यो । उ  व्यथाले लड्यो, उसको घमड तोडियो ।
उ)

उत्तर :  कसैले लगाएको गुन नदेख्ने मानिसलाई बैगुनी भनिन्छ । त्यस्ता मानिसलाई पनि सेवा सत्कार गरे उसको मन पर्किन्छ र गुनको पारख पर्दछ । यसैलाई बैगुनीलाई गुनले मार्नू भनेको हो ।

ख)

अ)

उत्तर :  यो भनाइ गुमानेको हो । आशामरु साहले भारी खेप्न शहर जान्छन् कि भन्दा गुमानेले आशामरु साहुलाई भनेको हो ।
आ)

उत्तर :  झगडाको कारण गुमानेका गोरुले धनजितेको ब्याडमा परेर विउ खाइदिएको देखिन्छ ।
इ)

उत्तर :  एउटै गाउँठाउँमा बसेपछी झगडा भइहाल्छ । मानिस भएपछी झगडा भयो भन्दैमा धर्म छाड्ने गर्नु हुँदैन ।
ई)

उत्तर :  मानिस छिमेकमा बसेपछी एक अर्काम दुःख पर्दा लेनदेन, ऐचोपैचो, गर्नु एक अर्कालाई सहयोग गरी राम्रो सम्बन्धमा विकास गर्नु, मिलेर बस्नु भन्नु हो ।
उ)

उत्तर :  छिमेकमा बसेपछी एका अर्कामा सहयोग गर्नु पर्छ । सहनशिलता हुनुपर्छ । सानो कुरामा मानिशले धर्म छाड्नु हुँदैन । सबैको उपकार गर्नुपर्छ । एक आर्काको सहयोग गरी छिमेकीमा सद्भाव हुनुपर्छ ।


अभ्यास
१
क) उत्तर :  

असारको बेलामा गुमानेको गोरुले धनिजतेको व्याडमा पसेर आज भोली रोप्नुपर्ने विउ खाएपछी धनजिते आगो हुन्छ । गोरुलाई लगारी लगारी चुट्न थाल्छ । गोरु चुटेको निहुँमा दुबै विचमा भनाभन हुन्छ । दुबैले हात हालाहाल गरेपछी त्यही दिन देखी बोलचाल दुबैबीच बन्द हुन्छ ।


ख) उत्तर :  

धर्मानन्द अलि ठट्यौला स्वभावका व्यक्ति थिए । वीरसिक्का पढ्थे, गाउँका बुजु्रक हुँ भन्ने घमण्ड गर्थे ।मानिसलाई उडाएर तमासा गर्ने र त्यसको आनन्द लिने उनको स्वभाव थियो । धनजिते र गुमानेका विच भनाभन भएपछी उनिहरुलाई लडाउने अवसर उनले पाए । उनैको कारण गुमाने तातेको थियो । यस कथामा धर्मानन्दले मानिसलाई उक्साएर तमासा देखाउने भूमिकामा खेलेका छन् ।


ग) उत्तर :  

भदौको आधा महिना तिर  गाउँमा आँठेको माहामारी फैलेको थियो । गुमानेले त्यो  देउताके दोष भन्थ्यो । गाउँका सारा मानिस आए तर करेसा जोडिएको धनजिते आएन । आँठेले धनजिते र उसकी स्वास्नीलाई समात्यो । दुबै थला परे । धनजितेलाई सहयोग गर्ने कोहि भएन । गाउँमा धेरैलाई आँठे पर्यो । महिला त गुमानेले शत्रुको मुख के हेर्नु भनेर वास्ता गरेन पछी एउटै सिरान गरेर सुतेपछी गोडा लाग्छ भन्दै धनजितेको स्याहार सुसार गर्यो । गुमानेको सेवाले धनजितेको मन फर्कियो । उसको होस खुल्यो र पछुतायो । त्यही घटनाले दुबैको झगडा टुंगियो ।

२)

१.    गुमानेका गोरु धनजितेका ब्याडमा परेर विउ खाइदिएको निहुँमा गुमाने र धनजिते बीच झगडा पर्नु ।
२.     धर्मानन्दले झगडा बढाउन गुमानेलाई उकास्नु,
३.     झगडा पछी दुबैको बोलचाल बन्द हुनु,
४.    गाउँमा आँठेको माहामारी फैलिनु ,
५.    धनजितेलाई व्यथाले सिकिस्त पारेपछी मात्र गुमाने धनजितेको हेरचाहमा जानु,
६.    धनजितेको हेरचाहामा लागेको गुमानेलाई आशामरु साहुले बढी पैसाको लोभ देखाएर शहर पठाउन खोज्दा गुमानेले अस्विकार गर्नु ।
७.    गुमाने र आशामरु बीचको कुराकानीले धनजितेको होस खुल्नु
८.     धनजितेलाई गुमानेसँग गरेको व्यवहार प्रति पछुतो हुनु ।
९.    सन्चो भएपछी धनिजिते र गुमाने पहिले झैँ घनिष्ठ छिमेकीको रुपमा रहनु ।

३)    क)

अ)    धनजिते :   बलियो, झगढालु, इस्र्यालु, घमण्डी, पश्चातापी
आ)    गुमाने :          अर्काको उक्साहतमा लाग्ने, दयालु, इश्वर भक्तिभाव, परोपकारी,
                सहयोगी, विवेकी
इ)    धर्मानन्द :   ठट्यौलो स्व्भाव, आफूलाई बुजु्रक ठान्ने, गफाडी, अर्कालाई उक्साएर तमासा पार्ने, विवेकी
ई)    आशामरु :   व्यापारी, पैसामुखी सोचाई भएको, स्वर्थी

३)    ख)

अ) उत्तर :  
गुरुप्रसाद मैनाली एक ग्रामिण परिवेशमा कथा लेख्ने सामाजिक कथाकार हुन् । छिमेकी कथामा कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले ज्यामिरे गाउँ जहाँ हराभरा खेत, पानी ल्याउने कुलो, साहुको हिउँदे पसल, थकान मेटाउने चौतरी आदिको सचित्र वयान गरेका छन् ।
देश, काल र वातावरणलाई परिवेश भनिन्छ । छिमेकी कथाको परिवेश भनेको छिमेकी कथाका पात्रहरुले खेलेको ठाउँ हो । कथाकार मैनालीले यस ठाउँलाई निकै रमाइलो ठाउँ भनेका छन् । यस ठाउँमा बेंसीको फाँट, चौतारी, कुलो, आशामरु साहुको हिउँदे पसल स्थानगत परिवेशका रुपमा आएका छन् ।
अर्काे परिवेश समयका हिसाबले टन्टलापुर घामका कारण पात्रहरु चौतारीमा बसेको चर्चा कथाकारले गरेका छन् । यो कथा असारको महिना मा रोपाई हुने समयलाई चित्रण गरिएको छ । यसको साथै भदौको महिनामा आँठे रोग फैलिएर गाउँनै सोत्तर भएको समयगत परिवेशको चर्चा कथामा पाइन्छ । यसको साथै पात्रहरुको कक्कड खाने, घुम बुन्नु, वीरसिक्का पढ्नु, गाउँमा जान्ने बसाइ उपचार गर्नु कथाका परिवेश र देउता रिाउने गुमानेको कुराले धार्मिक सांस्कृतिक परिवेशलाई कथाकारले ग्रामिण परिवेशको चित्रण गरेको पाइन्छ ।

आ. उत्तर
गुरुप्रसाद मैनाली एक ग्रामिण परिवेशमा कथा लेख्ने सामाजिक कथाकार हुन् । छिमेकी कथामा कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले ज्यामिरे गाउँ जहाँ हराभरा खेत, पानी ल्याउने कुलो, साहुको हिउँदे पसल, थकान मेटाउने चौतरी आदिको सचित्र वयान गरेका छन् ।    
यस कथामा जान–जाति, वर्ग, लिङ्ग, आदिको भेदभाव रहँदैन । यस कथामा धर्मनन्द पाध्ये, जनजिते भोटे, गुमाने घर्ती, आशमरु साहु (नेवार) आदिको आसपासमा मेलमिलापदेखिन्छ । अथवा नेपालमा विभिन्न जानजाती मिलेर समाज वनेको छ । नेपाल बहुजाति, बहुभाषी तथा बहु संस्कृतिको देश हो । आर्थिक दृष्टिले “छिमेकी” काथाका पात्रहरु सम्पन्न नभएको देखिन्छ । यि सरल किसान भएको धनका पछाडी आक्रान्त देखिदैन ।गाँस, बास, कपास को आवश्यकता पूरा गर्न सके निीहरु सन्तुष्ट देअिन्छन् । छिमेकी कथामा विभिन्न जातजातीका मानिसहरुका बिीच आपसी मेलमिलाप र सद्भवावना देखिन्छ । केही समय धनजिते र गुमानेका बीच मनमुटाव भए पनि पछि घनिष्ट मित्रका रुपमा परिवर्तन भएका छन् । यसरी यस छिमेकी कथामा सामानिक मेलमिलाप आर्थिक उन्नती र जातीय उत्थान भएको कथाले दर्शाएको  ।

ग)

अ. उत्तर
गुरुप्रसाद मैनाली एक ग्रामिण परिवेशमा कथा लेख्ने सामाजिक कथाकार हुन् । छिमेकी कथामा कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले ज्यामिरे गाउँ जहाँ हराभरा खेत, पानी ल्याउने कुलो, साहुको हिउँदे पसल, थकान मेटाउने चौतरी आदिको सचित्र वयान गरेका छन् ।
आपद् विपद् पर्दा सहयोग पर्याउने सगैको घरको वरपर वस्ने मानिसलाई छिमेकी भनिन्छ । छिमेकीसँग  सधै सहयोगी सम्बन्ध राख्नुपर्दछ । सानोतिनो कुरालाई ठूलाृ रुप्मा लागेर सम्बन्ध विगर्ने गर्नु हुँदैन । आपसमा मिलेर बस्नुपर्छ । एक आर्कालाई आवश्इक पर्दा सहयोग पुर्याउनुपर्छ । यो कथाले सहयोगीको भाना सबौ हुनपर्छ भन्ने सन्देश दिएकाृे छ । यो आदर्शवादी भावनालार्य यस कथामा चित्रण गरिएको छ ।

आ. उत्तर
गुरुप्रसाद मैनाली एक ग्रामिण परिवेशमा कथा लेख्ने सामाजिक कथाकार हुन् । छिमेकी कथामा कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले ज्यामिरे गाउँ जहाँ हराभरा खेत, पानी ल्याउने कुलो, साहुको हिउँदे पसल, थकान मेटाउने चौतरी आदिको सचित्र वयान गरेका छन् ।
छिमेकीको आवश्यक मर्दा र पर्दा पर्छ । त्यसैले छिमेकीलाई जिउँदाको जन्ति र मर्दाको मलामी भनेको हो । एक अर्कामा सहयोगी भावनाले छिमेकीको महत्व झल्किन्छ । असल छिमेकीले मर्दा र पर्दा साथ दिन्छ । कथामा पहिला त गुमानेले शत्रुको मुख के हेर्नु भनेर वास्ता गरेन । पछि धनजितेको विजनेक हेर्न नसकेर स्याहार सुसार गर्याे र सेवाभावले धनजितेको मन फर्कियो, उसको होस् खोल्यो ।  त्यही घटानाले उनिहरु घनिष्ट मित्रका रुपमा देखा परेका छन् । त्यसैले जतिखेर जस्तो तस्तो भएपनि आवश्इक पर्दा साथ दिने भनेको छिमेकीले नै हो ।

४) उत्तर

गुरुप्रसाद मैनाली एक ग्रामिण परिवेशमा कथा लेख्ने सामाजिक कथाकार हुन् । छिमेकी कथामा कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीले ज्यामिरे गाउँ जहाँ हराभरा खेत, पानी ल्याउने कुलो, साहुको हिउँदे पसल, थकान मेटाउने चौतरी आदिको सचित्र वयान गरेका छन् ।
चौतारामा असारको बेलामा थाकेका खेतालाहरु कोहि घुम बुन्दै छन् । कोहि सोतेका कक्कड खाँदै छन् । यहि रमाइलो परिवेशमा गुमानेको गोरुले धनजितेको विउ खाइदिन्छ । धर्मानन्द पाध्ये जस्ता गाउँका बुज्रुक भनाउँदालाई आर्कालाई उक्साएर तमासा देखाउने अवसर मिल्छ । उनकै उक्सावटमा गुमाने र धनजितेका बीच लठारो पर्छ । पछी बाटोमा भेट हँुदा तर्किएर हिँड्न थाल्छन् । गाउँमा आँठे रोगको महामारी फैलिँदा गुमानेले जान्ने बसाउँछ । गाउँका सबै आउन् तर केरेसो जोडिएको धनजिते आउँदैन । आँठे रोगले धनजिते र  उसकी  स्वास्नीलाई समाएपछि पहिला त शत्रुको मुख के हेर्नु भनेर गुमानेले वास्ता गरेन । पछि छिमेकीको महत्व बुझेर उसले धनजितेको सेवा गर्न लाग्यो । आशामरु साहु गुमानेलाई बर्खे मालताल लिन शहर जा भन्न आयो । गुमाने पैसाको लागी आत्मा बेच्ने नीच हैन भन्दै गएन । विरामी बाट उठेपछी गुमाने र धनजिते घनिष्ट मित्रका रुपमा देखा परे । यि किसानहरु पैसाको लोभ, लालच र मोहबाट टाढै रहेका इमान्दार, भोलाभला सज्जन देखिन्छन् ।
छिमेकी आदर्र्शौन्मुख यथार्थवादी कथा हो ।



व्याकरण
१    
शब्द                                उच्चारण                                अक्षर संख्या
ए                                    ए                                         १
र                                     र                                         १
यी                                   इ                                         १
या                                   या                                        १
इस्                                  इस्                                       १
आठ्                                आठ्                                      १
दोष                                 दोस्                                      १
चोर                                 चोर्                                       १
हात                                 हात्                                       १
ऋण                                रिण्,  रिन्                                १
रुघा                                 रुघा                                       २
नत्र                                  नत्र                                        २
क्षमा                                छेमा                                       २
गोरु                                 गोरु                                       २
कुरो                                 कुरो                                       २
नेवार                               नेवार्                                      २
ढाकर                               ढाकर्                                     २
अमृत                              अम्म्रित्                                   २
खत्तम                              खत्तम्                                      २
धुमधाम                           धुम्धाम्                                    २
सरकार                            सर्कार्                                       २
सन्निपात                        सन्निपात्                                  ३
धनजिते                          धन्जिते                                     ३
गुमाने                             गुमाने                                      ३
झगडा                             झगडा                                       ३
अज्ञानी                           अज्ञानी                                      ३
धर्मानन्द                        धर्मानन्द                                     ४
आशामरु                        आशामरु                                      ४

३)


शब्द                          उच्चारण
इशान                          इशान्
कीर्ति                         किर्ति
ऐना                          अइना
औपचारिक                  अउपचारिक्
चौतारो                       चउतारो
संसार                         सन्सार
अञ्चल                       अन्चल्
दण्ड                           दन्ड
विशेषज्ञ                      विसेसग्य
अक्षर                         अछेर
दक्ष                           दच्छे
उर्जा                          उर्जा
पीउस                        पिउस्
वैशाख                       बैसाख
कृपा                         क्रिपा
अंश                         अङ्स
संज्ञा                         सङ्ग्या
व्यञ्जन                    व्यन्जन
ब्रहमाण्ड                    ब्रहमान्ड
पवित्रतता                   पवित्रता
क्षयरोग                     छेयरोग
पक्षघात                     पच्छ्याघात

५)

शब्द                         उच्चारण

अत्याचार                   अत्त्याचार
भव्यता                      भव्यता
नित्यकर्म                   नित्त्यकर्म
औचित्य                     औचित्त्य
अन्याय                      अन्न्याय
अविश्वास                   अविश्श्वास
विश्वकोश                   विश्श्वकोशा
वाणिज्य                    वाणिज्ज्य
आग्लो                       आग्ग्लो
सप्रेको                       सप्प्रेको
चक्रव्यूह                     च्क्क्रव्युह

८

शब्द                         उच्चारण                         अक्षर संख्या
ए                             ए                                  १
अँ                            अँ                                  १
अ                            अ                                  १
इस्                           इस्                               १
आठ                         आठ्                              १
म                             म                                 १
को                           को                                १
घर                           घर्                                १
भात                         भात्                               १
स्याँ                          स्याँ                               १
स्याल                       स्याल                             १
स्त्री                          इस्त्रि                             १
पल्याट                      पल्याट                           २
कलकल                     कल्कल्                          २
कमला                      कमला                            ३
वातावरण                   वातावरण                        ४
सामाजिकता               सामाजिकता                     ५
विकेन्द्रिकरण              विकेन्द्रिकरण                    ५
पञ्चामिृत                  पन्चाम्म्रित                       ३
अविस्मरणीय              अविस्मरणीय                    ६

९
शब्द    अक्षर सरचना    अक्षर संख्या
आँत        


बोध
क उत्तर :
हावामा रहेका धुलाका कणहरु, उद्योगहरुबाट धुवाँ धेरै फालिने ठाउँमा पानी धुवाँका कणहरुसँग मिसिएर तेजाब बन्छ र अम्लीय वर्षा हुन्छ ।
ख उत्तर :
रसायन मिसिएको सोलले पानी दुषित हुँदा त्यसबाट हुने स्वास्थ्य संकट आखिरमा मानिस आफैँले भोग्नु पर्छ । त्यसले मासिनमा मात्र नभई प्राकृतिक कुरामा प्रभाव पार्दछ जसको असर मानिसमा देखिन्छ । फलस्वरुप मानिस संकटमा पर्दछ ।
ग उत्तर :
वर्षाको पानी जमिनभित्र रसायर जानुभन्दा भलको रुपमा बग्नु, जमिनमा हरियाली कम हुनु जमिन सुख्खा हुनुको कारण हो ।
घ उत्तर :
पानीसँग सम्बन्धित समस्याहरु, खानेपानीको अभाव, पानीको परिमाण कम हुनु, भएको पानी दूषित हुनु, पानी खेर जानु आदि हुन् ।
ङ उत्तर :
अम्लीय     – रसायन मिसिएको
कीटाणु     – सानो सानो सुस्म जिवाणु
रासायनिक– कल कारखानाबाट निस्कने पदार्थ
रसायन मिसिएको
जीव    – प्राण भएको जन्तु

आइमाई साथी
प्रगतिशील, प्रगतिवादी, साहित्यकार श्यामप्रसाद शर्मा सामाजिक शोषण, उत्पीडन, कुरीति, रुढिवादी, अन्धबिस्वास विरुद्ध कलम चलाउने सशक्त निबन्धकार हुन् l राष्ट्रप्रेम, मlनबतावाद, समानता,विभेदको अन्त्य जस्ता बिषय लाई निबन्धको विषयवस्तु बनाउने निबन्धकार शर्माका निबन्धमा समाज सुधार र सोषण, आन्याय, अत्याचारको बिस्वब्यपी चिन्तन गरिएको पाइन्छ l यथार्थ बिषय लाई अख्यानात्मक रुप दिने निबन्धकार शर्माको  निबन्धका भाषा शैली आकर्षक, प्रभावकारी र रोचक भएको पाइन्छ l ‘तँ, तिमी, तपाईं, हजुर’ निबन्धसंग्रहमा संग्रहित यस आइमाई साथी निबन्धमा नारी  समानता र स्वतन्त्रतालाई मूल बिषय बनाइएको छ l

आइमाई साथीको महत्व दर्सौदै नारीप्रतिको सामाजिक विभेद, असमान व्यवहार र लैंगिक समानताको पक्षमा निबन्ध केन्द्रित रहेको छ l नाता नपर्ने महिला संग पुरुषले मित्रता गास्न पुगे समाज बिरोधि हुने र महिला र पुरुषको मैत्री सम्बन्धमा कालो पर्खालको रुपमा सामाजिक सोच खडा हुने जस्ता संकीर्ण विचारप्रति आक्रोश सहित व्यंग्यात्मक प्रस्तुति निबन्धमा निबन्धकारले प्रस्तुत गरेका छन् आडम्बरी देखावटी प्रवृतिले नेपाली समाजको लैंगिक असमानतालाई जिउदो बनाईएको यथार्थलाई प्रस्तुत गर्न लेखकले प्रगतिशील विचारका पण्डित र नेताको प्रसङ्ग लाई निबन्धमा प्रस्तुत गरेका छन् l

नारी स्वतन्त्रताको चर्को नारा लाउनुको सट्टा उनीहरुलाई सामाजिक विभेद र साँघुरो सोचाई अनि परम्परावादी चिन्तनबाट माथि उठ्ने अवसर प्रदान गर्नु पर्छ भन्ने मूल सन्देस बोकेको यस निबन्धमा  नारीहरुलाई बिकासको आधार मानिएको छ l सामाजिक जागरणमा बृद्दी गरेर समाजका हरेक गतिविधिमा नारीलाई सक्रिय हुने मौका दिनु पर्छ भन्ने विचार निबन्धमा मूल भावको रुपमा ब्यक्त भएको छ नारीले आफ्नो हक अधिकार र कर्तव्यको रक्षा आफैंले गर्नुपर्ने तर पुरुषको सहयोग बिना पुरातनबादी सोचका नारीले यस कार्य लाई पुरा गर्न नसक्ने हुँदा पुरुषको सहकार्य र साथलाई निबन्धमा संदेशको रुपमा ब्यक्त भएको छ l  नारी र पुरुषको समाबेशी बाट नै रास्ट्रको उन्नति हुनेहुँदा नारी र पुरुष बिचको असमानता हटाउनुपर्ने विचार निबन्धको मूल भाव हो l

प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
१.

निष्क्रिय           → ​    सक्रिय

स्वाभाविक        → ​    अस्वाभाविक

आँटी               → ​    कायर

प्रतिकूलता        → ​    अनुकूलता

असम्भव          → ​     सम्भव

प्रधान              → ​    सहायक

आधुनिक          → ​    पुरातन

सामाजिक         → ​    असामाजिक

पुरुष                → ​    महिला

जीवन              → ​     मरण

असहिष्णु          →  ​    सहिष्णु



४.

जागृतिको लहर ल्याउनु –
देश विकाश गर्न जनतामा जागृतिको लहर आवश्यक पर्दछ ।
असजिलो मान्नु –
विद्यालयमा पढाउन मलाई असजिलो लाग्यो ।
कुरा काट्नु –
मानिसले एक अर्काेको कुरा काट्नु हुँदैन ।
सिद्धान्तलाई पुजा गर्नु –
सिद्धान्तलाई पुजा गर्ने होइन व्यवहारमा उतार्नु पर्दछ ।
स्वच्छ हृदयले स्वीकार्नु –
तपाइको राम्रो विचारलाई म स्वच्छ हृदयले स्वीकार्छु ।
हिमचिम हुनु –
एउटै बेच्चमा बस्दा केटी साथीसँ हिमचिम हुनु कुनै नौलो कुरा होइन ।
घुँडा टेक्नु –
असल विचार लिएर अघि बढे घुँडा टेक्नु पर्दैन ।
मितेरी बढाउनु –
एक आपसमा मितेरी बढाएर सम्बन्ध राम्रो देखिन्छ ।
घरजम गर्नु –
नारी र पुरुषको मेल भए घरजम गर्न सकिन्छ ।
धोका दिनु –
कसैलाई पनि धोका दिनु हुँदैन ।
न्यायको माहाम्त्य गाउनु –
देशको न्यायको माहाम्त्य गाउनु लायक छैन ।



पठन बोध

१.

(क)


अ उत्तर :
सिद्धान्तलाई पुजा गर्ने हाम्रो बानीले स्वास्नी स्वास्नी मान्छेलाई लोग्ने मान्छे र लोग्ने मान्छेलाई स्वास्नी मान्छे साथी बनाउन अप्ठ्यारो पर्दछ ।
आ उत्तर :  
हामी न्यायको माहात्म्य त गाउँछौँ तर व्यवहारमा उतार्न पछि पर्छाैँ । व्यवहारमा अन्याय नै गर्नबाट पछि सर्दैनौँ ।
इ उत्तर :  
हामी देशभक्ति बयान मात्र गर्छाैँ तर व्यवहारमा खुद विपरित काम गरेर हिँड्छौँ । यसरी सिद्धान्त र व्यवहारमा ठूलो भिन्नता छ ।
ई उत्तर :  
स्त्री र पुरुषको समानताको ओड लिन्छौँ तर आफैँ सम्प्रदायिक भावना अनुसार चल्छौँ । यस्तै यस्तै गराई र भनाइमा बेमेल देखिन्छ ।

(ख)


अ उत्तर :  
हाम्रो धर्मशास्त्रहरुले नारीलाई नरकको मूलका ढोका भन्ने भनाइ पाइन्छ । तर जहाँ स्त्री त्यहाँ श्री भन्ने भनाइ पनि पाइन्छ । नारी र पुरुष समाजरुपी रथका दुई पाङ्ग्रा हुन् । एको अभावमा अर्काे उपाङ्ग हुन्छ ।
आ उत्तर :  
आधुनिक युवाहरुमा स्त्री पुरुषको बराबर हक अधिकार हुनुपर्छ भन्ने समानताको दृष्टिकोण रहेको छ ।
इ उत्तर :  
माथिको सन्दर्भबाट नेपाली समाजमा नारी र पुरुषका बीच भेदभावपूर्ण व्यवहार छ भन्ने तस्वीर प्रस्तुत भएको छ ।
ई उत्तर :  
लेखकको नारीले पनि पुरुषसरह समानता र अधिकारमा वृत्ति विकासको अवसर पाउनुपर्छ भन्ने मान्यता देखिन्छ ।
उ उत्तर :  
यो ‘निबन्धांश’ “आइमाई साथी” का सन्दर्भमा आएको हो ।

२

क उत्तर :  
आइमाई र पुरुष भनेको समाजरुपी रथका दुई पाङ्ग्रा हुन् । एकको अभावमा अर्काे अपाङ्ग छ । समाजमा पुरुषको जति अधिकार नारीको पनि त्यति नै हुनुपर्दछ । आइमाईले पुरुष र पुरुषले आइमाई साथी बनाउनु उत्तम हो तर त्यस्तो साथी बनायो भन्दैमा प्रेम गर्न खोज्नु घृणित कार्य हो । साथी भनेको सुख–दुःख, आपत् विपत्मा साथ दिने व्यक्ति हो । आपसी सदाचा सद्भावमा साथीत्व सम्बन्ध फष्टाउँछ । जब स्वार्थप्रेरित मित्रता गरिन्छ तब सम्बन्धमा चिसोपन कुठाराघात हुन सक्छ । एक आपसमा सहयोगी भावना भए विपरित लिङ्गमा पनि साथीत्व अपरिहार्य हुन्छ । मानवीय सद्व्यवहार र मित्रतामा आफ्नो व्यक्तित्व विकास गर्न सकिन्छ । त्यस्तो मित्रतामा कुनै आइमाई प्रति कु–विचार नरहोस् वा आइमाईको पुरुष प्रति पनि कुलषित नहोस्, त्यसपट्टि पनि दृष्टिगत गर्न आवश्यक मानिन्छ । विपरित लिङ्गलाई साथी बनाउँदैमा मनोकांक्षा कुण्ठित हुन्छ भन्नु आत्मलाई चिन्न नसक्नु हो । त्यसैले आइमाईले पुरुष र पुरुषले आइमाई साथी मैत्रीभाव निःस्वार्थ रुपले बनाउनु पर्छ । अन्तत, महिलाले पुरुष र पुरुषले महिला साथी बनाउन हच्किनु हुँदैन ।
ख उत्तर :
यस ‘आइमाई साथी’ निबन्धमा, निबन्धकारको प्रगतिशील विचार व्यक्त भएको दृष्टिकोण प्रस्तुत पाइन्छ । प्रगतिशील विचार राख्ने साथीहरु नै सिद्धान्तका पुजारी भएकाले निबन्धकारले तीव्र व्यङ्ग्य गरेका छन् । यो व्यङ्ग्य भनाइ र गराइ प्रति तालमेल नमिलेको प्रति लक्षित देखिन्छ ।
हाम्रोजस्तो पुरुष प्रदान समाजमा आइमाई साथी कम हुनु स्वभाविक देखिन्छ । निबन्धकारले आत्मनिरीक्षणको शैलीमा आफ्ना पुरुष साथीहरुका तुलनामा आइमाई साथी कम भएकोमा आत्माग्लानी गरेका छन् । साहित्य र राजनीतिजस्ता कुरामा आइमाई कम हुनु नेपाली समाजमा नारी र पुरुषका बीचको भेदभावपूर्ण व्यवहार स्पष्ट हुन्छ । यस निबन्धले पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म, मधेश, पर्वत र उपत्यकासम्म फिजिएका साधारण नेपाली नारीमा जागृति ल्याउन सकिने दृष्टिकोण निबन्धकारको रहेको छ ।
निबन्धकारलाई आइमाई साथी त बनाएको तर लोकापवादका कारण त्यो मित्रता दिगो नभएको खुलासा गर्न पुगेका छन् । उनी समुद्रपारिका नारीलाई साथी बनाउन सजिलो हुने तर आफ्ना देशका नारीलाई साथी बनाउन साह्रै गाह्रो हुने यथार्थता व्यक्त गर्न पुगेका छन् । यथावसरमा टुँडिखेलमा भेट भएकी युवती र बाटोमा पानी पर्दा भेट भएकी केटीका तुलना गरेका छन् । त्यस्तै स्कुल, कलेज पढ्ने केटीहरु प्रारम्भमा जिज्ञासु भएपनि बाटोमा भेट हुँदा मुन्टो तर्काएर हिँड्ने गरेको यथार्थता कोट्याउँदै पत्रमित्रको प्रसङ्गलाई उजागर गरेका छन् । त्यसमा पनि प्रगतिशील बाबुले छोराको चिठी दिने र छोरीको चिठी लुकाउने, प्रगतिशील साथीहरुका घर जाँदा पत्नी, बहिनीलाई परिचय नगराउने तीतो यथार्थ यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।
ग उत्तर :
“आइमाई साथी” निबन्धका आधारमा त्यो समय र हालको समयमा आमुल परिवर्तन आइसकेपछि यो तत्कालीन नेपाली समाजमा नारी चेतनामा विकास नआइसकेकाले नारीहरु अझै पनि पुरुषसँग बोल्न हच्किने कतै कतै अझै पाइन्छ । तर समग्रमा अहिले धेरै जस्तो नारीहरु पुरुषसँग बोल्न धक मान्दैनन्, पुरुषसरह पुरुष साथी बनाउन, सँगै बसेर खान, एउटै कार्यालयमा काम गर्न, विदेश जान र वृत्ति विकास गर्न सक्षम भएका छन् । यसरी पाँच दशक पहिलेका नारी र समाज तथा आधुनिक सोच भएका नारी र समाजमा धेरै परिवर्तन आएको देख्न सकिन्छ । पहिलेका नारीहरु कुर्कुच्चा छोपेर, कपाल बाँधेर लजाउँदै हिँड्थे भने अहिलेका नारीमा शील स्वभाव र आचरणमा परिवर्तन आएको देखिन्छ । कता कता अझै पनि नारी र पुरुषको सोच खुम्चीएको पाइन्छ । त्यस समयको तुलनामा भने अहलिे आमूल परिवर्तन आएको र कालान्तरमा अझ परिवर्तन आई दुवैको सोचमा समानता आउने कल्पना गर्न सकिन्छ ।



अभ्यास


१.
क. पोषण    
ख. पृष्ठ        
ग. प्रिय        
घ. प्रेरणा
(प्रिय, पृष्ठ, प्रेरणा, पोषण)

२.
कीर्ति, पूर्व, आयुष्मान्, अतिवृष्टि, अभीष्ट


३.    
   तत्सव               तद्भव               आगन्तुक
   भाषण             बहिनी                 इमान
   विमान            सेतो                    कमिज
   कुशल             रुपियाँ                  खैनी
   नियम             बाजा                   पावर
   सन्तुष्ट                                    तारिख
   मूर्ख                                         जवाफ
                                                पसल
                                                कानुन



व्याकरण
१.

व्यक्तिवाचक      –    पन्नाकाजी, चन्द्रकला, काठमाण्डु, दुकुचा, मोतीमाया, शुक्रलाल, गंगालाल, लक्ष्मीप्रसाद, बागमती, मुनामदन, भानुभक्त, रामायण, सुन्दरीजल, साँखु ।
जातिवाचक        –    केटी, घर, गाई, जङ्गल, बाघ, भालु, आँगन, शहीद, देवकोटा, फुल, बँगैचा, आमा, बाबु, बाजे, नदी, पोखरी, रुख, मृग, सुसा, जुरेली, चरा, भेडा ।
समूहवाचक        –    साथी, हुल, ताँती, जमात, बथान ।
द्रव्यवाचक         ​–    पानी, दुध, गहुँ, तोरी ।
भाववाचक         ​–    बासाई ।



२.  

व्यक्तिवाचक            जातिवाचक          समूहवाचक           द्रव्यवाचक  

मेची                       मानिस                   समाज                ढोका
महाकाली                 साथी                      जोईपोइ              खाजा
मधेस                    ​ आइमाई                  छात्रा                  तरकारी
नेपाल                    ​ देश                        सङ्घ                 खरबर  
घाम                    ​   झ्यालखाना                                     ताल्चा



३.


मेरो नाम कल्पना पोख्रेल हो । म राजधानी काठमाडौँ बस्छु । मैले पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीमा साथी बनाएको छु । कहिलेकाहीँ पशुपति जान्छौँ । समूह बनाएर घुम्छौँ । मेरो बाल्यकाल साह्रै रमाइलोसँग बित्यो । हाम्रो बसाइ हसाई र मित्रता निकै राम्रो मानिन्छ समाजमा । हामी घाम ताप्दै सुन्तला, बदाम खान्थ्यौँ । कहिले बगैँचामा गएर फोटो खिच्ने रमाइलो गर्ने गर्छाैँ । यसरी आपसमा मित्रता राम्रो भए धेरै कुरा सिकिँदो रहेछ ।


सर्वनाम


अभ्यास :

म, जसले, मलाई, तीमध्ये, तिनीहरु, सबैप्रति, मेरो, हामी, यिनीहरु, मैले, यी अर्काे ।

विशेषण

अभ्यास :

विशेषण शब्दः
दश, उनको, बुढाबुढी, राम्रो, सज्जन, एउटा, दुवै, एक दोस्रा पिताजीका, प्रगतिशील, अरु, तितामिठा, त्यो प्रशस्त



अनुच्छेद :
दश महिना अगाडी सरीता कक्षाकोठामा पढाउँदै थिइन । उनको कलिलो उमेरमा विहे भएको भए पनि उनले आफ्ना बुढाबुढी आमाबुबाको राम्रो हेरचाह गर्थिन् । त्यसैले मलाई उनको बानी राम्रो लाग्थ्यो । उनका पति सज्जन थिए । मैले उनलाई निकै समय हेरेर टोलाहीरहेको थिएँ । एउटा बालीका बिहे पछि आफ्नो पठाइको खर्च भरपाई गर्ने अतिरिक्त कक्षा पठाउने गर्थिन् । दुवै लोग्ने स्वास्नीमा राम्रो मेलमिलाप थियो । एक दोस्रोलाई अत्यन्त विश्वास गर्थे । पिताजीका कुरा उनीहरु कहिल्यै टुक्र्याएनन् । उनीहरुको प्रगतिशील जीवनमा कसैको आँखा नलागोस भन्ने मेरो चाहना थियो तीतामिठा कुराकानी म उनीसँग गर्थेँ । त्यो उनको प्रशस्त माया पाएकोमा उनका सासू–ससुरालाई उनी प्रति गौरब थियो ।

क्रियापद

अभ्यास :

१.

नबस्ने, गर्छ, छन्, थिएन, उब्जियो, हेरे, सम्झँदा, पुग्दा सकेन, रहेछन्, लाग्यो, गर्ने, दिने, हुन्छ, देख्न लाग्यो, गर्ने, दिने, हुन्छ, देख्न लाग्यो ।

२.

म बिहानै उठ्छु र दैनिकी नुवाइधुवाई गर्छु, अनिमात्र खाजा खान्छु । खाजा खाएपछि विद्यालय जानुपूर्व बुबा आमासँग आज्ञा लिन्छु । विद्यालयको पढाइ सकिएपछि साथीहरुसित रमाइलो खेल खेल्छु । खेलेर थाकेपछि घर जान्छु । मेरो घरमा आमाले खाजा राख्नु भएको हुन्छ । त्यो खाजा खान्छु र आफ्नो गृहकार्य गर्न बस्छु ।

वर्ण विन्यास

१.

मस्तिष्क, निर्माण, विद्धान, विश्लेषण, प्रतिशत, शक्ति, बुद्धि, प्रतिष्ठा, अवस्था, निष्क्रिय, वर्गीय, युगीन प्रभाव, ग्रामीण, जीवन कृषिकर्म अधिकारप्रति, आसक्ति, मानव, मस्तिष्क, अनुसन्धान, आवश्यक

२.

पश्चिम, निश्चल, दृष्य, शील, शीला, श्रावण, राशी, आश्विन, सबै, वंश, शासन, प्रशंसा, यशस्वी, शिखर, शुल्क, ईष्र्या, प्रेषक, वार्षिक, आयुष्मान्, उषा, भाषण, मञ्जुषा, निषेध, शोषक, बालिका, बहिरङ्ग, अवमूल्यन, प्रवीण, मनस्वी, मूर्तिवत्, पाश्विक ।

३.

निष्क्रिय, असम्भव, कल्पना, विचार, अस्वाभाविकता, साधारण, सङ्ख्या, समाज

५.

कोट, गम्छा, गरीब, टी–सर्ट, ब्लाउज, रिबन, फ्लिप, सकुल, पसल, च्याङ्वा, जिम्बु, कम्प्युटर, मोबाइल, टेलिफोन, रिफ्रिजिरेटर ।

६.

सहर, रेल, मोटर, होटेल, रेष्टुराँ ।

७.

मिटिङ, लालटिन, गरीब, मुलुकी, हजुर, सिन्दुर, शहीद, रसिया, युरोप, डायरी ।

८.

दैनिक प्रत्रिका, साइन वोर्ड, टेलिभिजन आदिमा प्रसारित तथा विज्ञापन गरिएका सामग्रीहरुमा प्रयुक्त अशुद्ध, त्रुटी देखिन्छन् । यसतर्फ विचार गर्दा व्याकरणको महत्व नबुझेको र त्यसलाई गलत प्रक्रियाले प्रस्तुत गरेको देखिन्छ । नेपालमा अहिलेसम्म आदर्श व्याकरण लेखिएको छैन । शब्दकोषमा हेलचकराइ र सरकारी पक्षको उदासीनता यसको जड कुरो मान्नु पर्छ । व्यक्ति व्यक्ति फरक व्याकरण र वर्णविन्यासलाई आधिकारिक मानने यो अन्योलको कुरा हो । हाम्रो देश छिमेकी भारतमा पनि मानक भाषाको प्रयोग गरिएको छ । तर नेपालमा आधिकारिक व्याकरण र शब्दकोष नआइसकेकाले यस्तो विकृति फैलदै छ । तसर्थ यस तर्फ विद्धानहरुको ध्यान आकर्षण गराउन आवश्यक देखिन्छ ।

अभिव्यक्ति

अनुच्छेद लेखन

             “राज्य सञ्चलानमा महिलाको भूमिका बढाउने उपाय”

राज्य सञ्चालन प्रक्रियालाई लैङ्गीक समातामूलक बनाउन महिला सहभागिता अनिवार्य हुन्छ । महिलाको भूमिका अझ बलियो पार्दै देश विकासमा टेवा पु¥याउन उनीहरुलाई पर्याप्त ज्ञान र सीप आवश्यक देखिन्छ । आगामी दिनमा राज्य संचालनका लागि महिलाको भूमिका बढाउन सम्बन्धित निकायले निम्न कुरामा विचार पु¥याउन आवश्यक देखिन्छ । जस्तै सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु पर्ने र यसमा महिला तथा पुरुषको समान सहभागिता गराउनु पर्ने, सशक्तिकरण सम्बन्धी  गतिविधि जिल्ला देखी गाउँस्तर सम्म सञ्चालन गर्नु पर्ने राज्यले यस सम्बन्धि नीति नियम बनाउनु मर्ने निश्चित समयका लागि राज्य सञ्चालनका क्षेत्रमा महिला आरक्षणको व्यवस्था गर्ने, स्रोत साधनमा महिलाको पहुँच बनाउन नीति निम बनाउनुपर्ने, आय आर्जनमा महिलाका लागि विशेष अवसर दिइनु पर्ने । आदि उपाय अपनाउनु आवश्यक देखिन्छ ।

मधु मालतीको कथा
बिशेस्वरप्रसाद कोइरालाको मनोबैज्ञानिक प्रवृति र गुरुप्रसाद मैनालीको सामाजिक यथार्थवादी शैलीलाई एकै ठाउँमा ब्यक्त गर्ने कथाकार रमेश विकल प्रगतिशील कथाकार हुन् l बिपन्न वर्गप्रति सहानुभूति प्रकट गर्दै सामन्ती वर्गको शोषण अन्याय अत्याचार लाइ बिद्रोह गर्ने कथाकार विकलका कथामा गरिब जनजीवनका समस्या बाध्यता र विवसता व्यक्त गरिएको पाइन्छ l काठमाडौँ वरिपरिको परिवेशलाई कथामा व्यक्त गर्ने कथाकार विकल्का कथामा वर्गीय द्वन्द, असमानता, अन्धविस्वास जस्ता विषयलाई प्रमुखताका साथ प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ l सामाजिक यथार्थको धरातलमा बालमानोविज्ञानलाइ प्रस्तुत गरिएको यस मधु मालतीको कथामा वर्गीय विभेद, जातीय असमानता र बालमस्तिस्कलाई प्रस्तुत गरिएको छ l नेपाली समाजमा विद्ध्यमान वार्गभेदको अवस्थालाई कथामा शंकर र गौरीको परिवार बाट प्रस्तुत गरिएको छ l विपन्न वर्गीय समाजको मर्म र वेदनालाई मार्मिक रुपमा प्रस्तुत गरिएको यस कथामा बाल मनको सुक्ष्म विस्लेषण गरिएको छ l अबोध बालसंसारमा बाधक भएर उभिने समाजको विभेदपूर्ण संरचना प्रति कथाकार आक्रोशित पनि भएका बुझिन्छन् l उच्च वर्गीय समाजको दमनकारी मनोवृत्ति कथामा प्रस्तुत गर्दै लोक कथाको पृष्ठभूमिमा नेपाली समाजको भेदभावपूर्ण अवस्थालाई कथामा चित्रण गरिएको छ l

समाजमा असमानता र वर्ग विभाजन भएपनि बाल मस्तिस्कले त्यसको बोध नगर्ने कुरालाई कथामा शंकर र गौरीको घनिष्ट सम्बन्धबाट पुस्टि गरिएको छ l बालबालिकाले लौकिक र अलौकिक सन्दर्भ र अपरिपक्व मानसिकताले ठुलो र सानो रुपको भेदभाव महसुस गर्न नसक्ने मनोवैज्ञानिक सत्यका कथामा संकर र गौरी मार्फत प्रस्तुत गरिएको छ l कथाको जस्तै मधुकरको बासुरीबाट मालतीरुपी गौरीलाई बोलाउन चाहनु, आफ्नी आमा संग घोडाको माग गर्नु, मधुकरले जस्तै साहसी काम गर्न उत्प्रेरित हुनु, गौरीको सम्पन्नताको बोध नहुनु, आदि संकरको मनोदशा हो भने मालतीझैं मधुकररुपी संकरलाइ पारिवारिक विरोध भएपनि सकेसम्म साथ दिनु, बादलपारीको सहरमा जाने इच्छा गर्नु, आफ्नै फुपुदिदिलाई बोक्सी बुढी भन्नु, आदि गौरीको बाल मनोदशा हो l यसरी दुइ बालपात्रको मानसिक अवस्थालाई कथामा देखाइएकोले यो कथा बाल मनोबैज्ञानिक कथा हो भन्न सकिन्छ l

सामन्ती वर्गले गरिब वर्ग प्रति गर्ने रुखो व्यवहारलाई कथामा प्रस्तुत गरिएको छ l गौरीको परिवारले संकर्लाई गरेको अपमान, तिरस्कार र घ्रिनाले सम्पन्न वर्गको क्रूर,अविवेकी र अमानवीय सामाजिक यथार्थलाइ प्रस्तुत गरेको छ l धनी वर्गले गरिबलाई मान्छेनै नठान्ने, धनीको छोराछोरीसंग हेलमेल नै गर्न न हुने अन्याय पूर्ण सामन्ती सोच कथामा गौरी र संकरको घनिष्टतालाइ टुक्रा पारिदिएबाट प्रस्ट हुन्छ l त्यसैगरी गरीबको छोरो संकरसित बढेको मित्रतालाई वियोगमा पुर्याउन गौरीका परिवार बसाइ नै सरेको यथार्थता पनि कथामा प्रस्तुत गरिएको छ l गरिबको चाहना, इच्छा , आकांक्षा, सम्पन्न वर्गको दमनले पुरा न हुने तथ्य लाइ कथामा संकरको घोडालाइ गौरीको मोटरले किचीमिची पारिदिएको प्रसंगले पुस्टि भएको छ l यसमा फुपुदिदिको गालीले गर्दा संकर सिकिस्त रुपमा बिरामी पर्नुले पनि यस कथाको मनोवैज्ञानिक पक्षलाइ दर्साएको छ l

प्रश्नोत्तर
पठन बोध

२. क

अ उत्तर :

यो भनाइ शङ्करको बाबुको हो ।

आ उत्तर :

समाजमा धनी, गरीब, शिक्षित, अशिक्षित विभिनन वर्गका मानिस बस्छन् । बाहिर ठूला बडा भित्री रुपमा नीच स्वभावका मानिस पनि हाम्रो समाजमा बस्छन् । तिनको प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष प्रभाव गरीबहरुमा परिरहेको हुन्छ । शङ्करका बाबुले घोडा किनिदिने माग छोराको पु¥याउन नसक्ने अवस्थामा यो अभिव्यक्ति यहाँ व्यक्त भएको छ ।

इ उत्तर :

यो कथन शङ्करले घोडा किनिमागेको सन्दर्भमा भनिएको हो ।

ई उत्तर :

यस कथांशपछि शङ्करलाई गौरीको सङ्गतबाट परै राख्ने सन्दर्भ आउँछ ।

उ उत्तर : यस कथांशको साथ मानिस सङ्गत विष सरह हुन्छ ।



ख.

