๗. ติสฺสเมเตฺตยฺยสุตฺตนิเทฺทโส
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
๑.
กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉติฯ
กามํ กามยมานสฺสาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา; อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สี. สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามาฯ
อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา; อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา; หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา; อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฎฺฐิตา กามา; นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา; ปริคฺคหิตา กามา, อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา, อมมายิตา กามา; สเพฺพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียเฎฺฐน รชนียเฎฺฐน มทนียเฎฺฐน กามา – อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามาฯ
กตเม กิเลสกามา? ฉโนฺท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม; สงฺกโปฺป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม; โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติ [น เหหิสีติ (สฺยา.)]ฯ –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ กามยมานสฺสาติ กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ – กามํ กามยมานสฺสฯ
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติฯ ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฎฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาฯ ตนฺติ วตฺถุกามา วุจฺจนฺติ – มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพาฯ สมิชฺฌตีติ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฎิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ – ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติฯ
อทฺธา ปีติมโน โหตีติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ ปีตีติ ยา ปญฺจกามคุณปฎิสญฺญุตฺตา ปีติ ปามุชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฎฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา อภิผรณตา จิตฺตสฺสฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ, อยํ วุจฺจติ มโนฯ อยํ มโน อิมาย ปีติยา สหคโต โหติ สหชาโต สํสโฎฺฐ สมฺปยุโตฺต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณฯ ปีติมโน โหตีติ ปีติมโน โหติ ตุฎฺฐมโน หฎฺฐมโน ปหฎฺฐมโน อตฺตมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน ปโมทิตมโน โหตีติ – อทฺธา ปีติมโน โหติฯ
ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉตีติฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวา ปฎิลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวาฯ มโจฺจติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.), ชคุ (ก.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [หินฺทคู (สี. สฺยา.)] มนุโชฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ ยํ สาทิยติ ยํ ปเตฺถติ ยํ ปิเหติ ยํ อภิชปฺปติ, รูปํ วา สทฺทํ วา คนฺธํ วา รสํ วา โผฎฺฐพฺพํ วาติ, ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉตี’’ติฯ
๒.
ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิโทฺธว รุปฺปติฯ
ตสฺส เจ กามยานสฺสาติฯ ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฎฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาฯ กามยานสฺสาติ กาเม อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสฯ อถ วา กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติฯ ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฎฺฐยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ; เอวเมวํ กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ตสฺส เจ กามยานสฺสฯ
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโนติฯ ฉโนฺทติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ตสฺส โส กามจฺฉโนฺท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพโตฺต อภินิพฺพโตฺต ปาตุภูโตฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโนฯ
เต กามา ปริหายนฺตีติ – เต วา กามา ปริหายนฺติ, โส วา กาเมหิ ปริหายติฯ กถํ เต กามา ปริหายนฺติ? ตสฺส ติฎฺฐนฺตเสฺสว เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, นิหิตํ วา นาธิคจฺฉติ, ทุปฺปยุตฺตา วา กมฺมนฺตา ภิชฺชนฺติ, กุเล วา กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชติ, โย เต โภเค วิกิรติ วิธมติ [วิธเมติ (สฺยา.)] วิทฺธํเสติ อนิจฺจตาเยว อฎฺฐมีฯ เอวํ เต กามา หายนฺติ ปริหายนฺติ ปริธํเสนฺติ ปริปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติฯ กถํ โส กาเมหิ ปริหายติ? ติฎฺฐเนฺตว เต โภเค โส จวติ มรติ วิปฺปลุชฺชติฯ เอวํ โส กาเมหิ หายติ ปริหายติ ปริธํเสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติฯ
โจรา หรนฺติ ราชาโน, อคฺคิ ทหติ นสฺสติ;
อถ อเนฺตน ชหติ [อโถ อเนฺตน เหติ (สฺยา.), อสหเนฺตน ทหติ (ก.)], สรีรํ สปริคฺคหํ;
เอตทญฺญาย เมธาวี, ภุเญฺชถ จ ทเทถ จฯ
ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ ฐานนฺติ, เต กามา ปริหายนฺติฯ
สลฺลวิโทฺธว รุปฺปตีติฯ ยถา อโยมเยน วา สเลฺลน วิโทฺธ, อฎฺฐิมเยน วา สเลฺลน ทนฺตมเยน วา สเลฺลน วิสาณมเยน วา สเลฺลน กฎฺฐมเยน วา สเลฺลน วิโทฺธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฎฺฎียติ ปีฬียติ, พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ, เอวเมว วตฺถุกามานํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ โส กามสเลฺลน จ โสกสเลฺลน จ วิโทฺธ, รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฎฺฎียติ ปีฬียติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – สลฺลวิโทฺธว รุปฺปติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิโทฺธว รุปฺปตี’’ติฯ
๓.
โย กาเม ปริวเชฺชติ, สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติฯ
โย กาเม ปริวเชฺชตีติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุโตฺต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปโตฺต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุโทฺท วา คหโฎฺฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วาฯ กาเม ปริวเชฺชตีติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ กาเม ปริวเชฺชตีติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวเชฺชติ – วิกฺขมฺภนโต วา สมุเจฺฉทโต วาฯ กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ? ‘‘อฎฺฐิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฎฺฐานเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘รุกฺขผลูปมา กามา สมฺภญฺชนปริภญฺชนเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘อสิสูนูปมา กามา อธิกุฎฺฎนเฎฺฐนา’’ติ [อธิกนฺตนเฎฺฐนาติ (สฺยา.)] ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘สตฺติสูลูปมา กามา วินิวิชฺฌนเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฎิภยเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ‘‘อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา มหาภิตาปนเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติฯ
พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ธมฺมานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ…เป.… สงฺฆานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ… สีลานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ… จาคานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ… เทวตานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ… อานาปานสฺสติํ [อานาปานสติํ (สี.)] ภาเวโนฺตปิ… มรณสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ… กายคตาสติํ ภาเวโนฺตปิ… อุปสมานุสฺสติํ ภาเวโนฺตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติฯ
ปฐมํ ฌานํ ภาเวโนฺตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติ, ทุติยํ ฌานํ ภาเวโนฺตปิ…เป.… ตติยํ ฌานํ ภาเวโนฺตปิ… จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวโนฺตปิ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวโนฺตปิ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวโนฺตปิ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวโนฺตปิ … เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวโนฺตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติฯ เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชติฯ
กถํ สมุเจฺฉทโต กาเม ปริวเชฺชติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวโนฺตปิ อปายคมนีเย กาเม สมุเจฺฉทโต ปริวเชฺชติ, สกทาคามิมคฺคํ ภาเวโนฺตปิ โอฬาริเก กาเม สมุเจฺฉทโต ปริวเชฺชติ, อนาคามิมคฺคํ ภาเวโนฺตปิ อนุสหคเต กาเม สมุเจฺฉทโต ปริวเชฺชติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวโนฺตปิ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ สมุเจฺฉทโต กาเม ปริวเชฺชติฯ เอวํ สมุเจฺฉทโต กาเม ปริวเชฺชตีติ – โย กาเม ปริวเชฺชติฯ
สปฺปเสฺสว ปทา สิโรติฯ สโปฺป วุจฺจติ อหิฯ เกนเฎฺฐน สโปฺป? สํสปฺปโนฺต คจฺฉตีติ สโปฺป; ภุชโนฺต คจฺฉตีติ ภุชโค; อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค; ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค; สิเรน สุปตีติ [สปฺปตีติ (ก.)] สรีสโป [สิริํสโป (สี.)]; พิเล สยตีติ พิลาสโย; คุหายํ สยตีติ คุหาสโย; ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ทาฐาวุโธ; วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส; ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทฺวิชิโวฺห; ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสญฺญูฯ ยถา ปุริโส ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฎิกฺกูโล ปาเทน สปฺปสิรํ วเชฺชยฺย วิวเชฺชยฺย ปริวเชฺชยฺย อภินิวเชฺชยฺย; เอวเมว สุขกาโม ทุกฺขปฎิกฺกูโล กาเม วเชฺชยฺย วิวเชฺชยฺย ปริวเชฺชยฺย อภินิวเชฺชยฺยาติ – สปฺปเสฺสว ปทา สิโรฯ
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติฯ โสติ โย กาเม ปริวเชฺชติฯ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อโชฺฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ [ปฬิเคโธ (สี.)] สโงฺค ปโงฺก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสตา อายูหินี [อายูหนี (สี. สฺยา.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฎิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฎฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ชนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา, ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา , โอโฆ โยโค คโนฺถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฎฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ, ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุโทฺท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ
วิสตฺติกาติฯ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา; วิสาลาติ วิสตฺติกา; วิสฎาติ วิสตฺติกา; วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา; วิสํหรตีติ วิสตฺติกา; วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา; วิสมูลาติ วิสตฺติกา; วิสผลาติ วิสตฺติกา; วิสปริโภโคติ วิสตฺติกา; วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สเทฺท คเนฺธ รเส โผฎฺฐเพฺพ, กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส, ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร, กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา, กามภเว รูปภเว อรูปภเว, สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว, เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว, อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปเนฺน, ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ
โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฎฺฐตฺตา สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺญตาย สโต, สติยา อปโจฺจโรหณตาย [อปโจฺจโรปนตาย (สี.)] สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโตฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโตฯ ยา สติ อนุสฺสติ ปฎิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค, อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโตฯ
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติฯ โลเก วา สา วิสตฺติกา, โลเก วา ตํ วิสตฺติกํ สโต ตรติ อุตฺตรติ ปตรติ สมติกฺกมติ วีติวตฺตตีติ – โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โย กาเม ปริวเชฺชติ, สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ
๔.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌติฯ
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วาติฯ เขตฺตนฺติ สาลิเกฺขตฺตํ วีหิเกฺขตฺตํ มุคฺคเกฺขตฺตํ มาสเกฺขตฺตํ ยวเกฺขตฺตํ โคธุมเกฺขตฺตํ ติลเกฺขตฺตํฯ วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฎฺฐกวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํฯ หิรญฺญนฺติ หิรญฺญํ วุจฺจติ กหาปโณติ – เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วาฯ
ควาสฺสํ ทาสโปริสนฺติฯ ควนฺติ ควา [คาโว (ก.)] วุจฺจนฺติฯ อสฺสาติ ปสุกาทโย วุจฺจนฺติฯ ทาสาติ จตฺตาโร ทาสา – อโนฺตชาตโก ทาโส, ธนกฺกีตโก ทาโส, สามํ วา ทาสพฺยํ อุเปติ, อกามโก วา ทาสวิสยํ อุเปติฯ
‘‘อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สามญฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสฺยํ, ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา’’ติฯ
ปุริสาติ ตโย ปุริสา – ภตกา, กมฺมกรา, อุปชีวิโนติ – ควาสฺสํ ทาสโปริสํฯ
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเมติฯ ถิโยติ อิตฺถิปริคฺคโห วุจฺจติฯ พนฺธูติ จตฺตาโร พนฺธู – ญาติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มนฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธุฯ ปุถุ กาเมติ พหู กาเมฯ เอเต ปุถุ กามา มนาปิกา รูปา…เป.… มนาปิกา โผฎฺฐพฺพาติ – ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเมฯ
โย นโร อนุคิชฺฌตีติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุโตฺต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปโตฺต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุโทฺท วา คหโฎฺฐ วา ปพฺพชิโต ปฺวา เทโว วา มนุโสฺส วาฯ นโรติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ อนุคิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ คิชฺฌติ อนุคิชฺฌติ ปลิคิชฺฌติ ปลิพชฺฌตีติ – โย นโร อนุคิชฺฌติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติฯ
๕.
อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทกํฯ
อพลา นํ พลียนฺตีติฯ อพลาติ อพลา กิเลสา ทุพฺพลา อปฺปพลา อปฺปถามกา หีนา นิหีนา ( ) [(ปริหีนา) (สี. สฺยา.)] โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาฯ เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ, เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติฯ อถ วา, อพลํ ปุคฺคลํ ทุพฺพลํ อปฺปพลํ อปฺปถามกํ หีนํ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ฉตุกฺกํ ปริตฺตํ, ยสฺส นตฺถิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺญาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ ฯ เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺตีติฯ
มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยาติฯ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ กตเม ปากฎปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา [มหิสา (สี. สฺยา.)] หตฺถี อหิวิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยาฯ
กตเม ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ , กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มโกฺข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเฐยฺยํ ถโมฺภ สารโมฺภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยาติ เกนเฎฺฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฎิปทาย อนุโลมปฎิปทาย อปจฺจนีกปฎิปทาย อวิรุทฺธปฎิปทาย อนฺวตฺถปฎิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฎิปทาย, สีเลสุ ปริปูริการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย, ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส, จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวนานุโยคสฺส, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนานุโยคสฺส ปญฺจนฺนํ พลานํ ภาวนานุโยคสฺส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนานุโยคสฺส อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุเกฺข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ, เอวเมว ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘สาเนฺตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติฯ สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ
‘‘ปุน จปรํ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติฯ สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ [อนฺตรามโล (สฺยา.)] อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ โทโส…เป.… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘ลุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.)] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘กุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, กุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ, มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ โทโส โข, มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรติ รติ โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [ธงฺกมิโวสฺสชฺชนฺติ (สฺยา.)]ฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยาติฯ เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยาฯ
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวตีติฯ ตโตติ ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชราทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, พฺยาธิทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มรณทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มานุสิกํ ทุกฺขํ… คโพฺภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ… คเพฺภ ฐิติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺภา วุฎฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ… อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ… ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, สงฺขารทุกฺขํ… วิปริณามทุกฺขํ … จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสทุกฺขํ… มาตุมรณํ ทุกฺขํ… ปิตุมรณํ ทุกฺขํ… ภาตุมรณํ ทุกฺขํ… ภคินิมรณํ ทุกฺขํ… ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ… ธีตุมรณํ ทุกฺขํ … ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ… โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ… โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ… สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ… ทิฎฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติฯ
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติฯ ยถา ภินฺนํ นาวํ ทกเมสิํ [อุทกทายิโต (สี.), อุทกํ อนฺวายิกํ (สฺยา.)] ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปุรโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปจฺฉโตปิ… เหฎฺฐโตปิ… ปสฺสโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ; เอวเมว ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – นาวํ ภินฺนมิโวทกํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติฯ
๖.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคูฯ
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโตติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมาฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโพฺพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สี. สฺยา.)], ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ, กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมเนฺต คิเมฺห, ปุริเม วโยขเนฺธ มชฺฌิเม วโยขเนฺธ ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ… จิเตฺต… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโตฯ อปเรหิ จตูหิ การเณหิ สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโตฯ
กามานิ ปริวชฺชเยติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ กามานิ ปริวชฺชเยติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวเชฺชยฺย – วิกฺขมฺภนโต วา สมุเจฺฉทโต วาฯ กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺย? ‘‘อฎฺฐิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺย, ‘‘มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺย, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนเฎฺฐนา’’ติ ปสฺสโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺย…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวโนฺต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺยฯ เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวเชฺชยฺย…เป.… เอวํ สมุเจฺฉทโต กาเม ปริวเชฺชยฺยาติ – กามานิ ปริวชฺชเยฯ
เต ปหาย ตเร โอฆนฺติฯ เตติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; พฺยาปาทนีวรณํ…เป.… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺยาติ – เต ปหาย ตเร โอฆํฯ
นาวํ สิตฺวาว ปารคูติฯ ยถา ครุกํ นาวํ ภาริกํ อุทกํ สิตฺวา [สิญฺจิตฺวา (สี. สฺยา.)] โอสิญฺจิตฺวา ฉเฑฺฑตฺวา ลหุกาย นาวาย ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คเจฺฉยฺย; เอวเมว วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ… พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คเจฺฉยฺยฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ ปารํ คเจฺฉยฺยาติ – ปารํ อธิคเจฺฉยฺย, ปารํ ผุเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยฯ ปารคูติ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโม โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คจฺฉติ โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คโต, โสปิ ปารคูฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
ติโณฺณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจนํฯ โส อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคูฯ อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํฯ โส วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ, วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ, วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยาย ปญฺญาย, วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยาย วิมุตฺติยาฯ โส ปารํ คโต ปารปฺปโตฺต อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต เลณคโต เลณปฺปโตฺต สรณคโต สรณปฺปโตฺต อภยคโต อภยปฺปโตฺต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต อมตคโต อมตปฺปโตฺต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตโทฺธ คตทิโส คตโกฎิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฎฺฐิปฺปโตฺต ภาวิตมโคฺค ปหีนกิเลโส ปฎิวิทฺธากุโปฺป สจฺฉิกตนิโรโธ, ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มโคฺค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริเญฺญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํฯ
โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริโกฺข อพฺพุเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุโตฺต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการโกฺข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปเจฺจกสโจฺจ สมวยสเฎฺฐสโน อนาวิลสงฺกโปฺป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิโตฺต สุวิมุตฺตปโญฺญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปโตฺตฯ โส เนวาจินติ [เนว อาจินาติ (สี. สฺยา.)] นาปจินติ , อปจินิตฺวา ฐิโตฯ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโตฯ เนว สํสิพฺพติ [เนว สิเนติ (สี.), เนว วิสีเนติ (สฺยา.)] น อุสฺสิเนติ, วิสินิตฺวา ฐิโตฯ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโตฯ อเสเกฺขน สีลกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ อเสเกฺขน สมาธิกฺขเนฺธน… อเสเกฺขน ปญฺญากฺขเนฺธน… อเสเกฺขน วิมุตฺติกฺขเนฺธน… อเสเกฺขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ สจฺจํ สมฺปฎิปาทิยิตฺวา ฐิโตฯ เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฎํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺติปฎิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อกมฺมยตาย [อตมฺมยตาย (สี.), อกมฺมญฺญตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยเนฺต ฐิโต, ธาตุปริยเนฺต ฐิโต, อายตนปริยเนฺต ฐิโต, คติปริยเนฺต ฐิโต, อุปปตฺติปริยเนฺต ฐิโต, ปฎิสนฺธิปริยเนฺต ฐิโต, (ภวปริยเนฺต ฐิโต, สํสารปริยเนฺต ฐิโต วฎฺฎปริยเนฺต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต,) [( ) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร อรหาฯ
‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติฯ
นาวํ สิตฺวาว ปารคูติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ
กามสุตฺตนิเทฺทโส ปฐโมฯ
อถ คุหฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๗.