अ उत्तर :

शङ्करले बाइस्कल चढेको देखेर दिदीआमाले लडाइदिई त्यही भएर गौरीले शङ्करलाई दिदी आमाको घर नजाऊ भनेको हो ।

आ उत्तर :

गौरीले बाल स्वभाव अनुसार फुपूदिदीको त्यो दुच्छर स्वभावलाई बोक्सी बुढी भन्नु उपयुक्त नै हो ।

इ उत्तरः  

शंकर गरिव छ र गौरी धनीको छोरी हो । यी दुबै एउटै टालामा बस्ने बाल दौतरी हुन् । फुपूआमाले गौरीको मेल शंकर सित भएको र आफूलाई बोक्सी बढी भनेकाले छोटोको संगतले बडा विग्रिन्छन् भन्न खोजिएको हो ।

ई उत्तर :

यस अनुच्छेदमा  धनी र गरीब भनी आर्थिक रुपमा र स्वभावगत रुपमा छोटा र बडा भनिएको छ ।यस अनुच्छेदमा  धनी र गरीब भनी आर्थिक रुपमा र स्वभावगत रुपमा छोटा र बडा भनिएको छ ।

उ उत्तर :

गौरी र शंकरका बीच सौहार्द भेदभाव नभएको सम्बन्ध देखा पर्छ ।



अभ्यास

१. उत्तर :  

लोककथामा मधुकर र र मालतीको मिलन देखाइएको छ । उनीहरुको मिलनमा दैवी शक्तिको प्रयोगले काम गरेको छ । तर हाम्रो लोक जीवनमा आपसी सौहार्द, मेलमिलाप र सदाचारको कमी छ । समाज धनी–गरीब, उच–नीचको भेदभावले ग्रस्त छ । बाल स्वाभमा सम्पन्न परिवारकी छोरी गौरी र विपन्न परिवारको छोरा शङ्करका बीच हिमचिम र मेल छ । बालबालिकालाई सम्पन्नता र विपन्नताको रोगबाट विमुख देखाइएको छ । फुपूदिदी जस्ता छुच्छर र सामाजिक दुव्र्यवहारका कारण शङ्कर गौरीको विछोड भएको छ ।

२. उत्तर :

“मधुमालतीको कथा” सामाजिक कथा हो । यो कथा बालमनोविज्ञानमा आधारित छ । हाम्रो समाजमा घट्ने घटनाको यथार्थ चित्रण गरिएको यस कथामा बालबालिकाहरु तिरस्कृत हुन्छन् । उनीहरुमा विभेद गर्ने तत्व हाम्रो समाजमै छन् भन्ने यस कथा मार्फत दर्शाइएको छ । जो आफ्नो सम्पन्नताका आडमा गरीब र विपन्न वर्गका छोराछोरीलाई माग्ने छोराको संज्ञा दिन्छन् । शङ्कर गौरीलाई भित्री दिलबाट माया, स्नेह र आदर भाव राख्दछ । समाजमा देखिएको धनी र गरीबको सीमा मेट्न नसकिएसम्म यस्तै भेदभावपूर्ण व्यवहार हुन्छ भन्ने यस कथामा भन्न खोजिएको देखिन्छ।

बालबालिकाहरुमा सामाजिक छेकवार र विभेद हुँदैन । उनीहरु निष्कलङ्कित हुन्छन् । जसरी  मधुकरले मालतीलाई प्रेम गर्दछ  र मालतीको विछोडमा मधुकर विह्वल भएको छ । त्यसरी नै शंकरले गौरीलाई आन्मिक प्रेम गर्दछ र आफु विरामी पर्दा बाँसुरी बजाउँदा गौरी टुप्लुक्क आईपुग्छे भन्ने भ्रम शंकरले राखेको छ । जति बाँसुरी  बजाएपनि गौरी आइन । गौरीलाई छक्क पार्नु र आफ्ना पौरुष देखाउन शंकरले मधुकरको घोडा भ्याइदिन आमासँग देखाउन शंकरले मधुकरको घोडा भ्याइदिन आमासँग ढिपी गर्दछ । गौरी पनि शंकरलाई माया गर्छे । आफु टोल छोेडेर जानुपर्दा खिन्नता प्रकट गर्छे ।

३. उत्तर

नेपाली समाजमा विभिन्न बर्गका मानिसहरु बस्छन् । त्यसैले समाजमा बर्गीय विभेद देखिन्छ । मानिसहरु आफुलाई ठूलो र भट्ट सम्झिन्छन् । यस्तो मनोवैज्ञानिक समस्याले ग्रस्त समाजमा बाल बालिकालाई प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष प्रभाव पार्नु स्वभाविकै छ । गरीब र धनीको छुट्टाछुट्टै वर्ग बनेको समाजमा पाइन्छ । जुन समाजको हित विपरित र यसको प्रभाव प्रत्यक्ष बालबालिकामा परेपनि समाजले नै बालबालिका बीच भेदभावको वातावरण सृजना गरेको बुझिन्छ । धनीका छोराले गरीबका छोरासित सम्बन्ध बढाए पारिवारिक प्रतिष्ठामा आँच आउने कुरा सुने बालबालिकाले आफुलाई उच्च कुलोत्यन्न, सम्पन्न सम्झन्छन् । बालक जन्मदै भेदभाव गर्ने सक्ने भएको हुँदैन । उसलाई हाम्रो समाजको वर्गीय रेखाले विस्तार विस्तारै पारिवारिक मर्यादा, रीति–नीति र चालचलन सिक्दै हुर्किन्छ र समाजको आचरण सिक्दछ । त्यसैले कुनै पनि बालकलाई वर्गीय विभेद गर्न समाजले नै सिकाउँदछ । किनकी कुनै पनि बालको घर पछिको पाठशाला आफ्नो समाज नै हुन्छ । तसर्थ बालबालिकाका बीचमा विभेद सिर्जना गर्ने मुल कारण समाजनै हो ।

४ उत्तर :

मधुमालतीको कथा एक सामाजिक, आर्थिक, बालमनोवैज्ञानिक विचारमा आधारित छ । यो कथामा कथाकारले प्रगतिशील भावना व्यक्त गरेका छन् । नेपाली समाज सम्पन्न र विपन्न गरी दुई भागमा विभाजित भएको, विपन्नले आफुलाई सानो र सम्पन्नले आफूलाई ठूलो भन्ने रोगले ग्रस्त हाम्रो नेपाली समाज विकासका लागि हानिकारक ठानिन्छ । यस कथामा प्रयुक्त घटना नेपाली समाजमा देखिएको सामाजिक विभेदकता र त्यसले पार्न सक्ने दुरगामी प्रभावलार्य कलात्मक भाषामा प्रस्तुत गरिएको छ । आर्थिक दृष्टिले सम्पन्न र विपन्न वर्गमा चालमेल र उठबस नहुँदा टोलै छाडेर जानुपर्ने बाध्यात्मक परिस्थितिको शिकार भएको यथार्थ अवस्थालाई निकै रोचक र प्रभावकारी ढङ्गले यस कथामा प्रस्तुत गरिएको छ । यस कथामा बालबालिकाको मनोविश्लेषण गरी उनीहरुको भावना धारणालाई निकै शुक्षम रुपमा प्रस्तुत गरी वर्गीय विभेद प्रष्ट पारिएको छ । समग्रमा कथा प्रभावकारी र निकै रोचक देखिन्छ ।



पात्र परिचय लेखन

क. “गौरी”

गौरी धनी बाबुकी एक्ली छोरी हो । उसमा आफु धनी बाबुकी छोरी हुँ भन्ने घमण्ड छैन । ऊ उसको स्वभाव अनुसार शङ्करसित खेल्ने, रमाउने, आ–आफ्ना भावना साटफेर गर्ने गर्दछे । ऊ शङ्करको बाल दौतरी हो । गौरी निश्चल निश्वार्थ निर्दाेष देखिन्छे । गौरी शङ्करको छलकपट र बेइमानी नजान्ने बाल प्रमिका हो ।

ख. “शङ्कर”

शङ्कर गरीब बाबुको छोरा हो । उसमा अहम जिज्ञासु केठी हठी र जिद्धीवाल स्वभाव छ । उसको नजिकै बस्ने धनी बाबुकी एक्ली छोरीलाई अन्तर दिलदेखि माया गर्छ । प्रायः शङ्कर कथामा गौरीलाई आफ्नो बनाउने प्रयत्नमा लागेको देखिन्छ । गौरीले अहिले तिमी केटाकेटी छौ भन्दा खिस्रिक्क हुन्छ । तर पौरुष झिकेर गौरीलाई घोडामा पछाडि राखेर यो दृष्ट समाजभन्दा निकै टाढा बादल पारीका देशमा लैजाने मनसाय प्रकट गर्छ । ऊ विरामी हुँदा पनि गौरीलाई सम्झन्छ । बाँसुरी बजाएर डाक्दा पनि गौरी नआएकोमा आमासँग गुनासो गर्छ । अन्ततः प्लाष्टिकको घोडा लिएर गौरीकहाँ गएको शङ्कर गौरी बसाई सर्दै गरेको देखेर विफल भएर घर फर्कन्छ । यस कथामा शङ्कर प्रमिका रुपमा देखिए पनि उसको भूमिका सहज र स्वाभाविक छ ।

ग. “दिदीआमा”

दिदीआमा गौरीकी फुपूदिदी पर्छिन् । यस कथामा गौरीको भनाइमा दिदीआमा बोक्सी बुढी र शङ्करका बुझाईमा राक्षसनी हो । उसको नकारात्मक सोच र क्रियाकलापको प्रभाव गौरी र शङ्करको परिवारमा परेको छ । जसले गर्दा गौरीका बुबाले बसाई सरेको र त्यसले गर्दा गौरी र शङ्करको बिछोड भएको छ । दिदीआमाका नजरमा समाजका गरीब गुरुवा चाहिँ ‘माग्ने’ देखिन्छन् र छोटा मानिन्छन् । ऊ धनले मात्तिएकी आइमाई हो । उसकै आँखाबाट माया, ममता भन्ने कुराको ज्ञान छैन । ऊ यस कथामा विवेकहीन, स्वार्थी पात्र हो ।



व्याकरण
अभ्यास        

(नामयोगीबाट)

म साथीसँग खेल्न जान्थेँ । मेरो पढाइतर्फ खासै मन लाग्दैनथ्यो । साथीसित खेल्न पाए म निकै खुसी हुन्थेँ । म मेरो साथीमार्फत उसको घरमा जाँदा उसको बुबाले भनेअनुसार ऊ पनि मलाई मन पराउँदथ्यो । कहिले काहीँ उसको बुबा समेत हामीसँग खेल्नु हुन्थ्यो । जब ऊ र म कोठाभित्र बसेर कुरा गर्दै थियौँ । खाटमुनिबाट सर्प निस्कियो । हामी निकै डरायौँ । उसको बुबाले त्यस सर्पको हत्या गर्नु भयो ।



संयोजक

अभ्यास

१.

समेत, र, अथवा, तर

२.

दैनिकी

म विहानै उठ्छु र आफ्नो दैनिकी क्रिया गर्छु । जब आफ्नो बिहानी क्रिया सिदिन्छ तब खाजा खान जान्छु । खाजा चिया पछि पढ्न बस्छु । मेरो साथी अनि म संगै बसेर पढ्छौँ । जुन कुरा मलाई गाह्रो लाग्छ, त्यो म ऊसँग सोध्छु । हामी दुवै निकै मिल्ने, एक अर्कालाई सघाउने साथी हो । हाम्रो साधारण जीवन खुसीले भरिएको छ ।

विस्मयादि बोधक

१.

उफ, धत्, हगि, स्यावास, ए

२.

उफ ! आज राती मैले कस्तो सपना देखे । मलाई कसैले पछाडिबाट खुकुरी प्रहार गरेको । धत् ! यस्तो सपना कसरी आयो होला, अनि मलाई हल्का चोट लागेछ । त्यसपछि म त्यहाँबाट भागेर घरमा आएछु । ए ! बा भनेर कराएछु । बाबाले ढोका खोल्ने वित्तिकै म जागेँ । सपना पनि कति अनौठो हुँदो रहेछ हगि । विपनामा हुनै नसक्ने पनि सपनामा देखिदो रहेछ नि ?

निपात

१.

र, नि, पो, त, खोइ, नाइँ, उ, न, ल, रे, लौ, क्या, है ।

२.

सानासाना बालकहरु खेल्नु, पढ्नु र आफूले देखेको कुरा कापीमा टिपोट गर्नु राम्रो बानी हो । यसो गर्दाको असफल भएको छ र ! तिमी पनि पढ, लेख र टिपोट गर त, के हुन्छ ? आजका ठूला मानिस पहिले बालकै थिए नि । राम्रो काम गरे पढ् पो तिमी ज्ञानी र सज्जन मानिन्छौ । तिमी ठूलो मानिस होइन असल मानिस बन्न बन । मैले अगि नै भने हगि तिम्रो लक्ष्य आकाशझैँ विशाल, सगरमाथा झैँ उच्च र सागर झैँ गम्भीर हुनु हो ।

लेख्य चिह्न

अभ्यास

उद्धरण चिह्न                   “ ”

रिक्त पद                 ..............

पूर्ण विराम               ।

योजक                         ”

अल्पविराम               ,

विस्मय चिह्न                   !

प्रश्न चिह्न              ?



बुँदा टिपोट

१. विश्वको सर्वाेच्च शिखर सगरमाथा नेपालको पहिचान र विशेषता,

२. रारा, फोक्सुन्डो, च्छो रोल्पा, दुध पोखरी, रमणीय र महत्वपूर्ण हिमालहरु

३. केही वर्षदेखि विश्वमा जलवायु परिवर्तन यस समस्याले गम्भीर प्रभाव परेको,

४. मानवले निर्माण गरेका स्रोत साधनद्धारा प्रकृतिमा गम्भीर प्रभाव, यो चुनौती देखिएको,

५. केही हिमताल ध्वस्त हुने स्थिति, ती तालहरु नष्ट भएमा भयानक वातावरणीय समस्या निम्त्याउने ।



बोध

प्रश्नहरु

क उत्तर :

१२ करोड वर्ष अगाडि भौगर्भिक उथलपुथल हुँदा उत्तरतर्फको युरेसियन प्लेट र दक्षिणमा रहेको भारतीय उपमहाद्धिपको प्लेट एक आपसमा ठक्कर खाँदा हिमालको उत्पत्ति भएको हो ।

ख उत्तर :

नेपालको भूधरातलीय बनोटमा उचाइका दृष्टिले तराईको समतल भूक्षेत्रको उचाई समुद्रदेखि ६० मि. छ भने उत्तरको सगरमाथा हिमालसँग पुग्दा यस धरातलको उचाई ८,८४८ मि. सम्म पुग्दछ ।

ग उत्तर :

नेपालका विभिन्न भुभागमा विद्यमान तालतलैया, दह, कुण्ड, पोखरी एवम् सिमसार हाम्रा विकासका धरोहरहरु हुन् ।

घ उत्तर :

तालतलैया, कुण्ड र सिमसार जस्ता स्रोतहरु विकासका लागि आधार बन्दै आएका छन् । उदाहरणका लागि कास्की जिल्लाको फेवा तथा वेगनास तालहरुलाई लिन सकिन्छ जसले पोखराको मनोरमतालाई प्रसिद्धिको शिखरमा पु¥याइ दिएका छन् ।

ङ उत्तर :

समतल    – सम्मो जमीन भुक्षेत्र

भूगर्भविद  – भौगोलिक विविधताको बारेमा विश्लेषण गर्ने अधिकारी

भलादमी
नेपाली साहित्यमा धेरै विधामा कलम चलाएर विशिष्ठ पहिचान बनाउने साहित्यकार लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मुलत: कबि हुन् भने त्यसपछि उत्कृष्ट निबन्धकार हुन् l नेपाली निबन्ध परम्परामा निजात्मक शैलीलाइ भित्र्याएर उचाईमा पुर्याउने निबन्धकार देवकोटा आफ्ना निबन्धको विषय उच्च राष्ट्र भक्ति जातीय मोह, प्रकृति, प्रेम आदि चयन गर्छन l मानवता, अतित प्रति मोह, वर्तमान जीवन पद्धती प्रति असन्तुस्टी, निबन्धकार देवकोटाका निबन्धगत चिनारी हुन् l समसामयिक विषयमा देखिएको विकृति विसंगति र अन्ध विस्वासलाइ काव्यात्मक भाषा शैलीले व्यंग्यका साथ प्रस्तुत गर्दै सुधारवादी आकांक्षा व्यक्त गर्ने उत्कृस्ट निबन्धकार लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा हुन् l

विचार प्रधान भएको यस भलादमी निवन्ध निवन्धकlर देवकोटाको उत्कृस्ट व्यन्ग्य निवन्ध हो l अरुको हित चिताउने, परोपकारी र समाजसेवी व्यक्ति भलादमीको रुपमा चिनिने तर आजको समयमा घमण्डी रवाफिला र आडम्बरी व्यक्तिहरु भलादमीको रुपमा चिनिएको कुरा व्यन्ग्यताका साथ निवन्धमा प्रस्तुत गरिएको छ l आजका भलादमिमा भएका विकृति र बोक्रेपनलाइ सुक्ष्म रुपमा केलाउदै पण्डित, गुरु र भलाद्मी जस्ता शब्दको प्राचिन महत्व हराउदै गएको यथार्थता निवन्धमा भेटाइन्छ l बाहिरी सजधज,कृत्रिम बोलि, हिडाई, हसाइ र पोशाकमा आजको भलादमीपनले पहिचान बोकेको आत्मप्रदर्शन, आफ्नो प्रसंशा अनि तडक भडक शैली भलादमीका विशेषता भएको यथार्थतालाइ निवान्धकारले प्रस्तुत गरेका छन् l सत्य, इमान्दार र सच्चरित्रताका वास्तविक भलादमीहरु पाखा लागेका, बाहिरी आकर्शंनको ठाउँमा भलादमीले आफुलाई चिनाएको, ज्ञान भन्दा शरीर र आवरणलाई आजको भलादमीले महत्व दिएको विसंगति प्रति व्यंग्य गर्दै ग्यान, आत्मबोध र वास्तविकतालाइ विर्सन न हुने विचार निवन्धमा प्रस्तुत गरिएको छ l

निष्ठावान, इमान्दार र स्वावलम्बी व्यक्तिलाई यथोचित मानसम्मान दिनुपर्ने मूल भाव भएको यस निवन्धमा साहित्य, शिक्षा, धर्म र राजनीति हरेक क्षेत्रमा आधुनी भलादमीको विकृति मौलाएको कुरा प्रस्तुत गरिएको छ l मौलिक अस्तित्वको खोजी, सादा जीवनको आग्रह, कृत्रिमता र अप्रक्रितिकताको विरोध गर्दै सत्य र  वास्तविक भलादमीको पहिचान हुनु पर्ने विचार निवन्धमा मूल भावको रुपमा प्रकट भएको पाइन्छ l भौतिक र अध्यात्म विचको व्याबहारिक सत्यतालाई ग्रहन गरि हिड्ने व्यक्तिलाई भलादमी भनिएको यस निवन्धमा अध्यात्मवाद भित्र भएको अन्धविस्वास र विकृतिलाई हटाउँदा बाँकी हुने मानवीय चिन्तन भलादमी हुने चिन्तन निवन्धमा मूल भावको रुपमा पाइन्छ l



प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
१.  

लवज    –    बोली        टक    –    पैसा
कोरा    –    खद्दर        वाङ्मुख    –    प्रवत्ता
खुस्बु    –    बास्ना        पानीदार    –    चमक भएको
निर्भर    –    आश्रित        विनय    –    नम्रता
दोधार    –    अन्योल        परिधान    –    पहिरन
प्रतिनिधी    –    वारिस        विज्ञापन    –    प्रचार
आभूषण    –    गहना        विचित्र    –    अनौठो

२.

सूक्ष्म    –    स्थल        आधुनिक    –    प्राचीन
आकर्षण    –    विकर्षण        फुर्तिलो    –    जुम्सो
साधारण    –    असाधारण        हाँसो    –    रोदन
सत्य    –    असत्य        प्रशंसा    –    निन्दा
प्रेम    –    घृणा        आध्यात्मिक    –    भौतिक
नक्कली    –    सक्कली                

३.

भडक    –    आज रामको घरमा विहेको भडक छ ।
घरबुने    –    आधुनिक समयको कपडा नलगाएर अहिले घरबुने कपडा कसले लगाउँछ ।
गजुर    –    पण्डितले मन्दिरको गजुर देखाएर आफु त्यहाँ पुजारी भएको कुरा खुलाए ।
रेसमी    –    मैले प्रमिकालाई रेसमी मुलायम साडी उपहार दिएँ ।
चुम्बक    –    चुम्बकले फलाम तान्छ ।
दृष्टि    –    रीसायर हेर्ने दृष्टि नै फरक हुन्छ ।
गोचर    –    चिसो तातोको पारख गर्नु गोचर हो ।
चित्तशुद्धि    –    मानिसले पूजा पूर्व चित्तशुद्धि गर्न पञ्चगव्य खाने गर्दछन् ।
सहभाव    –    मित्रतामा सहभाव भयो भने राम्रो हुन्छ ।

पठनवोध

प्रश्नहरु

क

अ उत्तर :
आधुनिक भलादमीको प्रमाणपत्र शरीर उपर विज्ञापन गरिएको हुन्छ तर विद्याको सर्टिफिकेटले काम नदिने भएकाले त्यसलाई कोठाको बाकसमा थन्काएर राखिन्छ ।
आ उत्तर :
उपयुक्त निबन्धांशमा बोक्रे र आडम्बरी भलादमीलाई चिनाइएको छ ।
इ उत्तर :
निबन्धकारले आँखीभौँको मसिनो केशले ओठ र गालाको फिक्का हलुका लालीको सुस्त चढाइ भएको व्यक्तिलाई उत्तम श्रेणीको भलाद्मी मानेका छन् ।
ई उत्तर :
भलाद्मीको विशिष्टता हिँडाइको कला, लम्काइ, हाउभाउ, हास्य र बोलीबाट थाहा पाइन्छ ।
उ उत्तर :
यस निवन्धांशको मूल आशय सत्य बीचैमा रहन्छ । तर अहम् र घमण्डको प्रदर्शन गर्नेहरु आफैँलाई भलाद्मी ठान्दै समाजलाई दुषित बनाइरहेका छन् भन्नु हो ।



ख

अ उत्तर :
भलादमीले समाजमा आफ्नो परिचय बाहिरी देखावटमा बनाउँछ । उसको दृष्टि गोचर दुनियाँसँग सम्बन्ध राख्दछ ।
आ उत्तर :
भलाद्मी र फुस्रा सि..............को जीवनसम्बन्धी दृष्टिमा पहिलाको दृष्टि गोचर दुनियाँसँग सम्बन्ध राख्ने र पछिल्लाको जगत् आँखाको पहुँच पार हुने, भिन्नता छ ।
इ उत्तर :
भलाद्मीको फुस्रा सि.........का बारेमा पागलजस्तो रङ्मगाइरहेको देखिन्छ ।
ई उत्तर :
निबन्धकारले भलाद्मीलाई भौतिकवादको प्रतिनिधी र सिद्ध बाबालाई माहात्मा आध्यात्मवादको वाङमुख मानेका छन् ।
उ उत्तर  :
यस निबन्धांशमा व्यक्त भएको भलाद्मी सम्बन्धी दर्शनको निष्कर्ष सत्य बीचैमा रहन्छ भन्नु हो ।


अभ्यास



१ उत्तर :

निबन्धकार देवकोटा साहित्य भलाद्मीलाई पनि व्यङ्ग्यको तारो बढाउन पछि परेका छैनन् । निबन्धकारले साहित्यकारलाई सटीक पाराले व्यङ्ग्य हान्ने काम गरिएको पाइन्छ । उनले साहित्यक निबन्धका बारेमा लोकप्रियता र देखावटमा लाग्ने बोक्रे कवि या लेखकहरु विचार र शब्दलाई छाडेर अलङ्कारका पछि लागेमा साहित्यका भलाद्मी बन्छ भन्ने पाइन्छ ।

२ उत्तर :

निबन्धकार देवकोटाको यस भलाद्मी निबन्धले विशेष गरेर मानवीय कमजोरीको तीव्ररुपमा व्यङ्ग्य गरेको देखिन्छ । यस व्यङ्ग्यात्मक निबन्धमा ज्ञानीभन्दा बोक्रे र आडम्बरी व्यक्तिलाई प्रहारको निसाना बनाइएको देखिन्छ । जसले ज्ञान आर्जन गरेको छैन । ऊ परिधानमा रमाउँछ र सडकका गल्लीहरुमा तडकभडक गर्दै हिँड्छ । यस्ता बोक्रे व्यक्तिलाई गल्लीका भुस्याहा कुकुरले पनि भुक्दैन भनेका छन् । ज्ञान आर्जन गरेको व्यक्ति उपकारी, नम्र र नक्कली भलाद्मी आडम्बरी भई दुनियाँलाई झुक्याउँदै हिँड्छन् भन्ने अभिव्यक्ति उनले यस निबन्ध मार्फत व्यक्त गरेका छन् । सच्चा र इमान्दार व्यक्ति बाह्य परिधानभन्दा आत्मशुचितिर लाग्दछ । उत्तर घस्ने चस्मा पहिरने र छडी हल्लाउँदै रबाफ देखाउँदैन भन्दै शिक्षक, साहित्यकार सबैलाई सटीक र सरल पाराले व्यङ्ग्य हान्ने काम उनले गरेका छन् ।

३ उत्तर :

सच्चा र इमान्दार व्यक्ति बाह्य परिधानभन्दा आत्मशुचितिर लाग्दछ । शील स्वभाव र आनीवानी राम्रा भएको व्यक्ति बाह्य तडकभडक र विज्ञापन गर्दैन । जो चैते स्वभावका छन् उनीहरु रङ्ग र रेशममा विश्वास गर्छन् र उत्तर छर्केर दुनियाँमा विज्ञापन गरी हिँड्छन् । यो जमाना नक्कलीको हो । जुन मेघ बर्सदैन त्यसले बढी गड्याङ्गुडुङ गर्दछ भनेझैँ नक्कली जमानाका मानिसहरु विद्याको सर्टिफिकेट कोठाको बाकसमा थन्काएर बाह्याडम्बर गर्दै हिँड्छन् । उनीहरु माडवारी, सूचीकार, कस्मेटिक पसल जहाँ फेसन पाइन्छ त्यही धाउँछन् । यस्ता नक्कली मानिसहरुको संख्या दिनानुदिन बढ्दै छ । तर सक्कली महात्मा पछाडि परेका छन् । अहिले जमाना नक्कलीको छ । यस्तो समयमा सही माहात्मा छुट्याउन कठिन छ । यो हाम्रो विडम्बना पनि हो ।



व्याकरण
शब्दको पहिचान

३ उत्तर :

हिमाली क्षेत्रमा बस्ने शेर्पा जातिको रहनसहन र जीवन पद्धतिमा हिमाली प्रकृतिको प्रभाव पाइन्छ । उनीहरु चौँरीको दुध खाएर थाकको गीत गाउँछन् । प्रकृतिसँग रमाउन पाउनुको मजा नै अर्कै हुँदो रहेछ ।



शब्दका प्रकार
२.

  तत्सव                तद्भव                    आगन्तुक
   भलाद्मी            पहिलो                    सर्टिफिकेट
   प्रमाणपत्र           जँूगा                    बाकस
   शरीर                दोस्रो                       पोशाक
   विज्ञापन           ओठ                       जाहेरी
   श्रेणी                 कपाल                    पाप
   सब                  फिक्का                    रेशमी
   सडक                रुमाल                    परीक्षा
   परिचय              उत्तर                      खुस्बु
   लाली                नाक    
   उत्तम        
   नजर        
   आक्रमण  

   
३.

सुलुलु, टक्क, झमझम, सिर्र, झमक्क, चिसिक्क, ढ्वाङ्ग, वाङ वाङ्, लुसुक्क, टहटह ।

५.

मुल शब्द                    व्युत्पन्न शब्द


 आज                       घामपानीले
 बाहिर                      गर्दा
 छ                          रमाइलो
 काम                       आ–आफ्नो
 कुरा                        सकेर
 समय                      घुमफि
 खेर                         गर्न
 त                          निस्कन्छौँ
 धेरै                        अनावश्यक
 राम्रो                      गरेर
 आँखा                    झै झमेला
 र                          फाल्नुभन्दा
 पार                       प्राकृतिक
                            वातावरण
                            विचरण
                            गर्नु
                            खेतवारीको
                            हरियालीमा
                            घुमाउँदै
                            खोलानाला
                            गर्दै
                            गाउँबस्ती
                            घुम्न
                            जान्छौँ ।



रुपायन

२ उत्तर :
ऊ रामेछापमा जन्मेकी छे । उसले नेपाली विषय अध्ययन गरेकी छे । उसले एम.ए. परीक्षा प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण गरेकी छे । ऊ क्याम्पसमा प्रधानाध्यापन आइन, उसको पुरुष साथी छ । ऊ अहिले विदेशमा पढाउँदै छ । त्यहाँ उसले धेरै किताबहरु लेखेको छ ।
३ उत्तर :
साना भाइहरु बनारस गए । उनीहरुले त्यहाँ पाँच वर्ष पढ्नेछन् । त्यसपछि उनीहरु काठमाडौँ फर्कनेछन् । उनीहरुका साथीहरुले स्वागत गर्नेछन् । उनीहरु दङ्ग पर्नेछन् र फेरि विदेश जानेछैनन् ।
४ उत्तर :  
तिमी नेपाली हौ । तिमी सगरमाथा पुगेका छैनौ । तिमी कहिले त्यहाँ पुगुँ भन्ने विचारमा छौ । तिमीले अहिलेसम्म त्यहाँ जाने अवसर पाएका छैनौ । तिमी सगरमाथा पुगेर गौरवन्वित हुनेछौ ।
५ उत्तर  :
भाइले भात खायो । उसले हतार हतार गृहकार्य सिध्यायो । उसले खुसी भएर फुटबल खेल्यो । उसले फुटबलमा साथीहरुलाई जित्यो । ऊ मुसुक्क हाँस्दै घर फर्कियो ।
६ उत्तर :  
मेरो बहिनी ज्ञानी भएर पढोस् । उसले दिनरात नभनी परिश्रम गरोस् । उसले सबैलाई जितेर प्रथम होओस् । ऊ भविष्यमा योग्य नागरिक बनोस् ।

अभिव्यक्ति    

निबन्ध लेखन

                 “सामाजिक उत्थानमा महिलाको भूमिका”

महिला र पुरुष समाज नाम गरेको स्थका दुई पाङ्ग्रा हुन् । समाजमा पुरुषको जति अधिकार छ महिलाको पनि त्यति नै अधिकार हुनुपर्दछ । लैङ्गिक असमानताका आधारमा नारीलाई शोषण गर्नु हेप्नु र उत्पीडित गर्नु अमानवीय व्यवहार हो । पुरुष शिक्षित भए व्यक्ति शिक्षित हुन्छ तर नारी शिक्षित भई भने सिङ्गो परिवार शिक्षित हुन्छ । त्यसैले व्यक्ति परिवार र समाजको उत्थानमा महिलाको भूमिका उल्लेखनीय छ । आधी आकाश ओगट्ने महिला रहेको हाम्रो समुदायको विकाशमा महिलाको ठूलो योगदान र भूमिका रहन्छ । तसर्थ महिलालाई घर आँगनमा मात्र सिमित नराखेर समुदायको आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, शैक्षिक र सांस्कृतिक क्षेत्रहरुमा उपेक्षित सहभागी बनाइ अगाडि बढाउन प्रयत्न गर्नुपर्छ ।
महिलाहरुको सक्रिय सहभागिताविना सामाजिक उत्थान सम्भव नहुनेहुँदा महिला सहभागिता बढाउन सम्बन्धित निकायले पनि ध्यान दिनुपर्दछ । राज्य सञ्चालन प्रक्रियालाई लैङ्गिक समानतामूलक बनाउन महिला सहभागिता अनिवार्य हुन्छ । आधाभन्दा बढी जनसंख्या हुँदा पनि राज्य सञ्चालनमा महिलाको सहभागिता अत्यन्त न्यूनछ । हाम्रो परम्परा र संस्कार तथा खुम्चिएको सोचले महिलाहरु पछि परेका हुँदा यसका लागि समाजमा पर्याप्त ज्ञान र सीप सहितको महिलालाई अगाडि बढ्न र हौसला मिल्ने कार्यक्रम तथा महिलाको हितमा सूचना आवश्यक देखिन्छ । अयो आर्जन तथा सामुदायिक भूमिकामा महिला सहभागितालाई प्रेरित गर्नु पर्ने हुन्छ । अझ राजीतिक क्रियाकलापमा महिला सहभागिता अझ बढी आवश्यक छ । सामाजिक विभेद महिला उत्थानका निम्ती बाधक बनेको हुँदा राज्यको यस्ता सामाजिक विभेद प्रति सम्बन्धित कडा नीति नियम बनाउनु पर्ने देखिन्छ । सामाजिक तथा कानुनी दृष्टिले महिला शसक्तिकरणको आवश्यकता आजको ठूलो माग हो । यसलाई पुरा गर्नु पर्ने देशको दायित्व पनि हो । त्यसैले सामाजिक उत्थानका निमित्त महिलाको भूमिका बढाउन हामी सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट सक्दो सहयोग पु¥याउँ ।  

हर्क बहादुर
समसामयिक यथार्थलाइ कविताको मूल विषय बनाउने कवी दिनेश अधिकारी आधुनिक कविता क्षेत्रका प्रतिनिधि कवी र गीतकार हुन् l मानवता, स्वतन्त्रता र राष्ट्रियता कविताका विषय बनाउने कवी अधिकारीका कविता कृतिमा युगबोध र सचेतता पाइन्छ l वर्तमान मानव जीवनका समस्या, जटिलता संघर्ष, पिडा, आक्रोश, असन्तुस्टी र विशंगती कवी अधिकारीका कविताका महत्वपुर्ण पक्ष्य हुन् l आशlवादी चिन्तन, समाज सुधारको आग्रह, सुखी र सम्पन्न जीवनको आवश्यकता, मानवीय मुल्यको स्थापना गर्ने संदेश आदि कवी आदिकरिका काव्य चिनारी हुन् l

दरिद्रता, आर्थिक विषमता, दयनीय आवस्था, अभावग्रस्त जीवन शैली, प्रस्तुत गरिएको कविता हो ‘हर्क बहादुर’ l गाँस, बाँस र कपासको समस्याले आक्रान्त बनेको आम नेपालीको प्रतिनिधि पत्र हर्क बहादुर लाइ दुख, वेदना र पीडाको पुन्जको रुपमा कवितामा प्रस्तुत गरिएको छ l शोषित, पिडित र न्युनतम आवस्यकता पनि पुरा नभएका नेपाली जनताका मर्मस्पर्शी जीवन पद्धती यस कविताको विषयवस्तु हो l कठोर परिश्रम गर्ने, श्रमजीवी,नेपालीले दिन रात रगत सरह पसिना बगाउंदा पनि जीवन कस्टकर भएको आम नेपालीका विशेषता कवितामा व्यक्त भएको पाइन्छ l काले, चाउरे, भरिया, दाउरे, घाँसे, खेतालो, मजदुर, आदि नामले सम्बोधित हर्क बहादुर जस्ताको जीवन भोक र शोकमा डुबेको तर भाषण दिने नेता र त्याग दिने सरकारको ध्यान त्यस तर्फ नगएकोमा दुखित हुँदै कविले व्यंग्य प्रस्तुत गरेका छन् l सोझा र सरल नेपालीलाई मीठा भाषणले अल्झ्याएर निम्न वर्गीय नेपालीका, धड्लाई कुल्चिएर अगाडी बढेको हाम्रो सामाजिक, राजनैतिक विशंगत परिवेशले गरिब जनताका जीवनमा कुनै परिवर्तन नआएको यथार्थता कवितामा पाइन्छ l गरिवी, अभावग्रस्त विवस्ताको कारणले नेपाली जनता विश्व समय सापेक्ष हुन नसकेको वास्तविक चित्र कवितामा भेटिन्छ l निरन्तर रुपमा काममा घोटियिरहेका गाँस, बाँस र कपाशबाट वान्चीत नेपाली जनतालाई झन्डा, भाषण, समारोह होइन, लुगा, अन्न दिनुपर्ने विचार कवितामा पाइन्छ l

वर्गीय असमानता, विभेद, आर्थिक विषमता, आशिक्षा जस्ता जटिलताले नेपालीका जीवन कस्टकर भएको र नेपालीको वेदना र दुखको आन्त्य गारिनुपरने विचार कवितामा पाइन्छ l रास्त्रियता, नागरिकता, स्वतन्त्रता र जातियता जस्ता नाराले भोको पेट र नाङ्गो शरीर अनि घरबार बिहिन व्यक्तिलाई निरर्थक हुने विचार कविताको सारतत्व हो l श्रम, सीप र न्यायको पक्षमा संदेश दियिएको यस कवितामा मान्छेको मूल्य रक्षा गरिनुपर्ने आवश्यकता र मान्छेलाई वस्तुसँग तुलना गर्न नहुने विचार मूल भावको रुपमा पाइन्छ l रास्त्रोन्नतीका लागि जनता सुखी, सम्पन्न र सक्षम हुनुपर्ने मूल विचारलाई प्रस्तुत गरिएको यस कवितामा जसले मिहिनेत गर्छ उसले फल पाउनुपर्छ भन्ने वास्तविक सकारात्मक सोचलाई अघि सारिएको छ l आस्वाशन, भाषण र नारा आजका नेपालीका आवश्यकता नभई अवशर र शlधनको खोजि र खाँचो परेको विचार पनि यस कविताको सार तत्व हो l कर्मठ, क्रियाशील, इमान्दार, स्वभिमानी, मिहिनेती आम नेपाली नै देसका चिनारी भएकाले दरिद्रता, असमानता, अभाव र भेदभावको अन्त्य हुनुपर्ने विचारलाइ मूल रुपमा प्रस्तुत गर्दै कवितामा मानवीय मुल्यको खोजि, कोरा आदर्शको आन्त्य, बाध्यता र विवास्ताको पूर्णविराम हुनुपर्ने भाव पाइन्छ l



प्रश्नोत्तर
पठन बोध
(क)

अ उत्तर :
देश नागरिकहरुको समूहले बनेको हुन्छ । हर्कबहादुर देशको नागरिक हो । नागरिक बिना देश हुन सक्दैन भन्नु हो ।
आ उत्तर :
हर्कबहादुर आफ्नै कमाइ खान्छ । ऊ इमान्दार छ, घुस खाँदैन त्यसैले हर्कबहादुर सुकिलो छ ।
इ उत्तर :
नागरिकको भलो नहुने देशमा शोक हुन्छ । हर्कबहादुरको देशमा अनेक प्रकारका शोक छन् । त्यसैले शोकलाई देश भनिएको हो ।
ई उत्तर :
हरेक देशवासीमा इमान्दारिपन छ । तर भोक, शोषण, गरीबी, अन्याय आदिले देशलाई गाँजेको छ । यसको अभिव्यक्ति गराउनु नै यस कवितांशको मूल भाव हो ।


(ख)
अ उत्तर :
लुगा बदलिने बाह्य पदार्थ हो जुन समय–काल अनुसार फाट्छ तर छाला प्रकृति प्रदान अङ्ग हो, जुन व्यक्ति रहुन्जेल रहिरहन्छ फाट्दैन भन्नु हो ।
आ उत्तर :
हर्कबहादुर गरीब र नाङ्गो छ । ऊ भन्डा देखेर लोभिन्छ । त्यसले घरी झण्डा त घरी आङ हेर्छ ।
इ उत्तर
यस कवितांशमा श्रमिकहरु गरीब नाँङ्गा र दयनीय अवस्थामा छन् भनी देखाइएको छ ।
ई उत्तर :
राज्यको बेवकुफी अवस्था देखेर हर्कबहादुर अट्टहास हाँस्छ । किनकी जनता भोाका र नाङ्गा छन् तर सभा समारोहमा झण्डा टाँगिन्छ ।
उ उत्तर :
यस कवितांशमा गरीबको चित्रण गरिएको छ ।जो गरीब छन्, उनीहरु भोका, नाङ्गा र दयनीय छन् तर देशमा तडकभडक यथावत छ । भन्नु यसको मूल भाव हो ।




अभ्यास
१.
क उत्तर :
यस हर्क बहादुर कतिाका रचनाकार दिनेश अधिकारी हुन् । उनले गरीबको प्रतिनिधित्व गरेक ाछन् । हर्कबहादुरको वास्तविक नाम भए पनि कसैले उसलाई हर्कबहादुर भनेर बोलाउँदैन । उसले कसैले दाउरे, कसैले चाउरे त कसैले काले भनेर सम्बोधन गर्छन् । उसलाई यस्ता उपनामहरुबाट सम्बोधन गरिनु उसको असाय गरीबको कारण हो । हर्कबहादुर गरीब र नाङ्गो छ । उसलाई बोलाउँदा उपनामको प्रयोग गरिन्छ । अरुबाटउसको सक्कली नाम थाहा पाउन सकिदैन ।
ख उत्तर :
अर्जुन महाभारतका पौरवी र विजेता पात्रका रुपमा प्रसिद्ध छन् । त्यस्तै हर्कबहादुर पनि पौरखी छ । ऊ बिहान झिसमिसेमा गोरु नार्न बाँझो बारीमा पुग्छ । ऊ कोदालो लिएर खन्न तम्सन्छ । ऊ निकै पुरुषार्थी छ । दुरदर्शी छ । देशको तिरस्कार गरेर अट्टहास हाँस्छ । ऊ अर्जुन र एलब्य जस्तै विना गुरु धनुवाण चलाउन सिकेको पात्र हो । हर्कबहादुर अर्जुन र एकलब्य जस्तै कला पारखी पात्रका रुपमा यस कवितांशमा आएको छ ।
ग उत्तर :
हर्कबहादुर हरिऔनको बासिन्दा मात्र नभएर समग्र यो देश नेपालको नागरिक हो । ऊ देशवासीको प्रतिक बनेको छ । उसलई गाउँमा शहरमा र देशको चौतर्फ खोजे देख्न र भेट्न सकिन्छ । ऊ नेपालीहरुको साझा प्रतिनिधि बनेको छ । उसलाई एकलब्य र अर्जुनसँग तुलना गरिएको छ । आवश्यक पर्दा ऊ जो पनि हुन सक्छ । उसको मतदान गर्ने अधिकार छ । ऊ मतदाता पन िहो । यसको अस्तित्व राज्यले स्वीकार नगरे पनि सराहे गर्ने बेलामा पुरोहितले उसको नाम लिने गरेको तथ्य छ । यस कवितांशमा सबैको प्रतिनिधि पात्रका रुपमा समाजमा सबैतिर भेटिन्छ ।
घ उत्तर :
हर्कबहादुरलाई कविले करङको दत्तिउन लगाएर हाडको चन्दनको लेप लगाएर मन्दिर र मस्जिद जस्ता पवित्र स्थानमा पवित्र मनले बाँचिरहेको हर्कबहादुरालाई सलाम गरेका छन् । नेपाल धार्मिक मुलुक हो । यहाँका हर्कबहादुरहरु धर्मका नाममा आपसी सौहार्द विचार लिएर बाँचेका छन् । उनीहरु एक आपसमा मेलमिलाप र सद्भावको विचार राख्छन् । त्यस्ता हर्कबहादुरलाई मनैदेखि सलाम गर्नु पर्दछ ।




२.उत्तर :
यस कविताका रचनाकार दिनेश अधिकारी (२०१६) हुन् । उनले समसामयिक पुस्ताको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । उनले राष्ट्रका मुख्य तीन पक्षलाई मार्मिक ढङ्गले उठाएका छन् । ती हुन्, राष्ट्रियता, स्वाधिनता र नागरिकता । राष्ट्रियताको ठूलो महत्व राष्ट्र स्वतन्त्र हुनका लागि हुन्छ । राष्ट्रियता भएको राष्ट्रमा सबै नागरिकको भलो चिताइन्छ । उनीहरुको बाँँच्ने आधार दिइन्छ । राष्ट्रियता औषधि बनेर आउन नसके त्यस्ता हर्कबहादुरले सात वर्षे छोरी गुमाइरहने छन् । स्वाधीनता नहुँदा आफ्नो युक्ति विकास गर्न विदेश भासिनु प¥यो र उसलाई कसैले रोकेन र नागरिकता देशवासीको त्यस्तो पहिचान हो । जसले उनीहरुलाई आफ्नो हक अधिकार दिलाउँछ । तर राष्ट्रियता र नागरिकता यस देशमा नाममा मात्र सीमित भएको कटु तथ्य कविले हर्कबहादुर कविता मार्फत प्रस्तुत गरेका छन् ।




३. उत्तर
हर्कबहादुरका विशेषताहरु :
१ हर्कबहादुर उपनामबाट चिनिने,
२ गरीब, लगाउने लुगासम्म नभएको नाङ्गो ।
३ हर्कबहादुरलाई आफू बाँचेको युगसम्म थाहा नभएको,
४ ऊ भोकभोकै काम गर्ने मानिस,
५ कर्मठ, इमान्दार नागरिक ।
४ उत्तर
हर्कबहादुरले गरीब, किसानी, आफ्नो परिचय नभएका, मजदुर, नाङ्गा मजदुरी गरेर जीविका चलाउने व्यक्ति, नागरिको प्रतिनिधित्व गरेको छ । साथै रातदिन कडा परिश्रम गरेर खान, लाउन र बस्न नपाएका नाङ्गा, भोका नेपालीहरु जसले चेतनाका नाउँमा आफु बाँचेको युग थाहा नपाउने राष्ट्रियता, स्वाधिनता तथा नागरिकता फोस्रो लाग्ने नेपालीहरुको प्रतिनिधित्व गरेको छ । कामको शिलसिलामा विदेशिएका नेपाली जसले आफ्नो छोरछोरीको उपचार गर्न सक्दैन, बाढी पहिरो जस्ता प्राकृतिक प्रकोप खेप्न बाध्य छन्, त्यस्ता नेपाली जनताको प्रतिनिधित्व गरेको छ ।



व्याकरण
व्याकरण
१.
अकाल    –    अ+काल
अनपत्यार    –    अन+पत्यार
अस्वभाविक    –    अ+स्वभाव+इक
कुलत    –    कु+लत
बेमतलब    –    बे +मतलब
नालायक    –    ना+लायक
गैरजिम्मेवार    –    गैर+जिम्मेवार
बदनाम    –    बद+नाम
२.
अस्थिर = अ+स्थिर    १.    अ+भाव = अभाव
   २.    अ+सजिलो = असजिलो
   ३.    अ+काल = काल
अनमोल = अन+मोल    १.    अन+मोल = अनमोल
   २.    अन+पत्यार = अनपत्यार
   ३.    अन+कन्टार = अनकन्टार
अधिवेशन = अधि+वेशन    १.    अधि+राज्य = अधिराज्य
   २.    अधि+कार = अधिकार
   ३.    अधि+पति = अधिपति
अनुहार = अनु+हार     १.    अनु+रोध = अनुरोध
   २.    अनु+भव = अनुभव
   ३.    अनु+वाद = अनुवाद
अभिवादन = अभि+वादन    १.    अभि+भावक = अभिभावक
   २.    अभि+योग = अभियोग
   ३.    अभि+वक्ता = अभिवक्ता
अतिरिक्त = अति+रिक्त    १.    अति+रथि = अतिरिथि
   २.    अति+सर = अतिसार
   ३.    अति+शय = अतिशय
अवकाश = अव+काश    १.    अव+सर = अवसर
   २.    अव+रोध = अवरोध
   ३.    अव+स्था = अवस्था
अपहरण = अप+हरण    १.    अप+वाद = अपवाद
   २.    अप+राध = अपराध
   ३.    अप+चलन = अपचलन
उपकार = उप+कार    १.    उप+त्यका = उपत्यका
   २.    उप+चार = उपचार
   ३.    उप+क्रम = उपक्रम
आचरण = आ+चरण    १.    आ+योग = आयोग
   २.    आ+कृति = आकृति
   ३.    आ+मुख = आमुख
उत्कृष्ट = उत्+कृष्ट    १.    उत्+सव = उत्सव
   २.    उत्+साह = उत्साह
   ३.    उत्+भव = उद्भव
दुर्गम = दुर्+गम    १.    दुर्+लभ = दुर्लभ
   २.    दुर्+जन = दुर्जन
   ३.    दुर्+गुण = दुर्गुण
दुष्साह = दुस्+साहस    १.    दुस्+कार्य = दुष्कार्य
   २.    दुस्+चरित्र = दुश्चरित्र
   ३.    दुस्+प्रयास = दुष्प्रयास
निवारण = नि+वारण    १.    नि+योग = नियोग
   २.    नि+यम = नियम
   ३.    नि+बन्ध = निबन्ध
निःश्वास = नि+ श्वास    १.    निः+ शुल्क = निःशुल्क
   २.    निः + क्षेप = निक्षेप
   ३.    निः + सह = निस्सह
निर्बल = निर + बल    १.    निर् +माया = निर्माया
   २.    निर्+दयी = निर्दयी
   ३.    निर् +गुण = निर्गुण
पराक्रम = परा + कम    १.    परा + जय = पराजय
   २.    परा + मर्श = परामर्श
   ३.    परा + धीन = पराधीन
परिवार = परि + वार    १.    परि + चय = परिचय
   २.    परि + स्थिती = परिस्थिति
   ३.    परि + वर्तन = परिवर्तन
प्रगति = प्र + गति    १.    प्र + काश = प्रकाश
   २.    प्र + ताप = प्रताप
   ३.    प्र + योग = प्रयोग
प्रतिवद्ध = प्रति + बद्ध    १.    प्रति + लिपि = प्रतिलिपि
   २.    प्रति + कृति = प्रतिकृति
   ३.    प्रति + सोध = प्रतिशोध
विशिष्ट = वि + शिष्ट    १.    वि + जय = विजय
   २.    वि + ज्ञान = विज्ञान
   ३.    वि + योग = वियोग
संहार = संम् + हार    १.    सम् + योग = संयोग
   २.    सम् + चय = संचय
   ३.    सम् + वाद = संवाद
सुकार्य = कार्य +सुकार्य    १.    सु + योग = सुयोग
   २.    सु + मार्ग = सुमार्ग
   ३.    सु + लभ = सुलभ
बेथिति = बे +थिति    १.    बे + मतलब = बेमतलब
   २.    बे + फाइदा = बेफाइदा
   ३.    बे + इमान = बेइमान
बिकामे = बि + कामे    १.    वि + ढङ्ग = विढङ्ग
   २.    वि+रङ्गी = विरङ्गी
   ३.    वि+सन्चो = बिसन्चो
बदनियत = बद्+नियत    १.    बद्+ख्याइँ = बद्ख्वाईँ
   २.    बद्+नाम = बद्नाम
   ३.    बद्+मास = बदमास
अनपत्यार = अन+पत्यार    १.    अन+मेल = अनमेल
   २.    अन+अन्त = अनन्त
   ३.    अन+आयस = अनायस
नामर्द = ना+मर्द    १.    ना+लायक = नालायक
   २.    ना+बालक = नाबालक
   ३.    ना+तागत = नातागत
गैरहाजिर = गैर+हाजिर    १.    गैर+इलाका = गैरइलाका
   २.    गैर+जिम्मेवार = गैरजिम्मेवार
   ३.    गैर+सरकारी = गैरसरकारी
बेहिसाब = बे+हिसाब    १.    बे+काइदा = बेकाइदा
   २.    बे+मतलब = बेमतलव
   ३.    बे+ स्थिति = बेस्थिति
परिसंवाद = परि+संवाद    १.    परि+चय = परिचय
   २.    परि+स्थिति = परिस्थिति
   ३.    परि+क्रमा = परिक्रमा
कुबाटो = कु+बाटो    १.    कु+लत = कुलत
   २.    कु+ख्यात = कुख्यात
   ३.    कु+साइत = कुसाइत

३. उत्तर
माथिमाथि, सानातिना, झै झगडा, आ–आफ्नो, सरसल्लाह, मरमद्दत, कामसाम, टालटुल, अगिअगि ।
४. उत्तर
झोलैझोला    =    झोला    +    झोला
पाखोसाखो    =    पाखो    +    पाखो
खेतसेत    =    खेत    +    खेत
पालोपालो    =    पालो    +    पालो
आनीबानी    =    बानी    +    बानी
ऐंचोपैंचो    =    पैंचो    +    पैंचो
अदलीबदली    =    बदली    +    बदली
खोतलखातल    =    खोतल    +    खोतल
फाँडफुँड    =    फाँड    +    फाँड
माडमुड    =    माड    +    माड
तरतमसुक    =    तमसुक    +    तमसुक
उखुसुखु    =    उँखु    +    उँखु
गाग्रीसाग्री    =    गाग्री    +    गाग्री
घरघर    =    घर    +    घर
गाउँगाउँ    =    गाउँ    +    गाउँ

संक्षेपिकरण
१.
क उत्तर
शिक्षामा महिलाहरु पछि पर्नुका कारणहरु आर्थिक तथा सामाजिक कारण हुन् ।
ख उत्तर
शिक्षामा महिला पछि पर्नुका आर्थिक तथा सामाजिक कारणलाई ध्यानमा राखेर योजना बनाई कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरी महिला सहभागिता गराउन सकिन्छ ।
ग उत्तर
महिला शिक्षाको उपयुक्त विकासका लागि आर्थिक र सामाजिक कारण अन्तर्गत पर्ने उल्लिखित कारणलाई ध्यानमा राखेर चेतनामा अभिबृद्धि हुने योजनाहरु आवश्यक हुन्छन् ।
घ उत्तर
यस अनुच्छेदलाई सुहाउने शीर्षक शिक्षामा महिला सहभागिता हुन सक्छ ।
ङ उत्तर
विपन्नता – कुनै कुरामा पछि पर्नु
संलग्नता –सहभागिता
उपयुक्त – मिल्ने सुहाउँदो
अभिवृद्धि – बढ्नु
अन्धविश्वास – अनावश्यक कुरामा विश्साव गर्ने
२. उत्तर
१ शिक्षामा महिलाहरु पछि पर्नु,
२ आर्थिक र सामाजिक कारणका रुपमा आर्थिक विपन्नता, शैक्षिक चेतनाको कमी, अन्धविश्वास, छिटो विवाह आदि हुनु,
३ आर्थिक र सामाजिक कारणलाई ध्यानमा राखेर योजना बनाउनुपर्ने,
४ सबैले पढ्ने र छोरीलाई स्कुल पठाउने,
५ विपन्नवर्गका लागि आयमुलक कार्यक्रम र रोजगारी

एक चिहान
मूल भाव
नेपाली साहित्यका विविध क्षेत्रमा कलम चलाउने ख्याती प्राप्त साहित्यकार हृदय चन्द्र सिंह प्रधान प्रगतिशील विचार भएका सामाजिक यथार्थवादी उपन्यासकार हुन् l निम्नवर्गीय जीवनका संघर्ष समस्या, जटिलता र वेदनालाइ विषयवस्तु बनाउने उपन्यासकार प्रधानका उपन्यासमा समानता, सुधारवादी चेतना, अन्याय आत्यचारको अन्त्य आदि जस्ता विषयवस्तुलाई सन्देशको रुपमा प्रकट गरिएको पाइन्छ l जातीय सांस्कृतिक एकता, गरीब जीवनका विवस्ता र बाध्यता उनका उपन्यासका उल्लेखनीय पक्ष हुन् l

नेपाली गरीब किसान र मजदूर जस्ताको जीवनमा आधारित एक चिहान उपन्यास सामाजिक यथार्थवादी रुपमा चिनिएको कृति हो l मान्छेको अन्त्य अन्त्यष्टी गरिने ठाउँलाइ चिहान भनेर बुझिने शब्द प्रयोग गरी निम्न वर्गीय जीवन यापन गर्ने श्रमजीवीहरुको मार्मीक देहान्तलाई यस उपन्यासको विषयवस्तु बनायिएको छ l दरिद्रता शोषण र विशंगतिलाइ मूल रुपमा प्रस्तुत गरिएको यस उपन्यासमा हिमाल पहाड तराई कोहि छैन पराइ भन्ने पवित्र र चोखो भावनालाई अष्टनारन को परिवारबाट व्यक्त गरिएको छ l सामाजिक विभेदबाट मुक्त भै समानता र सांस्कृतिक एकता कायम गर्नुपर्ने संदेश भएको यस उपन्यासमा अष्ट नारन र शिव नारनका परिवार एकै चिहान हुने गरी समाप्त भएको कारुणिक घटना उपन्यासको मूल विषय हो l कृषक वर्गका पीडा, वेदना, विवस्ता र बाध्यतालाई प्रस्तुत गर्न उपन्यासकारले अष्ट नारन र शिव नारन जस्तो श्रमजीवी स्वाभिमानी प्रतिनिधि पत्रको चयन गरेका छन् l विपन्न वर्गको दुरावस्था अन्त्य गरि समाज सुधार गर्नु पर्ने आग्रह उपन्यासमा पाइन्छ तडक भडक, रितिरिवाज, सामन्ती प्रथाले जडो गाडेको हाम्रो सामाजिक दास मानाशिकतामा परिवर्तन नआए सम्म गरिब वर्गको भलाई नहुने अष्ट नारन र शिव नारनको सोचबाट व्यक्त गरिएको छ l दिनरात हाड घोटेर मेहनत गर्दापनि सच्चा कृषक वर्ग शिव नारन जस्ताको जीवनमा कहिल्यै आर्थिक उन्नति हुन नसकेको यथार्थले उपन्यासको गरिमालाई अझ बढाइदिएको छ l

समाजमा राम्रा र नराम्रा दुवै प्रवृत्तिका मानिस बसोबास गर्छन भन्ने यथार्थलाई देखाउन डा. गोदत्त प्रसाद र साहु सुरमानको चरित्रलाई उपन्यासमा प्रस्तुत गरिएको छ l गरिबी र विवशताका कारणले केहि समय डा.गोदत्त  प्रसादको अन्याय सहना बाध्य हुनु परेको र सुरमानको शोषणले पनि शिव नारनको परिवारलाई अभावकै कारणले शोषण गरेको वास्तविकता पनि उपन्यासको उल्लेखनीय पक्ष हो l अनमेल विवाह विरुद्ध उठेका शिव नारनका आट र साहस, प्रेम आत्मिक र सारिरीक हुने वास्तविकता, हर्ष नारन र नानीथकुंको अन्तरजातीय विवाहले चाहना गरेको समावेशी समाज, अन्याय, अत्याचार, विरुद्ध उठ्नुपर्ने आवाजको आवश्यकता उपन्यासका केन्द्रीय तत्व हुन् भन्न सकिन्छ l प्रगतिशील चेतना, समानता, स्वतन्त्रता र मुक्त समाजको कामना र स्वाभिमानी विचार उपन्यासका मूल भूत तत्व हुन् भन्न सकिन्छ l



परिवेश
२०११ साल तिरको निम्न वर्गीय जीवनको यथार्थलाई उपन्यासमा प्रस्तुत गरिएको छ l गरीवी, बाध्यता र विवस्ताको परिवेशमा निम्न वर्गीय जीवनका जटिलता र संगर्ष प्रस्तुत भएको यस उपन्यासमा विशेष गरि नेवारी समुदायको पारिवारिक परिवेश देखिएको छ अस्ट नारन र शिव नारनमा केन्द्रित भएको यस उपन्यासमा अष्ट नारनको सुरुमा उपचार गराउन कविराज र गुभाजु कहाँ जानुपरेको र पछि डा. गोदत्त प्रसाद कहाँ जानुपरेको बाध्यात्मक परिवेस भेटिन्छ l जातीय र क्षेत्रीय एकतालाइ आवश्यक ठानी हर्शनारण र नानिथकुंको विवाह अन्तरजातीय क्षेत्रमा भएको, समावेशी चेतना आरम्भ भएको परिवेश उपन्यासमा भेटिन्छ l अष्ट नारनको उपचार र अन्त्यष्टिमा ऋण लिनुपरेको, रातदिन मेहेनत गर्दापनि सुखको घाम कहिल्यै नलागेको निम्न वर्गीय जीवनका कठोर यथार्थका परिवेस उपन्यासमा भेटिन्छ l सुर्मानको शोषण डाक्टरको अनैतिकता, अन्याय, अत्याचार विरुद्ध उठेका आवाज आदि विषयलाई उपन्यासको स्वाभाविक परिवाश्ले सशक्त र जीवन्त बनाएको छ l

प्रजातन्त्र प्राप्ति पछि विस्तारै मौलाउदै गएको प्रगतिशील सोचको परिवेस, संस्कृतिक सम्मिश्रण, समावेशी र समानताको लागि आवस्यक परेको तथ्य, रुढिवादी र अन्धविस्वासले नेपाली सामाज लाइ न छोडेको वास्तविकता उपन्यास भित्र अनुकुल घटनाक्रम र स्वाभाविक पlत्रको परिवेशबाट ब्यक्त गरिएको छ l



प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
१.
शिवनारायण – जेठो छोरा
अष्टनारायण – बाबु
लतमाया – आमा
नानीथँकु – छोरी
पुननारन – माहिलो छोरो
हर्षनारान – कान्छो छोरो
गोदत्त प्रसाद – डाक्टर
सुरमान – साहु
रामबहादुर – कारिन्दा


पठनबोध


१. क
अ उत्तर :
एक चिहान उपन्यासमा उष्टनारान एक क्रान्तिकारी परिवर्तनकारी पात्रका रुपमा देखिएका छन् । उनी शिवनारानको वाबु मात्र होइनन् । उनी एक समाज सुधारक हुन् । उनले परम्परागत रुपले पहिलैदेखि चल्दै आएको मर्दा पर्दा गरिने काजक्रिया दान दक्षिणा भोज भतेर जस्ता चलन प्रति घृणा र आलोचना गरेका छन् । र त्यसलाई बन्दै गराउन पनि सफल भएका थिए । आफन्तको मृत्युमा रोएर बिचाः आउने प्रथा पनि बन्द गरेका थिए । उनी रुढीवादी परम्पराको विरोधी समाज सुधारक हुन् ।
आ उत्तर :
नेपाली समाजमा अनेक प्रकारका कुसंस्कारहरु परम्परामा धेरै अघिदेखि चल्दै आएका छन् । मानिस मर्दा पर्दा गरिने काज क्रिया भोज भतेर खुवाउने, दान दिने, टिका दक्षिणा, नाता मित्र भेला भएर विचाः प्रथा देखिन्छ । उनले यस्ता कुप्रथा विरुद्ध क्रान्तिकारी कदम चालेर बन्दै गरिदिएका थिए र उनको छोराले पनि बाबुको क्रान्तिकारी कदम अनुसरण गरे ।


ख.
अ उत्तर :
माथिको पहिलो अनुच्छेदमा गोदतप्रसादको चरित्रबारे गरिएको आशङ्का माफिक छ । उनी डरलाग्दो स्वभावका मानिस हुन् । उनका हृदयमा लेश मात्र पनि दया छैन । उनले टोलका मानिसलाई मुफ्तमा हेरेका पनि छैनन् । उनले नानीथकुँलाई देखेर अष्टनारानलाई उपचार गर्न गएका थिए । पछि उनले उपहरण गरेर बलात्कार गरेका छन् ।
आ उत्तर :
गोदत्तप्रसाद पग्लिने र परिवर्तन हुने कुरै थिएन उनको हृदयमा दयामाया होइन स्वार्थले भरिएको छ । उनी नानीथकुँ देखेर लोभिएका थिए । त्यसैले शिवनारनका मनमा एक प्रकारको भ्रम मात्र परेको छ । ढुङ्गाको जस्तो कठोर मन भएका गोदत्तप्रसादमा परिवर्तन आउने कुरै थिएन ।


२. (क)
अ उत्तर :
यो भनाइ गोदत्तप्रसादको हो ।
आ उत्तर :
यस भनाइबाट स्वार्थी, अविवेकी र द्रव्य पिचासी चरिलाई देखाउँदछ ।
इ) उत्तर  :

यस भनाइबाट निःस्वार्थ मानवसेवाभन्दा अर्थलाई महत्व दिएपछि विकास हुन्छ भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।
ई) उत्तर :
पछिल्लो अवस्थामा यस पात्रको सहानुभूतिको भाव आएको देखिन्छ ।
उ उत्तर :
यहाँ, तिमीलाई, भनेर अष्टनारानका परिवारलाई संकेत गरिएको छ ।


ख.
अ उत्तर :
यो भनाई अष्टनारनको माहिलो छोरो पुननारनको हो ।
आ उत्तर :
यो भनाइ उपन्यासमा अष्टनारनले आफू विरामी पर्दा छोराहरु काम नगरेको प्रसङ्गमा आएको छ ।
‍इ उत्तर  :
यस भनाइले पात्रको कतृव्यनिष्ठ पितृभक्तिको परिचय दिन्छ ।
ई उत्तर :
यस भनाइपछि उपन्यासमा विरामी बाबुको औषधीपचार रोक्ने र मृत्युपछि आर्थिक अवस्था बिग्रन नदिने आशय व्यक्त भएको छ ।
उ उत्तर :
यस भनाइको तात्पर्य मित्रता, धन आय आर्जन गरेर कमाउन सकिन्छ तर जन्म दिने आमाबाबु मरेपछि तिनलाई पाउन सकिन्छ भन्नु हो ।


ग.
अ उत्तर :
यो भनाइ लतमायाको हो ।
आ उत्तर :
यस भनाइपछि गरीब लतमायाको फाइदा कसैले उठाउन सक्ने देखिन्छ ।
इ उत्तर :
रामबहादुरले सुरमानको सन्देश दिँदै नानीथकुँलाई दिएमा त्यसको बदलामा सुब्बो सक्दो सहयोग गर्ने जानकारी दिएको प्रसङ्ग आएको छ ।
ई उत्तर :
गरीबका जिन्दगीमा इच्छाले आँसु बोलाउँछ भन्नुको तात्पर्य एकपछि अर्काे इच्छा विकराल रुप धारण गरेर आउँछ र त्यसले गरीबलाई अझ गरीब बनाउँछ भन्नु हो ।
उ उत्तर :
धनीको जीवन
१ धनीको जीवन सुख, सरल र मस्तीमा बित्ने ।
२ धनीहरु मोज मस्ती दिन बिचाउँछन् ।
३ धनीले रोषरवाफ र आनन्द लिन्छन् ।
४ धनीको जाल–झेल गर्ने आदत हुने ।
५ धनीका जीवनलाई समाजले आदर्श मान्ने ।
गरीबको जीवन
१ गरीबको जीवन दुःख, कष्ट र अभावमा बित्ने ।
२ गरीबहरु कडा परिश्रम गरेर दिन बिताउँछन् ।
३ गरीबहरु धनीहरुलाई देखेर लोभिन्छन् ।
४ गरीब इमान्दार र कर्मठ हुन्छन् ।
५ गरीबलाई यथार्थको रुपमा हेरिन्छ ।


३. उत्तर :
१ अष्टनारन बिरामी भइ थला पर्नु,
२ डाक्टर गोदत्तप्रसादलाई उपचारका लागि बोलाउन जानु,
३ कति प्रयत्न गर्दा पनि अष्टनारायणको रोग निको नहुनु,
४ अष्टनारानको मृत्यु हुनु,
५ अष्टनारानको मृत्यु पछि पनि गोदत्तप्रसाद घरमा आइरहनु,
६ गोदत्तप्रसाद र नानीथकुँका बीच प्रेम सम्बन्ध रहेको छ भन्ने गाइँगुइँ शुरु हुनु,
७ बुढो सुरमानले रामबहादुरलाई नावथकुँसँग असमान बिहेका लागि प्रस्ताव राख्न पठाइनु,
८ रामबहादुरले आफ्नो स्वार्थ पुरा गर्न देशी तानघरमा ल्याइदिनु ।


अभ्यास
हृदय चन्द्र सिंह प्रधान (वि.सं. १९७२–२०१६) बहुमुखी स्रष्टा हुन् । उनले रचेको प्रसिद्ध प्रगतिशील उपन्यास एक चिहानमा नेपाली समाजको यथार्थ चित्रण र परम्परागत समाजप्रति आलोचनात्मक दृष्टि राखिएको छ । यस उपन्यासले काठमाडौँको सामाजिक, आर्थिक र शैक्षिक गतिविधिलाई कार्यपीठीका बनाएको छ । यस उपन्यासमा काठमाडौँको ज्यापू समाजको यथार्थ चित्रण गरको पाइन्छ । ज्यापूहरु तलसिङको जग्गा आवादी गरेर जीविका चलाउँछन् । नेपालमा बेध, धामी, झाँक्री, डाक्टर देखाउने प्रचलन विस्तारै विकसित हुँदैछ । चाडपर्वमा फजुल खर्च गर्ने प्रचलनमा ज्यापूहरु विस्तारै सक्रिय भएका छन् । अन्तर जातीय विवाह, भोजभतेरमा कटौती र प्रगतिशील सोचमा क्रमशः विकाश हुँदै गरेको संकेत देखाइएको छ । यहाँ शोषक र सामन्तवादको नै बहुमत छ । शोषित र पीडितहरु दुःख कष्टमा बाच्न बाध्य छन् । उनको बेदना बुझ्ने कोही देखिदैन ।


पात्र परिचय लेखन
१. शिवनारान
शिव नारान, अष्टनारानको जेठो छोरो हो । यस उपन्यासको प्रमुख पुरुष पात्र हो । उसले सुरुदेखि अन्त्यसम्म किसान वर्गको प्रतिनिधित्व गरेको छ । ऊ अन्यायको विरोधी हो । उसमा इमानदार, आज्ञापालक, परिश्रमी, विवेकी, कर्मठ, जागरुक जस्ता गुण छन् ।
२. नानीथकुँ
नानीथकुँ उपन्यासमा प्रमुख नारी पात्रका रुपमा परिचित छ । ऊ अष्टनारानकी छोरी र शिवनारानहरुकी बहिनी हो । गोरो अनुहार १७ वर्षे सारै हिसी परेकी बैंसले धप्प बलेकी सुन्दरी छ । सरल र निश्चल भएकीले डा. गोदत्तप्रसादको बलात्कारको सिकार भएकी छे । ऊ सकारात्मक छे । उसले तराईबासी खेलावन राउतसँग अन्तर जातीय विवाह गर्छे । ऊ बलात्कृत भई कुमारीत्वबाट नानीथकुँ बञ्चित भएकी छे ।
३. डाक्टर गोदत्त प्रसाद
गोदत्तप्रसाद खलनायक हो । ऊ सरकारी अस्पतालमा काम गर्छ । घरमा पनि क्लिनिक चलाउँछ । तीन छोराछोरीको बाबु रञ्जनादेवीको लोग्ने हो । भित्री कुटिल चाल चल्ने बलात्कारी धोकवाज, भ्रष्ट अनैतिक, निर्दयी चरित्र भएको स्वार्थी नकारात्मक देखिन्छ । उसो व्यक्तिगत चरित्र छ ।


व्याकरण
प्रत्ययद्धारा शब्द निर्माण
२.

 प्रत्यय    शब्द निर्माण प्रक्रिया
   अक्कड    बोल+अक्कड = बोलक्कड
   अत    खप+अत = खपत
   आइ    हेर+आइ = हेराइ
   आई÷याई    पण्डित+याइँ = पण्डित्याइँ
   आउ    चिन+आउ = चिनाउ
   आली    हरिया+आली = हरियाली
   आलु    विष+आलु = विषालु
   आवट    बन्+आवट = बनावट
   आहा÷याहा    हेप्+आहा = हेपाहा
   इया    पहाड+इया = पहाडिया
३.        
   सधियार    साँध+इयार
   अंशियार    अंश+इयार
   नुनिलो    नुन+इलो
   घरायसी    घर+आयसी
   होसियार    होस्+इयार
   रसियाली    रुष+इयार
   पूर्वेली    पूर्व+एली
   रमाइलो    राम+आइलो
   बुढ्यौली    बुढो+यौली
४.        
   दयनीय    दया+अनीय
   आदरणीय    आदर+अनीय
   भौगोलिक    भूगोल+इक
   लेखक    लेख+अक
   भावक    भौ+अक
   पाठक    पाठ्+अक
   सम्मानित    सम्मान+इत
   शिक्षित    शिक्ष्+इत
   प्राचीन    प्राच्+इन
   नवीन    नव+ईन
   चेतना    चेतन+आ
   योगी    योग+इ
   पुजनीय    पुज्+अनीय
   बालक    बाल+क
   गायक    गौ+अक
   सीमित    सीमा+इत
   कवित्व    कवि+त्व
   लेखत्व    लेखक+त्व
   बुद्धिमान्    बुद्धि+मान
   माधुर्य    मधुर+य
   लालित्य    ललित+त्य
   लेखनी    लेख+अनी
समास
३.
समस्त शब्द    विग्रह    समास
स्वर्गप्राप्त    स्वर्गलाई प्राप्त    तत्पुरुष
रोगग्रस्त    रोगले ग्रस्त    तत्पुरुष
स्नानघर    स्नान गर्नका लागि घर     तत्पुरुष
कन्यायोग    कन्याका लागि योग्य    तत्पुरुष
थोकव्यापारी    थोकको व्यापारी    तत्पुरुष
वनपाले    बनको पाले    तत्पुरुष
प्रेममान    प्रेममा मान    तत्पुरुष
महापुरुष    महान् पुरुष    कार्यधारय
सान्नानी    सानी नानी    द्विगु
देहलता    देहरुपी लता    कर्मधारय
जीवन चङ्गा    जीवनरुपी चङ्गा    कर्मधारय
सातघुम्ती    सात घुम्तीको समूह    द्विगु
दोबाटो    दुई बाटोको समूह    द्विगु
दशमुख    दश मुखको समूह    द्विगु
नवरत्न    नौ रत्नको समूह    द्विगु
नुनतेल    नुन र तेल    द्वन्द्व
घामपानी    घाम र पानी    द्वन्द्व
फोहोर–मैला    फोहोर र मैला    द्वन्द्व
वाद–विवाद    वाद र विवाद    द्वन्द्व
नाफा न घाटा    न नाफा न घाटा    द्वन्द्व
नाफा नोक्सान    नाफा वा नोक्सान    द्वन्द्व

अभ्यास
१.
समस्त शब्द    विग्रह    समास
भाइमारा    भाइलाई मार्ने    तत्पुरुष
सुखाप्राप्ति    सुखको प्राप्ति    तत्पुरुष
देशहित    देशको हित    तत्पुरुष
बुद्धिहिन    बृद्धिले हीन    तत्पुरुष
समाज बहिष्कृत    समाजबाट बहिष्कृत    तत्पुरुष
घर–गृहस्ती    घर र गृहस्थी    द्वन्द्व
गाईजात्रा    गाइको जात्रा    तत्पुरुष
कर्तव्यनिष्ठ    कर्तव्य निष्ठ    तत्पुरुष
चरित्र निर्माण    चरित्रलाई निर्माण     तत्पुरुष
पल्लो किरात    पल्लो किरात    अव्ययीभाव
धवलागिरी    धवला र गिरी    द्वन्द्व
पल्ला घर    पल्ला घर    अव्ययीभाव
वल्ला घर    वल्ला घर    अव्ययीभाव
महापुरुष    महान् पुरुष    कर्म धारण
बुढापाका    बूढा पाका    कर्म धारण
जेठाबाठा    जेठा बाठा    कर्म धारण
धर्मवृद्धि    धमै नै बृद्धि छ जसको    बहुब्रीही
दोबाटो    दुई बाटोको समूह    द्धिगु
चौबाटो    चार बाटाको समूह    द्धिगु
त्रिलोक     तनि लोकको समूह    द्धिगु
चतुर्लाेक    चाल लोकको समूह    द्धिगु
सप्तकोशी    सातवटा कोशीको समूह    द्धिगु
सप्तगण्डकी    सातवटा गण्डकीको समूह    द्धिगु
दशमुख    दश मुखको समूह    द्धिगु
हरबखत    हरेक बखत    अव्ययीभाव
साँझ विहान    साँझ र बिहान    द्धन्द्ध
दिनभर    दिन भएसम्म    अव्ययीभाव
महिनाभर    महिना भएसम्म    अव्ययीभाव
वर्षभर    वर्ष भएसम्म     अव्ययीभाव
छोराछोरी    छोरा र छोरी    द्वन्द्व
दाल भात डुकु    दाल, भात र डुकु    द्वन्द्व
बालबच्चा    बालक र बच्चा    द्वन्द्व
तेरोमेरो    तेरो र मेरो    द्वन्द्व
सुखदुःख    सुख र दुःख    द्वन्द्व
बाँडाचुँड    बाँड्ने र चुँड्ने     द्वन्द्व
घोरमुख    घोडाको जस्तो मुख भएको    बहुब्रीही
बाघमुख    बाघको जस्तो मुख भएको    बहुब्रीही
चरीनङ्ग्रे    चरीको जस्तो नङ्ग्रा भएका जसका    बहुब्रीही
खाली हात    खाली हात    बर्मधाण
पीताम्बर    पीत नै अम्बर छ जसको    बहुब्रीही
नीलकण्ड    नील नै कण्ठ छ जसको    बहुब्रीही
चक्रपाणी    चक्र नै पानी छ जसको    बहुब्रीही
गजानन    गजका जस्ता आनन छन् जसका    बहुब्रीही
राजीवन लोचन    राजीव र लोचन    द्वन्द्व
विषधर    विष धारण गर्छ जसले    बहुब्रीही
बहुरुपी    बहु रुप छन् जसका    बहुब्रीही
दुईजिब्रे    दुईवटा जिब्राको समूह    द्धिगु
२.
श्रम विभाग
सन्देश गृह
सञ्चार मन्त्री
पर्यटक व्यवसाय
नेपाल सरकार

म फूल लिएर आउनेछु
प्रगतिशील, मानवतावादी साहित्यकार, रास्ट्रीयता, जातीयता र माटो प्रति समर्पित भावना जागरण गराउन चाहने साहित्यकार
लैंगिक असमानता, सामाजिक विभेद, शोषण र अन्यायको विरोध गरि स्वच्छ र समता मुखी समाजको परिकल्पनालाई आग्रह गर्ने नारि प्रतिभा
उपेक्षित, अशिक्षित र अपहेलित नारीको उत्थानको लागि आवाज उठाउने साहित्यकार
जन्मिएको भूमिप्रति अगाध आस्था प्रकट गरिएको विचार प्रधान आत्मपरक निबन्ध
आफ्नो शैशवकाल बितेको दोलखाको सुनखानीको मातृ वात्सल्य र काखप्रति अत्यन्त मोह व्यक्त गरिएको
प्रत्येक नागरिकले जन्मभुमिप्रती श्रद्धा र समर्पित भावना व्यक्त गरिनुपर्ने विचार भएको यस निवन्धमा जन्मभूमिको बाध्यता, विवसता र समस्यालाइ बुझेर त्यसको अन्त्यको लागि लाग्नुपर्ने आग्रह गरिएको
माटोको माया अक्षरमा ब्यक्त भएको यस निवन्धमा मातृऋण तिर्ने आतुर मानशिकता देखाइएको
सुनखानीको भौगोलिकता, प्रक्रितिकता र संस्क्रितिकताले आफुलाई सदैब तानिरहेको तर आफु सुनखानीमा टेकना नसकेको पीडा व्यक्त
अतितको स्मरणले उजाड निरस र अभावको सहरमा आफुलाई बाँच्ने उर्जा थपिरहेको कुरा व्यक्त
अस्त व्यस्त दुषित सहरी सभ्यतामा आफ्नो जीवनलाई अगाडी बढाउन उही सुनखानीको सम्झना प्रेरणादायी, उत्साहप्रद भएको कुरा व्यक्त
विश्वपरिवेसमै विकृति फैलिएको र त्यस विकृतिले सुन्खानिलाई पनि दुषित बनाउन लागेकोमा चिन्ता प्रकट गरिएको
जन्मभूमि प्रतिको आत्मियता देस्वाशीको उत्थानमा लाग्ने तिब्र चाहना, धर्तिलाइ सदाब प्राण भन्दा पनि प्यारो मानुपर्ने विचार, आमाको अनुहार सधैं सन्तानले हसौनुपरने जस्ता विचार मूल भाव भएको


प्रश्नोत्तर
पठनबोध
१ (क)
अ उत्तर      
निबन्धकारले मानिसलाई फूलसँग दाजेर हेर्नुको कारण माजसमा दुःख कष्ट बेदना परिवेश र परिस्थिती पाउनु हो ।
आ उत्तर  
निबन्धकारले सुनखानीमा देश देखेकी छन् । त्यहाँ जिवन छ र देश प्रतिको ममता झल्किएको छ ।
इ उत्तर  
निबन्धकारले सुनखानीलाई जन्मथलो भएकाले माया गरेकी हुन् ।
ई उत्तर  
तिमी मेरो देश हेर्ने ऐना भन्नुको तात्पर्य सुनखानीलाई नियालेपछी समग्रत देश बुझिन्छ भन्नु हो ।
उ उत्तर  
देश र सुनखानीका बीच तादामत्म्य भावको सम्बन्ध रहेको छ । जहाँ  सुनखानी नै एउटा सानो देश र सानो संसार मानिएको छ ।

ख)
अ उत्तर  
मानिसको भौतिक शरीर सुन्दर हुँदैमा उसको मन, वचन पनि सुन्दर हुन्छ भन्ने छैन । सुन्दरता नै सम्पूर्णता होइन भन्नु हो ।
आ उत्तर  
निबन्धकारका दृष्टीमा मान्छेलाई सुन्दर शरीरले होइन मनले बनाउँछ । मन पवित्र भए जस्तो सुकै कुरुप मान्छेले पनि राम्रो काम गर्न सक्छ ।
इ उत्तर  
शहरको स्पर्शले शरिर कुरुप भए पनि  जन्मथलोको ममताले निबन्धकारको मन नफेरिएको हो ।
ई उत्तर      
निबन्धकारको सुनखानी प्रति माया आक्षर बनेर पग्लिएको छ ।
उ उत्तर  
कुरुप = नराम्रो रुप

द्रविभुत =  पग्लीनु ÷ दव्यमय बन्नु

अभ्यास
१ उत्तर    
सुधा त्रिपाठीद्वारा लिखित ‘म फूल लिएर आउनेछु’ देश भक्तिको भावनाले ओतप्रोत भएको एक सुन्दर निबन्ध हो । यस निबन्धमा सुनखानी प्रतिको माया, ममता, सम्झनाहरु सशक्त ढङ्गले प्रश्तुत भएका छन् । कर्मथलो काठमाण्डौलाई मरुभुमीका रुपमा र जन्मभुमी सुनखानीलाई उपहार स्नेह मायाले भरिएको स्वर्गसमान देखाइएकोछ ।
यस निबन्धबाट जन्मभूमी स्वर्ग भन्दा पनि महान् हुन्छ भन्ने अभिव्यक्ती पाइन्छ । यहाँ निवन्धकार त्रिपाठीले सुनखानीप्रति द्रविभुत भएको अभिव्यक्ति दिएर आफ्नो जन्मथलो प्रति अपार स्नेह र माया भएको देखाएकी छन् । हामीले पनि जन्मथलो प्रति माया सदभाव राख्नुपर्छ भन्ने विचार यस निबन्धको अध्ययन पश्चात अनुभुत भएको छ । जन्म दिने आमा र जन्मभूमी प्रति सबैले सदभाव राख्नु पर्छ । जन्मभूमी साच्चै स्वर्ग समान हो । यस्ताकुराहरुको निबन्धमा चित्रण गरिएको छ । यो निबन्ध छोटकरीमा जन्मभुमी प्रती अपार स्नेह झल्कीएको निबन्ध हो ।

२ उत्तर
सुधा त्रिपाठीद्वारा लिखित ‘म फूल लिएर आउनेछु’ देश भक्तिको भावनाले ओतप्रोत भएको एक सुन्दर निबन्ध हो । यस निबन्धमा सुनखानी प्रतिको माया, ममता, सम्झनाहरु सशक्त ढङ्गले प्रश्तुत भएका छन् । कर्मथलो काठमाण्डौलाई मरुभुमीका रुपमा र जन्मभुमी सुनखानीलाई उपहार स्नेह मायाले भरिएको स्वर्गसमान देखाइएकोछ ।
अन्त्यमा  सुनखानीलाई ढीलो भो भनेर दुःख नमान्नु भन्दै जीवनमा साँझ पर्नु अगावै एक अंजुली सेता फूलहरु ल्याएर तिम्रा पाउहरुमा  भक्तिले चढाउनेछु र खुशीयालीमा अश्रुधाराहरुले तिम्रा पाउहरु पखाल्ने छु र भएका गल्तीकालागि क्षमा माग्नेछु । तिमीले मलाई निष्ठूरी सम्झे पनि मैले मेरो गाउँको गराँसको भार्भराउँदो बैंश भुलेकी छैन, न्याउलीको विरह गीत पनि भुलेकी छैन भनी मैले केही केही भुलेकी छैन । मैले मैलाई पनि भुलेकी छैन भन्दै सुनखानी प्रतिको अगाध प्रेम र ममतामयी भावलाई यस निबन्धमार्फत सम्झना गरेकी छन् ।



व्याकरण
१)
विग्रह    समास
देश र विदेश    देश–विदेश
दाजु र भाई    दाजु–भाई
मान एवम् मर्यादा    मान–मर्यादा
पाप र पुण्य    पाप–पुण्य
न फेद न टुप्पो    फेद न टुप्पो
मादी र मस्र्याङ्दी    मादि–मस्र्याङ्दी
दुःख वा सुख    दुःख–सुख
धर्म वा कर्म    धर्मकर्म
सय र पचार    सय–पचास
गौरी र शंकर    गौरीशङ्कर
दाल, भात र डुकु    दाल भात डुकु
न देख्नु न सुन्नु    देख्नु न सुन्नु
घाम पनि पानी पनि    घामपानी


२)
समास    विग्रह
मुनामदन    मुना र मदन
कागज मसी    कागज मसी
शिक्षा दीक्षा    शिक्षा र दीक्षा
घाम छायाँ    घाम पनि छायाँ पनि
सुख दुख    सुख वा दुःख
गाँस बास कपास    गाँस, बास र कपास
मर्नु न बाच्नु    न मर्नु न बाँच्नु
नुन चिनी पानी    नुन, चिनी र  पानी
नाफा नोकसान    नाफा वा नोक्सान
नुनतेल    नुन र तेल

३. समास
माछापुच्छ्रे
पानी आन्द्रे
बाघचाल
कानफट्टा
कालमुखे
लामकाने
सगरमाथा
लामपुच्छ्रे
घनटाउके
गोबरगणेश
सयपत्री
बेमुख÷अमुखा
चौपाया
बाइहाते
दुइजिबे्र
खमख्खीबुट्टे
माछाकाँडे

४)
समास    विग्रह
नाङ्लाकाने    नाङ्ला जस्तो कान भएको
वायुपङ्खी    वायु नै पङ्ख छन् जसका
दोजिया    दुइ जिउ छन् जसका
चैते बाँदर    चैतको बाँदर जस्तो छ जो
नकटा    नाक काटिएको छ जसको
दोपाया    दुइवटा पाउ छन् जसका
पाँचतले    पाँच वटा तला छन् जुन भवनमा
लमकन्या    लामा कान छन् जसका
चरीनङ्ग्रे    चराका जस्ता नङ्ग्रा छन् जसका
कलजिब्रे    कालो जिब्रो छ जसको
बाघमुखे    बाघको जस्तो मुख छ जसको
लामखुट्टे    लामा खुट्टा छन् जसका
दुधमुखी    दुधमा मुख छ जसको
बहुमुखी    बहु मुख छन् जसका
हात्तीसुँडे    हात्तीका जस्ता सुँड छन् जसका
नौलखा    नौ लाख बाट वनेको भवन हो जुन

अभ्यास
क)    
हिमालय    हिम+आलय
प्राकृतिक    प्रकृती+इक
सौन्दर्य    सुन्दर +य
पर्यटन    पर्यट+न
वैदेशिक    विदेश + इक
अत्याचार    अति +आचार
फाल्नाले    फाल्नु +ले
ठेक्का    ठेक् + का
आर्थिक    अर्थ +इक
उपार्जन    उप+ आर्जन
मनोरथ    मन + रथ
ख)
हँसिलो    हाँस् + इलो
कमाइ    कमाउ + आइ
बढेर    बढ् + एर
यसरी    यो + अरी
सङ्कट    सम् + कट
ग)
यासोधरा    यशोधर + आ
मनोरमा    मनोरम + आ
सरोबर    सरोवरी + अ
वयोबृद्ध    वय +विद्ध
बागीश्वरी    बाग+ इश्वर + इ
वृद्धाश्रम    वृद्धा + आश्रम
रामायण    राम + आयण
सद्भाव    सद् + भाव
सदाचार    सद् + आचार
सेवार्थ    सेवा + अर्थ
घ)
लमिनी    लामा + अनी
थपिनी    थापा + अनि
कमाइ    कमाउ + आइ
ठेक्का    ठेक् + का
खुँजेली    खुँजेल + इ
गोरेटो    गोडा + एटो
बटुवा    बाटो + उवा
थकाइ    थाक + आइ
आवतजावत    आउ + जाउ
ठूल्यामा    ठूली + आमा
कान्छ्यामा     कानिछी आमा
भित्र्याउना    भित्र + आउना
सान्कान्छाा    सानो + कानछा
छुट्टी    छुट + इ
रोक्का    रोक् + आ
उल्लाइ    उस् + लाई
सट्टा    साटो + आ
ठूल्कान्छा    ठूलो + कान्छा
कट्टी    काट् + इ

क्रियाका काल
अभ्यास
भुतकाल
१) अस्ती त्यतैबाट आउने कुन्नी कसले पो सुनाउँदै थियो ।
२) तिमीलाई काट्न मार हान्ने खुकुरी लिएर आइ लागेको थियो रे ।
३) तिमी चाहिँ रुन पनि नसकी भक्कानिँदै तल तिर कुद्दै गरेकी थियौ ।
अभुतकाल
१) मेरो त सम्पूर्ण संसार नै प्रलय भएर डुब्ने छ ।
२) म निश्चित रुपले आउने छु ।
३) तिम्रै रगत पिउन थालीसकेका हुनेछन् ।

४.बुदा टिपोट
१) मैले तिम्रो ठ्याम्मै माया नमारेको,
२) मेरो मनको गहिराइमा बसेर मेरो प्यारो सुनखानीको सद्भाव र स्नेहले आफू निथ्रकै भिजिरहेको ।
३) तिम्रा पवित्र पाउहरुमाएक अंजुली सेता फूल चढाउने धोको ।
४) सिङ्गो सहरको छाती भरी खोज्दा पनि चोखो भूममिा फूलेको सेतो फूलले अँजुली भर्न नसकेको ।
५) स्पर्श र स्नेह पर्खीरहेको ।

सङ्क्षेपीकरण
मैले तिम्रो ठ्याम्मै माया नमारी मनको गहिराइमा बसेर प्यारो सुनखानीको सद्भाव र स्नेहले निथ्रक्कै भिजेको छु । तिम्रा पवित्र पाउहरुमा  एक अँजुली सेता फूल चढाउने धोको पुराउन सिङ्गो सहरको छातीभरी खोज्दा पनि चोखो भूमीमा फुलेका फूलले अँजुली भर्न सकेको छैन । तिम्रो स्पर्श र स्नेह पर्खिरहेको छु ।

मानुषी
प्रगतिशील विद्रोही चिन्तन व्यक्त गर्ने पारिजात नारी साहित्यकारिताको क्षेत्रमा सर्वोच्च नारि प्रतिभा हुन् l कुण्ठा, वितृष्णा, एक्लोपन, विसंगतिवादी, अस्तित्ववादी जस्ता प्रबृत्ति उनका लेखकीय विशेषता हुन् l मानवीय जीवनको अस्तित्व र मुल्यको खोजिगरि जीवनवादी सकारात्मक चिन्तन कवी पारिजातका काव्यका विशेषता हुन् l कुरीति, कुसंस्कारले आक्रान्त पारेको समाजमा स्वच्छत, समानताको नया जागरण ल्याउने आग्रह उनका कृतिमा भेटिन्छ l लैंगिक समानता, शोषण र अन्याय रहित समाज कविताका संदेश हुन् भन्न सकिन्छ l

         नारि अस्मिता र महत्वको पुनः स्थापनामा जोड दिइएको कविता मानुषी हो l आदि कालमा सम्पन्न र सम्मानित नारी सभ्यताको विकाश संगै दुर्बल र कम्जोर हुन पुगेको विषयलाइ कवितामा व्यक्त गरिएको छ l पितृसत्ता र पुरुषको शोषणले वर्तमान समयमा नारीहरु परनिर्भर, असुरक्षित र दरिद्र भएको यथार्थ प्रति आक्रोश प्रकट गरिएको छ l नारी पक्षमा वकालात गरि रचना गरिएको यस मानुषी कवितामा पुरुषले गर्न सक्ने सबै काम नारीले गर्न सक्छे, पुरुष जीवनका अदिकांस अनुभूति नारीले गर्न सक्छे तर नारीका अत्यन्त गहिरो र बेग्लै अनुभूति पुरुषले गर्न नसक्ने तथ्य व्यक्त गरीएको छ l सामन्ती शोषणले दाइजोको लागि नारीलाई पशुगत व्यवहार गरेको र आफ्नो आस्मिता जोगाउन संघर्ष गर्दै आउनु परेको यथार्थलाई कवितामा देखाउदै नारीलाई मानवीय व्यवहार गरिनुपर्ने विचार प्रकट भएको छ l



लैंगिक असमानताको दुखद अवस्थालाई देखाउदै यस कवितामा सामाजिक सहकार्य, समान अस्तित्व र सद्भावको चाहना व्यक्त गरिएको छ l नारि र पुरुष एकै सिक्काका दुइ पाटा झैं परिपुरक भएकाले दुवैको एकाकारबाट समाज सभ्य र सुचारु हुने कुरा कविले व्यक्त गरेकी छिन् l वर्गीय असमानता, अन्याय सोषण, अत्याचार र अन्धविस्वासको अन्त्य गर्ने उदेस्यले रचना गरिएको यस कवितामा रजस्वला, गर्व धारण र प्रसव जस्ता प्राकृतिक पीडादायी क्षणमा पुरुष सहभागी हुनु नपर्ने, समाजमा पुरुष कलंकित हुनु नपर्ने तर अस्मिता जोगाउन नारी नै चनाखो हुनुपर्ने वास्तविकता पनि कविताका उल्लेखनीय पक्ष हुन् l पितृसत्तात्मक सामन्ती प्रथा विरुद्ध आलोचना गर्दै नारीका प्राकृतिक यथार्थलाइ उच्च मुल्यांकन गरिनुपर्ने विचार कवितामा भेटिन्छ नारी पुरुषको समानताको कल्पना गर्दै मत्रिशक्ति, नारी शसक्तता, नारी क्षमता जस्ता कुराहरु आजका समयमा बुझ्नुपर्ने आवश्यकतालाइ कवितामा औंल्याइएको छ l एकताबद्ध, समानुपातिक र सम्मान जन्य सम्बन्धले समाज, शक्तिशाली, शान्त, सभ्य र अन्याय रहित हुने हुनाले त्यस तर्फ लाग्न गरिएको आग्रह कविताको मूल भाव हो l



प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
मृतदेह            शव
अस्मिता            आमामा हुने भाव
अतिशय            अत्यन्त ज्यादै
प्रसवकाल        बालक जन्मदाको क्षण
सीमातीत        सीमा नाघेको
नैसर्गीक        स्वभाव सिद्ध÷प्रकृतिक
मातृत्व            अस्तित्व

पठन बोध
१. (क)
अ)
पहिलो पङ्तीमा  कविले म तिम्रो मातृदेहमा जिउँदै मर्न सक्छु भनेकी छन् ।
आ)
कविले ‘म’ का सामुहिक बलात्कार, रजस्वालको कष्ट, गर्भधारणको समस्या प्रश्तुत गरेकी छन् ।
इ)
यो अनावश्यक हो, महिला पछि पर्नुको कारण समाजको अवधारणा र नीति नियम हो ।
ई)
पुरष जातिलाई अस्मिता रक्षा गर्न कुनै समस्या छैन् तर नारीलाई छ भनेको हो ।

(ख)
अ) उत्तर    
यस कवितांशमा तिमी र म ले पुरुष र महिलालाई सङ्केत गरेका छन् ।
आ) उत्तर    
तिमी मेरो उत्पीडन बुझ्दैनौ भनि पुरषलाई भनिएको हो ।
इ)  उत्तर    
मिलीजुली बस्न उत्पीडनहरु साटासाट गरिनु पर्दछ ।
ई) उत्तर    
नारी र पुरुषबिचको सहयात्रा सहअस्तित्वका लागि आवश्यक पर्दछ ।
उ) उत्तर    
कुनैपनि पुरुषको विकासमा नारीको हात हुन्छ । नारीको सहयोगले सभ्यताको आदिकालमा पु¥याएको भनेको हो ।

अभ्यास
१)
  पुरुष :
१) कोशौ अघि पुगेको
२) सति जानु नपर्ने
३) गर्भधारण गर्नु नपर्ने
४) पितृसत्ताले स्वतः अस्मिता प्रदान गरको
५) बदमासी गरेपनि प्राय ः फुक्का हुने
   नारी :
१) पछि पारिएको
२) सती जान सक्ने
३) गर्भधारण गर्नुपर्ने
४) अस्मिताको जोखिम उठाउनुपर्ने
५) सहनशिल तर अवहेलित

२)
क)
मानुषी कवितामा नारी ‘म’ र तिमी ‘तिमी’ पुरुष पितृसत्ताका कारण  समाजमा पुरुषको वर्चस्व र प्रभुत्व भएको । नारी पुरुषका तुलनामा पछाडी परेका भिन्नता देखाएका छन् ।
ख)
कविले नारीका पक्षमा र पुरुषका विपक्षमा नारीले पिडा भोग्नु पर्ने, एक अर्कामा सहयोग र सद्भाव नभएको, पुरुष पितृसत्ताका आडमा बर्चश्व र प्रभुत्व जनाईरहेको विषयहरु उठाएका छन् ।
ग)
कविका विचारमा नारीलाई सहयोग गरिएको छैन र सद्भाव राखिदैन । त्यही विचको प्रभुत्व पुरुषमा देखिन्छ ।
घ)
समाजको विकाशका निम्ती भेदभाव होइन, नारी र पुरुष समानुपातिक रुपमा विकासका सहयात्री बन्नु पर्दछ । महिलालाई तुलनात्मक रुपले समान अधिकार प्रदान गरिनु पर्दछ । महिलाको सामाजिक भुमिका अति आवश्यक छ । यसका लागि आपसमा सद्भाव र सहयोग चाहिनछ । महिलाहरु पनि आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्न आवश्यक अधिकारको खोजी गर्नु पर्छ ।
३)
पारिजात (वि.स. १९९४–२०५०) को मनुषी कविता नारीलाई केन्द्रमा राखेर सृजना गरिएको प्रगतिशील विचार भएको गद्य कविता हो । यस कवितामा पारिजातको पुरुषका टक्करमा नारीमा पनि स्वावलम्बीपन छ, त्याग र बलिदानी भावना छ र सामथ्र्य छ भन्ने कुराको खुलासा गर्दै तिमी जति गर्न सक्छौ, गर्न त्यति म पनि सक्छु । तिमी जतिकै पाखुरी बजार्न सक्छु भनेको पाइन्छ । तर इतिहासले आज कहाँ ल्याएर पछा¥यो कुन्नि मलाई तिमी त म भन्दा कोशौँ अघि गइसकेछौ भनी नारी पछाडि परेको भाव सशक्त रुपमा व्यक्त गरेको पाइन्छ ।
समाजमा महिला र पुरुषका प्राकृतिक र सांस्कृतिक गरी दुइ अवास्था छन् । बच्चा जन्माउनु पर्ने हुँदा पुरुष र महिलाको शारीरिक बनोट प्राकृतिक रुपमा भिन्न हुनु स्वभाविक हो ।महला र पुरुषका बिचमा शारीरिक भिन्नता भए पनि सामाजिक रुपमा महिला पुरुष बराबार हुन् । बराबर हुनुपर्ने यस भूमीकालाईखुम्च्याएकै कारण महिला र पुरुषका बिच भिन्नता सुरु भयो र समाजमा  लैङ्गिक विभेद जन्मीयो ।
नारी र पुरुष समाजका रथका दुइ पाङ्ग्राहुन् । समाजमा पुरुषको जति अधिकार महिलाको पनि त्यतिनै हुन्छ । लैङ्गिक असमानताका कारण नारीलाई शोषण गर्नु हुँदैन । जुन समाजमा नारी र पुरुषलाई समान रुपले हेरिन्छ त्यो समाजको मात्र विकास सम्भव हुन्छ ।अनि भनिन्छ जहाँ स्त्री त्यही श्री हुन्छ । नारी र पुरुष दुवैले बराबर काम गर्न सक्छन् । दुवैमा  मन भावना र अनुभुती उस्तै हुन्छ । दुवै एक अर्को विना बाच्न सक्दैनन् । दुवै एक अर्काका पुरक हुन् । दुवैमा उसैगरी पाखुरी बजार्न सक्ने क्षामता छ । त्यसैले नारीलाई लैङ्गिक असमानता का कारण शोषण गरिनु हुँदैन । दुवैलाई समान रुपले हेरिनु पर्दछ ।