สโตฺต คุหายํ พหุนาภิฉโนฺน, ติฎฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ
สโตฺต คุหายํ พหุนาภิฉโนฺนติฯ สโตฺตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพาฯ คุหา วุจฺจติ กาโยฯ กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ วา สเนฺทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นครนฺติ วา นิฑฺฑนฺติ วา กุฎีติ วา คโณฺฑติ วา กุโมฺภติ วา นาโคติ วา กายเสฺสตํ อธิวจนํฯ สโตฺต คุหายนฺติ คุหายํ สโตฺต วิสโตฺต อาสโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธฯ ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทเนฺต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมว คุหายํ สโตฺต วิสโตฺต อาสโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สโตฺต ตตฺร วิสโตฺต; ตสฺมา สโตฺตติ วุจฺจติฯ เวทนาย โข, ราธ…เป.… สญฺญาย โข, ราธ… สงฺขาเรสุ โข, ราธ… วิญฺญาเณ โข, ราธ, โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สโตฺต ตตฺร วิสโตฺต; ตสฺมา สโตฺตติ วุจฺจติฯ สโตฺตติ ลคฺคนาธิวจน’’นฺติ – สโตฺต คุหายํฯ พหุนาภิฉโนฺนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉโนฺน, ราเคน ฉโนฺน โทเสน ฉโนฺน โมเหน ฉโนฺน โกเธน ฉโนฺน อุปนาเหน ฉโนฺน มเกฺขน ฉโนฺน ปฬาเสน ฉโนฺน อิสฺสาย ฉโนฺน มจฺฉริเยน ฉโนฺน มายาย ฉโนฺน สาเฐเยฺยน ฉโนฺน ถเมฺภน ฉโนฺน สารเมฺภน ฉโนฺน มาเนน ฉโนฺน อติมาเนน ฉโนฺน มเทน ฉโนฺน ปมาเทน ฉโนฺนฯ สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉโนฺน วิฉโนฺน อุจฺฉโนฺน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฎิจฺฉโนฺน ปฎิกุชฺชิโตติ – สโตฺต คุหายํ พหุนาภิฉโนฺนฯ
ติฎฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหติ ติฎฺฐโนฺต นโร รโตฺต ราควเสน ติฎฺฐติ, ทุโฎฺฐ โทสวเสน ติฎฺฐติ, มูโฬฺห โมหวเสน ติฎฺฐติ, วินิพโทฺธ มานวเสน ติฎฺฐติ, ปรามโฎฺฐ ทิฎฺฐิวเสน ติฎฺฐติ, วิเกฺขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฎฺฐติ, อนิฎฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฎฺฐติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฎฺฐติฯ เอวมฺปิ ติฎฺฐํ นโรฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อโชฺฌสาย ติฎฺฐติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา… มโนวิเญฺญยฺยา ธมฺมา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อโชฺฌสาย ติฎฺฐตี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฎฺฐํ นโรฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘รูปูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฎฺฐมานํ ติฎฺฐติ, รูปารมฺมณํ รูปปติฎฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ เวทนูปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สญฺญูปยํ… สงฺขารูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฎฺฐมานํ ติฎฺฐติ, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปติฎฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฎฺฐํ นโรฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฎฺฐํ นโรฯ
‘‘ผเสฺส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสเญฺจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา , ปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ , อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฎฺฐํ นโรฯ
โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหติฯ โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ กิํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ, มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฎิจฺฉนฺนา ปฎิกุชฺชิตา, ตํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหติ โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห โอคาโฬฺห อโชฺฌคาโฬฺห นิมุโคฺคติ – ติฎฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหฯ
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติฯ วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อโพฺภกาสํ ปลาลปุญฺชํฯ กาเยน วิวิโตฺต วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ อยํ กายวิเวโกฯ
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุเกฺขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฎิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฎฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฎฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อรหโต รูปารูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา , ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิเตฺตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อยํ จิตฺตวิเวโกฯ
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฎฺฐกายานํ [วูปกฎฺฐกายานํ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ
ทูเร วิเวกา หีติฯ โย โส เอวํ คุหายํ สโตฺต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉโนฺน, เอวํ โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสเนฺน วิเวกเฎฺฐ [ววกเฎฺฐ (สี.), อนุปกเฎฺฐ (สฺยา.)]ฯ ตถาวิโธติ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฎิภาโค โย โส โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหติ – ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสฯ
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามาฯ อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา, อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฎฺฐิตา กามา, นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สเพฺพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียเฎฺฐน รชนียเฎฺฐน มทนียเฎฺฐน กามาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามาฯ
กตเม กิเลสกามา? ฉโนฺท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกโปฺป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติฯ –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สโตฺต คุหายํ พหุนาภิฉโนฺน, ติฎฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา’’ติฯ
๘.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํฯ
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อโชฺฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สโงฺค ปโงฺก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฎา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฎิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฎฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา , ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺฉิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คโนฺถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฎฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ , ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุโทฺท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานาฯ
ภวสาตพทฺธาติฯ เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนาฯ เทฺว ภวสาตานิ – สุขา จ เวทนา อิฎฺฐญฺจ วตฺถุฯ ตีณิ ภวสาตานิ – โยพฺพญฺญํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํฯ จตฺตาริ ภวสาตานิ – ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํฯ ปญฺจ ภวสาตานิ – มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฎฺฐพฺพาฯ ฉ ภวสาตานิ – จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทาฯ ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฎฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ พทฺธา, โยพฺพเญฺญ พทฺธา, อาโรเคฺย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา , มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา, สเทฺทสุ… คเนฺธสุ… รเสสุ… มนาปิเกสุ โผฎฺฐเพฺพสุ พทฺธา, จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย พทฺธา, วิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพทฺธาติ – อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาฯ
เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา, สตฺตา วา เอโตฺต ทุโมฺมจยาฯ กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมุญฺจา, อิฎฺฐํ วตฺถุ ทุปฺปมุญฺจํ, โยพฺพญฺญํ ทุปฺปมุญฺจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมุญฺจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมุญฺจํ, ลาโภ ทุปฺปมุโญฺจ, ยโส ทุปฺปมุโญฺจ, ปสํสา ทุปฺปมุญฺจา, สุขํ ทุปฺปมุญฺจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมุญฺจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฎฺฐพฺพา ทุปฺปมุญฺจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา ทุโมฺมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา , ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาฯ เอวํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจาฯ
กถํ สตฺตา เอโตฺต ทุโมฺมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุโมฺมจยา, อิฎฺฐสฺมา วตฺถุสฺมา ทุโมฺมจยา, โยพฺพญฺญา ทุโมฺมจยา, อาโรคฺยา ทุโมฺมจยา, ชีวิตา ทุโมฺมจยา, ลาภา ทุโมฺมจยา, ยสา ทุโมฺมจยา, ปสํสาย ทุโมฺมจยา, สุขา ทุโมฺมจยา , มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุโมฺมจยา, มนาปิเกหิ สเทฺทหิ… คเนฺธหิ… รเสหิ… โผฎฺฐเพฺพหิ ทุโมฺมจยา, จกฺขุสมฺปทาย ทุโมฺมจยา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย ทุโมฺมจยา ทุรุทฺธรา [ทุทฺธรา (ก.)], ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฎฺฐาปยา ทุสฺสมุฎฺฐาปยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาฯ เอวํ สตฺตา เอโตฺต ทุโมฺมจยาติ – เต ทุปฺปมุญฺจาฯ
น หิ อญฺญโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สโกฺกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปโนฺน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทโนฺต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
อถ วา นตฺถโญฺญ โกจิ โมเจตาฯ เต ยทิ มุเญฺจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ ปฎิปชฺชมานา มุเญฺจยฺยุนฺติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กิญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อภิชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติฯ
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนาว กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาโญฺญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฎฺฐเตว นิพฺพานํ, ติฎฺฐติ นิพฺพานคามิมโคฺค, ติฎฺฐามหํ สมาทเปตาฯ อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อเปฺปกเจฺจ อจฺจนฺตนิฎฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกเจฺจ นาราเธนฺติฯ เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโตฯ มคฺคํ พุโทฺธ อาจิกฺขติ ฯ อตฺตนา ปฎิปชฺชมานา มุเญฺจยฺยุ’’นฺติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาติ – เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขาฯ
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํฯ อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเรฯ กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสโญฺญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร อโหสิํ… เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฎิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฎิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทโนฺต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ…เป.… ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฎฺฐพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฎิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฎิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทโนฺต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ วา ยานิสฺส ตานิ ปุเพฺพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ
กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสโญฺญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทโนฺต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ… ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ โผฎฺฐพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทโนฺต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ
อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ – อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทโนฺต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ – ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาฯ
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติฯ อิเม ว กาเมติ ปจฺจุปฺปเนฺน ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตาฯ ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อตีเต ปญฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ – อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺป’’นฺติฯ
๙.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฎฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา [อโชฺฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – กาเมสุ คิทฺธาฯ
ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ…เป.… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฎิลภนฺติ… สเทฺท… คเนฺธ … รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปฎิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ … สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ ยถา กลหการโก กลหปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปสุโต, โคจเร จรโนฺต โคจรปสุโต, ฌายี ฌานปสุโต; เอวเมว เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ…เป.… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฎิลภนฺติ… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปฎิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ
ปมูฬฺหาติ เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฎิจฺฉนฺนา ปฎิกุชฺชิตาติ – กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาฯ
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฎฺฐาติฯ อวทานิยาติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฎฺฐิํ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยาฯ กถํ อวคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา? นิรยํ คจฺฉนฺติ, ติรจฺฉานโยนิํ คจฺฉนฺติ, เปตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ, เอวํ อาคจฺฉนฺตีติ – อวทานิยาฯ กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา? ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโหฯ อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อิมินา มจฺฉริเยน อวทญฺญุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาฯ เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยาฯ กถํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฎฺฐิํ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา? พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฎฺฐิํ น อาทิยนฺติ น สุสฺสุสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฎฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฎิโลมวุตฺติโน, อเญฺญเนว มุขํ กโรนฺติฯ เอวํ พุทฺธานํ สาวกานํ [พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ (สี. สฺยา.)] วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฎฺฐิํ นาทิยนฺตีติ อวทานิยาติ – อวทานิยาฯ
เต วิสเม นิวิฎฺฐาติ วิสเม กายกเมฺม นิวิฎฺฐา, วิสเม วจีกเมฺม นิวิฎฺฐา, วิสเม มโนกเมฺม นิวิฎฺฐา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฎฺฐา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฎฺฐา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฎฺฐา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฎฺฐา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฎฺฐา , วิสมาย ผรุสาย วาจาย… วิสเม สมฺผปฺปลาเป… วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฎฺฐา, วิสเม พฺยาปาเท… วิสมาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา นิวิฎฺฐา, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฎฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฎฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฎฺฐา วินิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – อวทานิยา เต วิสเม นิวิฎฺฐาฯ
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติฯ ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตาฯ ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ [สลฺลปนฺติ (สี.)], โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สโมฺมหํ อาปชฺชนฺตีติ – ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติฯ
กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กิํ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สญฺญี ภวิสฺสาม, อสญฺญี ภวิสฺสาม, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสาม, ‘‘ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา เทฺวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สโมฺมหํ อาปชฺชนฺตีติ – กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ
เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฎฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติฯ
๑๐.
ตสฺมา หิ สิเกฺขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราฯ
ตสฺมา หิ สิเกฺขถ อิเธว ชนฺตูติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตนฺนิทานา, เอตมาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมาฯ สิเกฺขถาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ขุทฺทโก สีลกฺขโนฺธ, มหโนฺต สีลกฺขโนฺธ, สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฎิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุเพฺพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา ฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปสฺสโนฺต สิเกฺขยฺย , ปจฺจเวกฺขโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ อธิฎฺฐหโนฺต สิเกฺขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิเกฺขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต สิเกฺขยฺย, สติํ อุปฎฺฐเปโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ สมาทหโนฺต สิเกฺขยฺย, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต สิเกฺขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต สิเกฺขยฺย , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยฯ
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธเมฺม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก – เตน วุจฺจติ อิธาติฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร…เป.… มนุโชติ – ตสฺมา หิ สิเกฺขถ อิเธว ชนฺตุฯ
ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกติฯ ยํ กิญฺจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ [ปริทายวจนเมตํ (สฺยา.)] – ยํ กิญฺจีติฯ วิสมนฺติ ชญฺญาติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฎฺฐิํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฎิวิชาเนยฺย ปฎิวิเชฺฌยฺยฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกฯ
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติฯ วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย อภิชฺฌาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยฯ
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปเนฺน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ , กปฺปา ติฎฺฐนฺติ เย มรู;
นเตฺวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิเตฺตหิ สํยุตาฯ
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฎฺฐมานสฺส วา อิธ;
สเพฺพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฎิสนฺธิกาฯ
‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา [ภงฺคา (สี. สฺยา.)], เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ
‘‘อนิพฺพเตฺตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปเนฺนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ
‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉเนฺทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยาฯ
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุโญฺช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ [นิพฺพตฺตาเยว (สพฺพตฺถ)] ติฎฺฐนฺติ, อารเคฺค สาสปูปมาฯ
‘‘นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ, ภโงฺค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฎฺฐนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตาฯ
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติฯ
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพนฺธํ ชีวิตํฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลาฯ เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลาฯ สหภูมิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฎฺฐิตา อิเมฯ อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเมฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติฯ
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติฯ
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ [โถกกํ (ก.)] ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฎฺฐิติกํ ชีวิตํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ…เป.… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฎฺฐิติกํ ชีวิตํฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘อปฺปมิทํ , ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุฯ คมนิโย สมฺปราโย มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิโยฺย’’ฯ
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโมฯ
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติฯ
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีราฯ ธี วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิ, ตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ธีราฯ อปิ จ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา, ปฎิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฎฺฐานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปาทธีรา, อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีราฯ เต ธีรา เอวมาหํสุ – ‘‘มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ, ปริตฺตกํ ชีวิตํ , โถกํ ชีวิตํ, ขณิกํ ชีวิตํ, ลหุกํ ชีวิตํ, อิตฺตรํ ชีวิตํ, อนทฺธนียํ ชีวิตํ, นจิรฎฺฐิติกํ ชีวิต’’นฺติฯ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา หิ สิเกฺขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา’’ติฯ
๑๑.
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานนฺติฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ
ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฎฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฎฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ, มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ, วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ, ปรามฎฺฐํ ทิฎฺฐิยา ผนฺทมานํ, วิเกฺขปคตํ อุทฺธเจฺจน ผนฺทมานํ, อนิฎฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ, ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ, ลาเภน ผนฺทมานํ, อลาเภน ผนฺทมานํ, ยเสน ผนฺทมานํ, อยเสน ผนฺทมานํ, ปสํสาย ผนฺทมานํ, นินฺทาย ผนฺทมานํ, สุเขน ผนฺทมานํ, ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ชาติยา ผนฺทมานํ, ชราย ผนฺทมานํ, พฺยาธินา ผนฺทมานํ, มรเณน ผนฺทมานํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ, เนรยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, เปตฺติวิสยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, มานุสิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, คโพฺภกฺกนฺติมูลเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, คเพฺภ ฐิติมูลเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, คพฺภา วุฎฺฐานมูลเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, อตฺตูปกฺกเมน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ปรูปกฺกเมน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ทุกฺขทุเกฺขน ผนฺทมานํ, สงฺขารทุเกฺขน ผนฺทมานํ, วิปริณามทุเกฺขน ผนฺทมานํ, จกฺขุโรเคน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, โสตโรเคน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ, ฆานโรเคน ทุเกฺขน…เป.… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ทาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย … วิสุจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิเตฺตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน … กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย … อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุเกฺขน… มาตุมรเณน ทุเกฺขน… ปิตุมรเณน ทุเกฺขน… ภาตุมรเณน ทุเกฺขน… ภคินิมรเณน ทุเกฺขน… ปุตฺตมรเณน ทุเกฺขน… ธีตุมรเณน ทุเกฺขน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํฯ
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฎฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฎํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ฯ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ – ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุฯ
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ หีนา นราติ หีนา นรา หีเนน กายกเมฺมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกเมฺมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกเมฺมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน…เป.… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – หีนา นราฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ มจฺจุมุเขติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สโมฺมหํ อาปชฺชนฺตีติ – หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติฯ
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว , กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา, อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหาฯ อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฎินิสฺสฎฺฐตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติฯ
๑๒.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มเจฺฉว [มโจฺฉว (สี.)] อโปฺปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจฯ กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํฯ อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฎฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติฯ ยาวตา อฎฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ, อิทํ ตณฺหามมตฺตํฯ
กตมํ ทิฎฺฐิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฎฺฐิ; ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิกํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวก’’นฺติ คาโหฯ ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิทิฎฺฐิคตานิ, อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทเนฺตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ [เวเธนฺติ (สฺยา.)] ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติฯ เอวํ ผนฺทมาเน ปผนฺทมาเน สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ – มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนฯ
มเจฺฉว อโปฺปทเก ขีณโสเตติฯ ยถา มจฺฉา อโปฺปทเก ปริโตฺตทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา มมายิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทเนฺตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มเจฺฉว อโปฺปทเก ขีณโสเตฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา [ติรยิตฺวา (ก.)] วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมเตฺตสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฎฺฐิมมตฺตํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายโนฺต โสตํ อมมายโนฺต ฆานํ อมมายโนฺต ชิวฺหํ อมมายโนฺต กายํ อมมายโนฺต มนํ อมมายโนฺต รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… ธเมฺม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อมมายโนฺต อคณฺหโนฺต อปรามสโนฺต อนภินิวิสโนฺต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยฯ
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสุ อาสตฺติํ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺติํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มเจฺฉว อโปฺปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน’’ติฯ
๑๓.