५)

पारिजात (वि.स. १९९४–२०५०) को मनुषी कविता नारीलाई केन्द्रमा राखेर सृजना गरिएको प्रगतिशील विचार भएको गद्य कविता हो । यस कवितामा पारिजातको पुरुषका टक्करमा नारीमा पनि स्वावलम्बीपन छ, त्याग र बलिदानी भावना छ र सामथ्र्य छ भन्ने कुराको खुलासा गर्दै तिमी जति गर्न सक्छौ, गर्न त्यति म पनि सक्छु । तिमी जतिकै पाखुरी बजार्न सक्छु भनेको पाइन्छ । तर इतिहासले आज कहाँ ल्याएर पछा¥यो कुन्नि मलाई तिमी त म भन्दा कोशौँ अघि गइसकेछौ भनी नारी पछाडि परेको भाव सशक्त रुपमा व्यक्त गरेको पाइन्छ ।
प्राकृतिक रुपमा बच्चा जन्माउनु पर्ने हुँदा पुरुष र महिलाको शारीरिक बनोट भिन्न हुनु स्वाभाविक हो । महिला र पुरुषका बीचमा शारीरिक भिन्नता भएपनि सामाजिक रुपमा महिला पुरुष बराबर हुन् । विविध समानता भए पनि महिलालाई अस्मिताको जोखिम उठाउनु पर्ने आदि कालदेखि माया र सह–अस्तित्वकी प्रतिमूर्ति, दाइजो लिएर पुरुषद्धारा भित्र्याइने, बलात्कृत, कलङ्कित, आदि इत्यादी सहेर बस्नु परेको छ । यस कवितामा नारी र पुरुषको सहकारीतामा नै लक्ष्य भेदन गर्न सक्नेयथार्थतालाई प्रकट गरिएको छ । यस कवितामा समन्वयवादी सोच धनीभूत भएको पाइन्छ ।
नारी र पुरुष दुवैले बराबर काम गर्न सक्छन् । दुवैमा  मन भावना र अनुभुती उस्तै हुन्छ । दुवै एक अर्को विना बाच्न सक्दैनन् । दुवै एक अर्काका पुरक हुन् । दुवैमा उसैगरी पाखुरी बजार्न सक्ने क्षामता छ । त्यसैले नारीलाई लैङ्गिक असमानता का कारण शोषण गरिनु हुँदैन । दुवैलाई समान रुपले हेरिनु पर्दछ ।



व्याकरण
अभ्यास
१.
क) तिमीले महिलालाई बेच्यौ र जोखिम उठाउन बाध्य बनायौ ।
ख) मैले सहरका झगडालु वन मानिसलाई ल्याए सभ्यता सिकाएँ ।
ग) तिमी मलाई पशुले झै दानमा ल्याउछौ र दाइजोको लावालस्कर सहित भित्र्याउछौं ।
घ) पुरुष विना महिलाहरु आमा बन्न सक्दैनन् ।
ङ) महिलाबिना पूरुष  र पुरुष विना महिलाको निरर्थक छ ।
च) असुरक्षाको मारले थलिएर टाउको निहु¥याउन म महिला विवश ।
२.
सामान्य पदक्रम
१) म लम्पसार थिएँ ।
२) नजिकैको बनमा कराए स्यालहरु र गिद्दले युद्धको संकेत गरे ।
३) मान्छेले खोजेको सभ्यता र चेतना तथा परिचय र पहिचानको उज्यालोमा म घिस्रँदै छु ।
४) सपना पालेर बसेको छु पक्के नयाँ दिन आउँछ भन्ने आशामा ।
विशिष्ट पदक्रम
उज्यालो उघँ्रदै थियो बिहान,
नयाँ देश खोज्न निस्केको म उही पुरानो हुइयाँमा बाँच्न विवश ।
धरतीको पल्लो छेउमा अझै देखिँदैन उज्यालाको संकेत ।
३.
बझ्दैनौँ उत्पीडन तिमी मेरो,
आऊ गरौँ साटासाट उत्पीडनहरु आज हामी
होऔँ एकाकार हामी मानिसकताले
होइनौँ बाँच्न सक्ने प्राणी हामी एक अर्काेविना
समाउँछु हात तिम्रो दह्रो गरी
पु¥याउ तिमी मलाई पुगेकै ठाउँसम्म तिमी
तिमीलाई त्यहाँ मैले जहाँ
पु¥याइ सकेकी थिए आदि कालमा सभ्यताको
बुझ्छु उत्पीडन तिम्रो म
४.
बिहान झिसमिसेमै गोरु नारेर ऊ,
भोक यदि देश हो भने,
शोक यदि देश हो भने,
परार उसकी सात वर्षे छोरी
र हाडको दन्दन लेप नलगाएर
५.
फुल्दछन् कुखुराको चल्लाहरु
रुन्छन् धुपी र सल्लाहरु
फुल्दछन् आरुका फुल
खेल्छन् मृग शवकका हुल
रातमा पनि हिमचुलीले
बोध
प्रश्नहरु
क उत्तर :
ठूलो वा सानो नोक्सानी वा हानीलार्य आपसी सहयोग र सम्झौताका आधारमा आर्थिक रुपमा क्षतिपूर्ति प्रदान गरीने व्यवस्थालाई नै बीमा भनिन्छ ।
ख उत्तर :
विमा जीवनमा आइ पर्ने आपत्तिको सहारा हो । यसमा विमक र विमित दुवैका हित र चाहना प्रतिविम्बित भएका हुन्छन् ।
ग उत्तर :
यातायातको साधनदेखि आगलागीसम्म, शरीरका अंगदेखि अंगभंग र मृत्यसम्म, सम्पत्तिको सबै प्रकारका जोखिमदेखि दायित्वसम्म बिमा गर्न वा गराउन सकिन्छ ।
घ उत्तर :
सरकारले आफ्ना नागरिक जोखिमबाट मुक्त होऊन् भन्ने चाहनाका साथ जोखिम न्यूनिकरणका लागि जनतालाई बिमाका निम्ति आह्वान गर्दछ ।
ङ उत्तर  :  
बिकम – जसले बिमा गराउँछ ।
  बिमित – जसको बिमा गराएको छ ।
२.
हाम्रो जीवन र जीवनसँग जोडिएका कुराको कुनै भर छैन । अचान आइलाग्ने जोखिमबाट मुक्त हुन बीमा गरिन्छ । व्यक्ति वा बिमाको विषय वस्तुमा हानी नोक्सानी भएमा आफूले स्वीकार गरे अनुसारको क्षतिपूर्ति बिमा कम्पनीले बेहोर्ने गर्दछ । बिमाले जोखिम न्यूनिकरण गर्दछ । बिमाबाट ठूलो भन्दा ठूलो नोक्सानीको भरपाइ हुन्छ । छोटकरीमा बिमा मानिसको जीवन शैली र व्यवहार बन्नु पर्दछ । बिमाको क्षेत्र व्यापक छ । यातायातको साधनदेखि आगलागीसम्म, रीरका अंगदेखि अंगभंग र मृत्युसम्म, सम्पत्तिको सबै प्रकारका जोखिमदेखि दायित्वसम्म बिमा गर्न वा गराउन सकिन्छ ।

अभिव्यक्ति
अभ्यास
१.
पारिजात (१९९४–२०५०) को मानुषी कविता नारीलाई केन्द्रमा राखेर सृजना गरिएको प्रगतिशील चिार भएको गद्य कविता हो । उनले परम्परागत सोचको प्रयोग र आजका नारीको अवस्थालाई कलात्मक रुपले प्रस्तुत गरेकीछन् । यो कविता सरल र सरस प्रवाहमय भाषामा लेखिएको छ ।
महिला र पुरुषका भिन्नता र समानतालाई बेजोड ढंगले प्रस्तुत देखिन्छ । समाजमा महिला र पुरुष प्राकृतिक र सांस्कृतिक गरी दुई अवस्था छन् । बच्चा जन्माउनु पर्ने हुँदा पुरुष र महिलाको शारीरिक बनोट प्राकृतिक रुपमा भिन्न हुनु स्वभाविक हो । बराबर हुनुपर्ने यस भूमिकालाई खुम्च्याएकै कारण महिला र पुरुषका बीच भिन्नता सुरु भयो । त्यसैले समाजमा लैंगिक विभेद जन्मिएको हो । दुबैमा बरावर काम गर्न सक्ने क्षमता छ । दुवैको मन, भावना र अनुभूति उस्तै छन् । दुवैका लागि एक अर्का बराबर आवश्यक छन् । दुवै एक अर्काका पुरक हुन् । त्यसैले दुवैलाई समान रुपले हेर्नु पर्छ भन्ने प्रतिक्रिया मेरो मनमा उत्पन्न भएको छ ।

२.    नेपालै नरहे
प्रतिक्रिया
माधव घिमिरे (वि.सं. १९७६) नेपाली स्वच्छन्दतावादी भावधाराका कवि हुन् । उनले गौरी, राजेश्वरी, राष्ट्र निर्माता, धतीमाता, पापीनि आमा जस्ता काव्यहरु र किन्नर किन्नरी लगायतका प्रशस्त फुटकर कविताहरु रचना गरेका छन् । नेपालै नरहे गीतको विषयवस्तु नेपाल राष्ट्रको सेरोफेरो रहेको छ । यस गीतमा नेपाली प्रकृति, चाडपर्व, देशभक्ति, संस्कृतिलाई मुख्य विषय बनाइएको छ । गीतकार घिमिरेले नेपालै नरहे नेपाली हामी कहाँ रहौँला र हिमालै नरहे उचाइ कहाँ चुलिन्छ भन्ने राष्ट्रवादी भाव पोखेका छन् । तराई हाम्रो सुनको टुक्रा र हिमाल हिराको टुक्रा हो । धर्तीका छोराको पहिलो धन माटो र पानी हो । त्यस्तै गीतकार संसार हेर्नलाई सन्झ्याल हुनुपर्ने बताउँछन् । अन्ततः कविता भनेको कला हो जसले कुनै पनि विषयवस्तुलाई कलात्मक र आकर्षक ढंगले प्रस्तुत गर्न सक्छ । कविताहरु प्रायः भावनामा बगेर लेखिन्छन् ।
३.
हर्कबहादुर कविताका रचनाकार दिनेश अधिकारी हुन् । यस कवितामा हर्कबहादुरका धेरै नाम छन् । दाउरे, चाउरे र काले ।ऊ पौरखी छ । गोरु नारेर बाँझो मार्छ, कोदाली लिएर आली ताछ्छ र बाउसे गर्न भ्याउँछ । ऊ दूरदर्शी पनि छ । लुगा फाटेपनि उसको छाला फट्दैन । छाला साहू कादेर किन्न पनि पाइन्न । ऊ नाङ्गो आङले भारी बोक्ने र धर्ती जोत्ने काम गर्छ । उसले आफू बाँचेको तिथि, मिति, बार थाहा पाएको छैन । उसले गाँस बास, कपास र अन्नका दाना मागेको छ । सात वर्षे छोरीलाई सर्पले टोकेर अकालमा मर्दा राष्ट्रियताले पस्दा स्वाधिनताले नजा भन्न सकेन । हर्क बहादुर कविताले नेपालको अवस्थाको प्रतिनिधित्व गरेको छ । उसलाई गाउँ, शहर र देशमा जहाँ पनि र जसका रुपमा पनि भेट्न सकिन्छ, जो पनि नयाँ नाम हर्कबहादुरको संस्करण हुनसक्छ । यस कविता मार्फत जनजीवनप्रतिको गहन चिन्तन तथा प्रकृति चेत अभिव्यक्ति भएको पाइन्छ ।

रातभरि हुरी चल्यो
सामाजिक यथार्थवादी कथाकार इन्द्रबहादुर राई उपन्यासकार, समालोचक व्यक्तित्व हुन् l जीवनलाई जसरि भोगिन्छ, जसरि देखिन्छ, त्यसलाई नछोपिकन साहित्यमा प्रस्तुत गर्नुपर्छ भन्ने विचार भएका कथाकार राई आयामेली कथाकार पनि हुन् l लीलालेखनका प्रग्योग्कर्ता कथाकार इन्द्रबहादुर राई नेपाली कथा फाँटमा नायाँ नायाँ कथा प्रबृत्ति भित्र्याउने कथाकार हुन् l आन्चालिक तथा बौद्धिक कथाकार इन्द्रबहादुर राईको पहिलो कथा ‘रातभरि हुरी चल्यो’ हो l

दार्जलिंग परिवेशको गाउँ तथा सहरी क्षेत्रलाई समेटेर प्रस्तुत गरिएको यस कथामा प्रवाशी नेपालीका यथार्थ जीवन पद्धतिलाइ देखिएको छ l व्यक्तिका पिडा, बाध्यता, र आन्तरीक वेदनालाइ प्रस्तुत गर्ने सन्दर्भमा यस कथामा प्राकृतिक हुरी र वैचारीक हुरीलाइ एकैसाथ प्रस्तुत गरिएको छ l एक रात भर र एक बिहानको समयमा केन्द्रित भएको यस कथामा कालेको परिवारले निम्नवर्गीय प्रवाशी नेपालीको जीवनलाई प्रस्तुत गरेको छ l आफ्नै घरखेत गरि गाउँमा जीविका चलाएका कालेका बाआमाको प्राकृतिक विपत्तिले दिएको पिडादायी मनोदशा कथामा देखाइएको छ l आपत विपत, मृत्यु, डर, दुख गाउँमा मात्र हुन्छ भन्ने सोचका कालेकी आमाको मानसिकतामा कथाकारले परिवर्तन ल्याएर कथाको उदेश्य व्यक्त गरेका छन् l रातभर अनिदो भएपनि नियमित काम नगरी सुखै नहुने वास्तविकतालाई व्यक्त गर्न कालेको आमा सबेरै दुध पुर्याउन सहर गएको प्रसङ्ग देखाइएको छ l रातभरिको पीडादायी समयलाई सम्झेर कालेकी आमाले सहर सुरक्षित र पीडा मुक्त स्थल थान्दछेl  त्यसैले गुनको सबै बेचेर सहरमै बस्ने निर्णय गर्दछे कालेकि आमाले जब बी. बी. गुरुङकी स्वास्नीको मृत्युको कारण थाहा पाउँछे तब यथार्थताबोधले मानशिक परिवर्तन देखा पर्दछ अर्थात् संकट विपत गाउँमा नत्र होइन सहरमा पनि आउँदो रहेछ भन्ने कुरा उसले बुझ्दछे यो कथाको सार भाव पनि हो l

मान्छे आशावादी हुनुपर्छ आशाले जीवनमा थप उर्जा दिने गर्दछ निराशाले मानिश्लाई मृत्योउको मुखमा पुर्याउँछ l त्यसैले विपतबाट मुक्ति पाउन स्थान्तरण अपनाउनु हुदैन l त्यसैगरि अधैर्यता अस्थिरता मानव जीवनका असफलताका तत्व हुन् भने धैर्यता र स्थिरता सफलताका प्रतिक हुनाले प्रकृतिसंग जुधेर संघर्ष गरेर जीवनलाई बचाउनुपर्ने जीवनवादी संदेश कथामा पाइन्छ l मानव जीवनमा सुख दुख अभाव समस्या गार्हो साँघुरो आइपर्ने हुँदा तिनको सामना गर्न मानिस तयार हुनुपर्ने कर्मठ भाव पनि कथाको सारभूत तत्व हो l हुरीले थोरै बिगारेको मानिसको घरखेत बारीलाई सृजनशील मस्तिस्क र पौरखी हातहरुले एकै चीनमा बनाउन सक्ने हुँदा यस्ता प्राकृतिक प्रकोप संग भागेर हैन डटेर सामना गर्नुपर्ने कर्मवादी विचार पनि कथाको मूल विचार हो l



प्रश्नोत्तर
पाठ ः दश
रातभरि हुरी चल्यो
शब्दार्थ
ढुङ्ग्रो – आगो फुक्ने साधन
दोरङ्ग – पाले
एकर – जग्गाको नापी
कुण्ठित – मनमा चाहना दवाइएको
अगेनो – आगो बाल्ने ठाउँ
पठन बोध
क.
अ उत्तर
यो भनाइ कालेकी आमाको हो ।
आ उत्तर
एक दुई एकर जमिनको माटो पल्टाउने कामलाई परिवारको हत्या भनिएको छ ।
उत्तर
यस उद्धरणले जीवनको दुःख, कष्ट र वेदनाको अवस्थाको चित्रण गरेको छ ।
ई उत्तर
यस भनाइभन्दा लगत्तै अघिको कथाको सन्दर्भ दैवी विपत्ति हो ।
उ उत्तर
यस भनाइपछि कथामा कालेकी आमाको गाईवस्तु र जग्गा बेच्ने मनसाय व्यक्त भएको छ ।
ख.
अ उत्तर
यो भनाइ कालेकी आमाको हो ।
आ उत्तर
आपत् विपत् जहाँ पनि छ भन्नुको तात्पर्य आपत गाउँ सहर दुवैमा छ भनिएको हो ।
उत्तर
यस उद्धरणमा निश्चिन्ताको प्रस्तुति आफ्नो घर, गोठ बारी तथा बाँसको भ¥याङहरु छन्, तिनको स्याहार स्याहार गर्नेछ ।
ई उत्तर
उद्धरण अनुसार कथाको टुङ्ग्याउली हुरीले कति पो बिगार्न सक्छ, अब गएर बनाइ हाल्नुपर्छ भन्ने कुरामा भएको छ ।
उ उत्तर
यस कथांशले मार्मिक यथार्थवादी प्राकृतिक प्रकोपको परिवेश प्रस्तुत गरेको छ ।

अभ्यास
१ उत्तर
(इन्द्रबहादुर राईद्धारा) लेखिएो रातभरि हुरी चल्यो कथाले दार्जिलिङको सामाजिक जीवनको यथार्थ चित्रण गरेको छ । नेपालबाट कामको खोजिका तथा सुविधाको लागि बसाई सरेका प्रवासीहरुको आर्थिक अवस्था कमजोर देखिन्छ । काम र मामका लागि दुःखजिलो गरेर आजीविका चलाउँछन् । बस्ने ठाउँ र खाने कुराको व्यवस्था गर्न उनीहरुलाई मुस्किल पर्दछ । राम्रो र सुरक्षित थलो भन्दा आजीविकाको समस्याले गाँजिएका नेपालीहरुको कष्टप्रद जीवन गतिलाई कलात्मक पाराले चित्रण गरिएको यस कथामा आपत् विपत् गाउँमा मात्र होइन शहर बजार जहाँ पनि सामान किसिमले आउँछ भन्ने देखाइएको छ । निम्नवर्गीय मानिसहरुको कहाली लाग्दो जीवनलाई विषयवस्तु बनाइएको रात भरि हुरी चल्यो भन्ने कथाले सामाजिक जीवनको यथार्थ चित्रण गरेको छ ।
२ उत्तर
निम्नवर्गीय मानिसहरुको जीवनावस्था कहाली लाग्दो हुन्छ । जो आर्थिक रुपले विपन्न हुन्छ उसको सामाजिक अवस्था कमजोर हुन्छ । आपत्विपत् पनि तिनीहरुलाई नै बढि पर्दछ । रोग लाग्दा औषधी उपचारको अभाव, बस्नलाई उपयुक्त बासस्थान, उचित शिक्षादिक्षा दिन नसक्नुका पिरलो आदि निम्न आर्थिक अवस्थाका मानिसको समस्या हुन् । रातभरी हुरी चल्यो कथामा निम्नवर्गीय मानिसहरुको कहालीलाग्दो जीवन अवस्थालाई तार्किकर उपयुक्त ढंगले चित्रण गरिएको छ । यस कथामा कालेको बाबुको टिनको छानो मात्र भएको नाममात्रको घर रातभरिको हुरीले उसलाई सुत्न पनि दिएको छैन । कालेको आमा घर–गोठ बेच्ने मनसायले ढुङ्ग्रोमा दुध लिएर शहर जान्छे त्यहाँ पनि एक किसिमको दैवी विपत् खेदेर ऊ घर गोठ बनाउन निधो गरेर फर्किन्छे ।
३. उत्तर
इन्द्रबहादुर राइद्धारा लेखिएको रातभरि हुरी चल्यो कथाले दार्जिलिङको सामाजिक जीवनको यथार्थ चित्रण गरेको छ । दार्जिलिङ सहर र त्यस वरिपरिको पहाडी ग्रामीण नेपाली समाज र ती क्षेत्रमा बसोबास गनृे निम्न वर्गीय नेपालीहरुले बाँच्नका निम्ति गरि रहनु परेको संघर्षको बारेमा प्रस्तुत गरिएको छ । डाँडापाखाका जग कमजोर भएका कालेका बाबुको टिनको छानो भएको नाममात्रका घर जस्ता कच्ची घर गोठको बसोबास र सहर बजारमा पनि सस्तो भाडामा पाइने सुविधाविहिन डेराको बसाइमा वर्षात्सँगै रातभरीको हुरीले छानामा उडाउने पानी चुहिने जस्ता समस्या, प्राकृतिक विपत्ति फैलिएको छ । सिपाही, चौकिदार, राज (डकर्मी), बढई (सिकर्मी), तरकारी पसलेको पेसा अंगाले जसोतसो जीवन जिउन गरिने संघर्षशील निम्नवर्गीय दार्जिलिङे नेपालीको मार्मिक चित्रण गरिएको छ । यसमा प्रवासी नेपालीहरुको संघर्षमय जीवनका विभिन्न पक्षको उद्घाटन गर्दै आदि, मध्य र अन्त्यका श्रृङ्खलाहरु क्रमिक विकसित भएको देखाउँदै कथाकारले निकै सरल तवरबाट प्रस्तुत गरेका छन् ।
४. कालेका बाबु र आमा ः
कालेका बाबु यस कथाका प्रमुख पुरुष पात्र हुन् । उनी पुरुषवादी अहङ्कारबाट माथि उठेको सह्रदयी, सत् चरित्र भएको मिलनसार देखिन्छन् । उनी सहयोगी, कर्तव्य परायण भएको पात्रका रुपमा प्रस्तुत छन् । निम्न वर्गीय परिवारको प्रतिनिधिकाका रुपमा कर्तव्य निर्वाह गरेका छन् । कालेका बाबुले गाउँमा बस्न रहर गरेकोमा निराश भएर स्वास्नीलाई असुरक्षित जीवनको त्रासले एक्कासी झोकिए पनि असत् होइन त्यो स्वभाविक देखिन्छ । उनको समग्र सत् चरित्र भएको विशेषता हो ।
कालेकी आमा यस कथाकी प्रमुख निम्न वर्गीय नारी पात्र हुन् । उनी संघर्षशील कुशल गृहिणीका रुपले प्रस्तुत छिन् । समस्या पर्दा जोदाहा गर्न सक्ने व्यवहार पटु, सहहृदयी कर्तव्य परायण राख्ने उनको विशेषता हो । उनी भविष्प्रति चिन्तित देखिन्छन् । उनी भविष्यप्रति आशावादी भएर संघर्ष गर्न पछि परेकी छैनन् । उनी कर्मप्रति विश्वस्त छिन् । मिलनसार भएर पारिवारिक दायित्व निर्वाह गर्न पछि पर्दिनन् । कथामा उनले उद्देश्य संवाहकको भूमिका निर्वाह गरेकी छन् ।
५. उत्तर
इन्द्रबहादुर राइद्धारा लेखिएको रातभरि हुरी चल्यो कथाले दार्जिलिङको सामाजिक जीवनको यथार्थ चित्रण गरेको छ । यस कथा पढेर हामीले कसैको पनि जिन्दगी सोचेको जस्तो हुँदैन । मानिस प्रकृतिकै उपज भए पनि सभ्यताको उषा कालदेखि नै बाँच्नका लागि प्रकृतिसँग संघर्ष गर्दै आएको छ । हाम्रो सोच जीवन प्रति आशावादी हुनुपर्छ । आदिम कालदेखि सभ्यताको यस विन्दुमा मान्छे प्रकृतिसँग सिंगोरी खेल्दै आइ पुगेको छ । मान्छेका पौरखी हातहरुले नै उसलाई यहाँसम्म ल्याइ पु¥याएका हुन् ।
त्यसैले आपत् विपत् र समस्याबाट भागेर मान्छे कहीँ पनि जान सक्दैन । पृथ्वीको कुनै पनि समस्या, आपत विपत्बाट मुक्त छैन । फेरि समस्या, आपत् विपत् नपरी मान्छे सही अर्थमा मान्छे बन्दैन, तसर्थ यस्ता समस्याहरुसँग भागेर होइन तिनका संघर्षपूर्वक सामना गरेर जीवनलाई जति सक्दो सुखी बनाउने प्रयत्नबाट नै जीवन सार्थक हुन्छ ।



व्याकरण
अभ्यास
१.
अ.

केटो भात खान्छ ।
केटाले भात खायो ।
केटासितै म पनि भात खान्छु ।
केटाहरु भात खान्छन् ।
ए केटा ! भात खा ।
आ.

ऊ डोको भित्र पस्यो ।
उसले डोको बोक्यो ।
उसका अनुसार डोको सानो छ ।
उनहिरु डोका लिएर आए ।
इ.

छोरो घर आयो ।
मैले छोरालाई पढ्न सिकाउँछु ।
छोरासित खेल्न मज्जा लाग्छ ।
छोराहरु खेल्न निस्किए ।
ए छोरा ! तिमी चकचक नगर त !
उ.

ए केटो ! यहाँ आइज ।
केटालाई बोलाऊ ।
केटासित खेल ।
केटाहरु आओ ।

२.
सरल
तिमी जाऊ ।
ऊ फतफतायो ।
ऊ झस्कियो ।
ऊ डरायो ।
हुरी चल्यो ।
तिर्थक
हामीलाई तान्दै लाँदै छ ।
केटाकेटी उठे ।
केटाले दुध खायो ।
ठूलाले सानालार्य हेप्छन् ।
उसले व्यवहार राम्ररी चलाएकी छ ।

३.
केटो आयो । केटाले आँप खायो । अर्काे केटो आयो । उसले पढ्यो । ऊ हाँस्छ । हाँस्नु राम्रो हो ।
अर्थका आधारमा कारक

अभ्यास
१.
१. कर्ता कारक
कालेको बाबु टर्च बालेर घरमुनि झ¥यो ।
म घर जान्छु ।
२. कर्म कारक
कालेका बाबुले मलाई बोलाउनु भयो ।
कालेकी आमाले दुध ल्याई ।
३. करण कारक
हुरीले पानीले छानो खसाल्यो ।
कालेकी आमा गाउँबाट आइ ।
४. सम्प्रदान कारक
बस्नका लागि घर छ ।
धनीले गरीबलाई हेप्छन् ।
५. अपदान कारक
आकाशबाट पानी प¥यो ।
हिजोदेखि हुरी चलिरहेको छ ।
६. अधिकरण कारक
हृदयमा पीडा छ ।
गाउँमा आपत् विपत् परेको छ ।

२.
म उठेँ । मैले घर नजिकैको छिमेकीलाई बोलाएँ । गोठमा बाघ आएछ । बाले बाख्रालाई खाएछ ।म ै ले लठ्ठीले बाघलाई हिर्काएँ । बाघ डराएन । मैले खुकुरीले उसको टाउकोमा हानेँ । बाघ गोठबाट भाग्यो र कान्लाबाट हाम फाल्दै जंगलतिर लाग्यो । मैले बाख्राको केही मासु कुकुरलाई दिएँ । घरमा बहिनी पनि थिइन् । मैले बहिनीलाई भात खान दिएँ । मैले एउटा सानो खाडल खनेँ । मैले बाख्राको हाड छाला खाडलमा हालेँ । मैले कोदालीले खाल्डो पुरेँ । म घरबाट जंगलतिर गएँ । म रुखमा चढेँ र मैले रुखबाट घाँस खसालेँ । घाँस मैले गाईलाई दिएँ । मनमा खिन्न भाव लिइ म दिनभरी घरमै बसेँ ।
विभक्ती
१.
प्रकृतिले मान्छेको मनलाई आनन्दित तुल्याउँछ । शहरदेखि परको बनको प्रकृतिमा रम्न पाउँदा सबैमा आनन्द आउँछ । नेपालको पूर्वका र पश्चिमको सिमाना प्रकृतिले छोएको छ । हिमालबाट झरेको नदीलाई हेर्दा कसको मन रमाउँदैन र ? त्यसैले पनि कविहरुले प्रकृतिको गुणगान गरेका छन्  । मनमा आनन्द र हृदयमा शान्त भाव उमार्न सक्ने क्षमता प्रकृतिमा छ । प्रकृतिद्धारा रचित यो धर्तीमा जन्मदेखि यसबाट धेरै पाठ सिक्ने गर्छ ।
२.
ले
काले निदाएको छ ।
लाई
उसलाई लोग्नेले जान भन्यो ।
बाट
गाउँबाट सहर जाँदै छु ।
द्धारा
कालेकी आमाले चौकीदारनीद्धारा बजारमा आपत् नभएको थाहा पई ।
मा
सेतो विरालो चुलाको तातोमा न्यानो मानेर भुत्ला चाट्दै बसि रहेको थियो ।
को
हावा पनि यै डाँडामा चैँ कति चलेको ।
३.
मेरो साथीको नाम मदन थापा हो । हामी एकअर्काको लागि धेरै सहयोग गर्छाैँ । विदाको दिनमा हामी घुम्न जान्छौँ । ऊसँग दिन बिताउन रमाइलोको आनन्द आउँछ । हामीले चोभारमा निकै समय बितायौँ । चोभारबाट हामी बसद्धारा घर फर्कियौँ । हामीलाई घरमा सबैले मन पराउँछन् । एक अर्कादेखि हामी निकै खुसी छौँ ।
४.
ढुङ्ग्रो    –    कर्मकारक
घरबाट    –    अपदानकारक
आमालाई    –    सम्प्रदान कारक
फुरुवाले    –    करण कारक
काँधमा    –    अधिकरण कारक
बजार    –    अधिकरण कारक
घुम    –    कर्म कारक
बाबुले    –    कर्ताकारक

व्यक्तिगत विवरण
नाम   :    सरिता पोख्रेल
जन्म मिति   :    २०४८÷८÷१०
राष्ट्रियता   :    नेपाली
पिता   :    कृष्ण पोख्रेल
माता   :    सवित्रा पौडेल पोख्रेल
धर्म   :    हिन्दु
वैवाहिक स्थिति   :    अविवाहित
स्थायी ठेगाना   :    दाङ नगरपालिका–७, महादेवा
सम्पर्क ठेगाना   :    काठमाडौँ, पानीपोखरी लाजिम्पाट
शैक्षिक योग्यता   :    
२०६५        एस.एल.सी., पद्मोदय उच्च मा.वि.
२०६८        उच्च माध्यमिक तह, उच्च माध्यमिक शिक्षा परिषद्, काठमाडौँ, किष्ट कलेज
२०७१        स्नातक, त्रिभुवन विश्व विद्यालय, पाटन क्याम्पस

तालिम तथा अनुभव
२०६८ देखि नेपाली विषय कक्षा १० सम्म पढाइरहेको ।
२०६८ देखि नेपाल इन्स्युरेन्स कम्पनीद्धारा तालिम लिइएको ।
कम्प्युटर सम्बन्धी सीप र ज्ञान ।
२०६५ मा ६ महिने आधारभुत कम्प्युटर तालिम प्राप्त ।

मेरो देश
क्रान्तिकारी, विद्रोही, स्वच्छन्दतावादी र स्वतन्त्रतावादी कवी भूपी शेरचन नेपाली काव्य फाँटका गद्ध्य कवी गोपाल प्रसाद रिमाल पछिका सर्वाधिक लोकप्रिय र चर्चित कवी हुन् l सामाजिक र आर्थिक विषमता, मानवीय जीवन भोगाईका समस्या, मानवीय जीवनका उत्पीडन र उच्च देशप्रेम कवी शेरचनका काव्यका चिनारी हुन् l व्यंग्यात्मकता, समानता र स्वच्छता कवी शेरचनका काव्यगत विशेषता हुन् l

प्रस्तुत ‘मेरो देश’ कविता कवी भूपी शेरचनको अत्यन्तै लोकप्रिय र चर्चित कविता संग्रह ‘घुम्ने मेचमाथि अन्धो मान्छे’ मा संकलित रहेको छ l रास्त्रियता, देश प्रेम र प्रकृति प्रेममा केन्द्रित भएर रचना गरिएको यस कवितामा नेपाली प्रकृतिको महिमा गान गाइएको छ l नेपाली प्रकृति हामी नेपालीका धरोहर, गौरब र सम्पदा भएको कुरा कवितामा व्यक्त गरिएको छ l नेपाली धर्ति, प्रकृति र मुस्तंगी परिवेशको मुक्त कण्ठले प्रसंशा गर्दै आफ्नो देशको प्राकृतिक सौन्दर्य अवर्णनीय र अदितीय भएको भएको कुरा कविले प्रस्तुत गरेका छन् l नेपाली माटो, हावा, पानी, नदी, फूल, खोलो, मुना, हिमाल, पहाड, आदिको चर्चा गर्दै नेपाली प्रकृतिलाई जीवन्त रुपमा कविताम्श प्रस्तुत गरिएको छ l प्राकृतिक दृष्टिले भरिपुर्ण एवं रमणीय मुलुक नेपालमा विहानको सुर्यको किरण संगै जुन फर्कने कुरा बताइएको छ l आलुपखाडाका फुलसंगै कुखुराको चल्लाको मुलायामको तुलना गरिएको यस कवितामा जुनेली रातमा हिउँ पर्दाको मनोरम दृश्य प्रस्तुत गरिएको छ l लोभ, लालच र तृष्णामा आफ्नो रास्ट्रीयतालाइ नै भुल्ने मानिसहरुलाई सम्झेर धुपी र सल्लाहरु रुन्छन भन्दै कविले आफ्नो कर्मशील, प्रकृतिप्रेमी, र राष्ट्रप्रेमी भावना यहाँ प्रकट गरेका छन् l जहिले पनि बगिरहने नदि, खसीरहने छहरा, सधैं प्रकाशमान हुने हिमचुली, आन्ध्यरोलाई प्रकाशमय बनाउने जुनकिरी, थाकेको बटुवालाई स्फूर्ति दिलाउने चिसो हावा, वरिपरीको पर्यावरणलाइ सुगन्धमय बनाउने कस्तुरी आदि जस्ता जति वर्णन गरेपनि नसकिने प्रकृतिलाई प्रस्तुत गर्दै आफ्नो देशलाई कविले चिनाएका छन् l

प्रक्रितिप्रेमको सुरिलो भाकामा माटो प्रेमलाई सशक्त रुपमा प्रस्तुत गरिएको यस कवितामा रास्ट्र प्रतिको चोखो मायालाई जीवन्त पारिएको छ l जुन कविताको मूल भाव हो प्रकृतिको मनोहर उपमाहरू बाट सजिएको यस कवितामा प्रकृति मोह मुखरीत भएको छ भन्न सकिन्छ l व्यक्तिगत रुपमा सुख चाहना र रास्ट्र छोडी हिड्ने नेपालको माया मार्ने व्यक्ति प्रति आक्रोश व्यक्त गरिएको l यस कवितामा नेपालि धर्तीलाई मानाविकरण गरिएको छ l हर बिहान धर्तिरुपी आमाले सुर्य रुपी छोरो पाएको संधर्ब उल्लेख गर्दै हाम्रो प्रकृतिले नै हामीलाई सधैं उत्साहित प्रेरित गराइराखेको धर्ति जस्तै जहिले पनि सुखी र आन्दित भैरहनुपर्ने रास्ट्रवादी र प्रकृतिवादी चिन्तन कविताको मूल भाव हो l

प्रश्नोत्तर
पठन बोध
१.
क उत्तर :
हरिया पहाडका फरिया अलिक तल सारेर भनेको हिउँ परेको दृश्य हो ।
ख उत्तर :
हरिया पहाडका फरिया तल सारेर निर्मल स्वच्छ र न्यानो घाममा हिमालले ढाड सकेको छ ।
ग उत्तर :
कवि टाढा रहेर पनि देशको सम्झना गरिरहेका छन् ।
घ उत्तर  :
यस कविताको प्रस्तुत विषय देश प्रेम र प्रकृति हो ।
ङ उत्तर :
मेरो मनले सँधै सपनामा पाइला टेको हुन्छ ।

२ उत्तर :
भूपि शेरचन (वि.सं. १९९२–२०४६) ले स्नातकसम्मको औपचारिक अध्ययन गरेका थिए । उनि प्रारम्भमा चर्काे रुपमा प्रगतिवादी चिन्तक, मध्यान्तरमा स्वच्छन्दतावादी, मानवतावादी र अन्त्यतिर शारीरिक अस्वस्ताका कारण केही शिथिल कविता सृजना गर्ने सर्जक मानिन्छन् । उनका कवितामा राजनीकित, सामाजिक, आर्थिक असमानता प्रति ठाडो प्रहार गरेको पाइन्छ । उनी समाजमा निम्नवर्गीय जनताको पीडा, व्यथा र वेदनालाई सशक्त पाराले अभिव्यक्त गर्दछन् ।
   भूपि शेरचनको मेरो देश कवितामा, प्राकृतिक दृष्टिले भरिपूर्ण एवम् रमणीय मुलुक हो । यहाँको प्रकृतिमा बसन्त ऋतु आयो भने उसलाई पनि यहीँ बसूँ बसूँ लाग्छ । तुषारो परेका रातमा आलुबखडाका हाँगाहाँगामा कुखुराका चल्लाले बिहानको पाहारिलो घाममा पखेटा फिँजाएर घाम तापेजस्तो रमणीय दृश्य देख्न पाइन्छ । यहाँका बनजंगलमा मृगका बच्चाहरु स्वतन्त्र रुपमा उफ्रँदै खेल्दै गर्छन् । नेपाली प्रकृतिका काखबाट प्रस्फुटित छहराले खोलामा पुग्न भीरबाट छाँगो बनाएर हामफाल्ने गर्छन् । रातमा हिमालचुलीले नेपाली आँगनमा रुपौला घाम पालने नेपाली भूमिको प्रत्येक फाँटामा अविरल गतिमा बहने नदी, पाखा–पर्वतमा छहरा र उच्च शिखरमा लेकको रमणीय दृष्य देख्न पाइन्छ । यहाँका साना नदी पनि तुफानी वेगले बगिरहेका हुन्छन् । यहाँ रातमा पनि घामले उज्यालो फाल्छ र आशले मंगल दीप सजाृँछ । यहाँका पहाडका निधारमा लेक, छातीमा छहरा र काखमा नदी हुन्छन् । अबेला घर फर्कने बटुवालाई प्रत्येक झ्याङबाट झयाउँकीरीले सङ्गीतमय तालमा गिज्याउने र अँधेरी पँधेरीमा पानी लिन जाने प्रत्येक युवतीलाई जुनकीरिले ज्योति फिँजाएर उज्यालो छर्ने गर्छ । यहाँका प्रत्येक गाउँ बस्तीमा कस्तुरीको सुगन्धले हावासँगै बहने गर्छ ।
   यस कवितामा कविले नेपाली प्रकृतिको विभिन्न पक्षको सुन्दर ढङ्गले वर्णन गर्नु र राष्ट्रिय भाव प्रकट गर्नु उनको मुख्य उद्देश्य देखिन्छ । यस कवितामा कविले आफ्नो देशको प्रकृतिको मग्धकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । यस्तो सुन्दर, शान्त र रमणीय मुलुकबाट जति नै टाढा बस्नु परेपनि नेपालीका हृदयमा नेपालीको अमिट छाप ताजा भएर बसेको हुन्छ । यसरी प्रकृतिले मनोरम भाव प्रकट गरी कविले प्रस्तुत कवितामा नेपालको सुन्दर चित्र उतारेका छन् ।

अभ्यास
१.
क उत्तर :
मेरो देश कविताका रचयिता भूपी शेरचन (१९९२–२०४६) हुन् । मेरो देश प्रकृतिपरक स्वच्छन्दतावादी भावनामा लेखिएको सुन्दर कविता हो । यस कवितामा कविले आरुबखडाका फूलहरुलाई कुखुराका चल्लासँग तुलना गरेका छन् ।

ख उत्तर :
मेरो देश कविताका रचयिता भूपी शेरचन (१९९२–२०४६) हुन् मेरो देश प्रकृतिपरक स्वच्छन्दतावादी भावनामा लेखिएको सुन्दर कविता हो । बाह्रै महिना मानिसका गालामा आरुको फूल फुलाउनुको तात्पर्य हिमाली हावा र त्यसको असरले मानिसका गाला राता हुनु हो ।

ग उत्तर :
मेरो देश कविताका रचयिता भूपी शेरचन (१९९२–२०४६) हुन् मेरो देश प्रकृतिपरक स्वच्छन्दतावादी भावनामा लेखिएको सुन्दर कविता हो । बाह्रै महिना मानिसका गालामा आरुको फूल फुलाउनुको तात्पर्य हिमाली हावा र त्यसको असरले मानिसका गाला राता हुनु हो ।
मेरो देश कविताको सातौँ अनुच्छेदमा पहाडी भु–भागको भौगोलिक सतहको चिनारी गराउँदा कविले स–साना नदीहरुमा पनि तुफानी समुन्द्रको वेग हुन्छ भनेका छन् ।

घ उत्तर :
मेरो देश कविताका रचयिता भूपी शेरचन (१९९२–२०४६) हुन् मेरो देश प्रकृतिपरक स्वच्छन्दतावादी भावनामा लेखिएको सुन्दर कविता हो । बाह्रै महिना मानिसका गालामा आरुको फूल फुलाउनुको तात्पर्य हिमाली हावा र त्यसको असरले मानिसका गाला राता हुनु हो ।  
नेपाल जस्तो प्रकृतिले सिंगारिएको मुलुकमा बसन्त ऋतुको आगमन भएपछि त्यो सदावहार भएर रहन्छ । त्यसैले बसन्त ऋतुले पनि घर फर्कन स्वाट्टै बिर्सन्छ ।

ङ उत्तर :
मेरो देश कविताका रचयिता भूपी शेरचन (१९९२–२०४६) हुन् मेरो देश प्रकृतिपरक स्वच्छन्दतावादी भावनामा लेखिएको सुन्दर कविता हो । बाह्रै महिना मानिसका गालामा आरुको फूल फुलाउनुको तात्पर्य हिमाली हावा र त्यसको असरले मानिसका गाला राता हुनु हो ।
निलगिरी र धवलागिरी एक अर्काको मुख हेरेर चम्कँदा प्रत्येक रातले आकाशमा मंगद दीपले सजाउँछ अर्थात् आकाशमा तारा लाग्छन् ।

२ उत्तर :
भूपि शेरचन (वि.सं. १९९२–२०४६) ले स्नातकसम्मको औपचारिक अध्ययन गरेका थिए । उनि प्रारम्भमा चर्काे रुपमा प्रगतिवादी चिन्तक, मध्यान्तरमा स्वच्छन्दतावादी, मानवतावादी र अन्त्यतिर शारीरिक अस्वस्ताका कारण केही शिथिल कविता सृजना गर्ने सर्जक मानिन्छन् । उनका कवितामा राजनीकित, सामाजिक, आर्थिक असमानता प्रति ठाडो प्रहार गरेको पाइन्छ । उनी समाजमा निम्नवर्गीय जनताको पीडा, व्यथा र वेदनालाई सशक्त पाराले अभिव्यक्त गर्दछन् ।
   भूपि शेरचनको मेरो देश कवितामा, प्राकृतिक दृष्टिले भरिपूर्ण एवम् रमणीय मुलुक हो । यहाँको प्रकृतिमा बसन्त ऋतु आयो भने उसलाई पनि यहीँ बसूँ बसूँ लाग्छ । तुषारो परेका रातमा आलुबखडाका हाँगाहाँगामा कुखुराका चल्लाले बिहानको पाहारिलो घाममा पखेटा फिँजाएर घाम तापेजस्तो रमणीय दृश्य देख्न पाइन्छ । यहाँका बनजंगलमा मृगका बच्चाहरु स्वतन्त्र रुपमा उफ्रँदै खेल्दै गर्छन् । नेपाली प्रकृतिका काखबाट प्रस्फुटित छहराले खोलामा पुग्न भीरबाट छाँगो बनाएर हामफाल्ने गर्छन् । रातमा हिमालचुलीले नेपाली आँगनमा रुपौला घाम पालने नेपाली भूमिको प्रत्येक फाँटामा अविरल गतिमा बहने नदी, पाखा–पर्वतमा छहरा र उच्च शिखरमा लेकको रमणीय दृष्य देख्न पाइन्छ । यहाँका साना नदी पनि तुफानी वेगले बगिरहेका हुन्छन् । यहाँ रातमा पनि घामले उज्यालो फाल्छ र आशले मंगल दीप सजाृँछ । यहाँका पहाडका निधारमा लेक, छातीमा छहरा र काखमा नदी हुन्छन् । अबेला घर फर्कने बटुवालाई प्रत्येक झ्याङबाट झयाउँकीरीले सङ्गीतमय तालमा गिज्याउने र अँधेरी पँधेरीमा पानी लिन जाने प्रत्येक युवतीलाई जुनकीरिले ज्योति फिँजाएर उज्यालो छर्ने गर्छ । यहाँका प्रत्येक गाउँ बस्तीमा कस्तुरीको सुगन्धले हावासँगै बहने गर्छ ।
   यस कवितामा कविले नेपाली प्रकृतिको विभिन्न पक्षको सुन्दर ढङ्गले वर्णन गर्नु र राष्ट्रिय भाव प्रकट गर्नु उनको मुख्य उद्देश्य देखिन्छ । यस कवितामा कविले आफ्नो देशको प्रकृतिको मग्धकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । यस्तो सुन्दर, शान्त र रमणीय मुलुकबाट जति नै टाढा बस्नु परेपनि नेपालीका हृदयमा नेपालीको अमिट छाप ताजा भएर बसेको हुन्छ । यसरी प्रकृतिले मनोरम भाव प्रकट गरी कविले प्रस्तुत कवितामा नेपालको सुन्दर चित्र उतारेका छन्
कविले यस मेरो देश कवितामा नेपाली सुन्दरताको सहज र स्वाभाविक रुपले चित्रण गरेका छन् ।
हिउँ परेको रात,
धुपी र सल्लाहरु रुने,
आरुका फूलहरु फुल्ने,
उफ्री उफ्री खेल्ने मृग,
बाह्रै महिना मानिसका गालामा आरुका फूल फुल्छन् ।
पहराले छहराबाट खोलामा हामफाल्छन् ।
पत्येक पहाडको काखमा नदी हुन्छ ।
जुनकीरिले ज्योति फिजाउँछ ।
शितल हावामा कस्तुरीको सुगन्ध फैलिन्छ ।

३ उत्तर :
भूपि शेरचन (वि.सं. १९९२–२०४६) ले स्नातकसम्मको औपचारिक अध्ययन गरेका थिए । उनि प्रारम्भमा चर्काे रुपमा प्रगतिवादी चिन्तक, मध्यान्तरमा स्वच्छन्दतावादी, मानवतावादी र अन्त्यतिर शारीरिक अस्वस्ताका कारण केही शिथिल कविता सृजना गर्ने सर्जक मानिन्छन् । उनका कवितामा राजनीकित, सामाजिक, आर्थिक असमानता प्रति ठाडो प्रहार गरेको पाइन्छ । उनी समाजमा निम्नवर्गीय जनताको पीडा, व्यथा र वेदनालाई सशक्त पाराले अभिव्यक्त गर्दछन् ।
   भूपि शेरचनको मेरो देश कवितामा, प्राकृतिक दृष्टिले भरिपूर्ण एवम् रमणीय मुलुक हो । यहाँको प्रकृतिमा बसन्त ऋतु आयो भने उसलाई पनि यहीँ बसूँ बसूँ लाग्छ । तुषारो परेका रातमा आलुबखडाका हाँगाहाँगामा कुखुराका चल्लाले बिहानको पाहारिलो घाममा पखेटा फिँजाएर घाम तापेजस्तो रमणीय दृश्य देख्न पाइन्छ । यहाँका बनजंगलमा मृगका बच्चाहरु स्वतन्त्र रुपमा उफ्रँदै खेल्दै गर्छन् । नेपाली प्रकृतिका काखबाट प्रस्फुटित छहराले खोलामा पुग्न भीरबाट छाँगो बनाएर हामफाल्ने गर्छन् । रातमा हिमालचुलीले नेपाली आँगनमा रुपौला घाम पालने नेपाली भूमिको प्रत्येक फाँटामा अविरल गतिमा बहने नदी, पाखा–पर्वतमा छहरा र उच्च शिखरमा लेकको रमणीय दृष्य देख्न पाइन्छ । यहाँका साना नदी पनि तुफानी वेगले बगिरहेका हुन्छन् । यहाँ रातमा पनि घामले उज्यालो फाल्छ र आशले मंगल दीप सजाृँछ । यहाँका पहाडका निधारमा लेक, छातीमा छहरा र काखमा नदी हुन्छन् । अबेला घर फर्कने बटुवालाई प्रत्येक झ्याङबाट झयाउँकीरीले सङ्गीतमय तालमा गिज्याउने र अँधेरी पँधेरीमा पानी लिन जाने प्रत्येक युवतीलाई जुनकीरिले ज्योति फिँजाएर उज्यालो छर्ने गर्छ । यहाँका प्रत्येक गाउँ बस्तीमा कस्तुरीको सुगन्धले हावासँगै बहने गर्छ ।
   यस कवितामा कविले नेपाली प्रकृतिको विभिन्न पक्षको सुन्दर ढङ्गले वर्णन गर्नु र राष्ट्रिय भाव प्रकट गर्नु उनको मुख्य उद्देश्य देखिन्छ । यस कवितामा कविले आफ्नो देशको प्रकृतिको मग्धकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । यस्तो सुन्दर, शान्त र रमणीय मुलुकबाट जति नै टाढा बस्नु परेपनि नेपालीका हृदयमा नेपालीको अमिट छाप ताजा भएर बसेको हुन्छ । यसरी प्रकृतिले मनोरम भाव प्रकट गरी कविले प्रस्तुत कवितामा नेपालको सुन्दर चित्र उतारेका छन्

नेपाल सानो छ तर विश्वको मुटु हो । एसियाको मुटु हो । नेपालको सुन्दरता विश्वविख्यात छ। यहाँ अनगिन्ती नदीनाला, खोला, झरना र ताल तलैया छन् । यो देशको सुन्दरता सृष्टिका संरचक ब्रह्माको कलाकौशलताको ज्वलन्त उदाहरणका रुपमा लिन सकिन्छ । खोँच, भञ्ज्याङ, भिराला पहाडहरु, हरियाली वनजंगल झर–झर झरना कल कल बग्ने खोला, सुनौला हिमाल, पाखा पर्वत मनमुग्धकारी देख्न पाइने यो नेपालको दृष्य र किसानका दश नङ्ग्री खियाएर उब्जनी गरिएको खेती पनि अत्यन्त आकर्षक देखिन्छ । नेपालको टार वेसी, गाउँ बस्तीमा, सहरमा चारैतिर देखिन विविध संस्कृति, जात जाति भेष भुषा आदि तथा अझ सबैको दिल खिच्न सक्ने मानवीय संरचना कलाकारिता र कलाकौशलता सबैको मानव हृदय तान्न सक्षम देखिन्छ । नेपालका बनजंगलमा फुल्ने मनै हर्ने लालीगुँरास र लालुपाते बुकी फूल र सुनाखरी सयपत्री र मखमली फुलले मानव मन लोभ्याइ रहेको देखिन्छ । सबै किसीमले हेरेर नेपालको मुल्याङ्कन गर्न सकिदैन, सँधै हिउँ परिरहने हिमालदेखि सदाबाहार बनै ढकमक्क भएर फुल्ने फुल, हरियाली बनजंगल नेपाली प्रकृतिका उपहार र नेपालको गहना मानिन्छ ।



व्याकरण
इन्द्रबहादुर राई र रातभरि हुरी चल्यो कथा

वाक्यमा प्रयुक्त नामिकहरुको (नाम, सर्वनाम र विशेषण) क्रियासँग हुने कार्यात्मक सम्बन्धलाई बुझाउने व्याकरणात्मक धारालाई कारक भनिन्छ ।

कारकको शाब्दिक अर्थ कार्य गर्ने हो । नामिक पदको क्रियासँगको भूमिकामूलक सम्बन्धलाई निर्धारण गर्ने कारकलाई छुट्याउन प्रथमादेखि सप्तमीसम्मका विभिन्न विभक्ति चिह्नहरु आएका हुन्छन् । त्यस्ता विभक्ति चिह्नले कारकलाई छुट्याउने महत्वपूर्ण कार्य गर्दछन् । जस्तै :

एउटै विभक्तिले कारकलाई सङ्केत गरेको स्थिति

बुबाबाट आज्ञा भयो । कर्ता

म बसबाट आएँ । करण

घरबाट विदा लिएँ । अपादान

नामिक पदमा विभक्तिरहित र सहितको अवस्था देखिन्छ । जस्त} M

विभक्तिरहित अवस्था

सुदीक्षा कथा लेख्छे ।

सुष्मिता गाई चराउँछे ।  

विभक्तिसहित अवस्था

श्यामले भाइलाई पिट्छ ।

मैले आमालाई बोलाएँ ।











अ) सरल र तिर्यक् कारक

कारक सरल र तिर्यक् गरी दुई प्रकारका हुन्छन् । तिनको चर्चा तल गरिन्छ :

सरल कारक M वाक्यमा प्रयोग भएका नामिक पदमा विकास नआई मूल रुपमै रहे भने तिनलाई सरल कारक भनिन्छ ।

नाम                 सर्वनाम               विशेषण

केटो रोयो ।            ऊ जान्छ ।            बूढो बस्यो ।

चरो उड्यो ।            त्यो आयो ।            सानो पल्टियो ।

माछो मारियो ।

तिर्यक् कारक : वाक्यमा प्रयुक्त नामिक पदमा विभिन्न रुपमा परिवर्तन भई विभक्ति प्रत्य लाग्ने कारकलाई तिर्यक् कारक भनिन्छ ।

आ) कारक

वाक्यमा प्रयसक्त भएका नामिक पदले गर्ने व्याकरणात्मक कार्यका आधारमा कारक निम्नलिखित प्रकारका छन् :

१) कर्ता कारक

कर्ता कारकको अर्थ वाक्यमा प्रयोग भएका नामपदले गर्ने कार्य हो । जस्तै :

म घर जान्छु ।

बुबाबाट आज्ञा भयो ।

२) कर्म कारक

कर्ताले गरेको कार्यव्यापारको असर पर्ने पद कर्म कारक हो । जस्तै

मामाले भान्जालाई बोलाउनु भयो ।

साथीले उसलाई धकेल्यो ।

३) करण कारक

कर्ताले कार्य सम्पादन गर्दा प्रयोग गरेको साधन वा माध्यमलाई करण कारक भनिन्छ । जस्तै :

हात्तीले सूँढले पानी पियो ।

मैले कलमले लेखें ।

४) सम्प्रदान कारक

कर्ताले दिएको वस्तु प्राप्त गर्ने वा लाभकलाई सम्प्रदान कारक भनिन्छ । जस्तै :

काकाले भाइलाई मिठाई दिनुभयो ।

मैले श्रीमतीका निम्ति हार किनिदिएँ ।

५) अपादान कारक

कुनै कुरो छुट्टिने वा भिन्न हुने, समयको आरम्भ हुने, विच्छेद हुने वा अलग हुने स्रोत वा स्थानलाई बुझाउने नामिक पदलार्य अपादान कारक भनिन्छ । जस्तै :

आजबाट म पाटनढोकाबाट जावलाखेलसम्म गएँ ।

रुखबाट पात खस्यो ।

६) सम्बन्ध कारक

कारकको सम्बन्ध प्रत्यक्ष रुपमा क्रियासँग हुन्छ, तर सम्बन्ध कारकले स्वामित्व वा आफ्नोपन बुझाउँछ । जस्तै :

रामको भाइ आयो ।

रामका भाइ र बहिनी आए ।

७) अधिकरण कारक

कुनै व्यक्ति वा वस्तु अडिने आधार स्थललाई अधिकरण कारक भनिन्छ । जस्तै :

अहिले पोखरामा गर्मी बढेको छ ।

छोरो विद्यालयमा बस्छ ।

विभक्तिको प्रयोग र परिचय

नामिक पदमा जोडिएको वाक्यमा कारकको भूमिका स्पष्ट पार्ने सम्बन्ध तत्वलाई विभक्ति भनिन्छ । यसको स्वतन्त्र अर्थ हुँदैन । ले, लाई, देखि, बाट, को, का, की आदि प्रत्यय विभक्ति हुन् ।

विभक्तिले एउटा नामिक पदलाई अर्काेबाट छुट्याएर तीनीहरु बीचको सम्बन्ध देखाउने कार्य गर्दछन् भने अर्काेतिर नामिक पदको क्रियासँगको कारकीय सम्बन्ध देखाउने गर्दछन् । जस्तै ः

मुमाबाट आज्ञा भयो ।           कर्ता कारक

धाराबाट पानी आयो ।           करण कारक

पोखराबाट आजै आएँ ।          अपदान कारक

रामले चिमोट्यो ।              कर्ता कारक

चुच्चाले घोच्यो ।               करण कारक

भाइलाई बोलाऊ ।             कर्म कारक

खानलाई अन्न छ ।            सम्प्रदान कारक



प्रथमा विभक्ति

प्रथमा विभक्तिका चिह्न ‘ले, बाट’ हुने । यसले नामिक पदमा जोडिएको वा नजोडिएर कर्ता कारकलार्य सङ्केत गर्दछ ।  जस्तै :

रामले भात खायो ।

बुबाबाट आज्ञा हुन्छ ।

द्वितीया विभक्ति

द्वितीय विभक्ति कर्म कारकमा लाग्दछ । यसको सङ्केत चिह्न ‘लाई’ हो । द्वितीय विभक्ति निम्न अवस्थामा लाग्दछ, जस्तै :

म छोरीलाई पढाउँछु ।

मलाई भोक लाग्यो ।

तृतीया विभक्ति

कारण कारकसँग गाँसिने विभक्ति तृतीया विभक्ति हो । तृतीया विभक्तिका चिह्न ‘ले, बाट, द्वारा’ हुन् । यो विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

म खुकुरीले आलु काट्छु ।

ऊ ज्वरो छटपटायो ।

चतुर्थी विभक्ति

चतुर्थी विभक्तिका चिह्न ‘लाई, लागि, लागि, का निम्ति’ हुन् । यिनले सम्प्रदान कारकलाई संकेत गर्छन् । चतुर्थी विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

भक्तले भगवान्लाई भेटी दिन्छ ।

लड्नाले उसको खुट्टो भाँचियो ।

षष्ठी विभक्ति

षष्ठी विभक्तिका चिह्नहरु ‘को, का, की, रो, रा, नो, ना, नी हुन् । षष्ठी विभक्तिका चिह्न निम्नअवस्थामा लाग्छन्, जस्तै :

मेरो कलम ।

उसको किताब ।

हिजोको विषय ।

सप्तमी विभक्ति

अधिकरण कारकमा लाग्ने विभक्ति सप्तमी हो । यसका विभक्ति चिह्न ‘मा, माथि’ हुन् । यो विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

टेबुलमा पुस्तक राख ।

म घरमा छु ।

१. तलका वाक्यमा प्रयोग भएका सरल कारकलाई विभक्ति नामयोगी, बहुबचन, र सम्बोधनका आधारमा तिर्यक् कारकमा बदल्नुहोस् ।

अ) केटो भात खान्छ     केटाले भात आयो ।

                    केटासितै म पनि जान्छु ।

                    केटाहरु भात खान्छन् ।

                    ए केटा ! भात खा ।

आ) ऊ डोको भित्र पस्यो उसले डोको बोक्यो ।

                          उसका अनुसार डोको सानो छ ।

                          उनीहरु डोका लिएर आए ।

इ) छोरो घर अयो       मैले छोरालाई पाठ सिकाउँछु ।

                    छोरासित खेल्न मज्जा लाग्छ ।

                    छोराहरु खेल्न निस्किए

                    ए छोरा ’ तिमी चकचक नगर त !

(ई) ए केटो ! यहाँ आइज       केटालाई बोलाऊ ।

                          केटासि खेल ।

                          केटाहरु आओ ।



१. ले, मा, लाई, बाट, द्वारा, देखि र को विभक्ति तलका खाली ठाउँमा भरी अनुच्छेद पूरा गर्नुहोस् ।

उत्तर : प्रकृतिले मान्छेको मनलाई आनन्दित तुल्याउँछ । शहरदेखि परको वनको प्रकृतिमा रम्न पाउँदा सबैमा आनन्द आउँछ । नेपालको पूर्वको र पश्चिमको सिमाना प्रकृतिले घेरिएको छ । हिमालमा झरेका नदीलाई हेर्दा कसको मन रमाउँदैन र ? त्यसैले पनि कविहरुले प्रकृतिको गुणगान गरेका छन् । मनमा आनन्द र हृदयमा शान्त भाव उमार्न सक्ने क्षमता प्रकृतिमा छ । प्रकृतिद्धारा रचित यो धर्तीमा जन्मदेखि यसबाट धेरै पाठ सिक्ने गर्छ ।

४. ढुङ्ग्रो – कर्मकारक           काँधमा – अधिकरण कारक

घरबाट – अपदान कारक         बजार – अधिकरण कारक

आमालाई – सम्प्रदान कारक             घुम – कर्मकारक

फुरुवाले –करण कारक           बाबुले –कर्ता कारक

इन्द्रबहादुर राई र रातभरि हुरी चल्यो कथा

वाक्यमा प्रयुक्त नामिकहरुको (नाम, सर्वनाम र विशेषण) क्रियासँग हुने कार्यात्मक सम्बन्धलाई बुझाउने व्याकरणात्मक धारालाई कारक भनिन्छ ।

कारकको शाब्दिक अर्थ कार्य गर्ने हो । नामिक पदको क्रियासँगको भूमिकामूलक सम्बन्धलाई निर्धारण गर्ने कारकलाई छुट्याउन प्रथमादेखि सप्तमीसम्मका विभिन्न विभक्ति चिह्नहरु आएका हुन्छन् । त्यस्ता विभक्ति चिह्नले कारकलाई छुट्याउने महत्वपूर्ण कार्य गर्दछन् । जस्तै :

एउटै विभक्तिले कारकलाई सङ्केत गरेको स्थिति

बुबाबाट आज्ञा भयो । कर्ता

म बसबाट आएँ । करण

घरबाट विदा लिएँ । अपादान

नामिक पदमा विभक्तिरहित र सहितको अवस्था देखिन्छ । जस्त} M

विभक्तिरहित अवस्था

सुदीक्षा कथा लेख्छे ।

सुष्मिता गाई चराउँछे ।  

विभक्तिसहित अवस्था

श्यामले भाइलाई पिट्छ ।

मैले आमालाई बोलाएँ ।











अ) सरल र तिर्यक् कारक

कारक सरल र तिर्यक् गरी दुई प्रकारका हुन्छन् । तिनको चर्चा तल गरिन्छ :

सरल कारक M वाक्यमा प्रयोग भएका नामिक पदमा विकास नआई मूल रुपमै रहे भने तिनलाई सरल कारक भनिन्छ ।

नाम                 सर्वनाम               विशेषण

केटो रोयो ।            ऊ जान्छ ।            बूढो बस्यो ।

चरो उड्यो ।            त्यो आयो ।            सानो पल्टियो ।

माछो मारियो ।

तिर्यक् कारक : वाक्यमा प्रयुक्त नामिक पदमा विभिन्न रुपमा परिवर्तन भई विभक्ति प्रत्य लाग्ने कारकलाई तिर्यक् कारक भनिन्छ ।

आ) कारक

वाक्यमा प्रयसक्त भएका नामिक पदले गर्ने व्याकरणात्मक कार्यका आधारमा कारक निम्नलिखित प्रकारका छन् :

१) कर्ता कारक

कर्ता कारकको अर्थ वाक्यमा प्रयोग भएका नामपदले गर्ने कार्य हो । जस्तै :

म घर जान्छु ।

बुबाबाट आज्ञा भयो ।

२) कर्म कारक

कर्ताले गरेको कार्यव्यापारको असर पर्ने पद कर्म कारक हो । जस्तै

मामाले भान्जालाई बोलाउनु भयो ।

साथीले उसलाई धकेल्यो ।

३) करण कारक

कर्ताले कार्य सम्पादन गर्दा प्रयोग गरेको साधन वा माध्यमलाई करण कारक भनिन्छ । जस्तै :

हात्तीले सूँढले पानी पियो ।

मैले कलमले लेखें ।

४) सम्प्रदान कारक

कर्ताले दिएको वस्तु प्राप्त गर्ने वा लाभकलाई सम्प्रदान कारक भनिन्छ । जस्तै :

काकाले भाइलाई मिठाई दिनुभयो ।

मैले श्रीमतीका निम्ति हार किनिदिएँ ।

५) अपादान कारक

कुनै कुरो छुट्टिने वा भिन्न हुने, समयको आरम्भ हुने, विच्छेद हुने वा अलग हुने स्रोत वा स्थानलाई बुझाउने नामिक पदलार्य अपादान कारक भनिन्छ । जस्तै :

आजबाट म पाटनढोकाबाट जावलाखेलसम्म गएँ ।

रुखबाट पात खस्यो ।

६) सम्बन्ध कारक

कारकको सम्बन्ध प्रत्यक्ष रुपमा क्रियासँग हुन्छ, तर सम्बन्ध कारकले स्वामित्व वा आफ्नोपन बुझाउँछ । जस्तै :

रामको भाइ आयो ।

रामका भाइ र बहिनी आए ।

७) अधिकरण कारक

कुनै व्यक्ति वा वस्तु अडिने आधार स्थललाई अधिकरण कारक भनिन्छ । जस्तै :

अहिले पोखरामा गर्मी बढेको छ ।

छोरो विद्यालयमा बस्छ ।

विभक्तिको प्रयोग र परिचय

नामिक पदमा जोडिएको वाक्यमा कारकको भूमिका स्पष्ट पार्ने सम्बन्ध तत्वलाई विभक्ति भनिन्छ । यसको स्वतन्त्र अर्थ हुँदैन । ले, लाई, देखि, बाट, को, का, की आदि प्रत्यय विभक्ति हुन् ।

विभक्तिले एउटा नामिक पदलाई अर्काेबाट छुट्याएर तीनीहरु बीचको सम्बन्ध देखाउने कार्य गर्दछन् भने अर्काेतिर नामिक पदको क्रियासँगको कारकीय सम्बन्ध देखाउने गर्दछन् । जस्तै ः

मुमाबाट आज्ञा भयो ।           कर्ता कारक

धाराबाट पानी आयो ।           करण कारक

पोखराबाट आजै आएँ ।          अपदान कारक

रामले चिमोट्यो ।              कर्ता कारक

चुच्चाले घोच्यो ।               करण कारक

भाइलाई बोलाऊ ।       कर्म कारक

खानलाई अन्न छ ।            सम्प्रदान कारक



प्रथमा विभक्ति

प्रथमा विभक्तिका चिह्न ‘ले, बाट’ हुने । यसले नामिक पदमा जोडिएको वा नजोडिएर कर्ता कारकलार्य सङ्केत गर्दछ ।  जस्तै :

रामले भात खायो ।

बुबाबाट आज्ञा हुन्छ ।

द्वितीया विभक्ति

द्वितीय विभक्ति कर्म कारकमा लाग्दछ । यसको सङ्केत चिह्न ‘लाई’ हो । द्वितीय विभक्ति निम्न अवस्थामा लाग्दछ, जस्तै :

म छोरीलाई पढाउँछु ।

मलाई भोक लाग्यो ।

तृतीया विभक्ति

कारण कारकसँग गाँसिने विभक्ति तृतीया विभक्ति हो । तृतीया विभक्तिका चिह्न ‘ले, बाट, द्वारा’ हुन् । यो विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

म खुकुरीले आलु काट्छु ।

ऊ ज्वरो छटपटायो ।

चतुर्थी विभक्ति

चतुर्थी विभक्तिका चिह्न ‘लाई, लागि, लागि, का निम्ति’ हुन् । यिनले सम्प्रदान कारकलाई संकेत गर्छन् । चतुर्थी विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

भक्तले भगवान्लाई भेटी दिन्छ ।

लड्नाले उसको खुट्टो भाँचियो ।

षष्ठी विभक्ति

षष्ठी विभक्तिका चिह्नहरु ‘को, का, की, रो, रा, नो, ना, नी हुन् । षष्ठी विभक्तिका चिह्न निम्नअवस्थामा लाग्छन्, जस्तै :

मेरो कलम ।

उसको किताब ।

हिजोको विषय ।

सप्तमी विभक्ति

अधिकरण कारकमा लाग्ने विभक्ति सप्तमी हो । यसका विभक्ति चिह्न ‘मा, माथि’ हुन् । यो विभक्ति निम्नअवस्थामा लाग्छ, जस्तै :

टेबुलमा पुस्तक राख ।

म घरमा छु ।

१. तलका वाक्यमा प्रयोग भएका सरल कारकलाई विभक्ति नामयोगी, बहुबचन, र सम्बोधनका आधारमा तिर्यक् कारकमा बदल्नुहोस् ।

अ) केटो भात खान्छ     केटाले भात आयो ।

                    केटासितै म पनि जान्छु ।

                    केटाहरु भात खान्छन् ।

                    ए केटा ! भात खा ।

आ) ऊ डोको भित्र पस्यो उसले डोको बोक्यो ।

                          उसका अनुसार डोको सानो छ ।

                          उनीहरु डोका लिएर आए ।

इ) छोरो घर अयो       मैले छोरालाई पाठ सिकाउँछु ।

                    छोरासित खेल्न मज्जा लाग्छ ।

                    छोराहरु खेल्न निस्किए

                    ए छोरा ’ तिमी चकचक नगर त !

(ई) ए केटो ! यहाँ आइज       केटालाई बोलाऊ ।

                          केटासि खेल ।

                          केटाहरु आओ ।



१. ले, मा, लाई, बाट, द्वारा, देखि र को विभक्ति तलका खाली ठाउँमा भरी अनुच्छेद पूरा गर्नुहोस् ।

उत्तर : प्रकृतिले मान्छेको मनलाई आनन्दित तुल्याउँछ । शहरदेखि परको वनको प्रकृतिमा रम्न पाउँदा सबैमा आनन्द आउँछ । नेपालको पूर्वको र पश्चिमको सिमाना प्रकृतिले घेरिएको छ । हिमालमा झरेका नदीलाई हेर्दा कसको मन रमाउँदैन र ? त्यसैले पनि कविहरुले प्रकृतिको गुणगान गरेका छन् । मनमा आनन्द र हृदयमा शान्त भाव उमार्न सक्ने क्षमता प्रकृतिमा छ । प्रकृतिद्धारा रचित यो धर्तीमा जन्मदेखि यसबाट धेरै पाठ सिक्ने गर्छ ।

४. ढुङ्ग्रो – कर्मकारक           काँधमा – अधिकरण कारक

घरबाट – अपदान कारक         बजार – अधिकरण कारक

आमालाई – सम्प्रदान कारक             घुम – कर्मकारक

फुरुवाले –करण कारक           बाबुले –कर्ता कारक

आलु
नेपाली हास्य व्यंग्य विधामा शसक्त रुपमा देखा परेका भैरब अर्याल हास्य व्यंग्य साहित्यका सम्राट हुन् l पाठकलाई काउकुती लगाई सम्बन्धतित पक्षलाई तिखो व्यंग्य प्रहार गर्ने निवन्धकार भैरव अर्यालका निवन्धमा बेथिति र विशंगतिको प्रस्तुत गरिएको हुन्छ l सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक, प्रसासनिक, शैक्षित र धार्मिक क्षेत्रकl असंगत र विकृतिलाई व्यंग्यात्मक रुपमा प्रस्तुत गर्ने भैरव अर्यालका निवन्धमा हास्य र व्यंग्यलाइ कलात्मक संयोजन गरिएको पाइन्छ l नेपाली जनजिब्रोमा पचेका अंग्रेजी शब्द र नेपाली भाषाका प्रचलीत उखान टुक्काको प्रयोगले उनको निवान्धलाई गरिमामय बनाएको पाइन्छ l

मानवीय जीवनका कमि कमजोरी र विकृतिलाई देखाउंदै त्यसप्रति व्यंग्य प्रहार गर्ने उदेश्यले रचना गरिएको हास्य व्यंग्य निबन्ध हो ‘आलु’ l आलुलाई प्रतिक बनाइ मानवीय चरित्रको विस्लेषण गरिएको यस निबन्धमा आलुको नामकरण र गुणलाई तर्कयुक्त ढंगले हास्य शैलीमा व्यक्त गरिएको छ l आलुको सन्दर्भबाट नेपाली बुद्धिजीवीहरु प्रति गरिएको व्यंग्य नै यस निवन्धको मूल आशय हो l आलुलाई गोलभेंडा र पिडालुसंग तुलना गर्दै आलुको प्रशिद्धिलाइ व्यक्त गरिएको यस निवन्धमा आलुलाई पोलेर, पकाएर,उसिनेर, साँधेर, तारेर खान सकिए जस्तै नेपाली परिवेसका पढेलेखेका जमात आफ्नो फाइदाका लागि देखावटी बहु चरित्रमा प्रस्तुत हुनेतर्फ व्यंग्य गरिएको छ l आलुमा सबै तरकारीसंग मिल्ने गुण रहेपनि आलुमा आलु नै मिल्दैन भनि मान्छे मान्छेसंगै मिल्न नसक्ने मानवीय चरित्रप्रति निवन्धमा व्यंग्य प्रहार गरिएको छ l तछाई, फलाई, कटाइ आधारमा आलुका रुप फरक फरक देखिए जस्तै मानवीय सोचकै कारणले समाजमा जाति भेद, वर्ग भेद सृजना भएको यथार्थता पनि निवान्धले प्रकट गरेको छ l तालुमा आलु फल्नु र आलु खानु जस्ता लोक प्रिय नेपाली टुक्काको सन्दर्भ बाट मान्छेमा हुने सोच र चरित्रलाई व्यंग्यात्मक रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ l असफलता, नकारात्मकता र शक्तिहिन्तlको अर्थमा आलु खानेको उक्तिलाई अर्थयाइएको छ भने सामर्थ्य सक्षमता, सफलता, उच्चता आदि बुझाउन तालुमा आलु फाल्ने टुक्काको प्रयोग गरिएको छ l यसरि आलुलाई सौभाग्य र दुर्भाग्यको प्रतिक बनाइ आलु खाइरहेको व्यक्तिले पनि आलु खाएको स्वीकार्न नसक्ने वर्तमान सामाजिक आवस्थालाई पनि यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ l

आलु निबन्धमा आलुको सन्दर्भलाई अघि सारी लेखकले जाने बुझेका र पढेलेखेका व्यक्ति भित्र भएका लोभी र स्वार्थी चरित्रलाई व्यंग्य गरेका छन् l हरेक थरिसंग मिल्न सक्ने आलुको गुणलाई आजको मानिसले लिनु तर आलु अरुसंग मिसिंदा अस्तित्वहीन भए जस्तै आफ्नो परिचय र पहिचानलाई कसैले गुमाउन नहुने कुरालाई निवन्धमा संदेसको रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ l आलुको नालीबेली केलाई मानव भित्रका बिशंगति र विकृतिलाई प्रकट गर्ने उदेस्यले लेखिएको यस निवन्धमा रोग भोक र शोकले आजका मानिस शक्तिहीन भएको तथ्यलाई प्रस्तुत गरिएको छ l शक्ति, सामर्थ्य र प्रभुत्वले आजका मानिस आलु झैं निरीह बनेको कारणले आजको मान्छेलाई आलु मान्छेका रुपमा चिनाएका छन् l आलु खाँदा पेडाको धाक लगाउने सन्दर्भबाट आज समाजमा आडम्बरी, देखावटी र फुर्ति लगाउने प्रबृत्तिलाइ आलुबादसंग तुलना गरी यथार्थ पक्षलाई प्रकट गरिएको छ l यथार्थलाई नछोपी, नढाकिकन प्रस्तुत गर्न सक्ने मानवीय सोचको आवस्यकतालाई प्रस्तुत गर्न निवन्ध रचना गरिएको बुझिन्छ l



प्रश्नोत्तर
पठन बोध
१.
क उत्तर :
आलु जेसँग जसरी मिलाएर पनि ठ्याम्मै मिलिहाल्ने हुँदा आलुलाई मिलनसार भनिएको हो ।
ख उत्तर :

धनी, गरीब, मागी, मगन्ते, विद्धान, लम्फू, बुद्धिमान लट्ठू सारामा आलुको समान छ ।
ग उत्तर :
समाजवाद, समन्वयवाद, साम्यवाद आदि जे नाम दिए पनि आलुको मुल सिद्धान्त आलुवाद हो ।
घ उत्तर :
जतिसुकै समानताको आदर्श राखे पनि आफू आफूमा मेल नगर्नु आलुवादको विशेषता हो ।

ङ उत्तर :
आलु निबन्धांशमा प्रस्तुत भएको व्यङ्ग्य समाजवाद, समन्वयवाद, साम्यवाद प्रति लक्षित छ ।

२ उत्तर :
भैरव अर्यालको जन्म बि.सं. १९९४ असोज २५ गते कुपन्डोल, ललितपुरमा भएको हो भन्ने गरिन्छ । तर यिनको जन्म आरुवारी, गोकर्णमा भएको हो । यिनले एम्.ए. र पत्रकारितामा डिप्लोमा गरेका थिए । यिनले विभिन्न संघसंस्थामा बसेर नेपाली भाषा तथा साहित्यको सेवा पनि गरेका थिए । यिनका निबन्ध, कविता, काव्य, समीक्षा तथा सम्पादित पुस्तकहरु प्रकाशित छन् यिनले राष्ट्रियदेखि अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रका विविध विषय टिपेर निबन्ध लेखेका छन् । यिनले प्रभावपूर्ण ढङ्गमा शिष्ट र शलिन ढङ्गले व्यङ्ग्यको परम्परा बसालेका छन् । खप्पिस व्यङ्ग्यकार भैरव अर्यालको ‘आलु’ सिङ्गो रुपमा समाजमा बेथिति र विकृतितर्फ तीब्र व्यङ्ग्य हानिएको हाँस्यव्यङ्ग्य निबन्ध हो ।
   आलुको जसरी सिद्धान्त छैन त्यसरी नै आजका मान्छेमा पनि कुनै सिद्धान्त छैन । ऊ आफ्नो अडानमा रहन सक्दैन । यस्ता आजका सिद्धान्तहीन आफ्नोपन तथा मौलिक पहिचान गुमाएको आजको मान्छे जता पनि सजिलै ढल्किन्छ । आलु जस्तो सस्तो कुरा खाएर पेडा जस्तो महंगो कुरा खाएको धाक लगाउँद हिँड्नु, बम पड्काएर शान्तिको गीत गाउनु, आजका मानिसहरुको विशेषता हो । भित्र खोक्रो भएपनि बाहिर रवाफ लगाउँदै हिड्नु आजका मानिसको विशेषता हो । यस्ता मानिसले आफूले खर्च गर्नुपरे निधारमा गाँठो पार्छन् भने सित्तैमा पाए खुसी भई अस्वस्थ्य हुने गरी खाने गर्छन् । आफैँले मेहिनेत गर्नुभन्दा संयोग वा भाग्यको भरमा पर्नु र आलु खानु अथवा असफल हुनुमा नै आजका मानिसको सन्तुष्टि देखिन्छ ।



अभ्यास
क उत्तर :
आलु खप्पिस व्यङ्ग्यकार भैरव अर्यालको सिङ्गो रुपमा समाजमा बेथिति र विृतितर्फ तीब्र व्यङ्ग्य हानिएको हास्यव्यङ्ग्य निबन्ध हो । यस निबन्धमा आलुको नामाकरण कसरी भयो, त्यो भाषाशास्त्री जान्लान् भन्दै आलीमा उम्रेको पहिलोपटक आले थरका मानिसले खाएको, अनिकालका बेला आ लेन त्यही गाँठा खाऊँ भनेर तथा खाँदा मिठो भएकोले प्रेमपूर्वक आलु भनिएको हुनसक्ने तर्क आलुको नामाकरणका बारेमा अर्यालले दिएका छन् ।

ख उत्तर :
आलु भैरव अर्यालद्धारा लेखिएको व्यङ्ग्यात्मक निबन्ध हो । आलु गान्टोमा गान्टेमुलादेखि लग्लोमा लौकासम्म, चुच्चेमा चुच्चे करेला देखि बुच्चाँमा परबलसम्म खाँदिएकोमा गुन्द्रुकदेखि बाँधिएको कुरिलोसम्म मिल्दछ । अर्थात् अहिलेका धनी, गरीब, माग्ने, विद्धान, आफू बुद्धिमान लठ्ठु जसका भान्सामा पनि मिल्ने आलुका विशेषता हुन् ।

ग उत्तर :
आलु जोसँग र जेसँग पनि ठ्याम्मै मिल्ने धनीदेखि गरीब सबैको भान्सामा समान सम्मान हुन्छ । आलुको सौभाग्य वा दुर्भाग्य दुवैको समान रुपले प्रतिक या गालीमा प्रयोग हुन्छ । कसैको तालुमा आलु फल्यो भन्दा सित्तैमा केही उपलब्धी बुझिन्छ । त्यस्तै कसैलाई कस्तो आलु रहेछ भन्यो भने केही नजान्ने लद्दु रहेछ भनिन्छ । परीक्षामा असफल हुनेलाई उसले त आलु खाएछ भन्दा पल्टुङबाजी खाएको ठहरिन्छ । यकेही नहुँदा भान्सामा आलु भयो भने पनि यसबाट निकै लाभ लिन सकिन्छ ।

घ उत्तर :
आलु भैरव अर्यालद्धारा लेखिएको व्यङ्ग्यात्मक निबन्ध हो । आफ्नै अडान र जसरी सिद्धान्त छैन आलुको त्यसरी नै आजका मान्छेमा पनि कुनै अडान र सिद्धान्त छैन । उही मान्छे कहिले प्रजातन्त्रवादी, कहिले समन्ववादी त कहिले साम्यवादी भएर जोसँग पनि मिल्न जान्छ । उसको यही सिद्धान्तहिन मिलनसारितालाई कटाक्ष व्यङ्ग्य हानिएको यो निबन्ध आजका मान्छेसँग तुलनीय देखिन्छ ।

ङ उत्तर :
आलु जोसँग र जेसँग पनि मिलनसारी स्वभाव ठ्याक्कै विरोधीसँग पनि मेल खाने प्रवृत्तिलाई मानिसले ग्रहण गरेको छ । मान्छे साम्यवादी होस् वा प्रजातन्त्रवादी वा भनौँ समन्वयवादी, जोसँग पनि मिल्न सक्ने मानवीय दुष्प्रवृत्तिलाई निसाना लगाइएको यस निबन्धमा हाँस्यभन्दा व्यङ्ग्यको तीब्रता पाइन्छ । आलुको बखान गरी आजका सिद्धान्तहीन सिद्धान्तवादी प्रति धारिलो व्यङ्य हानिरहेको यस निबन्धमा आलुको सर्वगुण ग्रहण गरेको देखिन्छ ।

च उत्तर :
प्रसिद्ध हाँस्यव्यङ्ग्यकार भैरव अर्याल लिखित आलु निबन्ध गलबन्दी निबन्ध संग्रहमा सङ्कलित तीब्र व्यङ्ग्य प्रहार गरिएको उत्कृष्ट निबन्ध हो । यस निबन्धमा आलु जस्तो सामानय विषयलार्य लिएर समाजका बेथिति र विकृतिप्रति तीब्र व्यङ्ग्य हानिएको छ । यस निबन्धमा नामाकरण, आलुको विशेषता र आलु खाएर पेडाको धाक लगाउन कुण्ठित चालवादी यावत् पक्षमाथि धारिलो व्यङ्ग्य हानिएको छ । आलुकै सन्दर्भमा अपुताली पाउनेलाई तालुमा आलु फलेको र परीक्षामा असफल हुने र परमधाम जानेलाई शिव ! शिव ! भन्नुको पनि यो आलुको गरिएको छ ।

४ उत्तर :
भैरव अर्यालको जन्म वि.सं. १९९४ असोज २५ गते कुपण्डोल, ललितपुरमा भएको हो भन्ने गरिन्छ तर यिनको जन्म आरुबारी, गोकर्णमा भएको हो । यिनले एम्.ए. र पत्रकारितामा डिप्लोमा गरेका थिए । यिनले विभिन्न संघसंस्थामा बसेर नेपाली भाषा तथा साहित्यको सेवा पनि गरेका थिए । यिनका निबन्ध, कविता, काव्य, समीक्षा तथा सम्पादित पुस्तकहरु प्रकाशित छन् यिनले राष्ट्रियदेखि अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रका विविध विषय टिपेर निबन्ध लेखेका छन् । यिनले प्रभावपूर्ण ढङ्गमा शिष्ट र शलिन ढङ्गले व्यङ्ग्यको परम्परा बसालेका छन् । खप्पिस व्यङ्ग्यकार भैरव अर्यालको ‘आलु’ सिङ्गो रुपमा समाजमा बेथिति र विकृतितर्फ तीब्र व्यङ्ग्य हानिएको हाँस्यव्यङ्ग्य निबन्ध हो ।
   भैरव अर्याल बहुचर्चित हाँस्यव्यङ्ग्य निबन्धकार हुन् । यिनका काउकुती, जयभुँडी, गलबन्दी ‘इतिश्री’, टेडो ऐना आदि निबन्धका संगालाहरु हुन् । नेपाली निबन्धका फाँटमा यिनलाई अद्धितीय हाँस्यव्यङग्य निबन्धकार मानिन्छ । यिनका प्रत्येक निबन्धले हाँस्यव्यङ्ग्यका क्षेत्रमा नयाँ कीर्तिमान स्थापित गरेका छन् । यिनको हाँस्यले मनलार्य प्रफुल्लता दिन्छ भन्ने व्यङ्ग्यको मनमस्तिष्कलाई हल्लाउँछ । यिनका प्रारम्भिक चरणका निबन्धमा हाँस्यको प्रधानता र पछिल्ला चरणमा व्यङ्ग्यको बहुलता भएका निबन्धका स्रष्टा मानिन्छन् । यिन हाँस्यप्रधान भन्नुभन्दा व्यङ्ग्यप्रधान निबनधकार भनिन्छ । यिनले प्रभावपूर्ण ढङ्गमा शिष्ट र शालीन ढङ्गले व्यङ्ग्यको परम्परा बसालेका छन् । यिनले राष्ट्रियदेखि अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा विविध विषय टिपेर निबन्ध लेखेका छन् । यिनको भाषा सरल, सरस, प्रवाहमय र ओजपूर्ण छ । यिनले शब्द चमत्कार र नयाँ शब्द निर्माण गर्न पछि परेका छैनन् । यिनले उखान, टुक्का थेगो आदिको कलात्मक प्रयोग गर्दछन् । यिनी नेपालीका अतुलनीय हाँस्यव्यङ्ग्य निबन्धकार हुन् ।



व्याकरण
क) पदसङ्गति

पदसङ्गति भनेको पदहरुको बीचको उचित किसिमको मेल हो । यसलाई अन्वय वा क्षमता पनि भनिन्छ । वाक्यमा प्रयोग भएका पदहरुको कर्ता र क्रिया, नाम र सर्वनाम, विशेषण र विशेष्य, नाम र कोटिकर तथा सजीव र निर्जीवका लिङ्ग, वचन, पुरुष र आदरको उचित तालमेल मिलाएर लेख्नु नै पदसङ्गति हो ।

अ) लिङ्ग : पुलिङ्ग र स्त्रीलिङ्ग

स्त्री वा पुरुष, भाले वा पोथी, बुझाउने शब्दलार्य लिङ्ग भनिन्छ । वाक्यमा लिङ्गको सङ्गति मिलाएर लेख्नु पर्दछ । लिङ्गको सङ्गति मिलाउने व्यवस्थालाई लिङ्ग सङ्गिति भनिन्छ । वाक्यमा लिङ्ग मिलाउँदा नाम, सर्वनाम र विशेषणका ख्याल गर्नुपर्दछ ।



नाम

नामको पुलिङ्ग र स्त्रीलिङ्ग हुन्छ । यसरी नामका आधारमा सङ्गति मिलाउँदा नाम पुलिङ्ग भए पुलिङ्गी क्रिया र स्त्रीलिङ्गमा भए स्त्रीलिङ्ग क्रिया चयन गरिन्छ, जस्तै :

पुलिङ्ग                      स्त्रीलिङ्ग

राम आयो ।                  सीता आई ।

अञ्जनले खायो ।              अञ्जनाले खाई ।

मामा आउनुभयो ।              आमा आउनुभयो ।

दाइले पिट्नुभयो ।             दिदीले पिट्नुभयो ।



सर्वनाम

नामको सट्टामा आउने पदलाई सर्वनाम भनिन्छ । कतिपय सर्वनाम उभयलिङ्गी भए पनि क्रियाको आधारमा लिङ्ग छुट्टिन्छ । यसर्थ सर्वनाममा पनि सङ्गति मिलाउनु पर्दछ, जस्तै :

तँ जान्छस् ।                  तँ जान्छेस् ।

ऊ सुत्छ ।                    ऊ सुत्छे ।

उसले काम बिगा¥यो ।    उसले काम बिगारी ।

को कराउँछ ?                 को कराउँछे ।



विशेषण

नाम र सर्वनामको विशेषता जनाउने शब्दलाई विशेषण भन्दछन् । लिङ्गका आधारमा विशेषण छुट्टिन्छ ।

कालो केटो ।                  काली केटी ।

डल्ले मान्छे ।                 डल्ली आइमाई ।

बूढा बा ।                    बूढी आमा ।

आ) वचन : एक वचन र बहुवचन

नाम, सर्वनाम र विशेषणको एक र अनेक संख्या छुट्याउने शब्दलाई वचन भनिन्छ । एकवचन र बहुवचन गरी वचन दुई प्रकारका छन् ।

एक वचन

एउटा मात्र संख्या बुझाउने बचनलाई एक वचन भनिन्छ । नाम, सर्वनाम, विशेषण र क्रिया (वाच्यसहित) मा यो सङ्गति मिलाएर लेख्नुपर्दछ, जस्तै :



नाम

राम खेल्छ ।           हरि डुल्यो ।

परेवा उड्यो ।           सीता आई ।

भाइ लड्यो ।           कलम हरायो ।



सर्वनाम

म आउँछु ।            तँ घर जा \ गएस् ।

ऊ त्यहाँ जान्छ ।



विशेषण

कालो घोडा ।           सेती गाई ।

दुब्लो मान्छे ।          बूढी आइमाई ।



बहुवचन

नाम, सर्वनाम, विशेषण र क्रियाको अनेक सङ्ख्या बुझाउने शब्दलाई बहुवचन भनिन्छ । वाक्यमा नामिक पद बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा मिलाएर लेख्ने व्यवस्था व्याकरणले गरेको छ । एक बचनबाट बहुवचन बनाउँदा नामिक पदमा ‘हरु’ थपिन्छ, जस्तै :



नाम

रामहरु खेल्छन् ।        हरिहरु डुले ।

परेवाहरु उडे ।         सीताहरु आए ।

भाइहरु लडे ।          कलमहरु हराए ।



सर्वनाम

हामीहरु आउँछौँ ।

तिमीहरु घर जान्छौँ ।

तिनीहरु त्यहाँ जाऊन् ।



विशेषण

काला घोडाहरु । सेती गाईहरु ।

दुब्ला मान्छेहरु ।        बूढी आईमाईहरु ।

(इ) पुरुष : प्रथम, द्धितीय र तृतीय

वक्ता, श्रोता र कुरा गर्दाको विषयलाई पुरुष भनिन्छ । वाक्यमा पुरुषका बचि तालमेल मिलाउनलार्य पुरुषको सङ्गति भनिन्छ, जस्तैः

प्रथम पुरुष

वक्ता वा प्रथम पुरुष एक वचनमा भए क्रियापद पनि एक वचनमा हुनुपर्छ । वक्ता बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा हुनुपर्दछ, जस्तै :

म घर जान्छु ।         हामी घर जान्छौँ ।

म अहिले काठमाण्डुमा बस्छु      हामी अहिले काठमाण्डुमा बस्छौँ ।

द्धितीय पुरुष

श्रोता वा द्धितीय पुरुष एक वचनमा भए क्रियापद एकवचनमा र श्रोता बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा हुन्छ । यसरी श्रोताको वचनअनुसार क्रियापद मिलाउनुलाई द्धितीय पुरुषको सङ्गति भनिन्छ, जस्तै :

तँ अहिले नकराई बस् ।   तिमीहरु अहिले नकराई बस त ।

तेरो काम कहिले सकिन्छ ?      तिमीहरुको काम कहिले सकिन्छ ?

तृतीय पुरुष

कुरा गर्दा विषय बनेको अन्य पुरुषलाई तृतीय पुरुष भनिन्छ । तृतीय पुरुषमा अन्य र क्रियाको सङ्गति मिलाउनु पर्दछ, जस्तै :

यो किताब हो । यी किताबहरु हुन् ।

त्यो भर्खर आयो ।       ती भर्खर आए ।

(ई) आदरार्थी : अनादर र आदर

आदरको भाव बुझाउने क्रियाको रुपलाई आदरार्थी भनिन्छ । नेपालीमा आदरार्थीका चार तह छन्ः अनादर (तँ, ऊ, त्यो), सामान्य आदर (तिमी, उनी, तिनी), उच्च आदर (तपाईँ, उहाा, यहाँ) र उच्चतम्/अत्युच्च आदर (हजुर, मौसुफ) । आदरका तहअनुसार क्रियापद मिलाउनु आदरार्थीको सङ्गति हो । जस्तै :

अनादर               : तँ गइस्/जान्छस्/जान्छेस् ।

                            ऊ गयो/गई/गएछ ।

सामान्य आदर                : तिमी गयौ/जान्छौ/जान्छ्यौ ।

                            उनी गए/गइन्/गएछन्/गइन्छन् ।

उच्च आदर                   : तपाई जानुभयो/तपार्इँहरुले खेल्नुभयो ।

                            उहाँ आउनुभयो /उहाँले ठूलो कल्याण गर्नुभयो ।

उच्चतम/अत्युच्च आदर :

हजुर आइबक्सियोस् ।

हजुर राजहोस् ।



१. तल दिइएका नमिलेका सङ्गति मिलाई तिनको पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।

क) गोरी साह्रै फुर्तिली छे ।

ख) शङ्कर गरीब केटो हो ।

ग) हामीसँग प्रशस्त खाने कुराहरु छन् ।

घ) आज हाम्रा दाजु आउनु भएको छ ।

ङ) हामीले त भनेका छौँ ।

च) हाम्रा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले थुप्रै कविता लेखेका छन् ।

छ) भूपी शेरचनले मेरो देश कविता लेखेका हुन् । उनलाई व्यङ्ग्य कविका रुपमा पनि चिनिन्छ ।

ज) रामका साथीहरु उसलाई भेट्न आएका छन् ।

झ) आजको पत्रिकामा उच्च माध्यमिक शिक्षा परिषद्को सूचना प्रकाशित भएको छ ।

ञ) मेरो साथी घुन्द्रुक गएको छ । ऊ एक हप्ता बसेर आउँछ ।

ट) छुट्टि कहिले हुन्छ हँ ?