อุโภสุ อเนฺตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิโทฺธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี [น ลิปฺปติ (สี.)] ทิฎฺฐสุเตสุ ธีโรฯ
อุโภสุ อเนฺตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ อนฺตาติ ผโสฺส เอโก อโนฺต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อโนฺต, อตีโต เอโก อโนฺต อนาคโต ทุติโย อโนฺต, สุขา เวทนา เอโก อโนฺต ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อโนฺต, นามํ เอโก อโนฺต รูปํ ทุติโย อโนฺต, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อโนฺต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อโนฺต, สกฺกาโย เอโก อโนฺต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อโนฺตฯ ฉโนฺทติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อุโภสุ อเนฺตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อเนฺตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฎิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อุโภสุ อเนฺตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํฯ
ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิโทฺธติฯ ผโสฺสติ จกฺขุสมฺผโสฺส โสตสมฺผโสฺส ฆานสมฺผโสฺส ชิวฺหาสมฺผโสฺส กายสมฺผโสฺส มโนสมฺผโสฺส, อธิวจนสมฺผโสฺส, ปฎิฆสมฺผโสฺส, สุขเวทนีโย สมฺผโสฺส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผโสฺส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผโสฺส, กุสโล ผโสฺส อกุสโล ผโสฺส อพฺยากโต ผโสฺส, กามาวจโร ผโสฺส รูปาวจโร ผโสฺส อรูปาวจโร ผโสฺส, สุญฺญโต ผโสฺส อนิมิโตฺต ผโสฺส อปฺปณิหิโต ผโสฺส, โลกิโย ผโสฺส โลกุตฺตโร ผโสฺส, อตีโต ผโสฺส อนาคโต ผโสฺส ปจฺจุปฺปโนฺน ผโสฺส, โย เอวรูโป ผโสฺส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผโสฺสฯ
ผสฺสํ ปริญฺญายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย [ติรณปริญฺญาย (สฺยา.)], ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา? ผสฺสํ ชานาติ – อยํ จกฺขุสมฺผโสฺส, อยํ โสตสมฺผโสฺส, อยํ ฆานสมฺผโสฺส, อยํ ชิวฺหาสมฺผโสฺส, อยํ กายสมฺผโสฺส, อยํ มโนสมฺผโสฺส, อยํ อธิวจนสมฺผโสฺส, อยํ ปฎิฆสมฺผโสฺส, อยํ สุขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ กุสโล ผโสฺส, อยํ อกุสโล ผโสฺส, อยํ อพฺยากโต ผโสฺส, อยํ กามาวจโร ผโสฺส, อยํ รูปาวจโร ผโสฺส, อยํ อรูปาวจโร ผโสฺส, อยํ สุญฺญโต ผโสฺส, อยํ อนิมิโตฺต ผโสฺส, อยํ อปฺปณิหิโต ผโสฺส, อยํ โลกิโย ผโสฺส, อยํ โลกุตฺตโร ผโสฺส , อยํ อตีโต ผโสฺส, อยํ อนาคโต ผโสฺส, อยํ ปจฺจุปฺปโนฺน ผโสฺสติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ผเสฺส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ผเสฺสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถฯ เอวํ โส ผโสฺส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํ กโต อายติํ อนุปฺปาทธโมฺม’’ติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ ผสฺสํ ปริญฺญายาติฯ ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนานุคิโทฺธติฯ เคธาเอ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ อคิโทฺธฯ โส รูเป อคิโทฺธ สเทฺท อคิโทฺธ คเนฺธ อคิโทฺธ รเส อคิโทฺธ โผฎฺฐเพฺพ อคิโทฺธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร อคิโทฺธ กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปเนฺน… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ อคิโทฺธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฎินิสฺสฎฺฐเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิโทฺธฯ
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติฯ ยทนฺติ ยํฯ อตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌาติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโทติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐีติ – อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ อถ วา, สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโรติ – อตฺตานํ ครหติฯ โภชเนมฺหิ [โภชเน (สฺยา.)] อมตฺตญฺญูติ – อตฺตานํ ครหติฯ ชาคริยํ อนนุยุโตฺตติ – อตฺตานํ ครหติฯ สติสมฺปชเญฺญน อสมนฺนาคโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิโต เม อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคติ – อตฺตานํ ครหติฯ ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ สมุทโย เม อปฺปหีโนติ – อตฺตานํ ครหติฯ มโคฺค เม อภาวิโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ อตฺตครหิตํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนฯ น ลิมฺปตี ทิฎฺฐสุเตสุ ธีโรติฯ เลโปติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ ธีโรติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฎฺฐิเลปํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา ทิเฎฺฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ, น ปลิมฺปติ [น สํลิมฺปติ (สฺยา.)], น อุปลิมฺปติฯ อลิโตฺต อปลิโตฺต [อสํลิโตฺต (สฺยา.)] อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปตี ทิฎฺฐสุเตสุ ธีโรติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อุโภสุ อเนฺตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิโทฺธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี ทิฎฺฐสุเตสุ ธีโร’’ติฯ
๑๔.
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิโตฺต;
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมโตฺต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจฯ
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆนฺติฯ สญฺญาติ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฎฺฐพฺพสญฺญา ธมฺมสญฺญา – ยา เอวรูปา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ
กตมา ญาตปริญฺญา? สญฺญํ ชานาติ – อยํ กามสญฺญา, อยํ พฺยาปาทสญฺญา, อยํ วิหิํสาสญฺญา, อยํ เนกฺขมฺมสญฺญา, อยํ อพฺยาปาทสญฺญา, อยํ อวิหิํสาสญฺญา, อยํ รูปสญฺญา, อยํ สทฺทสญฺญา, อยํ คนฺธสญฺญา, อยํ รสสญฺญา, อยํ โผฎฺฐพฺพสญฺญา, อยํ ธมฺมสญฺญาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา สญฺญํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต…เป.… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา สญฺญาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, สญฺญาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถฯ เอวํ สา สญฺญา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ วิตเรยฺย โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺยาติ – สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํฯ
ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิโตฺตติฯ ปริคฺคหาติ เทฺว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฎฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปริคฺคโหฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปโตฺตติฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํฯ
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํฯ
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค มโนโมเนยฺยํ, จิเตฺต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํฯ
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นิํนฺหาตปาปกนฺติ (สฺยา.)]ฯ
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [ฉ มุนโย (สฺยา.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปเจฺจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน ? เย เต ปพฺพชิตา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโนฯ อรหโนฺต อเสขมุนิโนฯ ปเจฺจกพุทฺธา ปเจฺจกมุนิโนฯ มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
‘‘ปาปานิ ปริวเชฺชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ
‘‘อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติฯ
เลปาติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฎฺฐิเลปํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติฯ อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิโตฺตฯ
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมโตฺตติฯ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฎฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ [ทุจฺจริตสลฺลํ (สี.)]ฯ ยเสฺสเต สลฺลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสโลฺล อพฺพหิตสโลฺล อุทฺธตสโลฺล สมุทฺธตสโลฺล อุปฺปาฎิตสโลฺล สมุปฺปาฎิตสโลฺล จตฺตสโลฺล วนฺตสโลฺล มุตฺตสโลฺล ปหีนสโลฺล ปฎินิสฺสฎฺฐสโลฺล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อพฺพูฬฺหสโลฺลฯ
จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตฯ อปฺปมโตฺตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฎฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉโนฺท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ…เป.… กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมโตฺตฯ
นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิมํ โลกํ นาสีสติ มนุสฺสโลกํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ เทวโลกํฯ อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ อรูปธาตุํฯ ปุน คติํ วา อุปปตฺติํ วา ปฎิสนฺธิํ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฎฺฎํ วา นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปเตฺถติ น ปิเหติ นาติชปฺปตีติ – นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิโตฺต;
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมโตฺต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ
คุหฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทโส ทุติโยฯ
อถ ทุฎฺฐฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๕.
วทนฺติ เว ทุฎฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ [อเญฺญปิ เต (สี.), อเญฺญปิ (สฺยา.)] เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิฯ
วทนฺติ เว ทุฎฺฐมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฎฺฐมนา วิรุทฺธมนา ปฎิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – วทนฺติ เว ทุฎฺฐมนาปิ เอเกฯ
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกเปฺปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน ภูตมนา ภูตสญฺญิโน ตถมนา ตถสญฺญิโน ยาถาวมนา ยาถาวสญฺญิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติฯ
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติฯ โส วาโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพโตฺต อภินิพฺพโตฺต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อโกฺกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ – วาทญฺจ ชาตํฯ มุนิ โน อุเปตีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปโตฺต…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ – การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฎฺฐิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติฯ มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ – อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฎฺฐิยติ น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อการโกมฺหีติ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ – วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติฯ
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขิลชาตตาปิ นตฺถิฯ ปญฺจปิ เจโตขิลา นตฺถิ, ตโยปิ ขิลา นตฺถิฯ ราคขิโล โทสขิโล โมหขิโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วทนฺติ เว ทุฎฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจี’’ติฯ
๑๖.
สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิโฎฺฐ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยฯ
สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยาติฯ ยํ เต ติตฺถิยา สุนฺทริปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา ‘‘เอวํ เอตํ ลาภํ ยสสกฺการํ สมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามา’’ติ เต เอวํทิฎฺฐิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา, เต นาสกฺขิํสุ สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ; อถ โข เสฺวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ, เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยฯ อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ โย โส เอวํวาโท, โส สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฎฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฎฺฐา อภินิวิฎฺฐา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติฯ เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย? ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ โย โส เอวํ วาโท, โส สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฎฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฎฺฐา อภินิวิฎฺฐา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติฯ เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยฯ
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิโฎฺฐติฯ ฉนฺทานุนีโตติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติฯ ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา รถยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฎฺฐยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ, เอวเมว สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ฉนฺทานุนีโตฯ รุจิยา นิวิโฎฺฐติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิโฎฺฐ ปติฎฺฐิโต อลฺลีโน อุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตติ – ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิโฎฺฐฯ
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนติฯ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ ธโมฺม สฺวากฺขาโต…เป.… อยํ คโณ สุปฺปฎิปโนฺน… อยํ ทิฎฺฐิ ภทฺทิกา… อยํ ปฎิปทา สุปญฺญตฺตา… อยํ มโคฺค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตตีติ – สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนฯ
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สกญฺหิ ทิฎฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิโฎฺฐ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา’’ติฯ
๑๗.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุโฎฺฐว [อนานุปุโฎฺฐ จ (สฺยา.)] ปเรส ปาว ปาวา (สี. สฺยา.) ;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว [ปาวา (สี. สฺยา.)] ฯ
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตูติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุโตฺต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปโตฺต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุโทฺท วา คหโฎฺฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วาฯ สีลวตานีติ อตฺถิ สีลเญฺจว วตญฺจ [วตฺตญฺจ (สฺยา.), เอวมุปริปิ], อตฺถิ วตํ น สีลํฯ กตมํ สีลเญฺจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม, อิทํ สีลํฯ ยํ สมาทานํ ตํ วตํฯ สํวรเฎฺฐน สีลํ; สมาทานเฎฺฐน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลเญฺจว วตญฺจฯ กตมํ วตํ, น สีลํ? อฎฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ ฯ วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา.)] จ อฎฺฐิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.)], สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํฯ ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ , น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปํ วีริยสมาทานํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสเลฺล อนูหเต’’ติฯ
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฎฺฐหิสฺสามิ, จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ, วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ, ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ, หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ, คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ, เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, กุฎิยา นิกฺขมิสฺสามิ, กูฎาคารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฎฺฎา นิกฺขมิสฺสามิ, มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ, อุทฺทณฺฑา [อุฎฺฎณฺฑา (ก.)] นิกฺขมิสฺสามิ อุปฎฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ, รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘อิมสฺมิเญฺญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘อิมสฺมิเญฺญว มชฺฌนฺหิกสมยํ, สายนฺหสมยํ, ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ, มชฺฌิมํ ยามํ, ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ, ชุเณฺห, วเสฺส, เหมเนฺต, คิเมฺห, ปุริเม วโยขเนฺธ, มชฺฌิเม วโยขเนฺธ, ปจฺฉิเม วโยขเนฺธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร มานโว [มาณโว (ก.)] โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชติ – โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุฯ
อนานุปุโฎฺฐว ปเรส ปาวาติฯ ปเรสนฺติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฎฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ อนานุปุโฎฺฐติ อปุโฎฺฐ อปุจฺฉิโต อยาจิโต อนเชฺฌสิโต อปสาทิโตฯ ปาวาติ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปาวทติฯ อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺนติ วา, วตสมฺปโนฺนติ วา, สีลพฺพตสมฺปโนฺนติ วา ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน [วิชฺชฎฺฐาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฎิภาเนน [ปฎิภาเณน (สี. สฺยา. ก.)] วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฎฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – อนานุปุโฎฺฐว ปเรสํ ปาวฯ
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหูติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวมาหํสุ – ‘‘อนริยานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม อริยานํ; พาลานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม ปณฺฑิตานํ; อสปฺปุริสานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม สปฺปุริสาน’’นฺติฯ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุฯ
โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติฯ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตาฯ สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺนติ วา, วตสมฺปโนฺนติ วา, สีลพฺพตสมฺปโนฺนติ วา, ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฎฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา,
วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติฯ
อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา’’ ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุโฎฺฐว ปเรส ปาว;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติฯ
๑๘.
สโนฺต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตโตฺต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ
สโนฺต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตโตฺตติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส สมิตตฺตา สโนฺต, โมหสฺส สมิตตฺตา สโนฺต, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส [ปลาสสฺส (สี. ก.)] … อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ – สโนฺตฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฎฺฐิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภิโนฺน โหติ, ราโค ภิโนฺน โหติ, โทโส ภิโนฺน โหติ, โมโห ภิโนฺน โหติ, มาโน ภิโนฺน โหติ ฯ ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
‘‘ปเชฺชน กเตน อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกโงฺข;
วิภวญฺจ [วิภวํ (สี. ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] ภวญฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติฯ
สโนฺต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตโตฺตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตโตฺต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตโตฺต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตโตฺต, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตโตฺตติ – สโนฺต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตโตฺตฯ
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติฯ อิติหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตา เมตํ (สฺยา. ก.)] – อิติหนฺติฯ สีเลสุ อกตฺถมาโนติฯ อิเธกโจฺจ กตฺถี โหติ วิกตฺถีฯ โส กตฺถติ วิกตฺถติฯ อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺนติ วา, วตสมฺปโนฺนติ วา, สีลพฺพตสมฺปโนฺนติ วา, ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติฯ เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติฯ กตฺถนา อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนฯ
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อริยานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม อนริยานํ; ปณฺฑิตานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม พาลานํ; สปฺปุริสานํ เอโส ธโมฺม, เนโส ธโมฺม อสปฺปุริสาน’’นฺติฯ เอวํ วทนฺติ, อริยานํ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติฯ
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฎฺฐุสฺสโท, กิเลสุสฺสโท, กมฺมุสฺสโทฯ ยสฺสิเม [ตสฺสิเม (สี. สฺยา.)] อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น วิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สโนฺต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตโตฺต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ
๑๙.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา [ปุเรกฺขตา (สี. ก.)] สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฎิจฺจสนฺติํฯ
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาติฯ ปกปฺปนาติ เทฺว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฎฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปกปฺปนาฯ สงฺขตาติ สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ – สงฺขตาฯ อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ – สงฺขตา ฯ ยสฺสาติ ทิฎฺฐิคติกสฺสฯ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานีติ – ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาฯ
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาติฯ ปุรกฺขตาติ เทฺว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร อปฺปหีโน, ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร อปฺปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส อปฺปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฎฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตโยฺย, ทิฎฺฐิธโช ทิฎฺฐิเกตุ ทิฎฺฐาธิปเตโยฺย, ตณฺหาย วา ทิฎฺฐิยา วา ปริวาริโต จรตีติ – ปุรกฺขตาฯ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ อวีวทาตาติ อเววทาตา อโวทาตา อปริสุทฺธา สํกิลิฎฺฐา สํกิเลสิกาติ – ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาฯ
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺติฯ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฎฺฐิคตํฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฎฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฎฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฎฺฐิกา สาวกา โหนฺติฯ ตํทิฎฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา.)] มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิติํ กโรนฺติฯ ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ – อยํ ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม ทิฎฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฎฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วาฯ อยํ ทิฎฺฐิ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา, มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยาฯ อิมาย ทิฎฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติฯ อิมาย ทิฎฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ, มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายติํ ผลปาฎิกงฺขี โหติ – อยํ ทิฎฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํฯ
ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฎิจฺจสนฺตินฺติฯ ติโสฺส สนฺติโย – อจฺจนฺตสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, สมฺมุติสนฺติฯ กตมา อจฺจนฺตสนฺติ? อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยํ อจฺจนฺตสนฺติฯ กตมา ตทงฺคสนฺติ? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ; ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ; ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ; จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญา ปฎิฆสญฺญา นานตฺตสญฺญา สนฺตา โหติ; วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา สนฺตา โหติฯ อยํ ตทงฺคสนฺติฯ กตมา สมฺมุติสนฺติ? สมฺมุติสนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ทิฎฺฐิสนฺติโยฯ อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมิํ อเตฺถ อธิเปฺปตา สนฺตีติฯ ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฎิจฺจสนฺตินฺติฯ กุปฺปสนฺติํ ปกุปฺปสนฺติํ เอริตสนฺติํ สเมริตสนฺติํ จลิตสนฺติํ ฆฎฺฎิตสนฺติํ กปฺปิตสนฺติํ ปกปฺปิตสนฺติํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, สนฺติํ นิสฺสิโต อสิโต อลฺลีโน อุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตติ – ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฎิจฺจสนฺติํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฎิจฺจสนฺติ’’นฺติฯ
๒๐.
ทิฎฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํฯ
ทิฎฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติฯ ทิฎฺฐีนิเวสาติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฎฺฐินิเวสนํฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก … ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฎฺฐินิเวสนนฺติฯ ทิฎฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ ทิฎฺฐินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – [ทุพฺพีติวตฺตาติ (สี. สฺยา. ก.)] ทิฎฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาฯ
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธเมฺมสูติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคเตสุฯ นิเจฺฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สมุคฺคหีตนฺติ นิเวสเนสุ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฎฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโหฯ อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสูติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํฯ นโรติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ เตสุ นิเวสเนสูติ เตสุ ทิฎฺฐินิเวสเนสูติ – ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุฯ
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติฯ นิรสฺสตีติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ, อนภิสมฺภุณโนฺต วา นิรสฺสติฯ กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ? ปโร วิจฺฉิเนฺทติ – โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธโมฺม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฎิปโนฺน, ทิฎฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฎิปทา น สุปญฺญตฺตา, มโคฺค น นิยฺยานิโก, นเตฺถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นเตฺถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา [ชตุกฺกา (สี. สฺยา.)] ปริตฺตาติ – เอวํ ปโร วิจฺฉิเนฺทติฯ เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ , ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ, คณํ นิรสฺสติ, ทิฎฺฐิํ นิรสฺสติ, ปฎิปทํ นิรสฺสติ, มคฺคํ นิรสฺสติฯ เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติฯ กถํ อนภิสมฺภุณโนฺต นิรสฺสติ? สีลํ อนภิสมฺภุณโนฺต สีลํ นิรสฺสติ, วตํ อนภิสมฺภุณโนฺต วตํ นิรสฺสติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณโนฺต สีลพฺพตํ นิรสฺสติฯ เอวํ อนภิสมฺภุณโนฺต นิรสฺสติฯ อาทิยตี จ ธมฺมนฺติฯ สตฺถารํ คณฺหาติ, ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, คณํ คณฺหาติ, ทิฎฺฐิํ คณฺหาติ, ปฎิปทํ คณฺหาติ, มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฎฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติฯ
๒๑.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสุ;
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คเจฺฉยฺย อนูปโย โสฯ
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสูติฯ โธโนติฯ โธนา วุจฺจติ ปญฺญา – ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ; วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ; ราโค ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; อิสฺสา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จ; มจฺฉริยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ; มายา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จ; สาเฐยฺยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ; ถโมฺภ ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; สเพฺพ กิเลสา, สเพฺพ ทุจฺจริตา, สเพฺพ ทรถา, สเพฺพ ปริฬาหา, สเพฺพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ
อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิยา มิจฺฉาทิฎฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จ; สมฺมาสงฺกเปฺปน มิจฺฉาสงฺกโปฺป ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ โธตา จ…เป.… สมฺมากมฺมเนฺตน มิจฺฉากมฺมโนฺต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ; สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตํ จ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ
อถ วา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สเพฺพ กิเลสา, สเพฺพ ทุจฺจริตา, สเพฺพ ทรถา, สเพฺพ ปริฬาหา, สเพฺพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ อรหา อิเมหิ โธเนเยฺยหิ ธเมฺมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต; ตสฺมา อรหา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ
ปกปฺปิตาติ เทฺว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฎฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปกปฺปนาฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสูติ โธนสฺส กุหิญฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฎฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสุฯ
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกโจฺจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฎิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ สงฺกเปฺปติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา, อยํ วุจฺจติ มายาฯ
มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]ฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฎฺฐพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฎฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุเกฺขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน , สทิสสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกโจฺจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณโม (สฺยา. ก.)] ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติฯ โธโน มายญฺจ มานญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนฯ
ส เกน คเจฺฉยฺย อนูปโย โสติฯ อุปยาติ เทฺว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฎฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน , ทิฎฺฐูปโย ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐูปยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล เกน ราเคน คเจฺฉยฺย, เกน โทเสน คเจฺฉยฺย, เกน โมเหน คเจฺฉยฺย, เกน มาเนน คเจฺฉยฺย, กาย ทิฎฺฐิยา คเจฺฉยฺย, เกน อุทฺธเจฺจน คเจฺฉยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย คเจฺฉยฺย, เกหิ อนุสเยหิ คเจฺฉยฺย – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คเจฺฉยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน คเจฺฉยฺยาติ – ส เกน คเจฺฉยฺย อนูปโย โสฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิ ภวาภเวสุ;
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คเจฺฉยฺย อนูปโย โส’’ติฯ
๒๒.