ठ) आउने साता हामी बनभोज जाऔँला ।



२. तलका कर्म र भाववाच्यका वाक्यलार्य सङ्गति मिलाएर पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।

क) पुरस्कार पाइयो ।

ख) आफू त मस्त निदाइएछ । निदाइयो ।

ग) घरहरु बेचिए ।

घ) घुम्न गइयो । ङ) हराएको सामान भेटियो ।

च) पुस्तकालयमा राम्रा किताबहरु राखिएका छन् ।

छ) आज पारिश्रमिक पाइन्छ ।

ज) राम्रो मिहिनेत गरिएकोङ) हराएको सामान भेटियो ।

च) पुस्तकालयमा राम्रा किताबहरु राखिएका छन् ।

छ) आज पारिश्रमिक पाइन्छ ।

ज) राम्रो मिहिनेत गरिएकोछ ।

झ० विदेश जाने विद्यार्थीहरु ठगिएका छन् ।

ञ० राम्ररी निहँडे लडिन्छ ।

शत्रु
प्रथम मनोवैज्ञानिक कथाकार विशेश्वर प्रसाद कोइराला नेपाली कथा क्षेत्रका सामाजिक यथार्थवादी कथाकार हुन् l पात्रको मनोविस्लेशंमा केन्द्रित रही कथा संरचना गर्ने कथाकार कोइरालाकl कथामा कथा वस्तु लघु रूपमा प्रयोग भएको पाइन्छ l मानवीय मनका चेतन, अर्धचेतन र चेतन अवाथाको विस्लेषण गर्दै पात्रको मनमा विचरण गर्ने कथाकार कोइरालाका कथामा उच्च, मध्यम र निम्न वर्गीय पlत्रको मनोदशा केलाइएको हुन्छ l कथा र उपन्यासको क्षेत्रमा विशिष्ट रुपमा चिनिएका कोइरालाको शत्रु कथा सफल मनोवैज्ञानिक कथा हो l

शत्रु कथामा प्रमुख पत्रको रुपमा कृष्ण रायलाई चयन गरिएको छ l यस कथामा कृष्ण रायको मनको चिरफार कुशल ढंगले गरिएको छ l आर्थिक सम्पन्नता र सामाजिक सम्मानका धनि कृष्ण राय गाउँका न्याय मुर्ति मानिन्छन् l जानी जानी कसै माथि अन्याय नगरेका कृष्ण राय हरेक वर्गका मानिसका आशाका केन्द्रविन्दु हुन् l सबैबाट पर्याप्त मानसम्मान पाएका उनी समाजका वादविवाद निरुपण गर्ने सहृदयी व्यक्तित्व हुन् l एक रात उनि माथि लट्ठी प्रहार हुँदा सो प्रहारले उनको मनभित्र मनोवैज्ञानिक हुरी चलाइदिन्छ l संका, चिन्ता, तनाव, तर्कले उनको शान्त मनमा डेरा जमाउन पुग्दछ l त्यसपछि उनले आफ्ना नजिकका सम्पर्कमा भएका मानिस देखि लिएर सामान्य बोलचाल भएका मान्छे सम्मलाई शंकाका दृष्टिले हेर्न पुग्छन् l

जो व्यक्तिमा अवगुण हुदैन, त्यसमा गुनको खोजि गर्नु निरर्थक हुने कुरा कथाकारले यस पात्र मार्फत प्रस्तुत गरेका छन् l मान्छे अजात शत्रु होइन उसमाथि पनि आक्रमण हुन सक्छ भन्ने मनोवैज्ञानिक सत्यलाइ कृष्ण राय माथि बज्रेको लट्ठीले पुस्टि गर्दछ l आफ्ना कमि कमजोरी आफुलाई थाहा नहुने हुनाले सबै मानिसले यो यथार्थलाई भुल्न नहुने विचार कृष्ण रायको हिजोको सोच र आजको सोच देखाएर पुस्टि गरिएको छ l हरेक घटनाले शत्रुताको सम्बन्ध राख्न सक्छ भन्ने कल्पना मानिसको स्वाभाविक मानसिक प्रतिक्रिया हो जीवन यात्रालाई अघि बढाउदै जाँदा व्यक्तिले राम्रा र नराम्रा काम गरेको हुन्छ l यिनै कामले मित्र र शत्रु पनि जन्माउँछ कृष्ण रायको निस्वार्थ सेवा, न्यायको पक्षधर विचार जस्ता कामले पनि शत्रुता जन्माउन सक्ने प्राकृतिक यथार्थता लाइ कथामा व्यक्त गरिएको छ l मानिस मनोभावनाको पुँज हुनाले मनमा शान्ति र आनन्द हुँदा संसार सुन्दर देख्दछ भने मानसिक स्थिति खल्बलिंदा आज संसार अर्कै लाग्ने मनोवैज्ञानिक यथार्थलाई कृष्ण राय माथि लट्ठी प्रहार नहुँदा सम्म उनलाई आफ्नो कोहि शत्रु नभए झैं लाग्छ भने  लट्ठी प्रहार पछि हरेक व्यक्ति माथि शंका पुग्ने स्थितिबाट स्पस्ट पारिएको छ l



प्रश्नोत्तर
२.
रैती            –    प्रजा, मोही
अप्रिय         –    प्यारो नलाग्ने
प्रहारकर्ता     –    हिर्काउने व्यक्ति
स्वाभिमानी  ​–    स्वाभिमान भएको
तन्द्रावस्था   –    निदाउनु भन्दा अगाडिको अवस्था
इष्र्यालु        –    डाहा, इष्र्या गर्ने खालको मानिस
अचाकली     –    हुनुपर्ने भन्दा ज्यादै बढी
भरोसा        –    कुनै काम व्यवहार आदिमा अरुबाट हुने भएको आशा


३.
उपयुक्त      –    अनुपयुक्त
भद्र            –    चञ्चल
यश            ​–    उपयश
मित्र           –    शत्रु
आक्रमण     –    प्रत्याक्रमण
हुर्गुण         –    सद्गुण
लाभ          –    हानी
पक्ष           –    विपक्ष
समर्थक      –     विरोधी
उन्नति       –   ​    अवनति


४.
बाप वैरी साध्नु          –    पुरानो ईख लिनु । ठूलो बदला लिनु
भद्र मानिस              –    सज्जन र शिष्ट मानिस
पाइलो राख्नु              –    टेक्नु
तन्द्रावास्ताको भ्रम    –    निदाउन लाग्दाको अवस्थाको भ्रम
सुइँको पाउनु            –    थाहा पाउनु
मुख रातो हुनु           –    रिसले वा लाजले अनुहारमा हुने परिवर्तन
इख लिनु                –    आफूलाई उपमानित गरेको बदलामा इखिनु
अङ्कमालग गर्नु       –    दुवै हातले बेर्नु
शिरमा राख्नु             –    टाउकोमा चढाउनु

पठन बोध
१.
क उत्तर :
कृष्ण रायलाई मनोवैज्ञानिक असर परेको छ । त्यसैले उनले सबैलाई शत्रु देखेका छन् ।

ख उत्तर :
शत्रु हुनका लागि झगडाको निहँु चाहिन्छ ।

ग उत्तर  :
निर्दाेष कुरामा पनि विषलु साँपजस्तो बैरै बनाउने साधान लुकिरहन्छ भन्नुको तात्पर्य हो शत्रु आफैँ बन्छन् ।

घ उत्तर :
उपयुक्त अनुच्छेदमा कृष्ण रायको असामान्य अवस्थाको चित्रण गरिएको छ ।

अभ्यास
१ उत्तर :

विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको जन्म वि.सं. १९७१ साल भदौ २४ गते भारतको बनारमा भएको थियो । उनी कथाकार, उपन्यासकार, कवि, आत्मवृत्तान्तकार आदि हुन् । कृष्ण राय यस कथाका प्रमुख पात्र हुन् । उनले आफूलाई अजात शत्रु ठानेका छन् । धनसम्पत्ति भएको कुष्ण राय समाजमा प्रतिष्ठित व्यक्ति थिए । उनी सन्तानहीनकृष्ण रायले त्यसको अभाव पोष्यपुत्र राखेर पुरा गरेका थिए । त्यही आनन्दमा मग्न कृष्ण रायमाथि कसैले लठ्ठीको प्रहार ग¥यो । यस घटनापछि कसैको मध्यस्थ बन्नु वास्तविक रुपमा शत्रु बनाउने खेलरहेछ भन्ने महसुस गरे । आफ्ना कुनै शत्रु छैनन् भनी सन्तोष लिने कुष्ण रायले आक्रमणको घटना पछि आफूमा कस्तो दुर्गम रहेको निचोड निकाले ।

२ उत्तर :
विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको जन्म वि.सं. १९७१ साल भदौ २४ गते भारतको बनारमा भएको थियो । उनी कथाकार, उपन्यासकार, कवि, आत्मवृत्तान्तकार आदि हुन् । उनको शत्रु कथाका प्रमुख पात्र कृष्ण राय हुन् । उनी सामान्य मनोरोगी पात्र हुन् । उनी भद्र मानिस हुन् । उनलाई आँखामा राखेपनि नबिझाउने व्यक्तिका रुपमा लिन सकिन्छ । यिनी शान्त स्वभावका छन् । गाउँमा कसैलाई ऋण दिँदा त्यसको झगडा बीउ लिएर आउँछ भन्थे । यिनलाई सबै प्रकारको मानसम्मान, धन सम्पत्ति आदि सबैको सुख थियो तर यिनका कुनै सन्तान भने थिएनन् । यिनी आत्मालोचना गर्ने प्रवृत्तिका व्यक्ति थिए । यिनी आफूलाई अजात शत्रु मान्दथे । उनले कसैलाई अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन गर्दैनथे । असल व्यक्ति कृष्ण राय एकदिन सुत्न के लागेका थिए, यिनीमाथि कसैले लठ्ठी प्रहार ग¥यो । यिनको तन्द्रा भङ्ग भयो ।

३ उत्तर :
विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको जन्म वि.सं. १९७१ साल भदौ २४ गते भारतको बनारमा भएको थियो । उनी कथाकार, उपन्यासकार, कवि, आत्मवृत्तान्तकार आदि हुन् ।
यस संसारमा सबैका शत्रु छन् । यस संसारमा राम, कृष्ण जस्ता महापुरुषका त शत्रु थिए भने मान्छेमा शत्रु नहुने कुरै भएन ।

४ उत्तर :
विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको जन्म वि.सं. १९७१ साल भदौ २४ गते भारतको बनारमा भएको थियो । उनी कथाकार, उपन्यासकार, कवि, आत्मवृत्तान्तकार आदि हुन् । विश्वेश्वर प्रसाद कोइराला द्धारा लेखिएको शत्रु कथामा कृष्ण राय प्रमुख पात्र हुन् । उनी सामान्य मनोरोगी असल पात्र हुन् । दुनियाँमा कोही पनि मित्र हुँदैन, सबै शत्रु सबै बैरी नै हुन्छन्, यो भनाई कृष्ण रायको हो । यो भनाइ गलत छ । सबै शत्रु भए मानिसको वृत्ति विकास कसरी सम्भव छ । कसरी विकास गर्ने ? यो भनाई गलत देखिन्छ । सबै शत्रु कसरी हुन सक्छ । किन कि विनाकारण संसारमा शत्रु बन्दैन । शत्रु मित्र बन्नुमा केही कारण अवश्य हुन्छ । शत्रु र मित्र भन्ने कुरा मानिसको शील, स्वभाव र आचरणमा भर पर्दछ । मानिस गलत भए शत्रु कमाउँछ । उले इष्ट राख्न सक्दैन । गुणी र विवेकीले समय परिस्थिति हेरेर व्यवहार गर्दछ भने उसका मित्र हुन्छन् । कोही मानिस न शत्रु न मित्र दुवै बनाउन नचाहेका प्रकारका पनि समाजमा पाइन्छन् ।

अभ्यास

       चिठी
१.


मिति : २०७१।२।१०

श्री सम्पादकज्यू,
गोरखा पत्र संस्थान,
धर्मपथ, काठमाडौँ ।

महोदय,
   हाम्रो गाउँ कोदाले डाँडा–२, ढल्केमा खानेपानीको उचित प्रबन्ध अहिलेसम्म हुन सकेको छैन । अझै पनि १ भाँडो पानी लिन हामी गाउँबासी तिन–चार घण्टाको उकाली ओराली गर्दै ढल्के बेसी खोलामा आउन बाध्य छौँ । बारम्बार गाउँ विकास समिति कहाँ अनुरोध गर्दा पनि हाम्रो पानीको उचित प्रबन्ध गर्ने प्रति हालसम्म सम्बन्धित पक्षको ध्यानकर्षण हुन सकेको छैन । ५० घरधुरी भएको हाम्रो ढल्के गाउँमा २९० जनसंख्या छ । यस्तो समस्याको निराकरणका निम्ति जस्ता दवावमुलक गतिविधि मार्फत यो पानीको साधन खोज्न सम्बन्धित निकायमा बारम्बार जाँदा पनि उहाँहरुले कुनै ठोस कार्य अगाडि बढाउनु भएको देखिदैन् । त्यसैले यस विषयमा पारस्परिक छलफल गरी यस समस्याको समाधान निकाल्न यस पत्रिका मार्फत सम्बद्ध सबैमा अनुरोध गर्दछु । त्यस्तो संसार जलस्रोतको दोस्रो धनी मानिएको देश नेपालमा अझै पनि पानीको यस्तो दयनिय अवस्था देख्दा यो आफैँमा लज्जास्पद मानिन्छ । छिटो भन्दा छिटो सम्बन्धित निकायले कोदाले डाँडा २ ढल्केका गाउँबासीलाई पानीको आवश्यकता परिपूर्ति गराई समस्याबाट छुटकारा दिलाउन म चाहन्छु । धन्यवाद ।
भवदीय डाब्रे गुरुङ
कोदाले डाँडा–२, मुगु ।



२.


मिति : २०७१।१२।३


श्रीमान् सम्पादकज्यू,
कान्तिपुर दैनिक
काठमाडौँ ।

महोदय,
   फाल्गुन ३ गते प्रकाशित पत्रिकामा आएको उच्च माध्यमिक विदालयले निकट भविष्यमा शिक्षण शुल्क बृद्धि गर्ने विषय प्रति मेरो ध्यान आकृष्ट भएको छ । शिक्षण शुल्क बृद्धि गर्नु समय महंगी अनुसार आवश्यक हो । त्यो हुनुपर्छ । तर विद्यालयमा समय अनुरुपको शिक्षा शैली र पाठ्यक्रममा पनि ध्यान दिने हो कि ? उच्च माध्यमिक विद्यालयलाई अझ राम्रो र गुणस्तरीय बनाउन पनि सम्बन्धित पक्षको ध्यान जानु पर्छ । गरीब र जेहेन्दार विदार्थीहरुलाई अझ बढी छात्रवृद्धि तथा शुल्कमा कमी गरी उनीहरुले सजिलै उच्च शिक्षा आर्जन गर्न सक्ने बनाउनमा पनि सम्बन्धित पक्षको ध्यान जानुपर्छ । यसरी शुल्क बृद्धि गर्दा विद्यार्थीमा पर्न जाने असरको पनि ख्याल गरियोस् ।
भवदीय चन्द्र बहादुर यादव
काभ्रे, दोलालघाट


३.


मिति  : २०७१।१।१०


श्रीमान् सम्पादक ज्यू,
कान्तिपुर दैनिक,
काठमाडौँ ।

महोदय,
   फाल्गुन, कान्तिपुर दैनिक हालसालैका अंकहरुमा फेरि पनि मुलुकमा देखा परेका राजनीतिक समस्याहरुको समाधान खोज्ने निहुँमा केही राजनीतिक दलहरुले नेपालबन्दको आह्वान गर्न थालेको खबर छापिएको पढ्न पाउँदा हामी विद्यार्थीहरु अत्यन्त मर्माहत भएका छौँ । विगतको ऐतिहाँसिक जन आन्दोलन र लोकतन्त्रको स्थापनापछि अब कुनै पनि समस्याको निराकरणका निम्ति देशका सम्पूर्ण राजनीतिक दलहरुका प्रतिनिधिहरु एकै ठाउँमा बसी आपसमा छलफल गर्छन् र सबैलाई स्वीकार्य हुने गरी समस्याको उचित समाधान निकाल्छन् भन्ने हाम्रो सपना थियो । तर यस्तो पद्धिति र प्रक्रियाको बेवास्ता गरी फेरी पनि बन्द हडताल जस्ता दबाबमुलक गतिविधि मार्फत आफ्ना मागहरु पुरा गराउने बाटो रोज्न थालिएको छ । यदि यस खालको पद्धति र परिपाटीलाई प्रोत्साहित गर्दै गयौँ भने हामीले चाहेको नयाँ नेपाल र सच्चा लोकतान्त्रिक संस्कृतिको निर्माण हुन सक्ला ? त्यसैले यस विषयमा मुलुकमा सबै राजनीतिक दलहरु सचेत भई पारस्परिक छलफलद्धारा नै समस्याको समाधान निकाल्ने संस्कृतिको निर्माणमा लाग्न यस पत्रिका कार्फद सम्बद्ध सबैमा हार्दिक अनुरोध गर्दछु । यस्तो समस्याको समाधान गरी शान्त वातावरणमा पढ्न पाउने विद्यार्थीहरुको मौलिक अधिकार सुरक्षित हुनुपर्ने तर्फ पनि सम्बद्ध सबैमा ध्यानाकर्षण गराउन चाहन्छु । धन्यवाद ।
भवदीय उसा पौडेल
घोराही–५, दाङ



व्याकरण
अ) सरल वाक्य

४५ वर्षका कृष्ण राय गाउँका सबभन्दा भद्र मानिस थिए ।

यिनले गरेको फैसलाले कोही पनि असन्तुष्ट भएको देखिदैनथ्यो ।

एक रात तिनी खाईपिई सुत्ने यत्न गरिरहेका थिए ।

तिनको जीवन कसैले असफल भन्न सक्तैन ।

संयोगवश लुट्ठीको मुख्य चोट तिनीमाथि परेन ।

कस्तो अचम्म निर्दाेष कुरामा पनि विषालु साँपजस्तो वैरी बनाउने साधन लुकिरहेको देखिन्छ ।



आ) मिश्र वाक्य

आँखामा राखे पनि नबिझाउने भन्ने उखान कसैका निमित्त उपयुत्त हुन्थ्यो भने कृष्ण रायका निमित्त हुन्थ्यो ।

तिनीले यता १०/१२ वर्षदेखि गाउँभन्दा बाहिर पाइलो राखेका थिएनन्, यसैबाट तिनको शान्त स्वभावको परिचय हुन्छ ।

गाउँलेहरुमा झगडा प¥यो भने नियी नै मध्यस्थ हुन्थे ।

कृष्ण राय जुरमुरिदै उठे, तबसम्म आक्रमणकारी भागिसकेका थिए ।

इ) संयुक्त वाक्य

तिनको सन्तान थिएन, तर यस अभावलार्य तिनले आफ्नो एउटा टाढाको भतिजोलाई पाली पूर्ति गरेका थिए ।

कृष्ण रायले तिनलाई बेइज्जती गरेको तिनले सहन सकेनन् होला र आज राती बदला लिन आए होलान् ।

गोविन्द पण्डितको र गोरे जमदारको खेतको झगडा धेरै दिनदेखि चलिरहेको थियो, तर त्यस दिनको जस्तो कुटामारी कैले भएको थिएन

एक चिहान
मूल भाव
नेपाली साहित्यका विविध क्षेत्रमा कलम चलाउने ख्याती प्राप्त साहित्यकार हृदय चन्द्र सिंह प्रधान प्रगतिशील विचार भएका सामाजिक यथार्थवादी उपन्यासकार हुन् l निम्नवर्गीय जीवनका संघर्ष समस्या, जटिलता र वेदनालाइ विषयवस्तु बनाउने उपन्यासकार प्रधानका उपन्यासमा समानता, सुधारवादी चेतना, अन्याय आत्यचारको अन्त्य आदि जस्ता विषयवस्तुलाई सन्देशको रुपमा प्रकट गरिएको पाइन्छ l जातीय सांस्कृतिक एकता, गरीब जीवनका विवस्ता र बाध्यता उनका उपन्यासका उल्लेखनीय पक्ष हुन् l

नेपाली गरीब किसान र मजदूर जस्ताको जीवनमा आधारित एक चिहान उपन्यास सामाजिक यथार्थवादी रुपमा चिनिएको कृति हो l मान्छेको अन्त्य अन्त्यष्टी गरिने ठाउँलाइ चिहान भनेर बुझिने शब्द प्रयोग गरी निम्न वर्गीय जीवन यापन गर्ने श्रमजीवीहरुको मार्मीक देहान्तलाई यस उपन्यासको विषयवस्तु बनायिएको छ l दरिद्रता शोषण र विशंगतिलाइ मूल रुपमा प्रस्तुत गरिएको यस उपन्यासमा हिमाल पहाड तराई कोहि छैन पराइ भन्ने पवित्र र चोखो भावनालाई अष्टनारन को परिवारबाट व्यक्त गरिएको छ l सामाजिक विभेदबाट मुक्त भै समानता र सांस्कृतिक एकता कायम गर्नुपर्ने संदेश भएको यस उपन्यासमा अष्ट नारन र शिव नारनका परिवार एकै चिहान हुने गरी समाप्त भएको कारुणिक घटना उपन्यासको मूल विषय हो l कृषक वर्गका पीडा, वेदना, विवस्ता र बाध्यतालाई प्रस्तुत गर्न उपन्यासकारले अष्ट नारन र शिव नारन जस्तो श्रमजीवी स्वाभिमानी प्रतिनिधि पत्रको चयन गरेका छन् l विपन्न वर्गको दुरावस्था अन्त्य गरि समाज सुधार गर्नु पर्ने आग्रह उपन्यासमा पाइन्छ तडक भडक, रितिरिवाज, सामन्ती प्रथाले जडो गाडेको हाम्रो सामाजिक दास मानाशिकतामा परिवर्तन नआए सम्म गरिब वर्गको भलाई नहुने अष्ट नारन र शिव नारनको सोचबाट व्यक्त गरिएको छ l दिनरात हाड घोटेर मेहनत गर्दापनि सच्चा कृषक वर्ग शिव नारन जस्ताको जीवनमा कहिल्यै आर्थिक उन्नति हुन नसकेको यथार्थले उपन्यासको गरिमालाई अझ बढाइदिएको छ l

समाजमा राम्रा र नराम्रा दुवै प्रवृत्तिका मानिस बसोबास गर्छन भन्ने यथार्थलाई देखाउन डा. गोदत्त प्रसाद र साहु सुरमानको चरित्रलाई उपन्यासमा प्रस्तुत गरिएको छ l गरिबी र विवशताका कारणले केहि समय डा.गोदत्त  प्रसादको अन्याय सहना बाध्य हुनु परेको र सुरमानको शोषणले पनि शिव नारनको परिवारलाई अभावकै कारणले शोषण गरेको वास्तविकता पनि उपन्यासको उल्लेखनीय पक्ष हो l अनमेल विवाह विरुद्ध उठेका शिव नारनका आट र साहस, प्रेम आत्मिक र सारिरीक हुने वास्तविकता, हर्ष नारन र नानीथकुंको अन्तरजातीय विवाहले चाहना गरेको समावेशी समाज, अन्याय, अत्याचार, विरुद्ध उठ्नुपर्ने आवाजको आवश्यकता उपन्यासका केन्द्रीय तत्व हुन् भन्न सकिन्छ l प्रगतिशील चेतना, समानता, स्वतन्त्रता र मुक्त समाजको कामना र स्वाभिमानी विचार उपन्यासका मूल भूत तत्व हुन् भन्न सकिन्छ l



परिवेश
२०११ साल तिरको निम्न वर्गीय जीवनको यथार्थलाई उपन्यासमा प्रस्तुत गरिएको छ l गरीवी, बाध्यता र विवस्ताको परिवेशमा निम्न वर्गीय जीवनका जटिलता र संगर्ष प्रस्तुत भएको यस उपन्यासमा विशेष गरि नेवारी समुदायको पारिवारिक परिवेश देखिएको छ अस्ट नारन र शिव नारनमा केन्द्रित भएको यस उपन्यासमा अष्ट नारनको सुरुमा उपचार गराउन कविराज र गुभाजु कहाँ जानुपरेको र पछि डा. गोदत्त प्रसाद कहाँ जानुपरेको बाध्यात्मक परिवेस भेटिन्छ l जातीय र क्षेत्रीय एकतालाइ आवश्यक ठानी हर्शनारण र नानिथकुंको विवाह अन्तरजातीय क्षेत्रमा भएको, समावेशी चेतना आरम्भ भएको परिवेश उपन्यासमा भेटिन्छ l अष्ट नारनको उपचार र अन्त्यष्टिमा ऋण लिनुपरेको, रातदिन मेहेनत गर्दापनि सुखको घाम कहिल्यै नलागेको निम्न वर्गीय जीवनका कठोर यथार्थका परिवेस उपन्यासमा भेटिन्छ l सुर्मानको शोषण डाक्टरको अनैतिकता, अन्याय, अत्याचार विरुद्ध उठेका आवाज आदि विषयलाई उपन्यासको स्वाभाविक परिवाश्ले सशक्त र जीवन्त बनाएको छ l

प्रजातन्त्र प्राप्ति पछि विस्तारै मौलाउदै गएको प्रगतिशील सोचको परिवेस, संस्कृतिक सम्मिश्रण, समावेशी र समानताको लागि आवस्यक परेको तथ्य, रुढिवादी र अन्धविस्वासले नेपाली सामाज लाइ न छोडेको वास्तविकता उपन्यास भित्र अनुकुल घटनाक्रम र स्वाभाविक पlत्रको परिवेशबाट ब्यक्त गरिएको छ l



प्रश्नोत्तर
पठन बोध
२.अ

अ उत्तर :
शिवनारान सन्तुष्ट हुनुका पाँच कारणहरु
१. नानीथकुँलाई योग्य बर प्राप्ति हुनु
२. म्याट्रिक पास गरेको, मौजावाला र उमेर मिल्दो हुनु,
३. आफ्ना सिद्धान्त अनुसार मिल्नु,
४. मधेसी केटो तराइसित वैवाहिक सम्बन्ध जोडिनु,
५. नेवार, पर्वते र मधेसी तीनै जाति र संस्कृतिको मेल आफ्ना घरमा हुनु ।

आ उत्तर :
उत्तर यस गद्यांशमा व्यक्त विचारप्रति मेरो सहमति छ । नेपाल विभिन्न जात जातिको देश हो । विभिन्न जात जातिको सहअस्तित्व र समन्वयमा मात्र नेपालमा उन्नती र प्रगति हुन्छ । सबैले आ–आफ्नो अडान लिएर बसे देशमा प्रगति रोकिन्छ । देशलाई एक बनाउन, विकास मिलापको पक्षमा यो गद्यांशमा उल्लेख गर्दै देशका सम्पूर्ण जात जाति, तराई मधेश भोट र पर्वत बीच आपसी मिलापको आवश्यकता यस गद्यांशले उल्लेख गरेको छ ।

२. आ

अ उत्तर:
यो भनाई रञ्जनादेवीको हो ।

आ उत्तर :
प्रेमका विषयमा उपन्यासकारको भनाई अल्लारे र भावुक प्रेम गर्नु हुँदैन, आत्मीय प्रेम गर्नुपर्छ । अल्लारे र भावुक प्रेमले दुःख दिन्छ भन्नु हो ।

इ उत्तर :
यस भनाइको मुख्य आशय स्वच्छन्द प्रेम नभई नियमसहित आत्मीय प्रेम गर्नुपर्छ र अभिभावकको पनि ख्याल राख्नु पर्दछ ।

ई उत्तर :
अभिभावकहरुले छोराछोरीको हिमचिम कोसँग छ । यो ठीक हो कि हैन, उचित, अनुचित के छ । त्यसतर्फ ख्याल राख्नुपर्छ ।

उ उत्तर :
सुपुत्र                   कुपात्र
१. असल            १. खराब
२. सभ्य             २. असभ्य
३. इमान्दार        ३. बेइमानी

२ इ

अ उत्तर :
यो भनाइ शिवनारनको हो ।

आ उत्तर :
यस उद्धरणको मूल भाव किसानले अत्यन्त दुःख कष्ट सहेर पसिना पोखेर अन्नबाली फलाउनुपर्छ भन्नु हो ।

इ उत्तर :
किसानले खेतबारीमा सिचाइ, झार उखेल्न, कुटो कोदालो गर्न, बस्तु भाउले खान्छ कि भनेर चनाखो भएर परिश्रम गरिरहन पर्दछ ।

ई उत्तर :
किसानको परिश्रम र पसिनाले जगतको जीवन रक्षा गरेको छ । उनीहरुले खाने खाद्यान्न किसानको परिश्रम र पसिनाले उत्पादन गरेको हुन्छ ।

उ उत्तर :
यस उद्धरणले एक चिहान उपन्यासको कर्मजीवी कृषकवर्गको सन्दर्भलाई प्रस्तुत गरेको छ ।


अभ्यास

                   निबन्ध

अः
नागरिक अधिकार र कर्तव्य
   मानव अधिकारको इतिहास मानव र सभ्यता जतिकै प्राचीन छ । नागरिक अधिकार र कर्तव्य जति प्राचिन व्यापक, समावेशी, गतिशिल र जीवन्त छ, उत्तिकै विवादास्पद, भ्रमपूर्ण र बहुलतायुक्त पनि रही आएको छ । अहिलेसम्म कुनै पनि दार्शनिक, चिन्तक, राजनीतिज्ञ, लेखक, कानुनविद वा नागरिक अधिकारकर्मीले नागरिक अधिकारबारे सबैलाई चित्तबुझ्दो र स्वीकार्य हुने परिभाषा र व्याख्या गर्न सकेका छैनन् । सामान्यतया कुनै व्यक्तिले देशको नागरिकता प्राप्त गरे आफुले नागरिक अधिकार प्राप्त गरेको ठान्दछन् । तर के नागरिक बन्नु र नागरिकता प्रमाणपत्र नै नागरिक अधिकार हो त ? नागरिक अधिकार र प्रजातन्त्रका बीच अन्योन्याश्रित र परिपुरक सम्बन्ध रहेकोले प्रजातान्त्रिक शान पद्धतिको विस्तारसँगसँगै मानव अधिकारका सिद्धान्त, मूल्य मान्यताको तीब्र गतिमा प्चार र सुदृढिकरण भएको देखिन्छ । त्यसैले आज नागरिक अधिकारका मूल्य र सिद्धान्त विश्व राजनीति र घरेलु राजनीतिको प्रमुख केन्द्रविन्दु बनेको छ ।
   नागरिक अधिकारको बिचार आज विश्व भरिका लाखौँ करोडौँ मानिसका आशा, आकांक्षा र अदन्य चाहनाको प्रतिक बनेको छ । त्यसमा पनि विशेष गरी अन्याय उत्पीडन, भेदभाव र थिचोमिचोमा परेका निमुखा, गरीब, कमजोर र सीमान्तकृत र बहिस्कृत व्यक्ति, समुदाय र समुहका लागि नागरिक अधिकारको सोच, मुक्ति शान्तिपूर्ण संघर्ष र अचुक आन्दोलनको प्रभावकारी नैतिक हतियार बनेको छ । आज नेपाली समाजको विशेषता भनेको यिनै वर्ग र समुदायका मानिसहरुमा देखापरेका अभुतपूर्व सचेतना र जागरण नै हो । हाल नेपालमा नागरिक अधिकारलाई यि ३ किसिममा प्राथमिकताका साथ दिएको पाइन्छ । जस्तै :
१. सबै नागरिक आत्मसम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार
२. सबै किसिमकायातना, दुव्र्यवहार, भय, त्रास, आतंक, भोक, रोग र दासत्व मुक्तिको अधिकार
३. सबै किसिमका स्वतन्त्रता उपभोग गर्ने अधिकार तथा शान्तिपूर्वक विरोध र विद्रोह गर्न पाउने अधिकार
   यि अधिकार लिन आज नेपाली नागरिकले मुलुकमा राजनीतिक दलहरुको आडमा नेपाल बन्द, तोडफोड, चक्का जाम, तथा विविध कार्य गर्दै आएका छन् । यस्ता अनैतिक कार्यले आफ्नो अधिकार प्राप्तिमा अर्काको अधिकार खोसिएको छ । नागरिक अधिकार प्राप्तिमा आफ्नो कर्तव्य बिर्सनु उचित हुँदैन । के हामीले आफ्नो अधिकार लिँदा अर्काको अधिकार त खोसिरहेका छैनौँ । त्यसैले नागरिक अधिकारसँगै कर्तव्यको पनि ख्याल राख्नु पर्छ । पारस्परिक छलफलद्धारा कुनै पनि समस्याको समाधान निकाल्ने संस्कृतिको निर्माणमा लाग्नुपर्छ । आफ्नो नागरिक अधिकार सुरक्षित गर्न यस्ता अनैतिक क्रियाकलाप गर्नु उचित छैन । हामी हाम्रो कर्तव्य बिर्षनु हुँदैन ।
   नागरिक अधिकार आफ्नो सुविधा हो । यो सुविधा खोजी गर्दा अरुको सुविधामाथि हस्तक्षेप नगरौँ । नागरिक अधिकारको खोजी सही पद्धतिबाट हुनुपर्छ । हामी सबै एकजुट भएर बाचौँ । एक अर्कालाई अधिकार दिन र लिन सिकौँ । आफ्नो देश समाज घर प्रतिको कर्तव्य बुझेर त्यसको सही तरिकाले पालना गरौँ ।

आ.                

“नेपालको आर्थिक विकासमा पर्यटन उद्योगको भूमिका”

शिरताजको रुपमा हिमरत्नले सजिएको राष्ट्र नेपाल, आफ्नो अनुपम प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पदाका कारण पर्यटन उद्योगका लागि सशक्त भूमि बन्न सक्ने देखिन्छ । प्रचारप्रसारबिना यस उद्योगको भविष्य अँध्यारोतिर धकेलिन सक्ने यथार्थलाई पनि नकार्न सकिन्न । पर्यटन प्रबद्र्धनका लागि देशका ऐतिहाँसिक, भौगोलिक, सांस्कृतिक एवम् विभिन्न नेपाली कला कौशल झल्काउने खालका स्तरीय पोष्टर एवम् पत्र पत्रिका विश्वभर फैलाउनु पर्दछ । यसका साथै पर्यटक स्वयम् पनि प्रचार प्रसारको सबल माध्यम बन्न सक्ने यथार्थको आधारमा उनीहरुको सन्तुष्टि नै पर्यटन उद्योगको सफल सम्भावनाका लागि प्रथम भरोसा मान्न सकिन्छ । यसका लागि सेवा भावनाले प्ररित हुँदै होटेलको शुल्क भन्दा सुविधालाई ध्यानमा राखेर गुणात्मक कार्य सञ्चालन गर्नु बाञ्छनीय देखिन्छ । त्यसै गरी निजी क्षेत्रमा सञ्चालित नेपालका ट्राभल एजेन्सी र ट्रेकिङ्ग व्यवसायीहरुले पनि स्वस्थ प्रतिस्पर्धाका साथ आफ्नो उद्यमशीलता बढाउनु पर्ने देखिन्छ ।
   पर्यटन विकासमा यातायातको भूमिका पनि निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । नेपाल भूपरिवेष्टित मुलुक भएकाले यो देश जल यातायातको सुविधाबाट बञ्चित छ । यही तथ्यलाई हृदयङ्गम गरी हामीले पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि वर्तमान मानव जीवनको महत्वपूर्ण आधार यातायातको प्रबन्ध सुव्यवस्थित र सङ्गठित रुपबाट गर्नु अनिवार्य हुन्छ । यिनै कुरालाई साकार रुप दिन नेपालले पनि पर्यटन वर्षको आयोजना गरेको छ । आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटनका माध्यमबाट देशको आर्थिक उन्नतीमा टेवा पु¥याउने काम गर्न सके नेपालको आर्थिक विकाशमा पर्यटन उद्योग सार्थक हुन सक्न देखिन्छ । कुनै पनि देशको पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि त्यहाँ रहेका सांस्कृतिक एवम् प्राकृतिक सम्पदाहरुको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ । प्राकृतिक मनोरमताले भरिपूर्ण सुन्दर दृश्य तथा सांस्कृतिक विविधतायुक्त जीवनशैली र सामाजिक चाल चलन भनेका पर्यटकहरुको मन जित्ने सम्पदाहरु हुन् । नेपालको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने पनि सन् १९५० को दशकमा सुरु भएको पर्यटन क्षेत्रको गतिविधि १९६० को दशकसम्म केबल हिमाल आरोहण एवम् हिमाली क्षेत्रको पदयात्रा गर्ने जस्ता प्राकृतिक सम्पदाहरुमा मात्र आधारित सहासिक पर्यटनमा सीमित देखिन्छ । यद्यपि यातायातको सुविधा तथा सञ्चारको क्षेत्रमा आएको परिवर्तनले १९७० को दशकबाट सुरु भएको समुहगत पर्यटन उद्योगले काठमाडौँ उपत्यकाको सांस्कृतिक सम्पदा तथा अन्नपूर्ण र खुम्बु क्षेत्रका ग्रामीण सांस्कृतिक जीवनशैली एवम् परम्पराहरु समेत पर्यटकहरुका निम्ति रुचिपूर्ण विषयका रुपमा रहँदै आएका छन् ।
   नेपाल विश्वको एक सुन्दर प्राकृतिक भूवनोट भएको स्थल हो । नेपालको आर्थिक विकाशमा पर्यटक उद्योगको ठूलो भूमिका रहन्छ । नेपाल एउटा स्वर्ग जस्तो देश छ । यहाँ कुनै मानिस लोभिन्छ । यस्तो प्राकृतिक मनोरम देशमा पर्यटन उद्योग अझ बढी विकास गर्न सके देशको आर्थिक विकासमा यसले निकै ठूलो टेवा पुराउनेछ ।

इ        

“नेपालको आर्थिक विकासमा जल सम्पदाहरुको स्थान”

जलसम्पदा नेपालको लागि अति महत्वपूर्ण प्राकृतिक साधन हो । जलसम्पदाको सभ्यताका दृष्टिले विश्वमा ब्राजिलपछिको दोस्रो स्थान नेपालमा रहेको छ । नेपालमा जलसम्पदाका मुख्य स्रोत साना–ठूला नदीहरु हुन्, जुन ६ हजारभन्दा बढी संख्यामा छन् । यी नदीलाई आवश्यक पर्ने पानी निरन्तर रुपमा बहने हिमनदी, हिउँ पग्लेर हिमालबाट आउने पानी र वर्षाबाट उपलब्ध हुन्छ । देशमा रहेका नदीहरुको कुल लम्बाइ ४५,००० किलोमिटर छ । जसको औसत नदीको बनत्य ०.३ वर्गकिलोमिटर हुने गर्दछ यी नदीमध्ये महत्वपूर्ण नदीहरुमा कन्काई, कनला, बागमती, तिनाउ, राप्ती, बबई आदि हुन् । यी सबै नदीको सतह पानी २,००,००० मिलियन क्युबिक मिटर छ । अर्थात् नेपालको सम्पूर्ण सतही क्षेत्र १,४७,४८४ वर्ग किलोमिटर १।३० मिटरसम्मको गहिराइमा पानी देखिन्छ । यी नदीहरुले गंगालाई दीर्घकालीन औसतमा ४५ प्रतिशत र सुख्खा महिनामा ७० प्रतिशत पानीको आपूर्ति गर्ने गर्छन् ।
   पहाडी उचाइबाट अनवरत रुपमा बग्ने र हिमालयबाट उद्गम हुने भएकाले नेपाली नदीको बेग तीब्र छ । यसले नेपाललाई जलसम्पदामा विश्वको एक धनी देश बनाएको छ । नेपालको आर्थिक विकासमा जलसम्पदाको स्थान उच्च छ । नेपालका यी अविरल नदीहरुबाट ८३,०००÷– सम्म विद्यात उत्पादन गर्न सकिने अनुमान लगाइन्छ । यसले नेपालको आर्थिक अवस्थालई निकै उचाइमा पु¥याउने छ । साथै नेपालका युवाहरुको सोदेशमै मुख्य रोजगारीको अवसरका रुपमा पनि लिन सकिन्छ । यति मात्र नभएर नेपालका यस्ता जलसम्पदाको विकास गरी पर्यटन उद्योग, कृषि, विद्युत, तथा वाणिज्यको विकासमा सघाउ पु¥याउँदछ । जलसम्पदा आधुनिक अर्थव्यवस्थाको विभिन्न क्षेत्रमा उपयोगी हुन्छ । तर पनि जलसम्पदाको प्रत्यक्ष रुपमा विद्याुत उत्पादन, सिचाइ, जल यातायात, स्वच्छ पिउने पानीको वितरण गरी यसबाट पनि प्रसस्त आर्थिक लाभ लिन सकिन्छ ।
   नेपालमा रहेका अनगिन्ती ठूला–ठूला नदीहरुदेखि साना साना खोला नालासम्म, ठूला ठूला तालहरुदेखि स–साना कुण्डसम्म स–साना हिउँ पर्ने पहाडहरुदेखि विश्वकै अग्लो हिमाल सगरमाथासम्म साथै अनगिन्ती रहेका नेपालका जलसम्पदा तर्फ समयमै सबैको ध्यान पु¥याई यसबाट आर्थिक विकासमा सम्बन्धित सबैलाई प्रोत्साहित गर्दै गयौँ भने हामीले चाहेको देशको आर्थिक विकास गर्दै नेपाललाई पनि कालान्तरमा धनी राष्ट्रहरुमा समावेश गराउन जल सम्पदाको स्थान एक नम्बरमा देखिन्छ । त्यसैले हामी सम्बद्ध सबै यसतर्फ ध्यानाकर्षण हुन जरुरी छ ।



व्याकरण
२) सरल वाक्यबाट संयुक्त वाक्यान्तरण

सबै सरल वाक्यलाई प्रधान उपवाक्य तुल्याए त्यस्ता उपवाक्यहरुको वाक्यान्तरण पनि समेत, र, वा, अथवा, कि, हुनत, तर, तैपनि, तसर्थ, किनभने जस्ता निरपेक्ष संयोजकद्धारा जोडिन्छ ।



सरल वाक्यहरु                              वाक्यान्तरण

लङ्कामा युद्ध भयो । रावण हा¥यो ।             लङ्कामा युद्ध भयो र रावण हा¥यो ।

तराईमा औलो लाग्थ्यो । अब त औलो            तराईमा औलो लाग्थ्यो, तर अब त औलो

उन्मुलन भइसक्यो ।                          उन्मूलन भइसक्यो ।

खडेरी लाग्यो । बाली सप्रेन ।                   खडेरी लाथ्यो, तसर्थ बाली सप्रेन ।



३) सरल वाक्यबाट मिश्र वाक्यमा रुपान्तरण

एउटा सरल वाक्यलाई प्रधान उपवाक्य र अन्य सरल वाक्यलाई आश्रित उपवाक्य तुल्याएर सरल वाक्यहरुको परिवर्तन एउटै मिश्र वाक्यमा गरिन्छ । यसो गर्दा प्रधान र आश्रित उपवाक्यहरुलाई भनी, भन्ने, भनेदेखि, किनभने, जो आदि सापेक्ष संयोजकहरुद्वारा जोडिन्छ ।



सरल वाक्यहरु                              वाक्यान्तरण

त्यो असल छ । त्यसले पुरस्कार पाउँछ ।          जो असल छ, त्यसले पुरस्कार पाउँछ ।

उसले जित्छ । यो कुरा निश्चित छ ।             उसले जित्छ भन्ने कुरा निश्चित छ ।

अब बिहान हुन्छ । हामी घुम्न जान्छौँ ।           जब बिहान हुन्छ तब हामी घुम्न जान्छौँ ।

४) संयुक्त वाक्यवाट सरल वाक्यमा वाक्यान्तरण

संयुक्त वाक्यबाट सरल वाक्यमा वाक्यान्तरण गर्ने तरिका यस प्रकार छन् :

(१) सबै असमापिका क्रियालाई समापिका क्रिया तुल्याएर, जस्तै :

वाक्य

प्याच्च बोल्नु त साह्रै सजिलो छ ।



राम खाना खाई, लुगा लगाएर क्याम्पस जान्छ ।

उज्यालो नहुँदै हुस्सु लाग्यो ।

वाक्यान्तर

जो पनि प्याच्च बोल्छ । यो काम त साह्रै सजिलो छ ।

राम खाना खान्छ । राम लुगा लगाउँछ । राम क्याम्स जान्छ ।

उज्यालो भएको थिएन । हुस्सु लाग्यो ।

(२) शब्द वा पदसमूहलाई सरल वाक्य तुल्याएर, जस्तै :

वाक्य

त्यो दसमुखा रावण हो ।

ऊ बाहेक अरुले यो काम गर्न सक्दैन ।

मादी नदीको किनारामा दमौली छ ।

वाक्यान्तर

त्यसका दसवटा मुखहरु छन् । त्यो रावण हो ।

ऊ छैन अरुले यो काम गर्न सक्दैन ।

यो मादी नदी हो । यहाँ दमौली छ ।

(५)संयुक्त वाक्यबाट मिश्र वाक्यमा वाक्यान्तरण

     संयुक्त वाक्यबाट मिश्र वाक्यमा वाक्यान्तरण गर्दा संयुक्त वाक्यको उपवाक्यमध्ये एउटालाई प्रधान उपवाक्य र अन्यलाई गौण उपवाक्य बनाई वाक्यखण्डलाई सापेक्ष संयोजकले जोड्नुपर्छ, जस्तै :



वाक्य                                     वाक्यान्तरण

खडेरी लाग्यो तसर्थ बाली सप्रेन ।                जब खडेरी लाग्यो तब बाली सप्रेन ।

लङ्कामा युद्ध भयो र रावण हा¥यो ।             जहिले लङ्कामा युद्ध भयो तहिले रावण हा¥यो ।

(६) मिश्र वाक्यबाट सरल वाक्यमा वाक्यान्तरण

मिश्र वाक्यका प्रधान उपवाक्य र आश्रित उपवाक्यलाई स्वतन्त्र सरल वाक्य बनाई मिश्र वाक्यबाट सरल वाक्यमा वाक्यान्तरण गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा मिश्र वाक्यका वाक्यखण्डलाई जोड्न आउने सापेक्ष संयोजकहरु भनी, भन्ने, भनेदेखि, किनभने आदिलाई हटाउनु पर्दछ ।

वाक्य                                            वाक्यान्तरण

जो असल छ त्यसले पुरस्कार पाउँछ ।            त्यो असल छ । त्यसले पुरस्कार पाउँछ ।

जहाँ गुलियो छ त्यहाँ मौरी डुल्छ ।                      त्यहाँ गुलियो छ । त्यहाँ मौरी डुल्छ ।

जो बिहान डुल्छ ऊ स्वस्थ हुन्छ ।               ऊ बिहान डुल्छ । ऊ स्वस्थ हुन्छ ।



(१) कतृवाच्यबाट कर्मवाच्य

वाक्यको क्रिया सकर्मक छ भने यो परिवर्तन हुन्छ । यो परिवर्तन गर्दा निम्नलिखित प्रक्रिया अपनाइन्छ :

क) कर्मलाई उद्देश्य वा कर्ता बनाइन्छ ।

ख) कर्मको लिङ्ग, पुरुष र वचनअनुसार क्रिया राखिन्छ ।

ग) क्रियाको धातुमा ‘इ’ थपिन्छ ।

घ) कर्तृवाच्यमा कर्ता राख्न आवश्यक भए करण कारकमा राखिन्छ ।

ङ) कर्म विभक्तिरहित र विभक्तिसहित दुवै हुन्छ ।

कतृवाच्य                            कर्मवाच्य

म किताब लेख्छु ।                           (मबाट) किताब लेखिन्छ ।

हरिले उसलाई पिट्यो ।                        ऊ पिटियो ।

मैले कापी, किताब र कलम किनें ।              कापी, किताब र कलम किनिए ।

आमाले बहिनीलार्य हप्काउनुभयो ।         बहिनी हप्काइई ।



(२) कर्मवाच्यबाट कर्तृवाच्य

यो परिवर्तन गर्दा निम्नलिखित प्रक्रिया अपनाइन्छ :

क) लुप्त भएको वा करण कारकमा रहेको कर्तालाई उद्देश्य बनाइन्छ ।

ख) उद्देश्यका रुपमा रहेको कर्मलाई कर्मकारकमा लगिन्छ ।

ग) क्रियाको धातुबाट ‘इ’ झिकिन्छ ।

कर्मवाच्य                                  कर्तृवाच्य

वनमा डढेलो लगाइयो ।                       उसले वनमा डढेलो लगायो ।

(हामीबाट) किताब पढिन्छ ।                   हामी किताब पढ्छौँ ।

कापी, किताब र कलम किनिए ।                 मैले कापी, किताब र कलम किनेँ ।

बहिनी हप्काइई ।                            रामले बहिनीलाई हप्कायो ।

साथीलाई खसालियो ।                         उसले साथीलाई खसाल्यो ।

मद्वारा मसी लत्पताइयो ।                     मैले मसी लत्पताएँ ।



(३) कर्तृवाच्यबाट भाववाच्य

वाक्यको क्रिया अकर्मक छ भने यो परिवर्तन हुन्छ । यो परिवर्तन गर्दा निम्नलिखित प्रक्रिया अँगालिनछ :

क) कर्ता र कर्म दुवै राखिन्न ।

ख) क्रिया सँधै पुलिङ्ग, एकवचन र तृतीय पुरुषमा रहन्छ ।

ग) क्रियाको धातुमा ‘इ’ थपिन्छ ।

घ) कर्ता राख्नैपर्छ भने करणमा कारक राखिन्छ ।

कर्मवाच्य                                  कर्तृवाच्य

यस कुरामा साथीहरु हाँस्छन् ।           यस कुरामा (साथीहरुद्वारा) हाँसिन्छ ।

म त सुत्छु ।                               आफू त सुतिन्छ ।



४) भाववाच्यबाट कर्तृवाच्य

यो परिवर्तन गर्दा निम्नलिखित प्रक्रिया अँगालिन्छ :

क) लुप्त भएको वा करण कारकमा रहेको कर्तालाई उद्देश्य बनाइन्छ ।

ख) कर्ताको लिङ्ग, वचन र पुरुषअनुसार क्रिया राखिनछ ।

ग) क्रियाको धातुबाट ‘इ’ झिकिन्छ ।

भाववाच्य                                  कर्तृवाच्य

सबैद्धारा खोकिन्छ ।                         सबै खोक्छन् ।

आफू त डुलिन्छ ।                           म त डुल्छु ।

यस कुरामा (साथीहरुद्धारा हाँसिन्छ ।             यस कुरामा साथीहरु हाँस्छन् ।

हाँसियो र बसियो ।                           म हाँसे र बसेँ ।

प्रत्यक्ष कथन

बालकले भन्यो – “आमा, मेरो कमल छुट्यो ।”

मैले भनेँ –“मैले छाउदी बराह देखेको छु ।”

चलाकले भन्यो –“गाडी बिग्रियो ।”

साथीले भन्यो –“आजदेखि म घुम्न जान्नँ ।”

आमाले भनिन् –“आज तिमी विद्यालय नजाऊ ।”

उसले मलाई भन्यो –“खाजा खाऊ ।”

मैले भनेँ –“मेरो किताब लेखेर सकियो ।”

अप्रत्यक्ष कथन

बालकले आमालार्य आफ्नो कलम छुटेको जानकारी दियो ।

मैले छाउदी देखेको छु भनेर भनेँ ।

चालकले गाडि बिग्रियो भनी भन्यो ।

साथीले भन्यो आजदेखी ऊ घुम्न नजाने रे !

आमाले उसलाई आज विद्यालय नजाने सल्लाह दिइन ।

उसले मलाई खाजा खान अह्रायो ।

मैले आफ्नो किताब लेखेर सकिएको सूचित u/]F .  

१. करणबाट अकरण वाक्यान्तरण गर्दा क्रियामा ‘न’ थपिन्छ, जस्तै :

करण                        अकरण

आज घाम लाग्ला ।             आज घाम नलाग्ला ।

तिमी कविता लेख ।            तिमी कविता नलेख ।

बहिनी घर आउँछे ।             बहिनी घर आउँदिन ।

२. अकरणबाट करणमा वाक्यान्तरण गर्दा क्रियामा थपिएको ‘न’ झिकिन्छ, जस्तै :

अकरण                             करण

मैले कुरा बुझिनँ ।                    मैले कुरा बुझेँ ।

भाइले पढेको छैन ।                   भाइले पढेको छ ।

उनी केही पनि गर्दैनन् ।         उनी जे पनि गर्छन् ।

सरल वाक्यबाट मिश्र वाक्यमा संश्लेषण

एउटा सरल वाक्यलाई प्रधान उपवाक्य र अन्य सरल वाक्यलाई अधनी उपवाक्य तुल्याएर सरल वाक्यहरुको संश्लेषण गरी मिश्र वाक्य बनाइन्छ । यस खालको संश्लेषण् गर्दा प्रधान र मिश्रित उपवाक्यलाई भनी, भन्ने, भने भनेदेखि, किनभने, जो, जे, यदि, पो त आदि सापेक्ष संयोजकद्धारा जोडिन्छ, जस्तै :



वाक्यहरु                                   संश्लेषण

त्यो दुष्ट हो । त्यसले दण्ड पाउँछ ।             जो दुष्ट हो त्यसले दण्ड पाउँछ ।

                                        (विशेषण आश्रित उपवाक्य)

उसले जित्छ । यो कुरो निश्चित छ ।             उसले जित्छ भन्ने कुरो निश्चित छ ।

                                        (नाम आश्रित उपवाक्य)

अब बिहान हुन्छ हामी घुम्न जाऔँ ।             जब बिहान हुन्छ, तब हामी घुम्न जाऔँ ।

                                        (क्रियाविशेषण आश्रित उपवाक्य)



(१) सरल वाक्यबाट सरल वाक्यमा संश्लेषण

सरल वाक्यहरु वाक्यान्तरण गर्ने तरिकाहरु यस प्रकार छन् :

१. एक बाहेक अरु सरल वाक्इको समापिका क्रियालाई असमापिका तुल्याएर, जस्तै–

वाक्यहरु                                      वाक्यान्तरण

जो पनि प्याच्च बोल्छ                            प्याच्च बोल्नु त सारै सजिलो छ ।

यो काम त सारै सजिलो छ                      

सुनामीले धेरै मान्छे मरे                          सुनामीले मर्ने मान्छे कति छन् कति

यसरी मर्ने कति छन् कति

पानी पर्दैछ र यो कहिले रोकिने हो ।                 पर्दो पानी रोकीने कुनै ठेगाना छैन ।

यसको कुनै ठेगाना छैन

त्यस पहाडमा घर छन् । त्यहाँ मानिस बस्छन्         घर भएका पहाडमा मानिस बस्छन् ।

मैले उसको चाला देखेँ । म छक्क परेँ                उसको चाला देखेर म छक्क परेँ ।

म बस्दिन । म त्यहाँ यो कामले आएको होइन         म यहाँ बस्न आएको होइन



२. एकबाहेक अन्य सरल वाक्यलाई शब्द वा पदसमूह तुल्याएर, जस्तै–

वाक्यहरु                                      वाक्यान्तरण

त्यसको दश वटा मुखहरु छन् । त्यो रावण हो ।        त्यो दशमुखा रावण हो ।

उ छैन । अरुले यो काम गर्न सक्दैन                 उबाहेक अरुले यो काम गर्न सक्दैन ।

यो सेती नदी हो । यहाँ पोखरा छ ।                 सेती नदीको किनारामा पोखरा छ ।



३. एक बाहेक अन्य सरल वाक्यलाई समानाधिकरण शब्दको मुख्य शब्द तुल्याएर, जस्तै –

वाक्यहरु

संश्लेषण

तिनी लक्ष्मीप्रसाद हुन । तिनी नेपालका

नेपाली महाकवी लक्ष्मीप्रशादले शकुन्तला महा–

महाकवि हुन् । शकुन्तला महाकाव्य लेखेका छन्

काव्य लेखेका हुन् ।



(२) सरल वाक्यबाट संयुक्त वाक्यमा संस्लेषण

सबै सरल वाक्यलाई प्रधान उपवाक्य तुल्याएर त्यस्ता उपवाक्यहरुको वाक्यान्तरण पनि, सिमेत, र, वा, अथवा, कि, हुनत, तर, तैपनि, किनभने जस्तो निरपेक्ष संयोजकद्वारा जोडेर गरिन्छ । जस्तै –

वाक्य                                              वाक्यान्तरण

लंकामा युद्ध भयो । रावण हार्यो                         लङ्कामा युद्ध भयो र रावण हार्यो

तराइमा औलो लाग्थ्या । अबत औलो                      तराइमा औलो लाग्थ्यो तर अब उन्मुलन उन्ुमलन भयो   भयो

खडेर लाग्यो । बाली सप्रेन ।                            खडेरी लाग्यो, बाली सप्रेन ।



(३) सरल वाक्यबाट मिश्र वाक्यमा संश्लेषण

एउटा सरल वाक्यलाई प्रधान उपवाक्य र अन्य सरल वाक्यलाई आश्रित उपवाक्य तुल्याएर सरल वाक्यहरुको परिवर्तन एउटा मिश्र वाक्यमा गरिन्छ । यसो गर्र्दा प्रधान र आश्रित उपवाक्य तुल्याएर सरल वाक्यहरुको परिवर्तन एउटा मिश्र वाक्यमा गरिन्छ । यसो गर्दा प्रधान र आश्रीत उपवाक्यहरुलाई भनी, भने, भनेदेखि, किनभने, र जो, जे, यदि, पो, त, न आदि सापेक्ष संयोजकहरुद्वारा जोडिन्छ ।



वाक्यहरु                                          वाक्यान्तरण

त्यो असल छ । त्यसले पुरस्कार पाउँछ ।                जो असल छ त्यसले पुरस्कार पाउँछ

                                               (विश्लेषण आश्रित उपवाक्य)

उसले जित्छ । यो कुरा निश्चित छ                     उसले जित्छ भन्ने कुरा निश्चित छ

                                               (नाम आश्रित उपवाक्य)

अब विहान हुन्छ । हामी घुम्न जाआँै ।                 जब विहान हुन्छ तब हामी घुम्न जान्छौँ

                                               (क्रियाविशेषण आश्रित उपवाक्य)



कृष्णविलास पौड्याल कवि हुन् । उनी निबन्धकार हुन् । उनी व्याकरणकार हुन् । उनले भाषविज्ञान लेखेकाछन् । उनले शैलीविज्ञान लेखेका छन् । उनले साहित्य–सिद्धान्त लेखेका छन् । उनले समालोचना गरेका छन् । उनी अध्यापक हुन् ।

अध्यापक कृष्णविलास पौड्याल कवि, निबन्धकार, व्याकरणकार, भाषावैज्ञानिक, शैली वैज्ञानिक, साहित्य–सिद्धातकार र समालोचक हुन् ।

हारजित
सामाजिक यथार्थवादी कथाकार भवानी भिक्षु सफल मनोवैज्ञानिक साहित्यकार हुन् l झिनो कथावस्तुमा पात्रको मनको विस्लेषण गर्न पोख्त यिनी आन्चालिक साहित्यकार पनि हुन् l चरित्रको मनको कुना सम्म पुगेर पाठकलाई मनोवैज्ञानिक यथार्थता प्रस्तुत गर्ने कथाकार भिक्षुका कथामा मार्मिकता, कारुनिकता पाइन्छ l यौन मनोविज्ञानलाई अति शिस्ट ढंगले प्रस्तुत गर्दै कथा रचना गर्ने कथाकार भिक्षुको समाज मनोविज्ञानमा आधारित कथा हारजित हो l

तराइको परिवेशमा संरचना गरिएको हारजित कथा सामाजिक यथार्थवादी मनोवैज्ञानिक कथा हो l दुइ प्रतिष्ठित र मर्यादित व्यक्तित्वका बीच उच्च सामाजिक प्रतिष्ठा प्राप्तिका लागि चलिरहेको आन्तरिक द्वन्दलाई कथामा वास्तविक परिवेशमा प्रस्तुत गरिएको छ l व्यक्तिलाई गौण र सामाजिक मर्यादा लाइ उच्च बनाइएको यस कथामा हार र जीतको द्वन्दलाई नै मूल विषय बनाइएको छ l समाजको प्रतिष्ठित व्यक्ति घुरहू महतोले आफ्नो सामाजीक प्रतिष्ठा बचाई राख्न सोनावालाई अलगुवाको घर पठाई आफ्नै विवाहित छोरी रतियालाई मजदूर बनाइ मनोहर कहाँ पठाएको छ l यसबाट व्यक्तिगत इज्जत भन्दा सामाजिक मर्यादा र सम्मान ठुलो हुन्छ भन्ने कुरा पुस्टि हुन्छ l त्यस्तै मनोहरले पनि सोनावालाई फिर्ता नगर्ने निधो गरेपनि फर्काउन बाध्य भएको र रतियालाई स-सम्मान विदाई गरेर पठाएको घटना बाट मानिस धनका दृष्टिले जतिसुकै उचाईमा पुगेपनि सामाजिक मर्यादा र प्रतिष्ठालाई सबै भन्दा माथि राख्छ भन्ने यथार्थलाई प्रस्तुत गरिएको छ l दुबै मान मर्यादा बचाई राख्न आन्तरिक होडबाजी गरेका छन् l गाउँका न्यायमूर्ति भएका नाताले अलगुवाले आफ्नो समस्या घुरहू समक्ष पोख्दछ भने गाउँको आर्थीक समस्या मनोहरले टारेपनि आफुलाई गाउँलेले घुरहुलाई भन्दा कम सम्मान दिएको मनोहरले महसुस गर्दछ l दुवै जनाको पूर्ण रुपमा जीत हार नभएको यस कथामा जुन घटनाले घुरहुलाई विजयी बनाएको छ त्यहाँ मनोहरले हारको महसुस गरेको देखिन्छ l त्यसै गरि मनोहरले जीतको ताज लगाउदा घुरहू लज्जित हुनुपरेको छ l पात्रको पूर्ण रुपमा जीत हार नभएपनि मानवीय अहमको भने जीत नै भएको छ जुन कथाको मूल तत्व हो l

दुवै पात्रको मनोविस्लेशन गर्न कथा सफल भएको छ l न्यायिक प्रतिष्ठाले उचाईमा पुगेको घुरहू महतो अर्थले प्रतिष्ठित मनोहरको द्वन्द वा आन्तरिक प्रतिस्पर्धा यहाँ देखिएको छ l अलगुवाको समस्याले घुरहू चिन्तित हुनु, उनलाई खाना नरुच्नु, रतियालाई सोनावाको साटो पठाउनु, रतियाको विदाइमा सामेल नहुनु घुरहुको मानसिक प्रतिक्रिया हो भने अर्थको घमण्ड देखिनु चतुर्याई पुर्वक सोनावालाइ घर पठाइदिनु, रतियालाई माया गरि राख्नु, रतियाको विदाइमा प्रशस्त धन खर्चिनु, समाजलाई उदारता देखाउनु, घुरहुलाई तड़पाउनु मनोहरको मानसिक प्रतिक्रिया हो l यसरी दुइ पात्रको चेतन अचेतन अवस्थामा मनोद्वन्द देखाउन कथा सफल भएको हुनाले यस कथाले मनोवैज्ञानिक कथा भनिन्छ भने सामाजिक विषयले मान्छेको अहममा पार्ने प्रभाव कथामा देखिएको हुनाले यस कथालाई सामाजिक मनोवैज्ञानिक कथा भन्न सकिन्छ l



प्रश्नोत्तर
पठनबोध
प्रश्नहरु
क उत्तर :
घुरहु नै गाउँमा न्याय निसाफ गर्ने र अर्कालाई अन्यायमा पर्न नदिने भएकाले उनलाई गाउँको आत्मा भनिएको हो ।

ख उत्तर :
घुरहु कसैमाथि सामाजिक अन्याय भयो, घरखेत दबायो, असहाय अवस्थामा प¥यो भने उनी सामाजिक काममा अगाडि सथै ।

ग उत्तर :
मर्दासमान घरायसी काम गर्ने सोनवा गोज्याङ्ग्रो लोग्नेले गाँजा खाएर कुट्ने पिट्ने गरेकाले घर छाडेर गई ।

घ उत्तर :
मानिसका लागि धनी गरीब जो भएपनि इज्जत ठूलो हुन्छ । आलगुवाकी बुहारी सोनवाले घर छाडेर मनोहरकहाँ बस्न गएकीले अलगुवाले इज्जत गएको भावमा कालभन्दा लाज डरलाग्दो हुन्छ भनेको हो ।

ङ उत्तर :
अलगुवाले घुरहु महतोसँग आफू जीवितै छँदा बुहारी सोनवाले घर छाडेको हुनाले दुःख पोखेको हो ।

अभ्यास
१.
क उत्तर :
तयफवाले घुरहुकी पत्नीलाई
ख उत्तर :
घुरहुले बदरियालाई
ग उत्तर :
घुरहुले
घ उत्तर :
मनाहरले तयफवालाई
ङ उत्तर :
अलगुवाले

२ उत्तर :
‘हारजित’ कथा नोहराम गुप्ता (भवानी भुक्षु) ले लेखेका हुन् । यिनको जन्म वि.सं. १९६६ साल जेठ २१ गते पश्चिम तराईको कपिलबस्तु जिल्लाको तौलिहवा गाउँमा भएको थियो । यिनले हिन्दिीमा कुलभूषण र नेपालीमा स्वास्थ्ययन गरेका छन् । यिनलाई शिष्ट र मर्यादित योनवादी कथाकार भनिन्छ । हारजित यिनको उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक कथा हो । यस कथामा अलगुवाली बुहारी मनोहर महतोका घरमा आश्रय लिन गएको र त्यसले सृजना गरेको समस्यालाई रोचक र आकर्षक ढंगबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।
   यस कथामा गोटीहवा गाउँको रहनसहन, रीतिरिवाज र भाषाशैलीको प्रयोग गरिएको छ । यस कथाका दुई चरित्र मनोहर महतो र घुरहु हुन् । उनीहरु एक आपसका प्रतिद्धन्द्ध हुन् । मनोहर महतो गाउँका आश्रयदाताका रुपमा चिनिन्छन् । दुःख कष्ट पर्दा गाउँलेहरु उनकैबाट सरसापट चलाउँछन् । अर्कातिर घुरहु महतो समाजका आत्माका रुपमा चिरपरिचित देखिन्छन् । गाउँमा अन्याय प¥यो भने न्याय स्थापना गर्न यिनलाई गुहारिन्छ । यि दुवै व्यक्तिको हारजितको टक्कर यस कथामा चरमोत्कर्षणमा पुगेको छ । सुनवाइका काण्डमा घुरहुको केही चल्ने होइन भन्ने अड्कलबाजी गाउँलेले गर्न लागेका छन् । मनोहरलाई षड्यन्त्र गरेर होरहा खान बोलाई गाउँका गण्यमान्य मानिस भेला भएर सोनवा काण्ड मिलाउने योजना भयो । उक्त भेलामा घुरहुले आफ्नी छोरी रतियालाई सोनवाका सट्टामा मजदुरी राखेर अलगुवालाई बुहारी फिर्ता पठाउने काममा घुरहुको जीत भएको छ । तर रतियालाई विदाई गरेर ससुराको जिम्म लगाउँदा मनोहर महताले जुन उदारता देखाउँछन् त्यस घटनाले घुरहुको मानसिकतामा गम्भीर असर परेको देखिन्छ ।
   यस कथामा हारजित दुवैको भएको देखिन्छ । कसैले नहारेको र कसैले नजितेकोले यस कथाको नाम हारजित रहन गएको हो ।

३ उत्तर :
‘हारजित’ कथा नोहराम गुप्ता (भवानी भुक्षु) ले लेखेका हुन् । यिनको जन्म वि.सं. १९६६ साल जेठ २१ गते पश्चिम तराईको कपिलबस्तु जिल्लाको तौलिहवा गाउँमा भएको थियो । यिनले हिन्दिीमा कुलभूषण र नेपालीमा स्वास्थ्ययन गरेका छन् । यिनलाई शिष्ट र मर्यादित योनवादी कथाकार भनिन्छ । हारजित यिनको उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक कथा हो । यस कथामा अलगुवाली बुहारी मनोहर महतोका घरमा आश्रय लिन गएको र त्यसले सृजना गरेको समस्यालाई रोचक र आकर्षक ढंगबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।
   यस कथाको आरम्भ गाइवस्तु पोखरीमा पानी खान लाग्दा घुरहु महतो आफ्नो बाली हेरेर आएको बेला अलगुवाले खट्टामा छाद हालेर आफ्नी बुहारी मनोहरकहाँ गएकीले खपिनसक्नु भएको जानकारीबाट कथाबस्तु अगाडि बढेको यस हारजित कथामा गोटिहवा गाउँको रहनसहन, रीतिरिवाज र भाषाशैलीको प्रयोग गरीएको देखिन्छ । साधारण खेतीकिसानी गाई, गोरु, भैँसी बाख्रा बस्तुहरु पाल्नु, खेतमा मल जल गरी जीविकोपार्जन यस गाउँको विशेषता हो । साधारणतया यस गाउँमा कथाका दुई चरित्र एक मनोहर महतो र घुरहु महतोका बीच प्रतिद्धन्द्ध देखाइएको छ । मनोहर महतो सम्पन्न आश्रयदाता हुन् । दुःख कष्ट पर्दा गाउँलेहरु उनकैबाट सरसापट चलाउँछन् भने अर्कातिर उनका विपक्षी प्रतिद्धन्द्धि घुरहु महतो समाजका आत्माका रुपमा परिचित छन् । गाउँमा अन्याय भयो भने न्याय स्थापनार्थ यिनलाई गुहारिन्छ । यस कथामा साधारण गोटिहवा गाउँमा भएका यि दुई व्यक्तिको हारजितको बारेमा उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक ढङ्गबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।

४ उत्तर :
‘हारजित’ कथा नोहराम गुप्ता (भवानी भुक्षु) ले लेखेका हुन् । यिनको जन्म वि.सं. १९६६ साल जेठ २१ गते पश्चिम तराईको कपिलबस्तु जिल्लाको तौलिहवा गाउँमा भएको थियो । यिनले हिन्दिीमा कुलभूषण र नेपालीमा स्वास्थ्ययन गरेका छन् । यिनलाई शिष्ट र मर्यादित योनवादी कथाकार भनिन्छ । हारजित यिनको उत्कृष्ट मनोवैज्ञानिक कथा हो । यस कथामा अलगुवाली बुहारी मनोहर महतोका घरमा आश्रय लिन गएको र त्यसले सृजना गरेको समस्यालाई रोचक र आकर्षक ढंगबाट प्रस्तुत गरिएको छ ।
   तयफवा, गाउँकी आलोचना–पत्रिका थिई, ऊ साह्रै खस्री हक्की नारी हो । कुनै पनि विषयले उसको जिभ्रोमा पिरो बाहेक अन्य कुनै रस पाउँदैनथ्यो । तर ऊ मनकी सफा थिई । उसले एकदिन घुरहु महतोकहाँ दाल माग्न आउँदा घटनाको चर्चा गर्छ । यसरी गाउँमा मानसिक षेभ र उत्तेजनाको वातावरण बढ्दै गए पनि घटनाको टुङ्गो लाग्ने छेउ भेटाउन सकिएको हुँदैन । मनोहरलाई षड्यन्त्र गरेर होरहा खान बोलाई गाउँमा गण्यमान्य मानिस भेला भएर सोनवा काण्ड मिलाउने योजना हुन्छ । सबै होरहा खान व्यस्त भएको अवसरमा तयफवा अगाडि सरेर पञ्चका अगाडि सोनवाको कुरा राखिदिई यसरी तयफवाले सोनवा काण्ड मिलाउनमा ठूलो सहयोग पु¥याई । रतियालाई विदाई गरेर ससुराको जिम्मा मनोहर महतोले लगाई सोनवा काण्डको टुंगो लाग्छ । यसरी तयफवा हक्की नारी भएको कुरा प्रमाणित हुन्छ ।

५ उत्तर :
हारजित कथामा पाइने सामाजिक पक्षसँग सम्बन्धित पाँच बुँदाहरु निम्न छन् ।
१. अलगुवाली लक्ष्मीजस्ती बुहारी मनोहरकहाँ जानु,
२. बुहारीले घर छाडेपछि उसको गृहस्थी नै चौपट भएको गुनासो अलगुवाको हुनु,
३. सुनवाका काण्डमा घुरहुको केही चल्ने होइन भन्ने अड्कलबाजी गाउँलेले गर्नु,
४. मनोहरलाई षड्यन्त्र गरेर होरहा खान बोलाई गाउँका गण्यमान्य मानिस भेला भएर सोनवा काण्ड मिलाउने योजना हुनु,
५. यस कथाको अन्त्यमा हारजित दुवैको भएको देखिनु ।

६ उत्तर :
अ.
मनोहर :    यस हारजित कथाका दुई चरित्र पात्र मध्ये मनोहर महतो एक सम्पन्न पात्र हुन् । उनी गाउँका आश्रयदाताका रुपमा चित्रित छन् । दुःख कष्ट पर्दा गाउँलेहरु उनकैबाट सरसापट चलाउँछन् । यस कथामा उनी घुरहु महतोका प्रतिद्धन्द्ध पात्र हुन् ।
आ.
घुरहु : यस हारजित कथाका दुई पात्र मध्ये घुरहु महतो एक प्रमुख पात्र हुन् । उनी समाजका आत्माका रुपमा चित्रित छन् । गाउँमा अन्याय भयो भने अन्याय स्थापनार्थ यिनलाई गुहारिन्छ । उनी यस हारजित कथामा मनोहर महतोको प्रतिद्धन्द्ध पात्रका रुपमा छन् ।
इ.
सोनवा : सोनवा यस हारजित कथाको प्रमुख पात्र हो । ऊ अलगुवाकी बुहारी हो । ऊ लक्ष्मीजस्ती घरायसी कामधन्दा, घरगृहस्थीमा परिआउने यावत् काम मर्दले झैँ गर्दथिई । सोनवा खपिनसक्नु भएर घर छाडेर मनोहरकहाँ गएर बसेकोले यसबाट उत्पन्न द्धन्द्धलाई आधार बनाएर कथाको चित्रण गरिएको छ ।

अभ्यास
१.
श्रीमान् सभापतिज्यू,
त्रिचन्द्र क्याम्पस,
घण्टाघर, काठमाडौँ ।


विषय : प्रतिवेदनबारे ।

आज २०७१ फाल्गुण २५ गते त्रिचन्द्र क्याम्पस घण्टाघर काठमाडौँमा सम्पन्न भएको यस क्याम्पसको वार्षिक महोत्व कार्यमा यस क्याम्पसका सम्पूर्ण शिक्षक विद्यार्थी तथा विभिन्न भागबाट आएका अतिथि एवम् सहभागीहरुलाई निम्ता गरिएको थियो ।
   कार्यक्रमलाई व्यवस्थित रुपमा सञ्चालन गर्नका निम्ति त्यहाँ मूल समिति सक्रिय रहेको थियो यस गोष्ठी समारोहमा क्याम्पसको परिचय, पुरस्कार वितरण, विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रम तथा सम्मान कार्यक्रम पनि गरिएको थियो । नेपालमा उच्च शिक्षाको थालनी र विकासमा अगुवाई गर्दै आएको त्रिचन्द्रबाटै नेपाली भाषा तथा साहित्यको यस क्याम्पसका प्रमुखका प्रा.डा. हरिप्रसाद पराजुलीले बताउनुभयो । नेपालको पहिलो कलेज भएको नाताले यहाँबाट शिक्षा आर्जन गरी जाने विद्यार्थीहरु र यहाँ अध्यापन पेशामा लाग्ने प्राध्यापकहरुको यो देशको चौतर्फी विकासमा महत्वपूर्ण योगदान रहेको तापनि हिजोको त्यो स्थिति र आजको स्थितिमा भने फरक भएको, हिजो यहाँ अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरु र अध्यापन गर्ने प्रिन्सिपल, विद्यार्थी र प्राध्यापक राजनीतिक सिद्धान्तमुखी, राजनीतिक दलमुखी बढी भएको छन् । यसले क्याम्पसमा नकारात्मक पभ्रभाव पारेको निष्कर्ष उक्त गोष्ठीले निकालेको थियो ।
   क्याम्पसलाई राजनीतिक सिद्धान्तमुखी, दलमुखी बनाउन दिनु नहुने । शिक्षा जस्तो संवेदनशील कुरामा राजनीतिक सिद्धान्तको समस्याबारे समयमै सबै सचेत हुनुपर्ने तथा विद्यार्थीहरु, अध्यापन गर्ने प्रिन्सिपल र प्राध्यापकहरु शिक्षामुखी हुने बारे गहन छलफल गरी अन्त्यमा सभापतिको सारगर्मिक मन्तव्य सहित गोष्ठी विसर्जन भएको थियो ।


प्रतिवेदन
सिता थापा

२.
श्रीमान् क्याम्पस प्रमुखज्यू,
पद्मोदय उच्च मा.वि. दाङ,
घोराही ।



विषय : भ्रमण प्रतिवेदन ।

यस संयुक्त उच्च मा.वि.मा प्रथम वर्षमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुको सहभागितामा नेपालको ऐतिहासिक पुरातात्वीक महत्वको स्थल गोरखा दरबार ३० जना विद्यार्थीहरु २०६९ साल २० गते प्रस्थान ग¥यौँ । हाम्रो बस त्यहाँबाट विहान ८ बजे निस्केको हामी धानखोला गएर खाजा खायौँ । त्यसपछि तराइको फाँटहुँदै हामी बुटबलमा खाना खाएर हामी मस्र्याङ्दी हाइड्रो प्रोजेक्टलाई चिहाउँदै साँझ आँबु खैरेनी र मजुवा खैरेनी हुँदै दरौंदीको किनार किनारै गोरखाको उकालो चढ्दै राती गोरखा बजार गयौँ । गोरखाको रमणीय बजारमा सुस्ताएर थफाइ मारेपछि भोलीपल्ट गोरखकालीको र गोरखनाथको पुजा गरी गोरखाको ऐतिहासिक धरोहर बनेको गोरखा दरबारको अवलोकन गरी राम शाहको न्यायको चौतारीमा बसेर चारैतिरको विहङ्गावलोकन गरी हामीले गोरखकालीको स्वादिष्ट परिकार खाँदै र रमाइलो गर्दै हामी त्यहीँ बास बस्यौँ । भोलीपल्ट त्यहाँको रमझम र प्राकृतिक दृश्यको मनोरम छटाको आस्वादन गरी भोलीपल्ट पुन हामी दाङ फर्किर्याैँ । गोरखा दरबारको ऐतिहासिक महत्वको अवलोकन अनि साथीहरुको सोहार्दता एवम् गोर्खालीको मित्रवत् व्यहार हाम्रा लागि अनुपन उपलब्धी सावित भएको थियो ।


प्रतिवेदन
रमेश ओली




३.
श्री डाइरेक्टरज्यू,
नेपाल यातायात व्यवसाय समिति
दाङ, घोराही ।


विषय : बस दुर्घटनाको प्रतिवेदन ।


   २०७१ वैसाख २२ गते विहान ३ बजे काठमाडौँबाट घोराही आउँदै गरेको रा. ४ प २८५५ नं. को बस धानखोलामा खस्दा १२ जनाको मृत्यु हुन जानुको साथै २० जनाको म्भिर अवस्थामा उपचार भइरहेको त्यहाँ उद्धारमा खटिएको नेपाल प्रहरी उपरिक्षक दिवस कार्कीले बताउनु भयो । गाडी दुर्घटनाको बारेमा छानविन गर्दा ड्राइभरले लापरवाई गदाृ १२ जनाको मृत्यु हुन गयो भने अरु गम्भिर अवस्थामा मृत्युसँग लडिरहेका छन् । यस्ता घटनाहरु हुन नदिन सम्बन्धित निकायको चास्रो जानु आवश्यक देखिन्छ । यस्ता घटनाहरुलाई सामान्य रुपले लिँदा विगतमा पनि धेरै यस्ता लापरबाहीका कारण घटीरहेको देखिन्छ । त्यसैले ठाउँठाउँमा चेक जाँच गरी चालकलाई बेलैमा सतर्क बनाए यस्ता घटना दोहोरिन कम हुने थियो ।जैविक विविधता


प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
द्वन्द्व    -  तनाव
लिप्त      -    टाँसिएको
उपयुक्त   -    ठीक
निदाद     -   मुख्य कारण पत्ता लगाउने
व्याधि     -    रोग
प्रकोप     -    महामारी
सङ्कट    -    विपत्ति
जिनिस    -    वस्तु
पराधीन   -    आश्रीत

२)
शिखर सम्मेलन –
सम्विधान निर्माणका लागि नेताहरुको शिखर सम्मेलन हुँदैछ ।
विषदि –
जथाभावी विषादीको प्रयोग स्वास्थ्यकालागि हानिकारक हुन्छ ।
अभिलेख –
म अभिलेख सम्बन्धि अध्ययन गर्न मन पर्छ ।
रासायनिक –
राखायनिक मलको प्रयोगले खेती राम्रो हुन्छ ।
प्रजाती –
धेरै प्रजातीका जनावर पाइन्छ ।
हरित क्रान्ति –
कृषिको उन्नती गर्न हरित क्रान्ति आवश्यक छ ।
कृषि रणनीति –  
हाम्रो देशको खाद्य समस्या हटाउन कृषि रणनीति सरकारले ल्याउदैछ ।
खाद्य संकट महासन्धी –
खाद्य संकट महासन्धीमा जनसंख्या वृद्धि घटाउने उपय पहिलो प्राथमिकतामा पर्छ ।

३)
खाद्यान्न –
जनसंख्या वृद्धि सँगै खाद्यान्न पनि वृद्धि हुन आवश्यक छ ।
भोकमारी –
भोकमारीको समस्याले देशमा ठूलो अनिकाल निम्त्याउने देखिन्छ ।
सम्मेलन –
सार्क शिखर सम्मेल न हालसालै नेपालमा भएको छ ।
विषदी –
अनावश्यक विषादिको प्रयोग धेरै हानिकारक हुन्छ ।
शिखर सम्मेलन –
सम्विधान निर्माणका लागि नेताहरुको शिखर सम्मेलन हुँदैछ ।
विषदि –
जथाभावी विषादीको प्रयोग स्वास्थ्यकालागि हानिकारक हुन्छ ।
अभिलेख –
म अभिलेख सम्बन्धि अध्ययन गर्न मन पर्छ ।
रासायनिक –
राखायनिक मलको प्रयोगले खेती राम्रो हुन्छ ।
प्रजाती –
धेरै प्रजातीका जनावर पाइन्छ ।
हरित क्रान्ति –
कृषिको उन्नती गर्न हरित क्रान्ति आवश्यक छ ।
कृषि रणनीति –  
हाम्रो देशको खाद्य समस्या हटाउन कृषि रणनीति सरकारले ल्याउदैछ ।
खाद्य संकट महासन्धी –
खाद्य संकट महासन्धीमा जनसंख्या वृद्धि घटाउने उपय पहिलो प्राथमिकतामा पर्छ ।

पठन बोध
अ) उत्तर :  
एक जना मांसाहारालाई चाहिने खाद्य पदार्थले दश जना शाकाहारीर्लाी खान पुग्ने भएकोले खाद्य असर परेको हो ।
आ) उत्तर :
धनी र सम्पन्न वर्गकै उर्जा र आहारामा गरीबहरुले पिल्सीनु पर्ने र भोकमरी बेहोर्ने अवस्था आएको छ ।
इ) उत्तर :
खाद्य पदार्थको जथाभावि प्रयोगले भविष्यमा ठूलो सङ्कट पर्ने हुनाले भोकाहरुले अरु विष्यमा संघर्ष नगरी भोकको संघर्ष गर्नुपर्ने हुन्छ ।
ई) उत्तर :
यस अनुच्छेदको मुख्य आशय खाद्यान्न जगेर्ना गर्ने र त्यसको उचित सदुपयोग गर्ने हो ।
उ) उत्तर :
भुपण्डलीय उष्णता (ग्लोबल वार्मिङ) भन्नाले पृथ्वीमा बढ्दै गएको तापक्रम भन्ने बुझिन्छ ।

अभ्यास
१) उत्तर :
   जीव तात्विक विभिन्नतालाई जैविक विविधता भनिन्छ । जमिन यथावत् छ, जनसंख्याको वृद्धि तिब्रतर रुपमा हुन्छ । जनसंख्या वृद्धि तीब्रतर भइरहेको अवस्थामा  भोकमारीको समस्या पनि दिनानुदिन बढ्दै गएको छ । जमिनमा आधुनिक प्रविधि अपनाएर खेति गरे पनि पृथ्विमा भएका तमाम मानिसलाई पेटभरी खुवाउन धौ धौ हुन्छ । अझ मांसाहारीका लगि १ किलो मासु तयार पार्न १० किलो खाद्यान्न खर्च गरिन्छ । भुमण्डलीय उष्णताका कारण खाद्यान्न उत्पादन ह्रास आएको छ । हामीले जैविक खाद्य पदार्थको पहिचान गरी त्समा आत्मनिर्भर हुन सक्यौँ भने नेपालमा खाद्य संकट हाल गर्न सकिन्छ । नत्र नेपालमा भोकमारीको समस्याले विकराल रुप धारण गर्नेछ । यस सुधार गर्न चक्रिय वाली प्रणाली र सुधारिएका विउ विजन प्रयोग गरी उत्पादनमा तदारुकता देखाउनु नितान्त आवश्यक देखिन्छ । जथाभावि खाद्यान्न फाल्ने, भोजभतेर लगाउने, अन्य प्राणीलाई पनि खाद्यान्न खुवाउने गर्दा धेरै खाद्यान्न त्यसमा खर्च भएको देखिन्छ । यसमा नियन्त्रण पनि त्यतिकै आवश्यक देखीन्छ । यस विषयमा  अझै छलफल र शिक्षाको आवश्यक छ ।

२) उत्तर :
   हाम्रो लागी खाद्यान्नको मुख्य श्रोत भात नै हो । हामीलाई नन्मिने वित्तिकै देखी भात खान सिकाइयो । विहान दिउँसो अरु खाजा खाए पनि हामीलाई भात नै आवश्यक पर्छ । हामी अन्य प्रकारको खानेकुरा जस्तै सागपात, फलफुल आदीलाई त खाद्यान्नका रुपमै लिदैनौँ । हाम्रो यस्तो सोचको कारण हामी भातको समस्याले गाँजेको छ । भात खान नपाए हामी कति त रात िनिदाउदा पनि निदाउदैनौ । रोटी भटमास, सगपात, फलफुल मकै अन्य जे खाएर भए पनि हामीलाई चाहिने कयालोरी पुगे हुन्छ भन्ने मानसिकता नबनाई भात नै समस्या हो भन्ने बुझ्नाले खाद्य संकट भन्नाले भात संकट हो भन्ने बुझन्छ ।

अभिव्यक्ति
अनुच्चेद लेखन
क)  
वातावरण
हामी तथा हाम्रो वरपर रहेको सेरोफेरोलालाई वातावरण भनिन्छ । हाम्रो वरपर पाइने देखिने सबे वातावरणमा पर्छन् । हामी बस्ने हुर्केको वातावरण कस्तो छ त्यसको प्रत्यक्ष–परोक्ष प्रभाव हाम्रो मानसिकतामा पर्दछ । मानव समाज, प्रकृति, शील स्वभाव पनि वातावरण हो । सुसंस्कृत समाज भए हामिमा  सकारात्मक प्रभाव पर्दछ । हामी शिष्टर शालिन हुन्छौँ । यदि हामी सबैको समाज गरीब–पिछडिएको छ भने हामीलाई त्यसै प्रकारको वातावरणको प्रभाव पर्दछ । वातावरण मानिसको व्यक्तित्व निर्माणका लागि कारक तत्वका रुपमा देखा पर्दछ । अझ प्राकृतिक वातावरणले पनि हाम्रो वृद्धि विकासमा गहिरो गरी प्रभाव पार्दछ । मानिसलाई स्वस्थ्य वातावरणको आवश्यक पर्दछ । यदी वातावरण अस्वस्थ भयो भने मानिसलाई मानसिक असर पर्दछ । मानसिक रुपले अस्वस्थ व्यक्ति कहिल्यै स्वच्छ रुपमा कुशलतापुर्वक कार्य गर्न सक्दैन । अझ मानसिक तनाव पर्यो भने उ अझ बढी विचलीत हुन्छ । वातारण भन्नाले प्राकृतिक रुपलाई मात्र होइन, राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक विभिन्नरुपलाई बुझ्नु पर्दछ । वातावरण अनुकुल भए व्यक्तिले सकारात्मक काम गर्न सक्दछ । वातावरण प्रतिकुल नभए, खराब वातावरणले नकारात्म प्रभाव पार्दछ । कसैले वातावरणलाई अनुकुल बनाउन हामी सबैले प्रयास गर्नु पर्दछ ।
ख)
पनर्नवीकरणीय उर्जा
   
उर्जा एक प्रकारको शक्ति हो । इन्धनबाट नै उर्जा निस्किन्छ । उर्जाशील बस्तु प्राकृतिक रुपमा प्राप्त हुन्छ । पेट्रोलियम पदार्थ होस् वा बाया ग्यास, यी सबै उर्जा हुन् । पानी तताएर निस्कने वाफ होस् वा कोइला पोलेर निस्कएको ताप किन नहोस् त्यो पनि उर्जा हो । जलविद्युत पनि उर्जाशील शक्ति हो । जसलाई सँधै प्रयोग गरिन्छ । पानीबाट घट्ट चलाउनु, दाउराबाट खाना पकाउनु, घामको ताप लिनु यी केवल उर्जा मात्र हुन् । तर पुनर्नवीकरणीय उर्जा भनेको सूर्यको ताप सञ्चय गरेर सोलार र उक्त सोलारबाट फ्यान चलाउनु, रेडियो बजाउनु, पानी तताउनु जस्ता दैनिकी क्रियाकलापहरु गर्ने गरिनछ । त्यस्तै बाया ग्यासबाट खाना पकाउनु, बत्ती बाल्नु उपयोग गरिन्छ । यसरी पुनर्नवीकरणीय उर्जा भनेको अर्काे माध्यमबाट मानव जीवनका लागि उपयोगमा ल्याउनु हो ।
ग)
विद्युतीकरण
   
विद्युत उत्पादन गर्नुलाई विद्युतीकरण भनिन्छ । विद्युत खास गरेर पानीबाट निकालिन्छ, त्यसलाई जलविद्युत भनिन्छ । अन्धकारमा रुमलिएको मानव जीवनलाई उर्जाशील बनाई ज्योतीमय प्रकाश छनै शक्ति नै विद्युतीकरण हो । डिजेल प्लान्टबाट पनि विद्युत निकालिन्छ । आणविक भट्टीबाट पनि विद्युत निकालिन्छ र बायो ग्यास एवम् सौर्य शक्तिबाट पनि विद्युत निकालिन्छ । यी सबै विद्युत निकाल्ने प्रक्रिया विद्युतीकरण हुन् । खास गरेर विद्युतीकरणको तात्पर्य नेपाली पाखापखेरा र खोच र खोल्साहरुमा बसोबास गर्ने नेपालीहरुका घर–आँगनमा बिजुली बत्तीको चहकदार प्रकाशले झलमल्ल पारेर स्वर्गीय आनन्द प्रदान गराउनु हो । यसका लागि सरोकारवालाले चासो दिएर दिलचस्पी देखाए भने टुकीको पिल्पिलाउँदो उज्यालो होस् वा चिराग बालेर खाना खाने परम्परागत पद्धतिलाई तालाञ्जली दिई नेपालका प्रत्येक घर–आँगनका झलमल्ल वत्ती बाल्नुलाई विद्युतीकरण भन्न सकिन्छ । ८३ हजार मेगावाट विद्युत निकाल्न सक्ने क्षमता भएका हाम्रा नदीनाला करिब ६ हजार छन् । त्यसैले देश विकासका लागि पूर्वाधार मानिएको विद्युतलाई समय सापेक्ष ढङ्गले परिचालन गर्नु आजको माग बनेको छ । तसर्थ सरकारको ध्यान यसतर्फ लैजान आवश्यक मानिन्छ ।
घ)
आर्थिक विकास
   अर्थको विकास आर्थिक विकास हो । आर्थिक विकाश भनेको रुपैयाँ पैसाको विकास हो । आर्थिक विकासका लागि शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, यातायात, संचार आदि विकासका पूर्वाधारहरुमा विकास गर्नु पर्दछन् । उद्योग, कलकारखाना, कृषि लगायत यावत् क्षेत्रमा विकास गरेर देशमा सोरोजगार प्रदान गरी आर्थिक विकास गर्न सकिन्छ । आर्थिक विकासका लागि सरकारमा सेवाभाव र जनतामा तत्परता आउनु पर्दछ । विश्वासको संकट भएको हाम्रो देशमा सरकार नै न लागनी गर्छ, न जनतालाई नै लगानी गरी आर्थिक विकासमा अग्रसरता देखाउँछन् । यसरी सरकारको अन्योलताले विश्वको तुलनामा हाम्रो देश निकै पछाडि परेको देखिन्छ । तसर्थ बेलैमा सरकारवाला सचेत भई देशको आर्थिक विकासमा पनि केही चासो दिन हो कि ? नत्र भने यसरी कहिलेसम्म चल्ला ? हिमाल, पहाड, तपाई, विभिन्न संस्कृति, मठ–मन्दिर, अपार खोलानाले भरिएको प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण हाम्रो देश नेपालमा आर्थिक विकास गर्न किन ढिला भएको छ । वर्सेनी वैदेशिक रोजगारका निमित्त बाहिरिने हाम्रो यी युवालाई देशका सम्भावनामा लगानी गराई विकासमा अगाडि बढ्न अग्रसर गराए देशले आर्थिक विकासको कायापलट गर्दछ ।

नालापानीमा
प्रथम आधुनिक मौलीक नाटककार बाल कृष्ण सम बहुमुखी प्रतिभाका व्यक्तित्व हुन् l कवी, निवान्धकार, नाटककारका रुपमा चिनिएका परिस्कारवादी धारामा देखा परेका साहित्यकार बालकृष्ण सम मुलतः नाटककार हुन् l गुणात्मक तथा संख्यात्मक दुवै दृष्टिले नेपाली नाट्य फाँटलाइ उचाइमा पुर्याउने नाटककार समलाई नेपाली नाट्य क्षेत्रको सम्राट नै मानिन्छ l सेक्सपियरको शैलीबाट प्रभावित नाटककार समका नाटक पद्ध्य र गद्ध्य दुवै शैलीमा सशक्त रुपमा प्रस्तुत भएको पाइन्छ l इतिहास, पुराण, समाज र धर्मका विषयलाइ नाटकमा प्रस्तुत गर्ने समका नाटक सुखान्त र दुखान्त दुवै किसिमका हुन्छन l पस्चात्य र पूर्वीय दर्शनबाट प्रभावित नाटककार समका नाटकमा मानवता, रास्ट्रप्रेम, आदर्शवादिता र बौधिकता रहेको पाइन्छ l मंचनीय दृस्टीकोणले अत्यन्त सफल नाटकका सर्जक बाल कृष्ण समको प्रशिद्ध एकांकी नाटक हो नालापानीमा l

वि.स.१८७१ सालको युद्ध पश्चातको ऐतिहासिक परिवेशमा ‘नालापानीमा’ नाटक आधारीत छ l सम्पन्न अंग्रेजहरुसंग गरीब नेपालीले निडरताका साथ लडेको साहसिक परिवेशलाई नाटकले मूल विषय बनाएको छ l विविध संस्कृति र जाति भित्र जातीय र रास्ट्रीय स्वाभिमानका लागि जुर्मुराएका नेपाली मनाशिकताको परिवेस नाटकमा भेटिन्छ l अतुलनीय रास्ट्रीय भाव भएको मातृभुमि प्रति अत्यन्त समर्पित देखिएको प्रतिनिधि पत्र नरे कार्कीलाई उच्च देश प्रेमको परिवेसमा शशक्त र जीवन्त बनाइएको छ l गोरा सिपाहीको प्रलोभनले रत्तिभर विचलित न तुल्याएको र नरेको इच्छा विपरित अंग्रेजले उसलाई केहि पनि नगरेको बरु मानवीय नाताले उपचार गरिदिएको उच्च मानवताको प्रस्तुतिको परिवेश नाटकमा सजीव भएर प्रस्तुत गरेको छ l जातीय, प्राकृतिक, संस्कृतिक र भौगोलिक परिवेशलाई अझ सशक्त बनाउन नाटककारले स्व पहिचानका गीति लय प्रकट गरिएबाट नाटकको परिवेशले नाटकलाई उचाईमा पुर्याएको भन्न सकिन्छ l सवै वर्ग र सम्प्रदायका नेपालीहरुकै बलिदान र त्यागले नै सुन्दर, शान्त र विशाल नेपालको सार्वभौमिकता बचेको यथार्थतालाई नाटक भित्रको अनुकुल परिवेशले सफलता पुर्वक प्रस्तुत गरेको छ l ‘युद्ध मर्न र मार्नका लागि मात्र होइन’ यस बाट मानवीय धर्मको पनि रक्षा गर्न सकिन्छ भन्ने कुरालाई नरे कार्कीले पाएको पुनर्जीवनबाट पुस्टि हुन्छ l शोकाकुल गोरा सिपाहीको अवस्था देहेरादुन र नालापानी स्थित खलङ्गा दुर्गको स्थानगत प्रस्तुति, शोकमा रक्सि पिई कालो पट्टि बाँधेको अवस्था आदिले पश्चिमी सांस्कृतिक परिवेशलाइ जीवन्त पारी नाटकको मूल उदेस्य मानवता, भातृत्व र मित्रित्व र मित्रतालाई प्रकट गरेको छ l



प्रश्नोत्तर
शब्दार्थ
छाउनी          –    सैनिक शिविर
देह            ​   –    शरीर
बिरानो          –    पहिले नदेखेको
तन्द्रा            –    निद्राको पहिलो
धीत             ​–    तिर्सना
आत्मसमर्पण  –    अर्काको अधिनमा रहने काम
यश            ​  –    कीर्ति
विलम्ब         –    ढिलो
समर           ​ –    युद्ध÷लडाई
चमर            ​–    चौरीगाईको पुच्छर
द्रुत             ​ –    छिटो
ममता          –    माया
पठन          ​  –    बोध

पठनबोध
प्रश्नहरु
१ बाट
क उत्तर :
बालकृष्ण समको जन्म वि.सं. १९५९ माघ २४ गते ज्ञानेश्वर, काठमाडौँमा सम्भ्रान्त राजा परिवारमा भएको थियो । उनको आइ. एसीसम्मको अधययन गरेको थिए । उनी कवि, कथाकार तथा निबन्धकार पनि हुन् । उनले रचेका कृतीहरुमा मुटुको व्यथा, अन्धवेग, मुकुन्द इन्दिरा, प्रेमपिण्ड, अमर सिंह, स्वास्नीमान्छे आदि आदि नाटक प्रसिद्ध छन् । उनी नेपाली साहितयका दुखान्त नाटक परम्पराको थालनी र विकास गर्ने नाटककार हुन् । उनले सामाजिक, ऐतिहासिक र पौराणिक विषयको प्रयोग गरी उत्कृष्ट कसिममा पूर्णाङ्की र एकाङ्की नाटकको रचना गरेका छन् । उनले रचेको एक चर्चित ऐतिहासिक लघु नाटक वा एकाङ्की ‘नालापानी’ हो ।
   नरे कार्की युद्धमा घाइते भएर अङ्ग्रेजको शिविरमा गएको सनसनीपूर्ण घटनामा यो एकाङ्की रचिएको छ । यसै बखत धरतीले नेपाली वीरहरुलाई ढाढस दिँदै नरुन्, धैर्य लिन आफ्नो काँतर स्वर नेपाली जातीलाई छः नभनाईकन जन्म भूमिको लाज बुचाउन भनेको छ । त्यस्तै एक दिन मर्नैपर्ने भएकाले ममता छोडी अमर बनेर यश राखन मेरो काखमा तपतप रगत चुहाइस् भने मातृऋण तिर्छस् भन्दै नेपाली वीरहरुलाई देशको रक्षा गर्न प्राणाति दिएर प्रोणोत्सर्ग गर्न भनिएको छ ।