อุปโย หิ ธเมฺมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฎฺฐิมิเธว สพฺพํฯ
อุปโย หิ ธเมฺมสุ อุเปติ วาทนฺติฯ อุปยาติ เทฺว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฎฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน, ทิฎฺฐูปโย อปฺปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา , ทิฎฺฐูปยสฺส อปฺปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ธเมฺมสุ วาทํ อุเปติ – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติฯ เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – อุปโย หิ ธเมฺมสุ อุเปติ วาทํฯ
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติฯ อุปยาติ เทฺว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฎฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฎฺฐูปโย ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐูปยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา อนูปยํ ปุคฺคลํ เกน ราเคน วเทยฺย, เกน โทเสน วเทยฺย, เกน โมเหน วเทยฺย, เกน มาเนน วเทยฺย, กาย ทิฎฺฐิยา วเทยฺย, เกน อุทฺธเจฺจน วเทยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย, เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย – เนรยิโกติ วา…เป.… เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยฯ
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติฯ อตฺตาติ อตฺตานุทิฎฺฐิ นตฺถิฯ นิรตฺตาติ อุเจฺฉททิฎฺฐิ นตฺถิฯ อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิฯ นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ; ยสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ, ตสฺสตฺถิ คหิตํฯ คหณํ มุญฺจนา สมติกฺกโนฺต อรหา พุทฺธิปริหานิวีติวโตฺตฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตโทฺธ คตทิโส ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิฯ
อโธสิ โส ทิฎฺฐิมิเธว สพฺพนฺติ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส สพฺพทิฎฺฐิคตํ อิเธว อโธสิ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสีติ – อโธสิ โส ทิฎฺฐิมิเธว สพฺพํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อุปโย หิ ธเมฺมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฎฺฐิมิเธว สพฺพ’’นฺติฯ
ทุฎฺฐฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทโส ตติโยฯ
อถ สุทฺธฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๒๓.
ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิเฎฺฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปเจฺจติ ญาณํฯ
ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคนฺติฯ ปสฺสามิ สุทฺธนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธํ, ทกฺขามิ สุทฺธํ, โอโลเกมิ สุทฺธํ, นิชฺฌายามิ สุทฺธํ, อุปปริกฺขามิ สุทฺธํฯ ปรมํ อโรคนฺติ ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตํ ตาณปฺปตฺตํ เลณปฺปตฺตํ สรณปฺปตฺตํ อภยปฺปตฺตํ อจฺจุตปฺปตฺตํ อมตปฺปตฺตํ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ – ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํฯ
ทิเฎฺฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตีติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ [จกฺขุวิญฺญาเณน (สี. สฺยา.)] รูปทสฺสเนน นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ, นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ, มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ – ทิเฎฺฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติฯ
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวาติฯ เอวํ อภิชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺตฯ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวาฯ
สุทฺธานุปสฺสีติ ปเจฺจติ ญาณนฺติฯ โย สุทฺธํ ปสฺสติ, โส สุทฺธานุปสฺสี, ปเจฺจติ ญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปทสฺสเนน ญาณนฺติ ปเจฺจติ, มโคฺคติ ปเจฺจติ, ปโถติ ปเจฺจติ, นิยฺยานนฺติ ปเจฺจตีติ – สุทฺธานุปสฺสี ปเจฺจติ ญาณํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิเฎฺฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปเจฺจติ ญาณ’’นฺติฯ
๒๔.
ทิเฎฺฐน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, ญาเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;
อเญฺญน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฎฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานํฯ
ทิเฎฺฐน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหตีติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปทสฺสเนน เจ นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ, นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ, มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ – ทิเฎฺฐน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติฯ
ญาเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปทสฺสเนน เจ นโร ชาติทุกฺขํ ปชหติ, ชราทุกฺขํ ปชหติ, พฺยาธิทุกฺขํ ปชหติ, มรณทุกฺขํ ปชหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชหตีติ – ญาเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํฯ
อเญฺญน โส สุชฺฌติ โสปธีโกติฯ อเญฺญน อสุทฺธิมเคฺคน มิจฺฉาปฎิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ อญฺญตฺร อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ , มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจติฯ โสปธีโกติ สราโค สโทโส สโมโห สมาโน สตโณฺห สทิฎฺฐิ สกิเลโส สอุปาทาโนติ – อเญฺญน โส สุชฺฌติ โสปธีโกฯ
ทิฎฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานนฺติฯ สาว ทิฎฺฐิ ตํ ปุคฺคลํ ปาวทติ – อิติ วายํ ปุคฺคโล มิจฺฉาทิฎฺฐิโก วิปรีตทสฺสโนฯ ตถา วทานนฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํฯ ‘‘สสฺสโต โลโก , อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตนฺติ – ทิฎฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ ฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิเฎฺฐน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, ญาเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;
อเญฺญน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฎฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติฯ
๒๕.
น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาห, ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ปุเญฺญ จ ปาเป จ อนูปลิโตฺต, อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนฯ
น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาห ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ , ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติฯ พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตโตฺต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.)] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ
น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหาติฯ พฺราหฺมโณ อเญฺญน อสุทฺธิมเคฺคน มิจฺฉาปฎิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ อญฺญตฺร อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ, นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหฯ
ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิสุทฺธิกาฯ เต เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติ, เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติ? เต กาลโต วุฎฺฐหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ – จาฎกสกุณํ [วาตสกุณํ (สฺยา.), จาปสกุณํ (ก.)] ปสฺสนฺติ, ผุสฺสเวฬุวลฎฺฐิํ ปสฺสนฺติ, คพฺภินิตฺถิํ ปสฺสนฺติ, กุมารกํ ขเนฺธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺติ, ปุณฺณฆฎํ ปสฺสนฺติ, โรหิตมจฺฉํ ปสฺสนฺติ, อาชญฺญํ ปสฺสนฺติ, อาชญฺญรถํ ปสฺสนฺติ, อุสภํ ปสฺสนฺติ, โคกปิลํ ปสฺสนฺติฯ เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติ? ปลาลปุญฺชํ ปสฺสนฺติ, ตกฺกฆฎํ ปสฺสนฺติ, ริตฺตฆฎํ ปสฺสนฺติ, นฎํ ปสฺสนฺติ, นคฺคสมณกํ ปสฺสนฺติ, ขรํ ปสฺสนฺติ, ขรยานํ ปสฺสนฺติ, เอกยุตฺตยานํ ปสฺสนฺติ , กาณํ ปสฺสนฺติ, กุณิํ ปสฺสนฺติ, ขญฺชํ ปสฺสนฺติ, ปกฺขหตํ [ปกฺขปาทํ (ก.)] ปสฺสนฺติ, ชิณฺณกํ ปสฺสนฺติ, พฺยาธิกํ [พฺยาธิตํ (สี.)] ปสฺสนฺติฯ เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิสุทฺธิกาฯ เต ทิเฎฺฐน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ
สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกาฯ เต เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติ, เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติ? เต กาลโต วุฎฺฐหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ สทฺทานิ สุณนฺติ – วฑฺฒาติ วา วฑฺฒมานาติ วา ปุณฺณาติ วา ผุสฺสาติ วา อโสกาติ วา สุมนาติ วา สุนกฺขตฺตาติ วา สุมงฺคลาติ วา สิรีติ วา สิรีวฑฺฒาติ วาฯ เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติ? กาโณติ วา กุณีติ วา ขโญฺชติ วา ปกฺขหโตติ วา ชิณฺณโกติ วา พฺยาธิโกติ วา มโตติ วา ฉินฺทนฺติ วา ภินฺทนฺติ วา ทฑฺฒนฺติ วา นฎฺฐนฺติ วา นตฺถีติ วาฯ เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปเจฺจนฺติฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกาฯ เต สุเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ
สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกาฯ เต สีลมเตฺตน สํยมมเตฺตน สํวรมเตฺตน อวีติกฺกมมเตฺตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ สมโณมุณฺฑิกาปุโตฺต [สมโณ มณฺฑิกาปุโตฺต (สี.), สมณมุณฺฑิกาปุโตฺต (สฺยา.)] เอวมาห – ‘‘จตูหิ โข อหํ, คหปติ [ถปติ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], ธเมฺมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺชํฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกํ กมฺมํ กโรติ, น ปาปกํ วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติฯ อิเมหิ โข อหํ, คหปติ, จตูหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺชํ’’ฯ เอวเมว สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกา, เต สีลมเตฺตน สํยมมเตฺตน สํวรมเตฺตน อวีติกฺกมมเตฺตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ
สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา วตสุทฺธิกาฯ เต หตฺถิวติกา วา โหนฺติ, อสฺสวติกา วา โหนฺติ, โควติกา วา โหนฺติ, กุกฺกุรวติกา วา โหนฺติ, กากวติกา วา โหนฺติ, วาสุเทววติกา วา โหนฺติ, พลเทววติกา วา โหนฺติ, ปุณฺณภทฺทวติกา วา โหนฺติ, มณิภทฺทวติกา วา โหนฺติ, อคฺคิวติกา วา โหนฺติ, นาควติกา วา โหนฺติ, สุปณฺณวติกา วา โหนฺติ, ยกฺขวติกา วา โหนฺติ, อสุรวติกา วา โหนฺติ, คนฺธพฺพวติกา วา โหนฺติ, มหาราชวติกา วา โหนฺติ, จนฺทวติกา วา โหนฺติ, สูริยวติกา วา โหนฺติ, อินฺทวติกา วา โหนฺติ, พฺรหฺมวติกา วา โหนฺติ, เทววติกา วา โหนฺติ, ทิสาวติกา วา โหนฺติฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา วตสุทฺธิกาฯ เต วเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ
สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกาฯ เต กาลโต อุฎฺฐหิตฺวา ปถวิํ อามสนฺติ, หริตํ อามสนฺติ, โคมยํ อามสนฺติ, กจฺฉปํ อามสนฺติ, ผาลํ อกฺกมนฺติ, ติลวาหํ อามสนฺติ, ผุสฺสติลํ ขาทนฺติ, ผุสฺสเตลํ มเกฺขนฺติ, ผุสฺสทนฺตกฎฺฐํ ขาทนฺติ, ผุสฺสมตฺติกาย นฺหายนฺติ, ผุสฺสสาฎกํ นิวาเสนฺติ, ผุสฺสเวฐนํ เวเฐนฺติฯ อิเม เต สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกาฯ เต มุเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหฯ
ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาติฯ พฺราหฺมโณ ทิฎฺฐสุทฺธิยาปิ สุทฺธิํ นาห, สุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธิํ นาห, สีลสุทฺธิยาปิ สุทฺธิํ นาห, วตสุทฺธิยาปิ สุทฺธิํ นาห, มุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธิํ นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาห ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาฯ
ปุเญฺญ จ ปาเป จ อนูปลิโตฺตติฯ ปุญฺญํ วุจฺจติ ยํ กิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ, อปุญฺญํ วุจฺจติ สพฺพํ อกุสลํฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; เอตฺตาวตา ปุเญฺญ จ ปาเป จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิโตฺต อปลิโตฺต อนูปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปุเญฺญ จ ปาเป จ อนูปลิโตฺตฯ
อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนติฯ อตฺตญฺชโหติ อตฺตทิฎฺฐิชโหฯ อตฺตญฺชโหติ คาหํ ชโห [คาหชโห (สี. สฺยา.), อตฺตคาหํ ชโห (ก.)]ฯ อตฺตญฺชโหติ ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ, สพฺพํ ตํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฎินิสฺสฎฺฐํฯ นยิธ ปกุพฺพมาโนติ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา อปกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาห, ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ปุเญฺญ จ ปาเป จ อนูปลิโตฺต, อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน’’ติฯ
๒๖.
ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมุญฺจํ [ปมุขํ (สี. สฺยา.)] คหายฯ
ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเสติฯ ปุริมํ สตฺถารํ ปหาย ปรํ สตฺถารํ นิสฺสิตา; ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ ปหาย อปรํ ธมฺมกฺขานํ นิสฺสิตา; ปุริมํ คณํ ปหาย อปรํ คณํ นิสฺสิตา; ปุริมํ ทิฎฺฐิํ ปหาย อปรํ ทิฎฺฐิํ นิสฺสิตา; ปุริมํ ปฎิปทํ ปหาย อปรํ ปฎิปทํ นิสฺสิตา; ปุริมํ มคฺคํ ปหาย อปรํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเสฯ
เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เอชานุคาติ เอชานุคา เอชานุคตา เอชานุสฎา เอชาย ปนฺนา ปติตา อภิภูตา ปริยาทินฺนจิตฺตาฯ เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติ ราคสงฺคํ โทสสงฺคํ โมหสงฺคํ มานสงฺคํ ทิฎฺฐิสงฺคํ กิเลสสงฺคํ ทุจฺจริตสงฺคํ น ตรนฺติ น อุตฺตรนฺติ น ปตรนฺติ น สมติกฺกมนฺติ น วีติวตฺตนฺตีติ – เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํฯ
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺตีติ สตฺถารํ คณฺหนฺติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ สตฺถารํ คณฺหนฺติ; ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ , ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ; คณํ คณฺหนฺติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณํ คณฺหนฺติ; ทิฎฺฐิํ คณฺหนฺติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ ทิฎฺฐิํ คณฺหนฺติ; ปฎิปทํ คณฺหนฺติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ ปฎิปทํ คณฺหนฺติ; มคฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ มคฺคํ คณฺหนฺติ; คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ – เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติฯ
กปีว สาขํ ปมุญฺจํ คหายาติฯ ยถา มกฺกโฎ อรเญฺญ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหาติ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ สาขํ คณฺหาติฯ เอวเมว ปุถุสมณพฺราหฺมณา ปุถุทิฎฺฐิคตานิ คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ – กปีว สาขํ ปมุญฺจํ คหายฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมุญฺจํ คหายา’’ติฯ
๒๗.
สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺญสโตฺต;
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปโญฺญฯ
สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตูติฯ สยํ สมาทายาติ สามํ สมาทาย ฯ วตานีติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกูรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา…เป.… ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร …เป.… มนุโชติ – สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุฯ
อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺญสโตฺตติ สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ; ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ; คณโต คณํ คจฺฉติ; ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิํ คจฺฉติ; ปฎิปทาย ปฎิปทํ คจฺฉติ; มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติฯ สญฺญสโตฺตติ กามสญฺญาย พฺยาปาทสญฺญาย วิหิํสาสญฺญาย ทิฎฺฐิสญฺญาย สโตฺต วิสโตฺต อาสโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธฯ ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทเนฺต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว กามสญฺญาย พฺยาปาทสญฺญาย วิหิํสาสญฺญาย ทิฎฺฐิสญฺญาย สโตฺต วิสโตฺต อาสโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธติ – อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺญสโตฺตฯ
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติฯ วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ เวเทหีติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต, โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต, โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต, ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต, เลณคโต เลณปฺปโตฺต, สรณคโต สรณปฺปโตฺต, อภยคโต อภยปฺปโตฺต, อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต, อมตคโต อมตปฺปโตฺต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคูฯ สกฺกายทิฎฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิปตฺถิ (สี. สฺยา.) สุ. นิ. ๕๓๔] พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติฯ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํฯ สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ…เป.… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… สฬายตนปจฺจยา ผโสฺสติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ภวปจฺจยา ชาตีติ… ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ… ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิทํ ทุกฺขนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อยํ ทุกฺขสมุทโยติ… อยํ ทุกฺขนิโรโธติ… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม อาสวาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อยํ อาสวสมุทโยติ… อยํ อาสวนิโรโธติ… อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม ธมฺมา ปริเญฺญยฺยาติ… อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ… อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ … อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํฯ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํฯ ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ – วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํฯ
น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปโญฺญติ น สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ, น ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ, น คณโต คณํ คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิํ คจฺฉติ, น ปฎิปทาย ปฎิปทํ คจฺฉติ, น มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติฯ ภูริปโญฺญติ ภูริปโญฺญ มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปโญฺญฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สญฺญสโตฺต;
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปโญฺญ’’ติฯ
๒๘.
ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ตเมว ทสฺสิํ วิวฎํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยฯ
ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติฯ เสนา วุจฺจติ มารเสนาฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ มารเสนา, อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา วุจฺจติฯ
‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฎฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มโกฺข ถโมฺภ เต อฎฺฐโมฯ
‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลโทฺธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติฯ
‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติฯ
ยโต จตูหิ อริยมเคฺคหิ สพฺพา จ มารเสนา สเพฺพ จ ปฎิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, โส วุจฺจติ วิเสนิภูโตฯ โส ทิเฎฺฐ วิเสนิภูโต, สุเต วิเสนิภูโต, มุเต วิเสนิภูโต, วิญฺญาเต วิเสนิภูโตติ – ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาฯ
ตเมว ทสฺสิํ วิวฎํ จรนฺตนฺติฯ ตเมว สุทฺธทสฺสิํ วิสุทฺธทสฺสิํ ปริสุทฺธทสฺสิํ โวทาตทสฺสิํ ปริโยทาตทสฺสิํฯ อถ วา, สุทฺธทสฺสนํ วิสุทฺธทสฺสนํ ปริสุทฺธทสฺสนํ โวทาตทสฺสนํ ปริโยทาตทสฺสนํฯ วิวฎนฺติ ตณฺหาฉทนํ ทิฎฺฐิฉทนํ กิเลสฉทนํ ทุจฺจริตฉทนํ อวิชฺชาฉทนํฯ ตานิ ฉทนานิ วิวฎานิ โหนฺติ วิทฺธํสิตานิ อุคฺฆาฎิตานิ สมุคฺฆาฎิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ จรนฺตนฺติ จรนฺตํ วิจรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วเตฺตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – ตเมว ทสฺสิํ วิวฎํ จรนฺตํฯ
เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ ตสฺส ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา เกน ราเคน กเปฺปยฺย, เกน โทเสน กเปฺปยฺย, เกน โมเหน กเปฺปยฺย, เกน มาเนน กเปฺปยฺย, กาย ทิฎฺฐิยา กเปฺปยฺย, เกน อุทฺธเจฺจน กเปฺปยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย กเปฺปยฺย, เกหิ อนุสเยหิ กเปฺปยฺย – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กเปฺปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน กเปฺปยฺย วิกเปฺปยฺย วิกปฺปํ อาปเชฺชยฺยฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ตเมว ทสฺสิํ วิวฎํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยา’’ติฯ
๒๙.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;
อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเกฯ
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ เตสํ ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา น กเปฺปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพเตฺตนฺติ นาภินิพฺพเตฺตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ ฯ น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรฯ เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฎฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ, น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา, น ทิฎฺฐิธชา น ทิฎฺฐิเกตู น ทิฎฺฐาธิปเตยฺยา, น ตณฺหาย วา น ทิฎฺฐิยา วา ปริวาริตา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติฯ
อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺตีติ อจฺจนฺตสุทฺธิํ สํสารสุทฺธิํ อกิริยทิฎฺฐิํ สสฺสตวาทํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติฯ
อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติฯ คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคโนฺถ, พฺยาปาโท กายคโนฺถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคโนฺถ; ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคโนฺถ; อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลวตํ วา ปรามสนฺตีติ สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อตฺตโน ทิฎฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ กิํการณา วุจฺจติ อาทานคโนฺถ? เตหิ คเนฺถหิ รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ … อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารวฎฺฎํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ ตํการณา วุจฺจติ อาทานคโนฺถฯ วิสชฺชาติ คเนฺถ โวสชฺชิตฺวา วา – วิสชฺชฯ อถ วา คเนฺถ คธิเต คนฺถิเต พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โปฎยิตฺวา – [โผฎยิตฺวา (สฺยา.)] วิสชฺชฯ ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฎํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมว คเนฺถ โวสชฺชิตฺวา – วิสชฺชฯ อถ วา คเนฺถ คธิเต คนฺถิเต พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โปฎยิตฺวา วิสชฺชาติ – อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชฯ
อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเกติฯ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อาสํ น กุพฺพนฺตีติ อาสํ น กุพฺพนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพเตฺตนฺติ น อภินิพฺพเตฺตนฺติฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;
อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ
๓๐.
สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ;
น ราคราคี น วิราครโตฺต, ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ
สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตนฺติฯ สีมาติ จตโสฺส สีมาโย – สกฺกายทิฎฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฎฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ตเทกฎฺฐา จ กิเลสา – อยํ ปฐมา สีมาฯ โอฬาริกํ กามราคสโญฺญชนํ, ปฎิฆสโญฺญชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฎิฆานุสโย, ตเทกฎฺฐา จ กิเลสา – อยํ ทุติยา สีมาฯ อนุสหคตํ กามราคสโญฺญชนํ, ปฎิฆสโญฺญชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฎิฆานุสโย, ตเทกฎฺฐา จ กิเลสา – อยํ ตติยา สีมาฯ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา, มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย, ตเทกฎฺฐา จ กิเลสา – อยํ จตุตฺถา สีมาฯ ยโต จ จตูหิ อริยมเคฺคหิ อิมา จตโสฺส สีมาโย อติกฺกโนฺต โหติ สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺต, โส วุจฺจติ สีมาติโคฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ , สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ
ญตฺวาติ ปรจิตฺตญาเณน วา ญตฺวา ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ญตฺวาฯ ทิสฺวาติ มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา ทิพฺพจกฺขุนา วา ทิสฺวาฯ สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตนฺติฯ ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ [วิเสฎฺฐํ (สี. สฺยา.)] ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํฯ
น ราคราคี น วิราครโตฺตติฯ ราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ วิราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปาวจรอรูปาวจรสมาปตฺตีสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ น ราคราคี น วิราครโตฺตติ ยโต กามราโค จ รูปราโค จ อรูปราโค จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี.), อนภาวํคตา (สฺยา.)] อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ เอตฺตาวตา น ราคราคี น วิราครโตฺตฯ
ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ญตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ;
น ราคราคี น วิราครโตฺต, ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติฯ
สุทฺธฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทโส จตุโตฺถฯ
อถ ปรมฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๓๑.
ปรมนฺติ ทิฎฺฐีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อเญฺญ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวโตฺตฯ
ปรมนฺติ ทิฎฺฐีสุ ปริพฺพสาโนติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกาฯ เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกาฯ เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ [สํวสนฺติ (สฺยา.) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – ปรมนฺติ ทิฎฺฐีสุ ปริพฺพสาโนฯ
ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเกติฯ ยทนฺติ ยํฯ อุตฺตริํ กุรุเตติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ ธโมฺม สฺวากฺขาโต…, อยํ คโณ สุปฺปฎิปโนฺน…, อยํ ทิฎฺฐิ ภทฺทิกา…, อยํ ปฎิปทา สุปญฺญตฺตา…, อยํ มโคฺค นิยฺยานิโก’’ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตติฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร…เป.… มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเกฯ
หีนาติ อเญฺญ ตโต สพฺพมาหาติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สเพฺพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติฯ ‘‘โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธโมฺม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฎิปโนฺน, ทิฎฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฎิปทา น สุปญฺญตฺตา, มโคฺค น นิยฺยานิโก, นเตฺถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นเตฺถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – หีนาติ อเญฺญ ตโต สพฺพมาหฯ
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวโตฺตติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ วิวาทานีติ ทิฎฺฐิกลหานิ ทิฎฺฐิภณฺฑนานิ ทิฎฺฐิวิคฺคหานิ ทิฎฺฐิวิวาทานิ ทิฎฺฐิเมธคานิ จฯ อวีติวโตฺตติ อนติกฺกโนฺต อสมติกฺกโนฺต อวีติวโตฺตติ – ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวโตฺตฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปรมนฺติ ทิฎฺฐีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อเญฺญ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวโตฺต’’ติฯ
๓๒.
ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํฯ
ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาติฯ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฎฺฐิคตํฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฎฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฎฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฎฺฐิกา สาวกา โหนฺติฯ ตํทิฎฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ อยํ ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม ทิฎฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฎฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา; อยํ ทิฎฺฐิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา; อิมาย ทิฎฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ; อิมาย ทิฎฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามิ อายติํ ผลปาฎิกงฺขี โหติฯ อยํ ทิฎฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ, ทิฎฺฐสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ, สุตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ, สีลสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ, วตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ, มุตสุทฺธิยาปิ เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฎฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฎฺฐิโก สตฺถา โหติ ตํทิฎฺฐิกา สาวกา โหนฺติ…เป.… อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฎฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฎฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา…เป.… อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ มุตสุทฺธิยาปิ อิเม เทฺว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาฯ
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายาติฯ ตเทวาติ ตํ ทิฎฺฐิคตํฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สมุคฺคหายาติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายฯ
นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญนฺติฯ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญ’’นฺติฯ
๓๓.
ตํ วาปิ [จาปิ (สี.)] คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;
ตสฺมา หิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยฯ
ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘คโนฺถ เอโส, ลคฺคนํ เอตํ, พนฺธนํ เอตํ, ปลิโพโธ เอโส’’ติฯ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติฯ
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญนฺติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตฯ ปสฺสติ หีนมญฺญนฺติ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปนิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํฯ
ตสฺมา หิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฎฺฐํ วา ทิฎฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา สีลํ วา สีลสุทฺธิํ วา วตํ วา วตสุทฺธิํ วา น นิสฺสเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิเวเสยฺยาติ – ตสฺมา หิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;
ตสฺมา หิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา’’ติฯ
๓๔.
ทิฎฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มเญฺญถ วิเสสิ วาปิฯ
ทิฎฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปีติฯ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา, สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา , ทิฎฺฐิํ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย น อภินิพฺพเตฺตยฺยฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ทิฎฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย ญาเณน วา สีลวเตน วาปิฯ
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยาติฯ สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยฯ
หีโน น มเญฺญถ วิเสสิ วาปีติฯ หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ เสโยฺยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – หีโน น มเญฺญถ วิเสสิ วาปิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฎฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มเญฺญถ วิเสสิ วาปี’’ติฯ
๓๕.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยเตฺตสุ น วคฺคสารี, ทิฎฺฐิมฺปิ โส น ปเจฺจติ กิญฺจิฯ
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติฯ อตฺตํ ปหายาติ อตฺตทิฎฺฐิํ ปหายฯ อตฺตํ ปหายาติ คาหํ [อตฺตคาหํ (สี. ก.)] ปหายฯ อตฺตํ ปหายาติ ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตํ ปหายฯ อนุปาทิยาโนติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหมาโน อปรามาสมาโน อนภินิวิสมาโนติ – อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนฯ
ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรตีติ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฎฺฐินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ น อภินิพฺพเตฺตตีติ – ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติฯ
ส เว วิยเตฺตสุ น วคฺคสารีติ ส เว วิยเตฺตสุ ภิเนฺนสุ เทฺวชฺฌาปเนฺนสุ เทฺวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฎฺฐิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฎฺฐินิสฺสยํ นิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉเนฺตสุ โทสาคติํ คจฺฉเนฺตสุ โมหาคติํ คจฺฉเนฺตสุ ภยาคติํ คจฺฉเนฺตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ น โทสาคติํ คจฺฉติ น โมหาคติํ คจฺฉติ น ภยาคติํ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ส เว วิยเตฺตสุ น วคฺคสารีฯ
ทิฎฺฐิมฺปิ โส น ปเจฺจติ กิญฺจีติฯ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส กิญฺจิ ทิฎฺฐิคตํ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฎฺฐิมฺปิ โส น ปเจฺจติ กิญฺจิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยเตฺตสุ น วคฺคสารี, ทิฎฺฐิมฺปิ โส น ปเจฺจติ กิญฺจี’’ติฯ
๓๖.
ยสฺสูภยเนฺต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ
ยสฺสูภยเนฺต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อโนฺตติ [อนฺตาติ (สฺยา.)] ผโสฺส เอโก อโนฺต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อโนฺต; อตีโต เอโก อโนฺต, อนาคโต ทุติโย อโนฺต; สุขา เวทนา เอโก อโนฺต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อโนฺต; นามํ เอโก อโนฺต, รูปํ ทุติโย อโนฺต; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อโนฺต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อโนฺต; สกฺกาโย เอโก อโนฺต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อโนฺตฯ ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ
ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ อิธาติ สกตฺตภาโว, หุราติ ปรตฺตภาโว; อิธาติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, หุราติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิธาติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, หุราติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิธาติ มนุสฺสโลโก, หุราติ เทวโลโก ; อิธาติ กามธาตุ, หุราติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; อิธาติ กามธาตุ รูปธาตุฯ หุราติ อรูปธาตุฯ ยสฺสูภยเนฺต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติฯ ยสฺส อุโภ อเนฺต จ ภวาภวาย จ อิธ หุรญฺจ ปณิธิ ตณฺหา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺสูภยเนฺต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาฯ
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติฯ นิเวสนาติ เทฺว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฎฺฐินิเวสนา จ…เป.… อยํ ตณฺหานิเวสนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิเวสนาฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิฯ
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธเมฺมสูติ ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคเตสุฯ นิเจฺฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สมุคฺคหีตนฺติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฎฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺสูภยเนฺต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีต’’นฺติฯ
๓๗.
ตสฺสีธ ทิเฎฺฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยฯ
ตสฺสีธ ทิเฎฺฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญาติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ตสฺส ทิเฎฺฐ วา ทิฎฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สญฺญาปุพฺพงฺคมตา สญฺญาวิกปฺปเยยฺยตา สญฺญาวิคฺคเหน สญฺญาย อุฎฺฐปิตา สมุฎฺฐปิตา กปฺปิตา ปกปฺปิตา สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา, ทิฎฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺสีธ ทิเฎฺฐ ว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญาฯ
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยานนฺติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยานนฺติฯ ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยนฺตํ อคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิเวสนฺตนฺติ – ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยานํฯ
เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยาติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ ตสฺส ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา เกน ราเคน กเปฺปยฺย เกน โทเสน กเปฺปยฺย เกน โมเหน กเปฺปยฺย เกน มาเนน กเปฺปยฺย กาย ทิฎฺฐิยา กเปฺปยฺย เกน อุทฺธเจฺจน กเปฺปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กเปฺปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กเปฺปยฺย – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กเปฺปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน กเปฺปยฺย วิกเปฺปยฺย วิกปฺปํ อาปเชฺชยฺยฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺสีธ ทิเฎฺฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฎฺฐิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยา’’ติฯ
๓๘.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย, ปารงฺคโต น ปเจฺจติ ตาทีฯ
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จฯ กตโม ตณฺหากโปฺป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฎฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา [ทาสีทาสา (สฺยา. ก.)] อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฎฺฐสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหากโปฺปฯ กตโม ทิฎฺฐิกโปฺป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฎฺฐิ, ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตารํ ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (สี. สฺยา. ก.)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ เตสํ ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา น กเปฺปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพเตฺตนฺติ น อภินิพฺพเตฺตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติฯ
น ปุเรกฺขโรนฺตีติฯ ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรฯ เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฎฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฎฺฐิธชา น ทิฎฺฐิเกตู น ทิฎฺฐาธิปเตยฺยาฯ น ตณฺหาย วา น ทิฎฺฐิยา วา ปริวาเรตฺวา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติฯ
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเสติฯ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ เตสนฺติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํฯ น ปฎิจฺฉิตาเสติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น ปฎิจฺฉิตาเสฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น ปฎิจฺฉิตาเสติ – ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเสฯ
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺยติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ…เป.… อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา ฯ น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺยติฯ พฺราหฺมโณ สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา น ยายติ น นิยฺยติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺยฯ
ปารงฺคโต น ปเจฺจติ ตาทีติฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ โส ปารงฺคโต ปารปฺปโตฺต อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต [วิตฺถาโร] ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารงฺคโตฯ น ปเจฺจตีติ โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ อนาคามิมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ปารงฺคโต น ปเจฺจติฯ ตาทีติ อรหา ปญฺจหากาเรหิ ตาที – อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิเทฺทสา ตาทีฯ
กถํ อรหา อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุเกฺขปิ ตาทีฯ เอกเจฺจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] คเนฺธน ลิเมฺปยฺยุํ, เอกเจฺจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] วาสิยา ตเจฺฉยฺยุํ – อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฎิฆํ, อนุนยปฎิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิฆาติวีติวโตฺต อนุโรธวิโรธสมติกฺกโนฺตฯ เอวํ อรหา อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาทีฯ
กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราโค จโตฺต วโนฺต มุโตฺต ปหีโน ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฎินิสฺสฎฺฐาฯ เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาทีฯ
กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติโณฺณ ภโวฆํ ติโณฺณ ทิโฎฺฐฆํ ติโณฺณ อวิโชฺชฆํ ติโณฺณ สพฺพํ สํสารปถํ ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺติโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺต ฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาทีฯ
กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โกธา…เป.… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํฯ เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาทีฯ
กถํ อรหา ตํนิเทฺทสา ตาที? อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที; สทฺธาย สติ สโทฺธติ ตํนิเทฺทสา ตาที; วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที; สติยา สติ สติมาติ ตํนิเทฺทสา ตาที; สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโตติ ตํนิเทฺทสา ตาที; ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที; วิชฺชาย สติ เตวิโชฺชติ ตํนิเทฺทสา ตาที; อภิญฺญาย สติ ฉฬภิโญฺญติ ตํนิเทฺทสา ตาทีฯ เอวํ อรหา ตํนิเทฺทสา ตาทีติ – ปารงฺคโต น ปเจฺจติ ตาทีฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฎิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย, ปารงฺคโต น ปเจฺจติ ตาที’’ติฯ
ปรมฎฺฐกสุตฺตนิเทฺทโส ปญฺจโมฯ
อถ ชราสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๓๙.
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี.)] ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติฯ
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปเนฺน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฎฺฐนฺติ เย มรู;
น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิเตฺตหิ สํยุตา [สโมหิตา (สี. สฺยา. ก.)]ฯ
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฎฺฐมานสฺส วา อิธ;
สเพฺพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฎิสนฺธิกาฯ
‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ
‘‘อนิพฺพเตฺตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปเนฺนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ
‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉเนฺทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยาฯ
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุโญฺช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ ติฎฺฐนฺติ, อารเคฺค สาสปูปมาฯ
‘‘นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ, ภโงฺค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฎฺฐนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตาฯ
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติฯ
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพทฺธํ [อสฺสาสูปนิพนฺธํ (ก.)] ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา, สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลาฯ อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฎฺฐิตา อิเมฯ อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเมฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติฯ
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติฯ
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ
อปิ จ, จาตุมหาราชิกานํ [จาตุมฺมหาราชิกานํ (สี. สฺยา.)] เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฎฺฐิติกํ ชีวิตํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ…เป.… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฎฺฐิติกํ ชีวิตํฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนิโย สมฺปราโย, มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิโยฺยฯ
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโมฯ
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติฯ
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํฯ
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติฯ กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อพฺพุทกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ปสาขกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ชาตมโตฺตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, สูติฆเรปิ [ปสูติฆเร (สฺยา.), สูติกฆเร (ก.)] จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อทฺธมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เทฺวมาสิโกปิ…เป.… เตมาสิโกปิ… จตุมาสิโกปิ… ปญฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฉมาสิโกปิ… สตฺตมาสิโกปิ… อฎฺฐมาสิโกปิ… นวมาสิโกปิ… ทสมาสิโกปิ… สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เทฺววสฺสิโกปิ… ติวสฺสิโกปิ… จตุวสฺสิโกปิ… ปญฺจวสฺสิโกปิ … ฉวสฺสิโกปิ… สตฺตวสฺสิโกปิ… อฎฺฐวสฺสิโกปิ… นววสฺสิโกปิ… ทสวสฺสิโกปิ… วีสติวสฺสิโกปิ… ติํสวสฺสิโกปิ… จตฺตารีสวสฺสิโกปิ… ปญฺญาสวสฺสิโกปิ… สฎฺฐิวสฺสิโกปิ… สตฺตติวสฺสิโกปิ… อสีติวสฺสิโกปิ… นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติฯ
โย เจปิ อติจฺจ ชีวตีติฯ โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ, เทฺว วา วสฺสานิ ชีวติ, ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ, ปญฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ…เป.… ทส วา วสฺสานิ ชีวติ, วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ, ติํสํ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตารีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ – โย เจปิ อติจฺจ ชีวติฯ อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติฯ ยทา ชิโณฺณ โหติ วุโทฺธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปโตฺต ขณฺฑทโนฺต ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร [ขลิตํ สิโร (สี.)] วลินํ ติลกาหตคโตฺต วโงฺก โภโคฺค ทณฺฑปรายโน, โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นตฺถิ มรณมฺหา โมโกฺขฯ
‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี.)] ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํฯ
‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;
สเพฺพ เภทนปริยนฺตา, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํฯ
‘‘ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
สเพฺพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สเพฺพ มจฺจุปรายนาฯ
‘‘เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;
น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, ญาตี วา ปน ญาตเกฯ
‘‘เปกฺขตเญฺญว ญาตีนํ, ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถุ;
เอกเมโกว มจฺจานํ, โควโชฺฌ วิย นิยฺยติ;
เอวมพฺภาหโต โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จา’’ติฯ
อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี’’ติฯ
๔๐.
โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสฯ
โสจนฺติ ชนา มมายิเตติฯ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ มมายิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ โสจนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ โสจนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สโมฺมหํ อาปชฺชนฺตีติ – โสจนฺติ ชนา มมายิเตฯ
น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาติฯ เทฺว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฎฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปริคฺคโหฯ ตณฺหาปริคฺคโห อนิโจฺจ สงฺขโต ปฎิจฺจสมุปฺปโนฺน ขยธโมฺม วยธโมฺม วิราคธโมฺม นิโรธธโมฺม วิปริณามธโมฺมฯ ทิฎฺฐิปริคฺคโหปิ อนิโจฺจ สงฺขโต ปฎิจฺจสมุปฺปโนฺน ขยธโมฺม วยธโมฺม วิราคธโมฺม นิโรธธโมฺม วิปริณามธโมฺมฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสถ โน ตุเมฺห, ภิกฺขเว, ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิโจฺจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธโมฺม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภเนฺต’’ฯ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! อหมฺปิ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ, ยฺวายํ ปริคฺคโห นิโจฺจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธโมฺม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติฯ ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ น ลพฺภนฺตีติ – น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาฯ
วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติฯ นานาภาเว วินาภาเว อญฺญถาภาเว สเนฺต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเนฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อลํ, อานนฺท! มา โสจิ มา ปริเทวิฯ นนุ เอตํ, อานนฺท, มยา ปฎิกเจฺจว [ปฎิคเจฺจว (สี.)] อกฺขาตํ – ‘สเพฺพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อญฺญถาภาโวฯ ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา – ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ! เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามญฺญถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตี’’ติ – วินาภาวํ สนฺตเมวิทํฯ
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํฯ อิตีติ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมเตฺตสูติ – อิติ ทิสฺวาฯ นาคารมาวเสติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส’’ติฯ
๔๑.
มรเณนปิ ตํ ปหียติ [ปหิยฺยติ (ก.)] ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน [เอตํ ทิสฺวาน (สี. ก.)] ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโกฯ
มรเณนปิ ตํ ปหียตีติฯ มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุมรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิเกฺขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปเจฺฉโทฯ ตนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ ปหียตีติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ปุเพฺพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มโจฺจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลฯ
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จโนฺท, อตฺตํ คเมตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ
มรเณนปิ ตํ ปหียติฯ ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญตีติฯ ยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ ปุริโสติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร [โลกโวหาโร (สฺยา.)] นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ มมิทนฺติ มญฺญตีติ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ, ทิฎฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ, มานมญฺญนาย มญฺญติ, กิเลสมญฺญนาย มญฺญติ, ทุจฺจริตมญฺญนาย มญฺญติ, ปโยคมญฺญนาย มญฺญติ, วิปากมญฺญนาย มญฺญตีติ – ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติฯ
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตติฯ เอตํ อาทีนวํ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมเตฺตสูติ, เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตฯ
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโกฯ โส ภควนฺตํ มมายติ, ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา [พทฺธา (ก.) อิติวุ. ๑๐๘] ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยาฯ น จ เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยาฯ เต จ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’ฯ
‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธเมฺม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเตฯ
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธเมฺม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ฯ
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติฯ มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฎฺฐิมมตฺตํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย, น ตํนิโนฺน อสฺส น ตโปฺปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุโตฺต น ตทธิปเตโยฺยติ – น มมตฺตาย นเมถ มามโกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘มรเณนปิ ตํ ปหียติ, ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก’’ติฯ
๔๒.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฎิพุโทฺธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา.)] น ปสฺสติฯ
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺติฯ สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ – สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํฯ ปฎิพุโทฺธ ปุริโส น ปสฺสตีติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ, สูริยํ ปสฺสติ, มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ, สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ, หตฺถิํ ปสฺสติ, อสฺสํ ปสฺสติ, รถํ ปสฺสติ, ปตฺติํ ปสฺสติ, เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ, อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, วนรามเณยฺยกํ…เป.… ภูมิรามเณยฺยกํ… โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ; ปฎิพุโทฺธ น กิญฺจิ ปสฺสตีติ – ปฎิพุโทฺธ ปุริโส น ปสฺสติฯ
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฎิปาทนํฯ ปิยายิตํ ชนนฺติ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินิํ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา ญาติํ วา สาโลหิตํ วาติ – เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํฯ
เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตีติฯ เปโต วุจฺจติ มโตฯ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฎิลภตีติ – เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฎิพุโทฺธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี’’ติฯ
๔๓.
ทิฎฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ , [นามเมวา’วสิสฺสติ (สี. สฺยา.)] อเกฺขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโนฯ
ทิฎฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนาติฯ ทิฎฺฐาติ เย จกฺขุวิญฺญาณาภิสมฺภูตาฯ สุตาติ เย โสตวิญฺญาณาภิสมฺภูตา ฯ เต ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ – ทิฎฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนาฯ
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตีติฯ เยสนฺติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฎฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ นามนฺติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ ปวุจฺจตีติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติฯ
นามํเยวาวสิสฺสติ อเกฺขยฺยนฺติฯ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นามํเยวาวสิสฺสติฯ อเกฺขยฺยนฺติฯ อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ – นามํ เอวาวสิสฺสติ อเกฺขยฺยํฯ เปตสฺส ชนฺตุโนติฯ เปตสฺสาติ มตสฺส กาลงฺกตสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – เปตสฺส ชนฺตุโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฎฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ, อเกฺขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน’’ติฯ
๔๔.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ , น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนฯ
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตติฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อโนฺตโสโก อโนฺตปริโสโก อโนฺตทาโห อโนฺตปริทาโห [อโนฺตฑาโห อโนฺตปริฑาโห (สฺยา.)] เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ , กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ , ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ มมายิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ โสจนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ ปริเทวนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ; มมายิตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โสกํ น ชหนฺติ, ปริเทวํ น ชหนฺติ, มจฺฉริยํ น ชหนฺติ, เคธํ น ชหนฺติ นปฺปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺติํ กโรนฺติ น อนภาวํ คเมนฺตีติ – โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ นปฺปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตฯ
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมานา มมเตฺตสูติ – ตสฺมาฯ มุนโยติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ เตน ญาเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตาฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ปริคฺคโหติ เทฺว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฎฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปริคฺคโหฯ มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปริจฺจชิตฺวา ทิฎฺฐิปริคฺคหํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา อจริํสุ วิหริํสุ อิริยิํสุ วตฺติํสุ ปาลิํสุ ยปิํสุ ยาปิํสุฯ เขมทสฺสิโนติ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เขมทสฺสิโนติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ – ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ, น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน’’ติฯ
๔๕.
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยฯ
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโนติฯ ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา [เสขา (สี. สฺยา.)]ฯ อรหา ปติลีโนฯ กิํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา? เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฎนฺตา ปติวเฎฺฎนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา [สนฺนิรุเมฺภนฺตา (สี.)] สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฎนฺตา ปติวเฎฺฎนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, โสตทฺวาเร จิตฺตํ…เป.… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฎนฺตา ปติวเฎฺฎนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ ยถา กุกฺกุฎปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฎติ ปติวฎฺฎติ น สมฺปสาริยติ; เอวเมว ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฎนฺตา ปติวเฎฺฎนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ…เป.… โสตทฺวาเร จิตฺตํ… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฎนฺตา ปติวเฎฺฎนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ ตํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขาฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโนฯ
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทนฺติ – มโญฺจ ปีฐํ ภิสิ ตฎฺฎิกา จมฺมขโณฺฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายคนฺธฆายเนน… อสปฺปายรสสายเนน… อสปฺปายโผฎฺฐพฺพผุสเนน… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ วิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฎิเสวโตติ – ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํฯ
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติฯ สามคฺคิโยติ ติโสฺส สามคฺคิโย – คณสามคฺคี, ธมฺมสามคฺคี, อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีฯ กตมา คณสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สโมฺมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ – อยํ คณสามคฺคีฯ กตมา ธมฺมสามคฺคี? จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฎฺฐนฺติ วิมุจฺจนฺติ; น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท ปวิวาโท อตฺถิ – อยํ ธมฺมสามคฺคีฯ กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ; น เตสํ นิพฺพานธาตุยา [เตน (สี.)] อูนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปญฺญายติ – อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีฯ ภวเนติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ, ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ, เปตฺติวิสยิกานํ เปตฺติวิสโย ภวนํ, มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ, เทวานํ เทวโลโก ภวนนฺติฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติฯ ตเสฺสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปติรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ, โย เอวํ ปฎิจฺฉเนฺน นิรเย อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, เทวโลเก อตฺตานํ น ทเสฺสยฺยาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติฯ
๔๖.
สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ, ปเณฺณ วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ
สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโตติฯ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุเญฺจว รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฎฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อนิสฺสิโตติ ฯ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฎฺฐินิสฺสยํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… ธเมฺม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ … เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐํ… สุตํ… มุตํ… วิญฺญาตํ… สเพฺพ ธเมฺม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโตฯ
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติฯ ปิยาติ เทฺว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคเกฺขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตรา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ อปฺปิยาติ เทฺว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคเกฺขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยาฯ กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฎฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา อปฺปิยาฯ น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติฯ ‘‘อยํ เม สโตฺต ปิโย, อิเม จ สงฺขารา มนาปา’’ติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ; ‘‘อยํ เม สโตฺต อปฺปิโย, อิเม จ สงฺขารา อมนาปา’’ติ ปฎิฆวเสน อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ นาภินิพฺพเตฺตตีติ – น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํฯ
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปเณฺณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหเนฺต ขีณาสเวฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ
ปเณฺณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา วาริ ปทุมปตฺตํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหเนฺต ขีณาสเว ปริเทโว มจฺฉริยญฺจ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตา อปลิตฺตา อนุปลิตฺตาฯ โส จ ปุคฺคโล อรหโนฺต เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปเณฺณ วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ, ปเณฺณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี’’ติฯ
๔๗.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ [ทิฎฺฐสุเต มุเตสุ (สี.), ทิฎฺฐสุตํ มุเตสุ (สฺยา. ก.)] วาฯ
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรติฯ อุทพินฺทุ วุจฺจติ อุทกเถโวฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํฯ ยถา อุทพินฺทุ ปทุมปเตฺต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรฯ ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา วาริ ปทุมปุปฺผํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฎิปาทนํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ เลปาติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฎฺฐิเลปํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา ทิเฎฺฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วา’’ติฯ
๔๘.
โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วา;
นาเญฺญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ
โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธต จ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป.… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ, ราโค ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ
อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิยา มิจฺฉาทิฎฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จ, สมฺมาสงฺกเปฺปน มิจฺฉาสงฺกโปฺป ธุโต จ โธโต จ สโนฺธโต จ นิโทฺธโต จ, สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ… สมฺมากมฺมเนฺตน มิจฺฉากมฺมโนฺต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตญฺจ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ
อถ วา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ อรหา อิเมหิ โธเนหิ ธเมฺมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา อรหา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนฯ
โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ โธโน ทิฎฺฐํ น มญฺญติ, ทิฎฺฐสฺมิํ น มญฺญติ, ทิฎฺฐโต น มญฺญติ, ทิฎฺฐา เมติ น มญฺญติ; สุตํ น มญฺญติ, สุตสฺมิํ น มญฺญติ, สุตโต น มญฺญติ, สุตํ เมติ น มญฺญติ; มุตํ น มญฺญติ, มุตสฺมิํ น มญฺญติ, มุตโต น มญฺญติ, มุตํ เมติ น มญฺญติ; วิญฺญาตํ น มญฺญติ, วิญฺญาตสฺมิํ น มญฺญติ, วิญฺญาตโต น มญฺญติ, วิญฺญาตํ เมติ น มญฺญติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘อสฺมีติ, ภิกฺขเว, มญฺญิตเมตํ, อยมหมสฺมีติ มญฺญิตเมตํ, ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, น ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, รูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อรูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, สญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํฯ มญฺญิตํ [มญฺญิตํ หิ (สี.)], ภิกฺขเว, โรโค, มญฺญิตํ คโณฺฑ, มญฺญิตํ สลฺลํ, มญฺญิตํ อุปทฺทโวฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อมญฺญมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ, เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ – โธโน น หิ เตน มญฺญติ ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วาฯ
นาเญฺญน วิสุทฺธิมิจฺฉตีติฯ โธโน อเญฺญน อสุทฺธิมเคฺคน มิจฺฉาปฎิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ อญฺญตฺร อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปเตฺถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นาเญฺญน วิสุทฺธิมิจฺฉติฯ
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติฯ สเพฺพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ; อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ วิรโตฺต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตาฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติชรามรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฎฺฐสุตมุเตสุ วา;
นาเญฺญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี’’ติฯ
ชราสุตฺตนิเทฺทโส ฉโฎฺฐฯ
อถ ติสฺสเมเตฺตยฺยสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๔๙.
เมถุนมนุยุตฺตสฺส , [อิจฺจายสฺมา ติโสฺส เมเตฺตโยฺย]
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;
สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสฯ
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม คามธโมฺม วสลธโมฺม ทุฎฺฐุโลฺล โอทกนฺติโก รหโสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ; เอวเมวํ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติฯ เมถุนธเมฺม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตโปฺปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส ตทธิปเตยฺยสฺสาติ – เมถุนมนุยุตฺตสฺสฯ
อิจฺจายสฺมา ติโสฺส เมเตฺตโยฺยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ติโสฺสติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ เมเตฺตโยฺยติ ตสฺส เถรสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ติโสฺส เมเตฺตโยฺยฯ
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริสาติฯ วิฆาตนฺติ วิฆาตํ อุปฆาตํ ปีฬนํ ฆฎฺฎนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ [อุตฺตานิํ กโรหิ (ก.)] ปกาเสหิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สปฺปติสฺสวจนเมตํ มาริสาติ – วิฆาตํ พฺรูหิ มาริสฯ
สุตฺวาน ตว สาสนนฺติฯ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐิํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – สุตฺวาน ตว สาสนํฯ
วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติฯ วิเวโกติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อโพฺภกาสํ ปลาสปุญฺชํ , กาเยน วิวิโตฺต วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ , เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – อยํ กายวิเวโกฯ
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุเกฺขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฎิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฎฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฎฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิเตฺตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ – อยํ จิตฺตวิเวโกฯ
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ – อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฎฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ; จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปตฺตานํ; อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติฯ โส เถโร ปกติยา สิกฺขิตสิโกฺขฯ อปิ จ ธมฺมเทสนํ อุปาทาย ธมฺมเทสนํ สาเวโนฺต [ยาจโนฺต (สี. สฺยา.)] เอวมาห – วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติฯ
เตนาห เถโร ติสฺสเมเตฺตโยฺย –
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส , [อิจฺจายสฺมา ติโสฺส เมเตฺตโยฺย]
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;
สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเส’’ติฯ
๕๐.
เมถุนมนุยุตฺตสฺส , [เมเตฺตยฺยาติ ภควา]
มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;
มิจฺฉา จ ปฎิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมิํ อนาริยํฯ
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม คามธโมฺม วสลธโมฺม ทุฎฺฐุโลฺล โอทกนฺติโก รหโสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ; เอวเมวํ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติฯ เมถุนธเมฺม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตโปฺปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส ตทธิปเตยฺยสฺสาติ – เมถุนมนุยุตฺตสฺสฯ
เมเตฺตยฺยาติ ภควา ตํ เถรํ โคเตฺตน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ [ภคฺคกณฺฑโกติ (สี. สฺยา.)] ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ [อรเญฺญ วนปตฺถานิ (สี.)] ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สี. สฺยา.)] ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ [อภิญฺญาณานํ (สี.)] ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควาฯ ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – เมเตฺตยฺยาติ ภควาฯ
มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติฯ ทฺวีหิ การเณหิ สาสนํ มุสฺสติ – ปริยตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติ, ปฎิปตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติฯ กตมํ ปริยตฺติสาสนํ? ยํ ตสฺส ปริยาปุฎํ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ – อิทํ ปริยตฺติสาสนํฯ ตมฺปิ มุสฺสติ สมฺมุสฺสติ ปมุสฺสติ สมฺปมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติ – เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํฯ
กตมํ ปฎิปตฺติสาสนํ? สมฺมาปฎิปทา อนุโลมปฎิปทา อปจฺจนีกปฎิปทา อนฺวตฺถปฎิปทา ธมฺมานุธมฺมปฎิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค – อิทํ ปฎิปตฺติสาสนํฯ ตมฺปิ มุสฺสติ สมฺมุสฺสติ ปมุสฺสติ สมฺปมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติฯ เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํฯ
มิจฺฉา จ ปฎิปชฺชตีติฯ ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ , สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณตีติ – มิจฺฉา จ ปฎิปชฺชติฯ
เอตํ ตสฺมิํ อนาริยนฺติฯ เอตํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อนริยธโมฺม พาลธโมฺม มูฬฺหธโมฺม อญฺญาณธโมฺม อมราวิเกฺขปธโมฺม, ยทิทํ มิจฺฉาปฎิปทาติ – เอตํ ตสฺมิํ อนาริยํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, [เมเตฺตยฺยาติ ภควา]
มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;
มิจฺฉา จ ปฎิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมิํ อนาริย’’นฺติฯ
๕๑.
เอโก ปุเพฺพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนํฯ
เอโก ปุเพฺพ จริตฺวานาติฯ ทฺวีหิ การเณหิ เอโก ปุเพฺพ จริตฺวาน – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน วาฯ กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุเพฺพ จริตฺวาน? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุเพฺพ จริตฺวานฯ
กถํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอโก ปุเพฺพ จริตฺวาน? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอโก ปุเพฺพ จริตฺวานฯ
เมถุนํ โย นิเสวตีติฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม…เป.… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ เมถุนํ โย นิเสวตีติ ฯ โย อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ ปฎิเสวตีติ – เมถุนํ โย นิเสวติฯ
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเกติฯ ยานนฺติ หตฺถิยานํ อสฺสยานํ โคยานํ อชยานํ เมณฺฑยานํ โอฎฺฐยานํ ขรยานํ ภนฺตํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ, วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหติ, ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภญฺชติ, ปปาเตปิ ปปตติฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฎิภาโค อุปฺปถํ คณฺหาติ, มิจฺฉาทิฎฺฐิํ คณฺหาติ…เป.… มิจฺฉาสมาธิํ คณฺหาติฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฎิภาโค วิสมํ กายกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ วจีกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ มโนกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ ปาณาติปาตํ อภิรุหติ, วิสมํ อทินฺนาทานํ อภิรุหติ, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ อภิรุหติ, วิสมํ มุสาวาทํ อภิรุหติ, วิสมํ ปิสุณวาจํ อภิรุหติ, วิสมํ ผรุสวาจํ อภิรุหติ, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ อภิรุหติ , วิสมํ อภิชฺฌํ อภิรุหติ, วิสมํ พฺยาปาทํ อภิรุหติ, วิสมํ มิจฺฉาทิฎฺฐิํ อภิรุหติ, วิสเม สงฺขาเร อภิรุหติ, วิสเม ปญฺจ กามคุเณ อภิรุหติ, วิสเม นีวรเณ อภิรุหติฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภญฺชติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฎิภาโค นิรเย อตฺตานํ ภญฺชติ , ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ ภญฺชติ, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ ภญฺชติ, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ ภญฺชติ, เทวโลเก อตฺตานํ ภญฺชติฯ ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ ปปาเต ปปตติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฎิภาโค ชาติปปาตมฺปิ ปปตติ, ชราปปาตมฺปิ ปปตติ, พฺยาธิปปาตมฺปิ ปปตติ, มรณปปาตมฺปิ ปปตติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ปปตติฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเกติ – ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเกฯ
หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติฯ ปุถุชฺชนาติ เกนเฎฺฐน ปุถุชฺชนา? ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฎฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุโลฺลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฎฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา , ปุถุ นานาภิสงฺขาเร [นานาภิสงฺขาเรหิ (สฺยา.)] อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา [อโชฺฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฎิจฺฉนฺนา ปฎิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนาฯ หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติฯ ปุถุชฺชนํ หีนํ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ฉตุกฺกํ ปริตฺตนฺติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – หีนมาหุ ปุถุชฺชนํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอโก ปุเพฺพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชน’’นฺติฯ
๕๒.
ยโส กิตฺติ จ ยา ปุเพฺพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิเกฺขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเวฯ
ยโส กิตฺติ จ ยา ปุเพฺพ, หายเต วาปิ ตสฺส สาติฯ กตโม ยโส? อิเธกโจฺจ ปุเพฺพ สมณภาเว สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ – อยํ ยโสฯ กตมา กิตฺติ? อิเธกโจฺจ ปุเพฺพ สมณภาเว กิตฺติวณฺณคโต โหติ ปณฺฑิโต วิยโตฺต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฎิภาโน – สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺญิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อยํ กิตฺตีติ – ยโส กิตฺติ จ ยา ปุเพฺพฯ
หายเต วาปิ ตสฺส สาติฯ ตสฺส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติ ปริหายติ ปริธํสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – ยโส กิตฺติ จ ยา ปุเพฺพ หายเต วาปิ ตสฺส สาฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิเกฺขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติฯ เอตนฺติ ปุเพฺพ สมณภาเว ยโส กิตฺติ จ, อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ; เอตํ สมฺปตฺติํ วิปตฺติํฯ ทิสฺวาติ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ สิเกฺขถาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ขุทฺทโก สีลกฺขโนฺธ, มหโนฺต สีลกฺขโนฺธฯ สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ , อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม…เป.… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิเกฺขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเวติฯ เมถุนธมฺมสฺส ปหานาย วูปสมาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺยฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปสฺสโนฺต สิเกฺขยฺย, ปจฺจเวกฺขโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ อธิฎฺฐหโนฺต สิเกฺขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิเกฺขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต สิเกฺขยฺย, สติํ อุปฎฺฐเปโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ สมาทหโนฺต สิเกฺขยฺย, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต สิเกฺขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต สิเกฺขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา สิเกฺขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเวฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุเพฺพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิเกฺขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว’’ติฯ
๕๓.
สงฺกเปฺปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิโคฺฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธฯ
สงฺกเปฺปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายตีติฯ กามสงฺกเปฺปน พฺยาปาทสงฺกเปฺปน วิหิํสาสงฺกเปฺปน ทิฎฺฐิสงฺกเปฺปน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ปิหิโต กปโณ วิย มโนฺท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ [อวชฺฌายติ (สฺยา.)]ฯ ยถา อุลูโก รุกฺขสาขายํ มูสิกํ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา โกตฺถุ นทีตีเร มเจฺฉ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา พิฬาโร สนฺธิสมลสงฺกฎิเร มูสิกํ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา คทฺรโภ วหจฺฉิโนฺน สนฺธิสมลสงฺกฎิเร ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก กามสงฺกเปฺปน พฺยาปาทสงฺกเปฺปน วิหิํสาสงฺกเปฺปน ทิฎฺฐิสงฺกเปฺปน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ปิหิโต กปโณ วิย มโนฺท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายตีติ – สงฺกเปฺปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายติฯ
สุตฺวา ปเรสํ นิโคฺฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธติฯ ปเรสนฺติ อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฎฺฐา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ – ‘‘ตสฺส เต, อาวุโส, อลาภา, ตสฺส เต ทุลฺลทฺธํ, ยํ ตฺวํ เอวรูปํ อุฬารํ สตฺถารํ ลภิตฺวา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา เอวรูปํ อริยคณํ ลภิตฺวา หีนสฺส เมถุนธมฺมสฺส การณา พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวโตฺตสิฯ สทฺธาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ, หิรีปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ, โอตฺตปฺปมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ, วีริยมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ, สติปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ, ปญฺญาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสู’’ติฯ เตสํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐิํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา มงฺกุ โหติ, ปีฬิโต ฆฎฺฎิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติฯ ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฎิภาโคฯ โย โส วิพฺภนฺตโกติ – สุตฺวา ปเรสํ นิโคฺฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สงฺกเปฺปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิโคฺฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ’’ติฯ
๕๔.
อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหติ [สํคาหติ (ก.)] ฯ
อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโตติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ สตฺถานีติ ตีณิ สตฺถานิ – กายสตฺถํ, วจีสตฺถํ, มโนสตฺถํฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถํ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีสตฺถํ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนสตฺถํฯ ปรวาเทหิ โจทิโตติฯ อุปชฺฌาเยหิ วา อาจริเยหิ วา สมานุปชฺฌายเกหิ วา สมานาจริยเกหิ วา มิเตฺตหิ วา สนฺทิเฎฺฐหิ วา สมฺภเตฺตหิ วา สหาเยหิ วา โจทิโต สมฺปชานมุสา ภาสติฯ ‘‘อภิรโต อหํ, ภเนฺต, อโหสิํ ปพฺพชฺชายฯ มาตา เม โปเสตพฺพา, เตนมฺหิ วิพฺภโนฺต’’ติ ภณติ ฯ ‘‘ปิตา เม โปเสตโพฺพ , เตนมฺหิ วิพฺภโนฺต’’ติ ภณติฯ ‘‘ภาตา เม โปเสตโพฺพ… ภคินี เม โปเสตพฺพา… ปุโตฺต เม โปเสตโพฺพ… ธีตา เม โปเสตพฺพา… มิตฺตา เม โปเสตพฺพา… อมจฺจา เม โปเสตพฺพา… ญาตกา เม โปเสตพฺพา… สาโลหิตา เม โปเสตพฺพา, เตนมฺหิ วิพฺภโนฺต’’ติ ภณติฯ วจีสตฺถํ กโรติ สงฺกโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตตีติ – อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโตฯ
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธติฯ เอโส ตสฺส มหาเคโธ มหาวนํ มหาคหนํ มหากนฺตาโร มหาวิสโม มหากุฎิโล มหาปโงฺก มหาปลิโป มหาปลิโพโธ มหาพนฺธนํ, ยทิทํ สมฺปชานมุสาวาโทติ – เอส ขฺวสฺส มหาเคโธฯ
โมสวชฺชํ ปคาหตีติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกโจฺจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุโฎฺฐ – ‘‘เอหโมฺภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ‘‘ชานํ’’ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ
อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติฯ อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฎฺฐิํฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฎฺฐิํ, วินิธาย ขนฺติํ, วินิธาย รุจิํ, วินิธาย สญฺญํ, วินิธาย ภาวํฯ อิเมหิ อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวชฺชํ ปคาหตีติฯ โมสวชฺชํ ปคาหติ โอคาหติ อโชฺฌคาหติ ปวิสตีติ – โมสวชฺชํ ปคาหติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหตี’’ติฯ
๕๕.
ปณฺฑิโตติ สมญฺญาโต, เอกจฺจริยํ [เอกจริยํ (สี. สฺยา.)] อธิฎฺฐิโต;
ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺต, มโนฺทว ปริกิสฺสติฯ
ปณฺฑิโตติ สมญฺญาโตติฯ อิเธกโจฺจ ปุเพฺพ สมณภาเว กิตฺติ วณฺณคโต โหติ – ‘‘ปณฺฑิโต วิยโตฺต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฎิภาโน สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี’’ติ วา ฯ เอวํ ญาโต โหติ ปญฺญาโต สมญฺญาโต โหตีติ – ปณฺฑิโตติ สมญฺญาโตฯ
เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโตติฯ ทฺวีหิ การเณหิ เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโต – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน วาฯ กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโต? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา…เป.… เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโตฯ กถํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโต? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ…เป.… เอวํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโตติ – เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโตฯ
ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺตติฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม คามธโมฺม…เป.… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺตติฯ โส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนธเมฺม ยุโตฺต [ยุโตฺต สํยุโตฺต (สี.)] ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺตติ – ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺตฯ
มโนฺทว ปริกิสฺสตีติฯ กปโณ วิย มโนฺท วิย โมมูโห วิย กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติฯ ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติฯ ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวเตฺตหิปิ ตาเฬนฺติ, อทฺธทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ , กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปโชฺชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จิรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฎิจฺฉกมฺปิ (ก.)] กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรนฺติ, ตเตฺตนปิ เตเลน โอสิญฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติฯ
อถ วา กามตณฺหาย อภิภูโต ปริยาทินฺนจิโตฺต โภเค ปริเยสโนฺต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติ, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ปีฬิยมาโน ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตโกฺกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาลมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลิํ [กมลิํ (สฺยา.), ตํมลิํ (ก.)] คจฺฉติ, วงฺคํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฎํ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมิํ คจฺฉติ, ตมฺพปาณิํ คจฺฉติ, สุปฺปาทกํ คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฎฺฐํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ คจฺฉติ, ภงฺคณํ คจฺฉติ, สรมตํ คณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ , ปรมโยนํ [ปีนํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, วินกํ [นวกํ (สี.)] คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ, เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติฯ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติฯ
คเวสโนฺต น วินฺทติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติฯ
คเวสโนฺต วินฺทติ, ลทฺธาปิ อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติ – ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคี ทเหยฺยุํ, น อุทกํ วเหยฺย, น อปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’’นฺติฯ ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติฯ โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสตีติ – ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺต, มโนฺทว ปริกิสฺสติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปณฺฑิโตติ สมญฺญาโต, เอกจฺจริยํ อธิฎฺฐิโต;
ส จาปิ เมถุเน ยุโตฺต, มโนฺทว ปริกิสฺสตี’’ติฯ
๕๖.
เอตมาทีนวํ ญตฺวา, มุนิํ ปุพฺพาปเร อิธ;
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุนํฯ
เอตมาทีนวํ ญตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธาติฯ เอตนฺติ ปุเพฺพ สมณภาเว ยโส จ กิตฺติ จ, อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ; เอตํ สมฺปตฺติํ วิปตฺติญฺจฯ ญตฺวาติ ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธเมฺม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – เอตมาทีนวํ ญตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธฯ
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิราติฯ ทฺวีหิ การเณหิ เอกจฺจริยํ ทฬหํ กเรยฺย – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน วาฯ กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยฯ เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺยฯ
กถํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสเวยฺย อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คเจฺฉยฺย, เอโก ติเฎฺฐยฺย, เอโก นิสีเทยฺย, เอโก เสยฺยํ กเปฺปยฺย, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิเสยฺย, เอโก ปฎิกฺกเมยฺย, เอโก รโห นิสีเทยฺย, เอโก จงฺกมํ อธิเฎฺฐยฺย, เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยฯ เอวํ คณาววสฺสคฺคเฎฺฐน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติ – เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย, ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหํ สมาทาโน อสฺส, อวฎฺฐิตสมาทาโน อสฺส กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิราฯ
น นิเสเวถ เมถุนนฺติฯ เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม คามธโมฺม…เป.… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ เมถุนธมฺมํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปฎิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – น นิเสเวถ เมถุนํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ;
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุน’’นฺติฯ
๕๗.
วิเวกเญฺญว สิเกฺขถ, เอตํ อริยานมุตฺตมํ;
น เตน เสโฎฺฐ มเญฺญถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเกฯ
วิเวกเญฺญว สิเกฺขถาติฯ วิเวโกติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก…เป.… อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฎฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ สิกฺขาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ วิเวกเญฺญว สิเกฺขถาติ วิเวกเญฺญว สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – วิเวกเญฺญว สิเกฺขถฯ
เอตํ อริยานมุตฺตมนฺติฯ อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปเจฺจกพุทฺธา จฯ อริยานํ เอตํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ยทิทํ วิเวกจริยาติ – เอตํ อริยานมุตฺตมํฯ
น เตน เสโฎฺฐ มเญฺญถาติฯ กายวิเวกจริยาย อุนฺนติํ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถโทฺธ อสฺส ปตฺถโทฺธ ปคฺคหิตสิโรติ – เตน เสโฎฺฐ น มเญฺญถฯ
ส เว นิพฺพานสนฺติเกติฯ โส นิพฺพานสฺส สนฺติเก สามนฺตา อาสเนฺน อวิทูเร อุปกเฎฺฐติ – ส เว นิพฺพานสนฺติเกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วิเวกเญฺญว สิเกฺขถ, เอตํ อริยานมุตฺตมํ;
น เตน เสโฎฺฐ มเญฺญถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก’’ติฯ
๕๘.
ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาฯ
ริตฺตสฺส มุนิโน จรโตติฯ ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺส , กายทุจฺจริเตน ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺสฯ วจีทุจฺจริเตน…เป.… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มเกฺขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐเยฺยน… ถเมฺภน… สารเมฺภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺสฯ มุนิโนติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ จรโตติ จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – ริตฺตสฺส มุนิโน จรโตฯ
กาเมสุ อนเปกฺขิโนติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขมาโน จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฎินิสฺสฎฺฐกาโม, วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต [สีตีภูโต (สี.)] สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – กาเมสุ อนเปกฺขิโนฯ
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํ ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส ทิโฎฺฐฆํ ติณฺณสฺส อวิโชฺชฆํ ติณฺณสฺส สพฺพสงฺขารปถํ ติณฺณสฺส อุตฺติณฺณสฺส นิตฺติณฺณสฺส อติกฺกนฺตสฺส สมติกฺกนฺตสฺส วีติวตฺตสฺส ปารํ คตสฺส ปารํ ปตฺตสฺส อนฺตํ คตสฺส อนฺตํ ปตฺตสฺส โกฎิํ คตสฺส โกฎิํ ปตฺตสฺส ปริยนฺตํ คตสฺส ปริยนฺตํ ปตฺตสฺส โวสานํ คตสฺส โวสานํ ปตฺตสฺส ตาณํ คตสฺส ตาณํ ปตฺตสฺส เลณํ คตสฺส เลณํ ปตฺตสฺส สรณํ คตสฺส สรณํ ปตฺตสฺส อภยํ คตสฺส อภยํ ปตฺตสฺส อจฺจุตํ คตสฺส อจฺจุตํ ปตฺตสฺส อมตํ คตสฺส อมตํ ปตฺตสฺส นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติฯ ยถา อิณายิกา อานณฺยํ [อาณณฺยํ (อฎฺฐ.)] ปเตฺถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา อาพาธิกา อาโรคฺยํ ปเตฺถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา พนฺธนพทฺธา พนฺธนโมกฺขํ ปเตฺถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา ทาสา ภุชิสฺสํ ปเตฺถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทา [กนฺตารทฺธานปกฺขนฺตา (สี.), กนฺตารทฺธานปกฺขนฺนา (สฺยา.)] เขมนฺตภูมิํ ปเตฺถนฺติ ปิหยนฺติ; เอวเมวํ ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส…เป.… นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺตีติ – โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชา’’ติฯ
ติสฺสเมเตฺตยฺยสุตฺตนิเทฺทโส สตฺตโมฯ
อถ ปสูรสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๕๙.
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปเจฺจกสเจฺจสุ ปุถู นิวิฎฺฐาฯ
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺตีติฯ อิเธว สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก … อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติฯ
นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหูติฯ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สเพฺพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติฯ ‘‘โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธโมฺม น สฺวากฺขาโต , คโณ น สุปฺปฎิปโนฺน, ทิฎฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฎิปทา น สุปญฺญตฺตา , มโคฺค น นิยฺยานิโก, นเตฺถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ – เอวมาหํสุ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุฯ
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาติฯ ยํ นิสฺสิตาติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา [ปติฎฺฐิตา (สี.), สนฺนิสฺสิตา (สฺยา.)] อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สุภํ วทานาติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา [ธีรวาทา (สฺยา.)] ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาฯ
ปเจฺจกสเจฺจสุ ปุถู นิวิฎฺฐาติฯ ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ปเจฺจกสเจฺจสุ นิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ปเจฺจกสเจฺจสุ ปุถู นิวิฎฺฐาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปเจฺจกสเจฺจสุ ปุถู นิวิฎฺฐา’’ติฯ
๖๐.
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานาฯ
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหาติฯ เต วาทกามาติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตาฯ ปริสํ วิคยฺหาติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อโชฺฌคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ – เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหฯ
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญนฺติฯ มิถูติ เทฺว ชนา เทฺว กลหการกา เทฺว ภณฺฑนการกา เทฺว ภสฺสการกา เทฺว วิวาทการกา เทฺว อธิกรณการกา เทฺว วาทิโน เทฺว สลฺลาปกา; เต อญฺญมญฺญํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํฯ
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชนฺติฯ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํฯ อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ วทนฺติ, กลหํ วทนฺติ, ภณฺฑนํ วทนฺติ, วิคฺคหํ วทนฺติ, วิวาทํ วทนฺติ, เมธคํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํฯ
ปสํสกามา กุสลาวทานาติฯ ปสํสกามาติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตาฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปสํสกามา กุสลาวทานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา’’ติฯ
๖๑.
ยุโตฺต กถายํ ปริสาย มเชฺฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีฯ
ยุโตฺต กถายํ ปริสาย มเชฺฌติฯ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มเชฺฌ อตฺตโน กถายํ ยุโตฺต ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺต สมฺปยุโตฺต กเถตุนฺติ – ยุโตฺต กถายํ ปริสาย มเชฺฌฯ
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติฯ ปสํสมิจฺฉนฺติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริยํ อิจฺฉโนฺต สาทิยโนฺต ปตฺถยโนฺต ปิหยโนฺต อภิชปฺปโนฺตฯ วินิฆาติ โหตีติ ปุเพฺพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติฯ ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฎิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฎิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ [อาเวธิยํ (สฺยา.)] กริสฺสามิ, กถํ นิเพฺพฐิยํ [นิเพฺพธิยํ (สฺยา. ก.)] กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามี’’ติ, เอวํ ปุเพฺพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ – ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติฯ
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตีติฯ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา [ปาสนิกา (สฺยา.)], เต อปหรนฺติฯ ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อโตฺถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฎิกมฺมํ เต ทุกฺกฎํ, วิเสโส เต อกโต, ปฎิวิเสโส เต ทุกฺกโฎ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิเพฺพฐิยา เต ทุกฺกฎา , เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฎํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ อปหรนฺติฯ อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตีติ ฯ อปาหตสฺมิํ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฎฺฎิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติฯ
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติฯ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฎฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติฯ รนฺธเมสีติ วิรนฺธเมสี อปรทฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยุโตฺต กถายํ ปริสาย มเชฺฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี’’ติฯ
๖๒.