ख उत्तर :
बालकृष्ण समको जन्म वि.सं. १९५९ माघ २४ गते ज्ञानेश्वर, काठमाडौँमा सम्भ्रान्त राजा परिवारमा भएको थियो । उनको आइ. एसीसम्मको अधययन गरेको थिए । उनी कवि, कथाकार तथा निबन्धकार पनि हुन् । उनले रचेका कृतीहरुमा मुटुको व्यथा, अन्धवेग, मुकुन्द इन्दिरा, प्रेमपिण्ड, अमर सिंह, स्वास्नीमान्छे आदि आदि नाटक प्रसिद्ध छन् । उनी नेपाली साहितयका दुखान्त नाटक परम्पराको थालनी र विकास गर्ने नाटककार हुन् । उनले सामाजिक, ऐतिहासिक र पौराणिक विषयको प्रयोग गरी उत्कृष्ट कसिममा पूर्णाङ्की र एकाङ्की नाटकको रचना गरेका छन् । उनले रचेको एक चर्चित ऐतिहासिक लघु नाटक वा एकाङ्की ‘नालापानी’ हो ।
   यस नाटक देशभक्ति भावनाले भरिएको नाटक हो । यसमा देशको प्रगाढ माया ममता प्रकट भएको छ । धरतीका भाषामा नाटककार समले देशको रक्षाका लागि धैर्य गर्नुपर्ने र काँतर नभई वीरताको प्रदर्शन गर्नुपर्ने, जन्मभूमिको लाज बचाउन छिः भन्ने काम गर्न नहुने एकबाजी मनै चोला लिएर आएको मानिसले ममता छाडी यश कमाउनु पर्ने, आँसु बगाएर होइन् रगत बगाएर मातृभूमिको ऋण चुक्ता गरी सन्तोषले जिउनु पर्ने, आँशु बगाएर होइन रगत बगाएर मातृभूमिको ऋण चुक्ता गरी सन्तोषले जिउनु पर्ने जस्ता देशभक्तिका भावनाले भरिएका युक्ति व्यक्त गरिएको पाइन्छ । नाटककार सम भाषाप्रेमी देशभक्ति भाव भएका व्यक्तित्व मानिन्छन् ।

२ बाट
अ उत्तर :
देहाराद्रुनको किल्लामा उपचार गराइरहेको नरे कार्कीको हो ।
आ उत्तर :
यस भनाइको तात्पर्य देशभक्तिको भाव र उत्कृष्ट प्रेम हो ।
इ उत्तर :
आफ्नो जन्मलाई सार्थक पार्न मातृभूमिको ऋण चुकाउनु पर्छ ।
ई उत्तर :
उक्त अंश नरे कार्की पीडाले छटपटाउँदै अंग्रेजहरुको किल्लामा औषधोपचार गराउन गएको सन्दर्भमा उसलाई ढाढस दिन भनिएको हो ।
उ उत्तर :
यस सन्दर्भपछि नरे कार्की जुरुक्क उठेर भाग्न खोज्छ । त्यही बेला उसलाई हल्ट गरिन्छ ।


अभ्यास (पेज–१७८)
१


हार्दिक बधाई
नेपाल अधिराज्यको गरिमाशाली प्राज्ञिक थलो नेपाल प्रज्ञा प्रतिषठानामा २०७१।११।२४ मा सम्पन्न राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार वितरण कार्यक्रममा सहयोगी साथी सक्षम कार्कीले राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार पाएकोमा उहाँको अझै प्रगतिको, सफलताको शुभकामना व्यक्त गर्दै हार्दिक बधाइ ज्ञापन गर्दछु ।
कृष्ण थपलीया
धादिङ, बेसी

२


तमु ल्होसारको शुभकामना
सम्पूर्ण आफन्त, इष्टमित्र र शुभचिन्तकहरुलाई २०६७ को तमु ल्होसारको उपलक्षमा जीवनमा सुख, शान्ति, समृद्धि र प्रगतिको शुभकामना व्यक्त गर्दछौँ ।
रामनाथ सापकोटा
झिल्तुङ, धादिङ
३


हार्दिक श्रद्धान्जली एवम् समवेदना
जन्म                                                        मृत्यु
१९९० बैसाख १०                                             २०६७ बैसाख २९
    यस पुज्यखोला गाउका समाज सेवक दायावीर कार्की जसले यस गाउँमा विद्यालय स्वास्थ्य चौकी, झोलुङ्गे पुल निर्माण गर्नुभएको थियो । उहाँको यही २०६७ बैसाख २९ गते हृदयघातका कारण ७७ वर्षको उमेरमा  असामयिक निधन भएको खबरले हामीलई धेरै दुखि तुल्याएको छ । यस दुखद घडिमा  स्वर्गीय दयावीर कार्की प्रति भावपूर्ण श्रद्धान्जली अर्पण गर्दछौँ र हाम्रा आत्मीय दीदी (श्रीमती) धनमती कार्की र उहाँका सम्पूर्ण शोकाकुल परिवार र आफन्त जनमा शोकलाई शहन गर्न सकने शक्ति प्राप्त होस् भन्दै हार्दिक समवेदना प्रकट गर्दछौँ ।
हरिहर कार्की
अध्यक्ष
नमुना विद्यालय शैक्षिक परिवार
गोदावरी ललितपुर





व्याकरण


क्रियाका भाव, उक्तिपरिवर्तन र वर्ण र अक्षर

क्रियाका भाव

एकाइ आग ‘ग’ मा विस्तृत रुपमा चर्चा गरिएको छ ।

             क्रियाका भाव          

सामान्यार्थ  आज्ञार्थ इच्छार्थ

सम्भावनार्थ

सङ्केतार्थ

गयो ।

जा ।

गएस् ।

जाला ।

जानु ।

पढ्छ ।

पढ् ।

पढेस् ।

पढ्ला ।

पढ्नु ।

उक्तिपरिवर्तन

एकाइ चौध ‘ग’ मा कथनअन्तर्गत विस्तृत रुपमा चर्चा गरिएको छ ।

उक्ति परिवर्तन



प्रत्यक्ष कथन        अप्रत्यक्ष कथन
रामले भन्यो, ‘म एउटा कलम किन्छु ।’

रामलेके भन्यो भने ऊ एउटा कलम किन्छु ।

बालकले भन्यो, ‘मेरो पेट दुख्यो ।’

बालकले आफ्नो पेट दुख्या भन्ने जानकारी दियो ।

वर्ण र अक्षर

वर्णको परिचय एकाइ एक ‘अ’, ’आ’ मा रहेको छ ।

अक्षरको पहिचान एकाइ दुई ’आ’ मा रहेको छ ।

कान्छी, भट्टी र देश
क्रान्तिकारी , प्रगतिवादी, जनपक्षीय कवी कृष्ण सेन इच्छुक सामन्ती सोषणको चर्को विरोध वर्गीय मुक्तिको पक्षमा दृढ प्रतिवद्धता र मानवीय मुल्यको खोजीका सशक्त सर्जक हुन् l समानताको विचार संदेसको रुपमा प्रकट गर्दै सामन्ती राज्य व्यस्थाको अन्त्य कवी सेनका कवितामा पाइने विशेषता हुन् l कान्छी, भट्टी र देश कविता नारी जीवनका वेदनाको अभिव्यक्ति दिने साहित्यिक सिर्जना हो l पुरुष सत्तात्मक समाजमा एक्लो भएर कान्छीले जीवन विताएका कस्टप्रद अवस्था यस कविताका विषय वस्तु हुन् l मन नलागी नलागी पनि भट्टी चलाउनु पर्ने बाध्यता कविताको उल्लेखनीय पक्ष हो l मन भित्र असाध्यै दुख, पीर, वेदना भएपनि हिमाली हाँसो जस्तै कान्छी बाहिरी मुस्कानले भट्टी चलाउन व्यस्त छे जीविकाको निम्ति गरीब माइतीले दिएको थोरै दाइजो बाट कान्छीले भट्टी थापिरहेकी छे l कवितामा प्रयुक्त कान्छी बाट नेपाली समाजका निम्न आर्थिक स्तर भएका नेपालि नारीको प्रतिनिधित्व गरिएको छ l ग्राहकको उपहाँस, हासों, कलुषित हेराइ, हेपाइ आदि सहेर पनि व्यापार चलाउनुपर्ने, हाँस्नुपर्ने विवसता भएको कान्छी भट्टीमा भात र मासु संग संगै आफ्ना दुख, पीर, वेदना पकाउन बाध्य देखिन्छे l वेदना, असुरक्षा, छटपट्टि भोगिरहेकी कान्छीका निम्ति आफ्नै रुप र बैंस पनि शत्रु भएका छन् l हराउंदै गएको अस्मिता लाचार जीवन राक्सीका बोतल संगै  रित्तिदै गएको बैंस कान्छीका पहिचानका रुपमा प्रस्तुत गर्दै श्रमजीवी नेपाली नारीको दयनीय सामाजिक परिश्थिति कवितामा चित्रण गरिएको छ l

गरीबी, अभाव र अपमानमा जीवन बिताउन बाध्य कान्छी जस्ता नेपाली नारीको जीवनलाई सुखी, सम्मानित र शक्तिशालि पर्नु पर्ने सन्देस कवितामा व्यक्त भएको छ l पुरुष प्रधान सामाजमा नारीको जीवन वेदनामय भएको, परदेसियेका पति र टाढिएका आफन्त सम्झेर नरकीय जीवन विताउन बाध्य भएका नारीको चित्रण गर्दै पेशा प्रति सम्मानित मानसिकताको उदय हुनु पर्ने आवश्यकतालाई कविताको सन्देशको रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ l चर्को श्रम गरेतापनि नारी क्षेत्रमा देखिएको असमानता प्रति विरोध को भाव पनि कवितामा भेटिन्छ l कोशीका छाल झैं बन्धक, गण्डकी झैं बेचैन कामुक आखाँले डामियेकी कर्णालीको प्रस्तुतिले नेपाली नदीनाला संगै नेपाली नारी समाजमा स्वदेशी विदेशी शोषणको गिद्धे नजर परेको यथार्थलाई पनि कविताको उल्लेखनीय पक्षको रुपमा प्रस्तुत गरेको छ l



प्रश्नोत्तर
२ं)
शब्द    अर्थ
पीडा    मनको पिर
श्री    शोभा, रुप
क्लेश    दःख, कष्ट
गह    आँखाको खेविल्टो
अबोध    नबुझ्ने
कामुक    स्त्री लम्पट
स्नेह    प्रेम, माया




१) प्रश्न उत्तर
क)
अ. उत्तर :  
भट्टी थाम्ने कान्छीको मन चियाको कित्ली रक्सीका बोतल र विवशताका थाल कचौरा जस्ता सन्तप्त छन् । उसमा कुनै आशा र उमंग छैन, उ उयदास देखिन्छे भन्नु हो ।

आ.  उत्तर :  
जीवन प्रतिको आशा, भरोसा र स्थिरता नभएकाले कान्छिको मन चियाको कित्ली जस्तै भकभकी उम्लिरहेको छ ।

इ.  उत्तर :  
कान्छीका माध्यमबाट कविले होटेल व्यवसाय गर्ने वर्गको चित्रण गरेका छन् ।

उ.  उत्तर :  
यस कविताको मुल भाव शोषण, दमन, अन्याय, अत्याचार र उत्पीडन हो ।

ख)
अ.  उत्तर :  
भात पकाउँने कान्छी भातका साथै त्यहाँ आउने पाहुनाले उसको इज्जतमाति प्रहार गरेका छन् र पनि उ मौन छ ।

आ.  उत्तर :  
मासुको प्रतिकात्मक अर्थ हुन्छ – यौन दुराचार । कान्छीको मासुसँगै आँसु पनि पकाइरहेकी देखीनछे ।

इ.  उत्तर :  
यस कवितांशले भट्टीका जसरी भात, लाज र मासु पाकीरहेछ, त्यससरीनै उसको श्री पनि विकिरहेछ ।

उत्तर :  
श्रीको अर्थ शोभा, रुप हो  ।



२) अभ्यास
(पेज १८२)
कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ (वि.स. २०१३–२०५९¬) राजनीति, साहित्य र पत्रकारितामा उत्तिकै दखल भएका व्यक्तित्व हुन् । सामाजिक रुपान्तरणका लागि राजनीतिक आस्था, त्याग र बलिदानको संस्कृति बोकेर अगाडी बढ्दा सहिद भएका  इच्छुक क्रान्तिकारी कवि हुन् । उनका शोकाञ्जी (२०४८) एवम् बन्दी र चन्द्रागिरि (२०५७) काव्य र इतिहासको यस घडिमा (२०५६) कविता संग्रह प्रकाशित छन् । उनका कविता र काव्यमा वर्ग र संघर्षका माध्यमबाट समाजको आमूल परिवर्तन गर्दै नयाँ समाज व्यवस्थाको निर्माण गर्ने उदात्त चेतानको अभिव्यक्ति पाइन्छ । उनी प्रगतिवादी धारका सशक्त कवि हुन् । यस वितामा नेपालको आर्थिक विकृतिलाई चित्रण गरिएको छ । प्रकृतिको सौन्दर्यले सिंगारिएको सुन्दर देश नेपालमा हिमालको सफा र ताजा हावाको पनि कान्छी जस्तको जीवनमा दुःख, कष्ट, विरह र व्याकुलता छ । यस देशमा कान्छीले चियाको कित्लीमा दुःख, कष्ट र वेदना उमालिरहेको छ । त्यस्तै उसले सक्सीको बोतलसँगै बैसालु यौवान बेचिरहेकी छ र विवसताका सुस्केरा, सन्तप्त मुस्कान र उदासी बाडिरहेकी छ । उसले भट्टी पसल थापिरहेकी छ । यिनै आर्थिक विषमता र बेचैनकिा दिन कान्छीले काटिरहेकी छ ।

२)
कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ (वि.स. २०१३–२०५९¬) राजनीति, साहित्य र पत्रकारितामा उत्तिकै दखल भएका व्यक्तित्व हुन् । सामाजिक रुपान्तरणका लागि राजनीतिक आस्था, त्याग र बलिदानको संस्कृति बोकेर अगाडी बढ्दा सहिद भएका  इच्छुक क्रान्तिकारी कवि हुन् । उनका शोकाञ्जी (२०४८) एवम् बन्दी र चन्द्रागिरि (२०५७) काव्य र इतिहासको यस घडिमा (२०५६) कविता संग्रह प्रकाशित छन् । उनका कविता र काव्यमा वर्ग र संघर्षका माध्यमबाट समाजको आमूल परिवर्तन गर्दै नयाँ समाज व्यवस्थाको निर्माण गर्ने उदात्त चेतानको अभिव्यक्ति पाइन्छ । उनी प्रगतिवादी धारका सशक्त कवि हुन् । यस वितामा नेपालको आर्थिक विकृतिलाई चित्रण गरिएको छ । प्रकृतिको सौन्दर्यले सिंगारिएको सुन्दर देश नेपालमा हिमालको सफा र ताजा हावाको पनि कान्छी जस्तको जीवनमा दुःख, कष्ट, विरह र व्याकुलता छ । यस देशमा कान्छीले चियाको कित्लीमा दुःख, कष्ट र वेदना उमालिरहेको छ । त्यस्तै उसले सक्सीको बोतलसँगै बैसालु यौवान बेचिरहेकी छ र विवसताका सुस्केरा, सन्तप्त मुस्कान र उदासी बाडिरहेकी छ । उसले भट्टी पसल थापिरहेकी छ । यिनै आर्थिक विषमता र बेचैनकिा दिन कान्छीले काटिरहेकी छ ।
   कवितांशमा नेपालको आस्था आर्थिक विकृतिलाई चित्रण गरिएको छ । हिमाली सौन्दर्यको सुन्दर देशमा हिमालको सफा र ताजा हावावको पनि कान्छीको जीवनमा दुःख, कष्ट, विरह र व्याकुलता छ । यसले सक्सीका रित्ता बोतलमा बैंसालु यौवन साट्नु परेको छ । यात्रु आवत जावत गरिरहेका छन् र उसको रुपको नसा पिइरहेका छन् । उ जीवनक दुर्दशा भागिरहेकी छ । उसको भात सँगै लाज, मासुसँगै आसु र रकसी संगै श्री बेचिरहेकी छ । उ पनि  हिमालकी छोरी हो । उसका आखाबाट कोशिका अशान्त छालहरु, गण्डगीका बेचैन लहरहरु तथा ठालुका कामुक आँखाले डामिएको कर्णाली झैँ कान्छी दुःख, कष्ट र वेदना खपेका विवसताहरुलाई यहा कविले यस कविता मार्फत चित्रण गरेका छन् ।

३)
कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ (वि.स. २०१३–२०५९¬) राजनीति, साहित्य र पत्रकारितामा उत्तिकै दखल भएका व्यक्तित्व हुन् । सामाजिक रुपान्तरणका लागि राजनीतिक आस्था, त्याग र बलिदानको संस्कृति बोकेर अगाडी बढ्दा सहिद भएका  इच्छुक क्रान्तिकारी कवि हुन् । उनका शोकाञ्जी (२०४८) एवम् बन्दी र चन्द्रागिरि (२०५७) काव्य र इतिहासको यस घडिमा (२०५६) कविता संग्रह प्रकाशित छन् । उनका कविता र काव्यमा वर्ग र संघर्षका माध्यमबाट समाजको आमूल परिवर्तन गर्दै नयाँ समाज व्यवस्थाको निर्माण गर्ने उदात्त चेतानको अभिव्यक्ति पाइन्छ । उनी प्रगतिवादी धारका सशक्त कवि हुन् । यस वितामा नेपालको आर्थिक विकृतिलाई चित्रण गरिएको छ । प्रकृतिको सौन्दर्यले सिंगारिएको सुन्दर देश नेपालमा हिमालको सफा र ताजा हावाको पनि कान्छी जस्तको जीवनमा दुःख, कष्ट, विरह र व्याकुलता छ । यस देशमा कान्छीले चियाको कित्लीमा दुःख, कष्ट र वेदना उमालिरहेको छ । त्यस्तै उसले सक्सीको बोतलसँगै बैसालु यौवान बेचिरहेकी छ र विवसताका सुस्केरा, सन्तप्त मुस्कान र उदासी बाडिरहेकी छ । उसले भट्टी पसल थापिरहेकी छ । यिनै आर्थिक विषमता र बेचैनकिा दिन कान्छीले काटिरहेकी छ ।
   कवितांशमा नेपालको आस्था आर्थिक विकृतिलाई चित्रण गरिएको छ । हिमाली सौन्दर्यको सुन्दर देशमा हिमालको सफा र ताजा हावावको पनि कान्छीको जीवनमा दुःख, कष्ट, विरह र व्याकुलता छ । यसले सक्सीका रित्ता बोतलमा बैंसालु यौवन साट्नु परेको छ । यात्रु आवत जावत गरिरहेका छन् र उसको रुपको नसा पिइरहेका छन् । उ जीवनक दुर्दशा भागिरहेकी छ । उसको भात सँगै लाज, मासुसँगै आसु र रकसी संगै श्री बेचिरहेकी छ । उ पनि  हिमालकी छोरी हो । उसका आखाबाट कोशिका अशान्त छालहरु, गण्डगीका बेचैन लहरहरु तथा ठालुका कामुक आँखाले डामिएको कर्णाली झैँ कान्छी दुःख, कष्ट र वेदना खपेका विवसताहरुलाई यहा कविले यस कविता मार्फत चित्रण गरेका छन् ।


अभ्यास पेज १८८ बाट



१)                                                                                                                                    मिति : २०७०।१।१
श्री प्राचार्य ज्यू
क्षेत्र विकाश उच्च माध्यमिक विद्यालय
धापाखेल, लगनखेल
                   

                         विषय छात्रवृत्ति पाउँ भन्ने बारे ।


महोदय,
   यो सविनय निवेदन गर्दछु की म यस विद्यालयको कक्षा ११ मा मढ््ने छात्र हुँ । मेरो बुवा आमा साधारण खेती किसानी गर्नुहुन्छ । उहाँ हरुले मलाई उच्च शिक्षा पढाउन निकै  हम्मे हम्मे परेको छ । हाम्रो आर्थिक कमजोर अवस्थाका कारण मैले पढ्न नसकने अवस्था आउँदैछ । त्यसैले हाल साल प्राप्त जेहेनदार छात्रवृत्ति प्रदान गर्दा मलाई पनि प्रदान गराइ पाउँ र मेरो पढ्ने इच्छा सफल हुने आशा राख्दै छात्रवृत्तिका लागि म प्राचार्य समक्ष विनम्र अनुरोध गर्दछु ।



निवेदक
विकाश के.एम.
कक्षा  : ११
रोल्न : २२
हस्ताक्षर
(विकाश)



२)निमन्त्रणा पत्र


श्री...................................................ज्यू
   मेरो आयुस्मान सुपुत्र सुमन आचार्यको निम्न लिखित मिति, समय र स्थानमा बतबन्ध गरिदने योजना भएकोले उक्त कार्यक्रममा  उपसथित भई आशिर्वाद प्रदान गर िप्रसाद ग्रहण गरि दिनु हुन हार्दिक अनुरोध गर्दछु ।
मिति ः २०७१।१२।२४
समय ः विहान ८ बजे                            प्रार्थी
स्थान ः पशुपतिनाथ                            गणेश आचार्य



३) निमन्त्रणा पत्र


श्रीमान् जिल्ला शिक्षा अधिकारी ज्यू
नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा भानु जयन्तीको उपलक्ष्यमा गरिएको कवि गोष्ठीको कार्यक्रममा  यहाँको आतिथ्यमा उपस्तिीको लागि उक्त गोष्ठीमा यहाँलाई सादर आमन्त्रण गरिन्छ ।
मिति : २०७०।३।१२                                     आयोजक
समय : दिनको ११ बजे                                 भानु विद्यालय
स्थान : नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान                       काठमाण्डौ

४)



                           बजारमा आइपुग्यो ।


   नेपाली साहित्यका सुपरिचित लेखक श्री कृष्णविलास पौड्याल द्वारा लिखित उच्च माध्यमिक तहको अनिवार्य नेपाली विषयको पाठ्य पुस्तक बजारमा आइपुग्यो । उक्त कितावमा आवश्यक सम्पूर्ण सामाग्री र नमुन प्रश्नको पनि समावेश रहेको छ । उच्चतम अंक हासिल गरी सफता प्राप्त गर्नका लगि ढीला नगर्नुहोस् ।
नामै काफी छ ।

बौलाहा काजीको सपना
सामाजिक यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक साहित्यकार विजय मल्ल ‘राधा मान्दिन’ एकांकीबाट नाट्य क्षेत्रमा देखा परेका नाटककार हुन् l नेपाली समाजको समस्या, शोषण, गरिवी अभाव आदिलाइ विषय वस्तुको रुपमा चयन गरि मानवता, समानता र स्वतात्रताको सन्देस दिने नाटककार विजय मल्लका नाटक मंचानिय दृस्टीकोणले उच्च कोटीको भएको पाइन्छ l रास्ट्रीय अन्तरास्ट्रिय स्तरका विशंगति अन्याय पात्रगत बहुलता पात्रको मनको विस्लेषण नाटककार मल्लका नाट्य चिनारी हुन् l

पांच अंकमा विभाजित भएको यस बौलाहा काजीको सपना नाटकमा राणाकालीन नेपाली समाजको गरीबी  असुरक्षा र समानताको कहाली लाग्दो अवस्थाको चित्रण गरिएको छ l आदर्श र यथार्थताको संदेश संयोजन भएको यस नाटकमा शिक्षाको चेतना संगै गारिवीको सोचाइमा परिवर्तन आएको र उपचार नपाइ अकालमा मार्नुपरेको बिरे जस्ताको बाध्यात्मक स्थिति देखाइएको छ l सामाजिक आर्थिक समस्या देखाउंदै शिक्षामा जोड दिने उदेस्यले नाटक संरचना भएको बुझिन्छ हास्य, करुण वीर रसको मार्मिक संयोजन भएको यस नाटकमा असमानता दरिद्रता र क्रूर प्रवृतिलाइ पूर्ण रुपमा नस्ट गरेर सुख सम्पन्न समाजको निर्माण गर्ने मूल उदेश्य रहेको पाइन्छ l एउटा सबल स्वस्थ सामाजको निर्माण गर्ने बौलाहा काजी बाट नाटककारले नाटकको संदेश व्यक्त गरेका छन् l तत्कालिन समाजमा अर्धपागल मानिए पनि जनमुखी सचेत र परिवर्तनशील काजी पात्रको माध्यमबाट नाटकमा मानवीय सदाचारको पाठ सिकाइएको छ l समानता स्वाधिनता र मातृत्वको भावनामा अभिब्रिदी गरि शिक्षाको महत्वलाई जोड दिनु नै नाटकको मूल भाव हो l शिक्षा बिना देस बिकाश सम्भव नभएकोले अपेक्षित ठानिएका बिरे जस्ता व्यक्तिले पनि पढ्न पाउनुपर्ने दरिलो आवाज नाटकमा व्यक्त भएको छ l अधिकारको लागि क्रान्तिकारी सन्देस भविस्य प्रति आशावादी सोच, तत्कालिन अनुदारवादी राजनैतिक व्यक्ति, युग द्रसटा व्यक्तिलाई बौलाहा भनिने शाषकिय मानाशिकता जस्ता नाटकका उल्लेखनीय पक्ष हुन् l गारिवी, अशिक्षा र असमानताले ग्रस्त नेपाली समाजको यथार्थ प्रस्तुत गर्दै गरीबीबाट उन्मुक्ति पाउन मृत्यु वरण गर्नुपर्ने बिरे जस्ताको बिवसता देखाउनु पनि नाटकको मूल भाव हो l गारिवी निवारण, सामाजिक न्यायका लागि संघर्ष गरिनुपर्ने जागरुकता परिवर्तनको चाहना र आवस्यकता पनि नाटकको मूल भाव हो l गरीब दुखिहरु प्रति सहयोगका हातहरु बढाउनुपर्ने, बिरामीले औषधि पाउनुपर्ने, अशिक्षितले शिक्षा पाउनुपर्ने जस्ता सकारात्मक विचार सहित तत्कालिन सामाजिक दुरावस्थालाई देखाउनु पनि नाटकको उदेस्य देखिन्छ l

२००४ सालको उकुश मुकुशको राजनैतिक परिवेशमा नाटक संरचित देखिएको छ l सामाजिक सुधार मानवता समाज सेवा र त्यागको महत्व उजागर गर्ने उदेश्यले रचना भएको यस नाटकमा तत्कालिन समयमा जनताका छोराछोरीका पहुँचमा लेखपढको स्वतन्त्र परिवेश नभएको देखिएको छ l अन्याय अत्याचार शोषणले जनताका छोराछोरिले सामान्य रोगको उपचार नपाएर अकालमा जीवन गुमाउनु परेको बिरे जस्ताको मृत्युको कारुणिक दयनीय परिवेश नाटकमा देखिन्छ l जनता सचेत हुँदै गएका सत्तालाई फाल्नु पर्ने तत्कालिन परिवेसमा काजी जस्तो सचेत पत्रलाई अर्ध पागल बनाइएको नेपाली राजनैतिक सामाजिक आर्थिक दुरावस्थाको परिवेशलाई व्यंग्य प्रहार गरेको छ l उच्च खान्दानको लागि मात्र शिक्षाको एकाधिकार भएको तत्कालिन परिवेशमा भरियाको छोरो बिरे जस्ताले पढ्न पाउनुपर्ने क्रान्तिकारी विचार पनि नाटकमा प्रकट भएको छ l अनुदारवादी साशनकालमा निम्न वर्गीय जनताले पढ्नु सामाजिक अपराध जस्तै मानिने परिवेस नाटकमा धनमान साहुले भक्तेलाई बिरेको बिध्यालयमा गरेको सम्बोधनबाट बुझ्न सकिन्छ काजीको यथार्थता र आदर्श अनि बिरेको वास्तविकताले नाटकको परिवेशलाइ सशक्त बनाएको छ l



प्रश्नोत्तर


अभ्यास –
१
एकसुरे                   एकोहोरो
नामलो                   चोया, डोरी वा छालाको चेप्टो साधन
ढुकुटी                    भँडार, धनसार
तीक्ष्ण                    तिखो
सिकिस्त                मर्न आँटेको
जुनी                      ज्ीवन, चोला
सिम्ली                   गाज्यांग्रो, बौलाहा
नास्तिक                 धर्म नमान्ने



२)
राडो मच्चाउनु                      अनावश्यक किचलो गर्नु
जाबो कुरा                           सामान्य कुरो
देखासिकी गर्नु                      नक्कल गर्नु
गरिबको छाउरो                     गरिबको छोरो
चित्त फाट्नु                          मन दुख्नु
बाबुको विहे देख्नु                    सास्ती भोग्नु
घुरेर हेर्नु                              गहिरिएर हेर्नु
कुरिज खानु                         खुम्चिएर बस्नु
टेवा दिनु                             आश्रय दिनु
खोटो खप्पर                         अभागी कर्म
हुने विरुवाको चिल्लो पात         सनैमा देखिने राम्रो लक्षण
नाक काट्नु                          इज्जत फालिनु
बज्र पर्नु                              आघात पर्नु



पठन बोध
क) उत्तर :
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
   यस नाटकमा प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् उनले देखेको सपना पूरा गर्ने विरे थियो । विरेको मृत्युले भक्तेलाई ठू
लो चोट पु¥याथ्यो । उ छोराको मृत्युको आलाप विलाप गरेर रुन लाग्दा बौला काजी आइपुग्छन् र उनी भक्तेलाई तेरो एउटा छोरो थियो त्यो मर्यो अब  असंख्य छोराहरु भएका छन् । तेरो त्यो बिरेले पाउने माया तिनलाई बाडीदे । तेरा इच्छा पुरा हुनेछ । म अर्को समना सृजना गर्दछु । गरिबीलाई संसारबाट टाढा मिल्काइदिन्छु  गरिबीलाई मिल्काउदाँ मानिस बाधा हुन्छ भने म त्यसको दुश्मन हुन्छु र त्यससँग लड्छु । बुद्धि बाधा भए सिल्ली हुन्छु । परमेश्वर ने खडा भएर वाधा दिए म नास्तिक हुन्छु । यो संसार एक दिन सुखी हुनु छ भन िनयाँ नयाँ सपना सृृजना गर्ने बौलाहा परिवर्तनशिल, जुधारु र मानवीय सदाचार राख्ने पात्र हुन् ।

ख)
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
   समय गनिशिल छ । समयलाई कसैले रोक्न सक्दैन । दिन पछी रात भए जस्तै गरिब दुखी पनि सँधै हुँदैनन् । निर्माण र विकासका कार्य योजनाहरुलाई कार्यान्वयन गर्ने र सुचारु रुपले अगाडी बढाउने हो भने संसारमा एक दिन सुखी आउँछ । सुख पनि दुइ प्रकारका छन् ।भौतिक सुख र  आध्यात्मिक सुख । मान्छेले आफूसँग भएको कुरामा सन्टुष्ट पनि हुन सक्नु पर्छ । एक पछी अर्को सुख खोज्दै हिड्ने हो भने संसारले एकदिन सुखी नहुन नी सक्छ । तर बुहुला काजीको सपना नाटकको जुधारु एवम् विद्रोही स्वभावको यो पात्र समाज परिवर्तन गर्ने खाका कोर्दै र त्यसलाई समलीभूत पार्ने योजना बनाउँछ । उसको सपना एकपछि अर्को भताभुङ्ग र लथालिङ्ग हुन्छ । बिरेको मृत्युले आहत बनेको भक्तेलाई तेरा एक मात्र छोराका सट्टा अब असङ्ख्य छोराहरुलाई माय बाँडिदे भन्ने काजी नयाँ सपना देख्न पुग्छ । उसको समना नेपालको राजनीति, समाजिक संरचना र आर्थिक विभेदनकताका कारण पूरा हुन सक्दैनन् तर उ हार मान्दैन ।



अभ्यास
१
१) भक्तेले आफ्नो छोरा बिरेलाई गुण्डाका पछाडी लागी पैसा माग्ने गरेको थाहा पएर कुटि रहेको बेला भक्तेको साथी मानेले नकुट्न भन्दै छेक्न कोशिस गर्नु ।
२) भक्तेले विरेलाई गरिब भए पनि मागेर होइन काम गरेर खानुपर्छ अन्यथा भएको इज्जत पनि समाप्त हुन्छ भनी सम्झाउनुु ।
३) मानेले माग्नु गरिबीको परिणम भएकाले बिरे मगन्ते बन्नको कारण उसको रहर नभएर बाध्यता हो भन्ने तर्क गर्नु ।
४) त्यसै बेला काजी आइपुग्नु र उसले भक्तेहरुलाई चार सत्यको शिक्षा दिनु ।
५) भक्ते र मानेले काजीसँग कहाँबाट आउनुभयो भनी जिज्ञासा राख्दा काजीले मुस्यको भलो गर्ने र संसारलाई स्वर्ग बनाउने उद्देशयले भौतिरिइ रहेको प्रकट गर्नु ।
६) काजीले भक्तेको छोरा बिरेलाई उचित शिक्षा दिई संसारबाट गरिबीको नाश गर्ने मुक्तिदाता बनाउनु पर्छ भनि पढाई लेखाईमा लगाउन जोड दिनु ।
७) काजीका कुरा सुने पछि भक्ते र  मानेले विरेलाई बरलिएर हिँड्ने होइन, पढ्न जानुपर्छ भनि समझाउनु ।

३
क) उत्तर :
विरेलाई उसका सहपाठीहरुले घृणित अमानविय व्यवहार गरे त्यो एकदमै गलत हो । गरीब माग्ने फोहोरी झुत्रे भनेर पहिलो दिन नै उसको मावनामा चोट पु¥याउने काम गरे यसरी गरीब विरेका उल्टो लुगा च्यति गरीब प्रतिको सोच सामाजिक भेदभाव उनीहरु प्रतिको धनि भनाउदाहरुको दृष्टीकोणको यथार्थ छर्लङ्ग भएको छ ।

ख) उत्तर :
कक्षाम विरेलाई माग्ने गरिब भनेर हेलाँ गर्ने विद्यार्थीहरुलाई मास्टरले यतिका पढेर, यतिका गुनेर एउटा निर्धोमाथी दया गर्नु पर्छ भनेर मामुली कुर पनि सिकेका रहेन छौँ । उल्टो उसका लुगा च्यति दिएर उसैलाई हेला गर्ने हँ ? उल्टो उसलाई माग्ने भन्ने हँ ? त्यो गरिब छ भने तिमीहरुले सके उसलाई पु¥याउनु पथ्र्यो त्यो फोहोरी छ भने तिमीहरुले सके उसलाई सुकिलो हुन सिकाउनु पथ्र्यो । त्यो बढ्न, बोल्न केही पनि जान्दैन मने तिमिहरुले उसलाई जनाउनु पथ्र्यो । भनेर  सम्झाए ।

ग) उत्तर :
विरे विरामी पर्छ । ज्वरोले सिकिस्त भएको बिरे आफू जिवन र मृत्यूसँग लडिरहेको अवस्था देखेपछी उसले आफ्ना बाबु, माने दाइ र काजीका आशा र विश्वास मामुली धागोमा  झुण्डीएका छन् भन्छ । यसको तात्पर्य आफ्नो जीजन अब मामुली धागो भएको र जिवन यानी धागो चुडिए उनीहरुको आशा र विश्वास पनि चुडिन्छ भन्नु हो ।

घ) उत्तर :
गरिबीलाई संसारबाट टाढा मिल्काउँने बौलाहा काजीको सपना हुन्छ । यस सपनालाई पूरा गर्न किजीले बिरलाई बनाउन खोज्छन् तर त्यसलाई भोकले अनयायले बरिबीले खोसेर लाग्छ । काजीको सपना टुट्छ । उनले अझै हार मान्दैनन् । भक्तेलाई सम्झाउदै गरिबीलाई संसारबाट टाढा मिल्काउने मिल्काइ छाड्ने अटोठ लिन्छन् । यस्तो काम अवस्थामा बाधा मान्छे हुन्छ भने म त्यसको दुस्मन हुन्छ त्यसै सँग लड्छु रोकिन्न भनेका हुन् । यसको अभिप्राय संसारबाट गरीबी अन्याय हटाउनु हो । उनले भोक, अन्याय गरिबी नभएको सुन्दर संसार कल्पना गरी त्यसलाई लक्ष्य बनाएर अगाडी बढेका हुन् ।

ङ) उत्तर :
बौलाहाकाजिको सपना नाटकमा  आएका पात्रहरु यसप्रकार छन् ।
१) भक्ते    ७. धनमान
२. माने    ८. विक्रम
३. बिरे    ९. बद्री
४. बौलाहा काजी    १० भरत
५. माष्टर    ११. अरु ठिटाहरु
६. सेकेण्ड पण्डित

४) उत्तर :
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
अशल पात्रहरुः
१) बहुला काजी :
   यस नाटकको महत्वपूर्ण  र प्रमुख चरित्र पात्र बहुला काजी हो । उसले संसार परिवर्तन गर्ने मिठो सपना देखेको छ । उ दिन दुःखी हरुको सेवा गर्ने विरामीलाई औषधोपचार गराउने, अनपढलाई पढाउने व्यवस्था गर्ने, मृतकलाई घाटमा पु¥याउने समाजसेवी एवं मानवीय गुण सम्पन्न असल पात्र हो ।

२) विरे :
विरबहादुरका नामले पनि चिनिने वीरे यस नाटकको अर्को महत्वपूर्ण पात्र हो । उ देशको सामाजिक अव्यवस्था तथा विश्व राजनीतिका विषयमा  गहिरो चिन्तन गर्ने, हृदयमा क्रान्तिको चिराग बालेर समाजलाई उज्यालो छर्न  चाहने हनहार विदार्थी असल पात्र हो ।

३) भक्ते :
भक्ते यस नाटको प्रौढ पात्र हो । आर्थिक स्थिति कमजोर भएका कारण उसले अर्काको भारी बोकेर जीविको पार्जन गरेको छ । उ अलि एकलकाटेँ स्वभावको रिसाहा र झगड्या भए पनि परिवर्तनको विचार बोकेको असल पात्र हो ।

४) माने  :
माने भक्तेको साथी हो । उमेर ढल्किदै गएको साधारण जीवन विताउन विवश भएको यो पात्र भारी बोकेर कमाएको ज्याले मजदुरीले गुजारा चलाउने, केटाकेटीलाई माया गर्ने, साथीलाई आपद् पर्दा सहयोग पु¥याउने मानवीय व्यवहार भएको असल साथी पात्र हुन् ।

५) विक्रम भरत :
विक्रम भरत विरेका स्कुलका साथीह हुन् । उनीहरु अरुको खिल्ली उढाउने, हेप्ने, पढेर व्यवहारमा उतार्न  असफल, गरिबको मजाक बनाउने खराब पात्र हुन् ।

६) राम, बद्री :
विरेका स्कुलका साथीहरु हुन् । उनीहरुले विरेका दुःखमा साथ दिएका छन् । बिरे सँगै परिवर्तनको लागि साथ दिने असल विचार भएको असल साथी हुन् ।


५)
क) उत्तर :
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
   यस नाटकमा प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् उनले देखेको सपना पूरा गर्ने विरे थियो । विरेको मृत्युले भक्तेलाई ठू
लो चोट पु¥याथ्यो । उ छोराको मृत्युको आलाप विलाप गरेर रुन लाग्दा बौला काजी आइपुग्छन् र उनी भक्तेलाई तेरो एउटा छोरो थियो त्यो मर्यो अब  असंख्य छोराहरु भएका छन् । तेरो त्यो बिरेले पाउने माया तिनलाई बाडीदे । तेरा इच्छा पुरा हुनेछ । म अर्को समना सृजना गर्दछु । गरिबीलाई संसारबाट टाढा मिल्काइदिन्छु  गरिबीलाई मिल्काउदाँ मानिस बाधा हुन्छ भने म त्यसको दुश्मन हुन्छु र त्यससँग लड्छु । बुद्धि बाधा भए सिल्ली हुन्छु । परमेश्वर ने खडा भएर वाधा दिए म नास्तिक हुन्छु । यो संसार एक दिन सुखी हुनु छ भन िनयाँ नयाँ सपना सृृजना गर्ने बौलाहा परिवर्तनशिल, जुधारु र मानवीय सदाचार राख्ने पात्र हुन् ।

६.
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
विरे पाठशाला पढ्न जाँदा उसलाई घृणा र तिरस्कार गर्ने सहपाठीहरुको भनाई सुन्दा पढ्दा मलाई समाजमा हुने सामाजिक असमानता, धनी गरिब बिचको भेदभाव, अन्याय अत्याचरले गरीबलाई अझै गरीब र पिडत बनाइरहेको उनीहरुलाई गरीबीको पिडाबाट माथी उठ्न समाजका धन िसम्पन्न भानाउँदाहरुले रोक्ने अवसर आउनै नदीने पाएको अवसर संघार्षमा छोरा हाल्ने काम गरेको लाग्यो । यसरी सामाजिक असमानता, अशिक्षा, आर्थिक अभाव र गरिबीको चपेटाबाट मुक्त गराउन समाजले क्रान्ति गरेको छ । समाजमा समानता, भातृत्व र स्वाधीनताको भावनामा अभिवृघि गरी शिक्षाको महत्वमाथी प्रकाश पारिएको छ । समाजमा हेय ठानिएर उपेक्षित भएका दुःखी दरिद्रका छोराछोरीले पढ्न पाउनु पर्छ । प्रतिभाशाली व्यक्तिले त पढ्नै पर्ने धारणा व्यक्त गर्दै शिक्षा विना देशको विकाश परिवर्तन सम्भव छैन  भन्नु यस नाटक को उदेश्य हो ।

७
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।

उच्च वर्ग
१. एक सहरिया धनमान साहु
२. मास्टर
३. सेकेन्ड पन्डित

निम्न वर्ग
१. भक्ते
२. बिरे
३. माने

८
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
 भक्ते यस नाटकको प्रोढ पात्र हो । आर्थिक स्थिती कमजोर भएका कारण उसले अर्काको भारी बोकेर जीविकोपार्जन गरेको छ  । उ अलि रिसाहा र झगडीया पात्र हो । स्वास्नीलाई मोटरले किचेर मारेपछि एउटा छोराको हेरचाह गरेर उसको लालन–पालन गरेर बसेको हुन्छ । उसको जिवन दुःखप्रद गतिशिल छ । आफ्नो साहारा छोरो विरेले मागेको देखेपछी भक्ते रिसाउँछ । त्यसरी बिरेले मागेको देखेपछी भक्तेले मानेसँग जतिसुकै गरिब भएपनि  मागेर खानु राम्रो होइन भन्ने विचार व्यक्त गरेको हुन्छ । यसबाट भक्तेको इमान्दनर मेहनत पसिना बगाएर काम गरेर खाने अरुको मागेर खानु हुँदैन भन्ने असल विचार गरेको पात्र भन्ने बुझिन्छ । वास्तवमा मिहेनत गर्न सक्ने सकुसल व्यक्तिले मागेर खानु हुँदैन । परिश्रम गरेर अवस्य फल प्राप्त हुन्छ । त्यसैले मिहेनत पसिना बगाएर इमान्दारीले कमाई खानु नै वास्तविक सच्चा व्यक्ति हो । यहि नै मानवको धर्म हो , कर्म हो ।

९)
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
समाजको दुखको अन्त्य न कागजमा कोर्दैमा हुँदोरहेछ न बोल्दैमा मात्र यो विरेले आफ्ना स्कुलका साथीहरु राम र बद्रीलाई भनेको हो । वक्ताले समाजको दुखको अन्त्य गर्न कागजमा मात्र लेखेर हुँदैन । यसको लागि त समाजको जरादेखि नै परिवर्तन गर्नु पर्छ । खोइ फ्रान्सको त्यो उच्च आदर्श, खोइ अमेरिकनहरुको स्वाधिनताको संग्राम । एक हुरी आयो, सतह सतहमा गोलमाल मच्चियो, फेरी उस्ताको उस्तै, फेरी बाटैमा तिनिहरु अलमलिए हब्सीहरु कालाका कालै रहे, गरीबहरु भोकाका भोकै, हिन्दुस्तानमा अछुत अछुतै, स्वार्थ जस्ताको तस्तै । समानता, भ्रातित्व, स्वधीनता शब्दको शब्द । अस्पष्ट भने विचार वक्ताले समाजमा विद्यमान दुःखको अन्त गर्ने कुरामा राखेको छ ।

१०.
विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
   यस नाटकको महत्वपूर्ण र प्रमुख चरित्र     पात्र बहुला काजी हो । उसलाई विचित्र किसिमको सपा देख्न र त्यससलाई फेर्न समयले छुट दिएको छ । उसे संसार परिवर्तन गर्ने मिठो सपना देखेकोछ । बहुला कजी कर्मशलि र न्यायिक कार्यमा विश्वास राख्दछ । उसले परम्परादेखि जरा गाडेर बसेको असमानता, अमानवीयता, स्वार्थ र नीच कार्यको विरोध  गरी स्वस्थ, सम्प्पन्न र गतिशील  समाजको निर्माण गर्ने सपना देख्छ । उ दीन दुःखीहरुको सेवा गर्ने, विरामीलाई औषधिउपचार गराउने, अनपढाई पढाउने व्यवस्था गर्ने मृतकलाई घाटमा पु¥याउने समाजसेवी एवम् मानवीय गुणसम्पन्न आदर्श चरित्र हो । वीरबहदुरको मृत्युलाई सामाजिक अपराध ठान्दै समयमै उसको औषधि गर्न नसकेकोमा  उसले विरेको हत्या गरेको ठान्दछ । उ स्वस्थ चिन्तनशील मानवीय गुण सम्पन्न अति बौद्धिक  चरित्र हो । यस नाटकको शिर्षक यही पात्रको नामबाट राखिएको छ । यस नाटकमा बहुला काजीले बहुलाएको सफल अभिनय गरेर नाटकलाई विश्वसिलो र आकर्षक बनाएको छ ।

११) उत्तर
उत्तर विजय मल्ल (१९८२) काठमाण्डौको ओमबहाल मा भएको हो । यिनी नेपाली साहित्यमा विजय मल्लका नामले सुपरिचित छन् ।  नेपाली साहित्यको इतिहासमा योगदान पु¥याउने कार्यमा शारदा (१९९१) पत्रिकाको सञ्चालन र प्रकाशनमा मल्ल परिवारको उल्लेखनीय भूमिका रहेको छ । उनको  पहिलो पूर्णङ्की नाटक बहुलाकाजीको सपना हो । यो नाटक २००४ सालमा मञ्चन भएको थियो । पुतकारका रुपमा भने सातवटा एकांकी सहित बहुला काजीको सपना का नामले २०५८ सालमा प्रकाशित भएको छ । विजय मल्ल समस्यामुलक नाटककका स्रष्टा हुन् । मुलतः विजय मलल प्रयोगवादी नाटककार हुन् । अतियथार्थवाद, प्रयोगवाद, नाटकीय नविनताको प्रयोग उनको विशेषता हुन् । उनको बहुला काजीको सपना पाँच अङ्क भएको पूर्णाङ्की नाटक । यस नाटकको प्रयोशील पात्र बौलाहा काजी हुन् । उनी नयाँ नयाँ सपना देख्दछन् ।
   प्रश्तुत नाटकमा सामाजिक असमानता, अशिक्षा तथा आर्थिक अभाव हटाउँदै एउटा सवल स्वस्थ समाज निर्माण गर्ने कार्यमा बहुला काजी अटल रहेको छ । यस नाटकमा कसैको शोषण नगरी काम गरे, पसीना चुहाएर न्यासित कमाउनु पर्ने भावनामा प्रतिनध्वनित भएको छ । काम नगरी क्यै नखानु इश्वर सित पनि हात फैलाएर क्यै नमाग्नु आमाबाबुससित पनि आफूले क्यै नगरी क्यै नलिनु र भगवानलाई कहिल्यै घुस ख्वाएर पुकार नगर्नु जस्ता अमर सत्यको उद्घाटनगरी मानवीय सदाचारको पाठ सिकाउने उदेश्य राखिएको छ ।समाजमा हेय ठानीएर उपेक्षित भएका दःखी–दरिद्रका छोराछोरीले पनि पढ्नुपर्छ भन्दै प्रतिभाशाली व्यक्तिले त पढ्नै पर्नै धारण व्यक्त गर्दै शिक्षा विना देशो विकास सम्भव छैन भन्नु लेखकको उदेश्य देखिन्छ । धनी र गरीबका वीचका असमानता हटाउनु पनि य नाटको अर्को उदेश्य हो । यसरी सामाजिक असमानता अशिक्षा, आर्थिक अभाव हटाउँदै खुसी सम्पन्न समाजको निर्माण गर्ने उद्देशय बोकेको  नाटकमा आधिकार मागेर होइन खोेसेर लिनुपर्छ भन्ने धारणा व्यक्त भएको देखिन्छ ।