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส [ปญฺหวิมํสกา เย (สฺยา.)] ;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติฯ
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหูติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุฯ
อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเสติฯ เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติฯ ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อโตฺถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฎิกมฺมํ เต ทุกฺกฎํ, วิเสโส เต อกโต, ปฎิวิเสโส เต ทุกฺกโฎ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิเพฺพฐิยา เต ทุกฺกฎา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฎํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ, อปหรนฺตีติ – อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเสฯ
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโทติฯ ปริเทวตีติ ‘‘อญฺญํ มยา อาวชฺชิตํ อญฺญํ จินฺติตํ อญฺญํ อุปธาริตํ, อญฺญํ อุปลกฺขิตํ โส มหาปโกฺข มหาปริโส มหาปริวาโร; ปริสา จายํ วคฺคา, น สมคฺคา; สมคฺคาย ปริสาย เหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภญฺชิสฺสามี’’ติ, ยา เอวรูปา [โย เอวรูโป (สฺยา.)] วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – ปริเทวติฯ โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติ โสจติ ‘‘มยฺหํ ปราชโย’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ยโส’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อยโส’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ปสํสา’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ นินฺทา’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส สุข’’นฺติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ ทุกฺข’’นฺติ โสจติ, ‘‘โส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สโมฺมหํ อาปชฺชตีติ – ปริเทวติ โสจติฯ หีนวาโทติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูรวาโทติ – ปริเทวติ โสจติ หีนวาโทฯ
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติฯ โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติฯ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติฯ อถ วา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติฯ เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติฯ อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี’’ติฯ
๖๓.
เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาฯ
เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตาติฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนาฯ เอเต ทิฎฺฐิกลหา ทิฎฺฐิภณฺฑนา ทิฎฺฐิวิคฺคหา ทิฎฺฐิวิวาทา ทิฎฺฐิเมธคา สมเณสุ ชาตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ – เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตาฯ
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติฯ ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํสา โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฎฺฐานิฎฺฐํ โหติ, อนุนยปฎิฆํ โหติ, อุคฺฆาติตนิคฺฆาติตํ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ, ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุเกฺขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, โสมนเสฺสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนเสฺสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, อุนฺนติยา [อุณฺณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โอนติยา [โอณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ – เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฎฺฐิกลเหสุ ทิฎฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฎฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฎฺฐิวิวาเทสุ ทิฎฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติฯ กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํฯ อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ น กเรยฺย, กลหํ น กเรยฺย, ภณฺฑนํ น กเรยฺย, วิคฺคหํ น กเรยฺย, วิวาทํ น กเรยฺย, เมธคํ น กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปยุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํฯ
น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติฯ ปสํสลาภา อโญฺญ อโตฺถ นตฺถิ อตฺตโตฺถ วา ปรโตฺถ วา อุภยโตฺถ วา ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ, สมฺปรายิโก วา อโตฺถ, อุตฺตาโน วา อโตฺถ , คมฺภีโร วา อโตฺถ, คูโฬฺห วา อโตฺถ, ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ, เนโยฺย วา อโตฺถ, นีโต วา อโตฺถ, อนวโชฺช วา อโตฺถ, นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ, โวทาโน วา อโตฺถ, ปรมโตฺถ วา อโตฺถ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ – น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติฯ
๖๔.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มเชฺฌ;
โส [โส ตํ (สี.)] หสฺสตี อุนฺนมตี [อุณฺณมตี (สฺยา. ก.)] จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุฯ
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตีติฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ – ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติฯ
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มเชฺฌติฯ ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มเชฺฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ – อกฺขาย วาทํ ปริสาย มเชฺฌฯ
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติฯ โส เตน ชยเตฺถน ตุโฎฺฐ โหติ หโฎฺฐ ปหโฎฺฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกโปฺปฯ อถ วา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโนฯ โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ โส เตน ชยเตฺถน อุนฺนโต โหติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนฯ
ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหูติฯ ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวาฯ ยถา มโน อหูติ ยถา มโน อหุ, ยถา จิโตฺต อหุ, ยถา สงฺกโปฺป อหุ, ยถา วิญฺญาโณ อหูติ – ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มเชฺฌ;
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู’’ติฯ
๖๕.
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมีติฯ ยา อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – ยา อุนฺนติฯ สาสฺส วิฆาตภูมีติ สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุปฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฎฺฎนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ – ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิฯ
มานาติมานํ วทเต ปเนโสติฯ โส ปุคฺคโล มานญฺจ วทติ อติมานญฺจ วทตีติ – มานาติมานํ วทเต ปเนโสฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฎฺฐิกลเหสุ ทิฎฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฎฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฎฺฐิวิวาเทสุ ทิฎฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ น วิวาทเยถาติ น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปยุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถฯ
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ทิฎฺฐิกลเหน ทิฎฺฐิภณฺฑเนน ทิฎฺฐิวิคฺคเหน ทิฎฺฐิวิวาเทน ทิฎฺฐิเมธเคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี’’ติฯ
๖๖.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุโฎฺฐ, อภิคชฺชเมติ ปฎิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุเพฺพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายฯ
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุโฎฺฐติฯ สูโรติ สูโร วีโร วิกฺกโนฺต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายีฯ ราชขาทาย ปุโฎฺฐติ ราชขาทนีเยน ราชโภชนีเยน ปุโฎฺฐ โปสิโต อปาทิโต วฑฺฒิโตติ – สูโร ยถา ราชขาทาย ปุโฎฺฐฯ
อภิคชฺชเมติ ปฎิสูรมิจฺฉนฺติฯ โส คชฺชโนฺต อุคฺคชฺชโนฺต อภิคชฺชโนฺต เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ ปฎิสูรํ ปฎิปุริสํ ปฎิสตฺตุํ ปฎิมลฺลํ อิจฺฉโนฺต สาทิยโนฺต ปตฺถยโนฺต ปิหยโนฺต อภิชปฺปโนฺตติ – อภิคชฺชเมติ ปฎิสูรมิจฺฉํฯ
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูราติฯ เยเนว โส ทิฎฺฐิคติโก เตน ปเลหิ, เตน วช, เตน คจฺฉ, เตน อติกฺกม, โส ตุยฺหํ ปฎิสูโร ปฎิปุริโส ปฎิสตฺตุ ปฎิมโลฺลติ – เยเนว โส เตน ปเลหิ สูรฯ
ปุเพฺพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติฯ ปุเพฺพว โพธิยา มูเล เย ปฎิเสนิกรา กิเลสา ปฎิโลมกรา ปฎิกณฺฑกกรา ปฎิปกฺขกรา เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ ยทิทํ ยุธายาติ ยทิทํ ยุทฺธตฺถาย กลหตฺถาย ภณฺฑนตฺถาย วิคฺคหตฺถาย วิวาทตฺถาย เมธคตฺถายาติ – ปุเพฺพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สูโร ยถา ราชขาทาย ปุโฎฺฐ, อภิคชฺชเมติ ปฎิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุเพฺพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา’’ติฯ
๖๗.
เย ทิฎฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฎิเสนิกตฺตาฯ
เย ทิฎฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เย ทฺวาสฎฺฐิทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ คเหตฺวา คณฺหิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ กลหํ กโรนฺติ ภณฺฑนํ กโรนฺติ ‘วิคฺคหํ กโรนฺติ วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฎิปโนฺน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฎิปโนฺน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เย ทิฎฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฎิเสนิกตฺตาติฯ เต ตฺวํ ทิฎฺฐิคติเก วทสฺสุ วาเทน วาทํ, นิคฺคเหน นิคฺคหํ, ปฎิกเมฺมน ปฎิกมฺมํ, วิเสเสน วิเสสํ, ปฎิวิเสเสน ปฎิวิเสสํ, อาเวฐิยาย อาเวฐิยํ, นิเพฺพฐิยาย นิเพฺพฐิยํ, เฉเทน เฉทํ, มณฺฑเลน มณฺฑลํ, เต ตุยฺหํ ปฎิสูรา ปฎิปุริสา ปฎิสตฺตู ปฎิมลฺลาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิฯ วาทมฺหิ ชาเต ปฎิเสนิกตฺตาติฯ วาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพเตฺต อภินิพฺพเตฺต ปาตุภูเตเยว ปฎิเสนิกตฺตา [ปฎิเสนิกตา (ก.), เอวํ เสเสสุ ตีสุ ปเทสุปิ] ปฎิโลมกตฺตา ปฎิภณฺฑกตฺตา ปฎิปกฺขกตฺตา กลหํ กเรยฺยุํ ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ วิคฺคหํ กเรยฺยุํ วิวาทํ กเรยฺยุํ เมธคํ กเรยฺยุํ, เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ วาทมฺหิ ชาเต ปฎิเสนิกตฺตาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เย ทิฎฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฎิเสนิกตฺตา’’ติฯ
๖๘.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฎฺฐีหิ ทิฎฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺตีติฯ เสนา วุจฺจติ มารเสนาฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, โลโภ มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป.…;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติฯ
ยโต จตูหิ อริยมเคฺคหิ สพฺพา จ มารเสนา สเพฺพ จ ปฎิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจติ วิเสนิกตฺวาติฯ เยติ อรหโนฺต ขีณาสวาฯ จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติฯ
ทิฎฺฐีหิ ทิฎฺฐิํ อวิรุชฺฌมานาติฯ เยสํ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เต ทิฎฺฐีหิ ทิฎฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา อปฺปฎิวิรุชฺฌมานา อปฺปหียมานา อปฺปฎิหญฺญมานา อปฺปฎิหตมานาติ – ทิฎฺฐีหิ ทิฎฺฐิํ อวิรุชฺฌมานาฯ
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูราติฯ เตสุ อรหเนฺตสุ ขีณาสเวสุ กิํ ลเภถ ปฎิสูรํ ปฎิปุริสํ ปฎิสตฺตุํ ปฎิมลฺลนฺติ – เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูรฯ
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติฯ เยสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฎฺฐีหิ ทิฎฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติฯ
๖๙.
อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, [ปวิตกฺกมาคม (สี.), สวิตกฺกมาคมา (ก.)] มนสา ทิฎฺฐิคตานิ จินฺตยโนฺต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวฯ
อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ ปวิตกฺกมาคมาติ ตเกฺกโนฺต วิตเกฺกโนฺต สงฺกเปฺปโนฺต ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฎิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฎิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิเพฺพฐิยํ กริสฺสามิ , กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามิ’’ เอวํ ตเกฺกโนฺต วิตเกฺกโนฺต สงฺกเปฺปโนฺต อาคโตสิ อุปคโตสิ สมฺปโตฺตสิ มยา สทฺธิํ สมาคโตสีติ – อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาฯ
มนสา ทิฎฺฐิคตานิ จินฺตยโนฺตติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ จิเตฺตน ทิฎฺฐิํ จิเนฺตโนฺต วิจิเนฺตโนฺต ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาติ – มนสา ทิฎฺฐิคตานิ จินฺตยโนฺตฯ
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติฯ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สโนฺธตญฺจ นิโทฺธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิยา มิจฺฉาทิฎฺฐิ… สมฺมาสงฺกเปฺปน มิจฺฉาสงฺกโปฺป…เป.… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ อถ วา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สโนฺธตา จ นิโทฺธตา จฯ ภควา อิเมหิ โธเนเยฺยหิ ธเมฺมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ภควา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนติฯ
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติฯ ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฎิพโล โธเนน พุเทฺธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากเจฺฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตฯ โส หิ ภควา อโคฺค จ เสโฎฺฐ จ วิสิโฎฺฐ จ ปาโมโกฺข จ อุตฺตโม จ ปวโร จฯ ยถา สโส น ปฎิพโล มเตฺตน มาตเงฺคน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา โกตฺถุโก น ปฎิพโล สีเหน มิครญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา วจฺฉโก ตรุณโก เธนุปโก น ปฎิพโล อุสเภน จลกกุนา [พลกฺกกุนา (สฺยา.)] สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ธโงฺก น ปฎิพโล ครุเฬน เวนเตเยฺยน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา จณฺฑาโล น ปฎิพโล รญฺญา จกฺกวตฺตินา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ปํสุปิสาจโก น ปฎิพโล อิเนฺทน เทวรญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; เอวเมว ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฎิพโล โธเนน พุเทฺธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากเจฺฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีนปโญฺญ นิหีนปโญฺญ โอมกปโญฺญ ลามกปโญฺญ ฉตุกฺกปโญฺญ ปริตฺตปโญฺญฯ โส หิ ภควา มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญ, ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฎิสมฺภิโท, จตุเวสารชฺชปฺปโตฺต ทสพลธารี, ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชโญฺญ ปุริสโธรโยฺห, อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวา, เนตา วิเนตา อนุเนตา, ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปเกฺขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นิเนฺนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต; นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา.)] ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สเพฺพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํฯ อตฺตโตฺถ วา ปรโตฺถ วา อุภยโตฺถ วา ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ, สมฺปรายิโก วา อโตฺถ, อุตฺตาโน วา อโตฺถ, คมฺภีโร วา อโตฺถ, คูโฬฺห วา อโตฺถ, ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ, เนโยฺย วา อโตฺถ, นีโต วา อโตฺถ, อนวโชฺช วา อโตฺถ, นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ, โวทาโน วา อโตฺถ, ปรมโตฺถ วา อโตฺถ, สพฺพํ ตํ อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ , สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปเนฺน อปฺปฎิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ , ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฎลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฎฺฐิมํ สมุคฺคปฎลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฎลํ เหฎฺฐิมํ นาติวตฺตติ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน; ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมา สพฺพธเมฺมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ
สเพฺพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฎิพทฺธา อากงฺขปฎิพทฺธา มนสิการปฎิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฎิพทฺธาฯ สพฺพสเตฺตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, สเพฺพสญฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺติํ ชานาติฯ อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภเพฺพ สเตฺต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อโนฺตมหาสมุเทฺท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ ฯ พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฎฺฐติเยวฯ
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปาฯ โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (ก.)] มเญฺญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฎฺฐิคตานิ ฯ เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฎฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จฯ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ – โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฎฺฐิคตานิ จินฺตยโนฺต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว’’ติฯ
ปสูรสุตฺตนิเทฺทโส อฎฺฐโมฯ
อถ มาคณฺฑิยสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๗๐.
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉโนฺท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิเจฺฉฯ
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉโนฺท อปิ เมถุนสฺมินฺติฯ ตณฺหญฺจ อรติญฺจ รคญฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธเมฺม ฉโนฺท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ นาโหสิ ฉโนฺท อปิ เมถุนสฺมิํฯ
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิเจฺฉติฯ กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฎฺฐิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฎิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิเจฺฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิเจฺฉฯ อนจฺฉริยเญฺจตํ มนุโสฺส ทิเพฺพ กาเม ปตฺถยโนฺต มานุสเก กาเม น อิเจฺฉยฺย, มานุสเก วา กาเม ปตฺถยโนฺต ทิเพฺพ กาเม น อิเจฺฉยฺยฯ ยํ ตฺวํ อุโภปิ น อิจฺฉสิ น สาทิยสิ น ปเตฺถสิ น ปิเหสิ นาภิชปฺปสิ, กิํ เต ทสฺสนํ, กตมาย ตฺวํ ทิฎฺฐิยา สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉตีติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉโนฺท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิเจฺฉ’’ติฯ
๗๑.
เอตาทิสํ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นาริํ นริเนฺทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฎฺฐิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ, ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสํฯ
๗๒.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ [มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา.)] ภควา]
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตีติฯ อิทํ วทามีติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฎฺฐิคตํ วทามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ น ตสฺส โหตีติ น มยฺหํ โหติ, ‘‘เอตฺตาวตา วทามี’’ติ น ตสฺส โหตีติ – อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธเมฺมสูติ ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคเตสุฯ นิเจฺฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฎฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ
ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายาติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิคตเมตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สโมฺพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา ‘‘อสสฺสโต โลโก, อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิคตเมตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สโมฺพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา อิมา ทิฎฺฐิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฎฺฐา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา อิมา ทิฎฺฐิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อถ วา อิมา ทิฎฺฐิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติฯ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสนฺติฯ อชฺฌตฺตสนฺติํ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส … ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส … มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฎิปสฺสทฺธิํ สนฺติํฯ ปจินนฺติ ปจินโนฺต วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต ตุลยโนฺต ตีรยโนฺต วิภาวยโนฺต วิภูตํ กโรโนฺต, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปจินโนฺต วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต ตุลยโนฺต ตีรยโนฺต วิภาวยโนฺต วิภูตํ กโรโนฺต, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปจินโนฺต วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปจินโนฺต วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต ตุลยโนฺต ตีรยโนฺต วิภาวยโนฺต วิภูตํ กโรโนฺตฯ อทสฺสนฺติ อทสฺสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฎิวิชฺฌินฺติ – อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฎฺฐีสุ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺส’’นฺติฯ
๗๓.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํฯ
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานีติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ทิฎฺฐิวินิจฺฉยาฯ ปกปฺปิตานีติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ ปกปฺปิตา ฯ อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฎิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติปิ ปกปฺปิตาติ – วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิฯ
อิติ มาคณฺฑิโยติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร – อิติ มาคณฺฑิโยติฯ
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺติฯ เต เวติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติฯ อนุคฺคหายาติ ทิฎฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสโนฺต ทิฎฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํฯ
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺติฯ กถํ นูติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กิํ นุ โข กถํ นุ โขติ – กถํ นุฯ ธีเรหีติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปญฺญวเนฺตหิ [ปญฺญาวเนฺตหิ (สี. สฺยา.)] พุทฺธิมเนฺตหิ ญาณีหิ วิภาวีหิ เมธาวีหิฯ ปเวทิตนฺติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฎฺฐปิตํ วิวฎํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํฯ
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ต’’นฺติฯ
๗๔.
น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สโนฺต อนิสฺสาย ภวํ น ชเปฺปฯ
น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ ทิเฎฺฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฎฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฎฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฎฺฐิ – อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฎฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฎานํ [สุกฎทุกฺกฎานํ (สี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฎิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ; สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปรโต โฆโส, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ; ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกญาณํ [กมฺมสฺสกตํ ญาณํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ (สี. ก.) ญาณวิภเงฺคปิ], อภิญฺญาญาณํ, สมาปตฺติญาณํ; สีลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปาติโมกฺขสํวโร; วตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – อฎฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺค, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติฯ
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ ฯ นาปิ สมฺมาทิฎฺฐิมเตฺตน, นาปิ สวนมเตฺตน, นาปิ ญาณมเตฺตน, นาปิ สีลมเตฺตน, นาปิ วตมเตฺตน อชฺฌตฺตสนฺติํ ปโตฺต โหติ, นาปิ วินา เอเตหิ ธเมฺมหิ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณาติฯ อปิ จ สมฺภารา อิเม ธมฺมา โหนฺติ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณิตุํ อธิคนฺตุํ ผสฺสิตุํ สจฺฉิกาตุนฺติ – อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนฯ
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติฯ เอเตติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธเมฺมสุ อตมฺมยตา [อกมฺมยตา (สี. ก.)] อิจฺฉิตพฺพา, ยโต กณฺหปกฺขิยา ธมฺมา สมุคฺฆาตปหาเนน ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เตธาตุเกสุ จ กุสเลสุ ธเมฺมสุ อตมฺมยตา โหติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฎฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ
ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ
สโนฺต อนิสฺสาย ภวํ น ชเปฺปติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส สมิตตฺตา สโนฺต, โมหสฺส สมิตตฺตา สโนฺต , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ – สโนฺตฯ
อนิสฺสายาติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฎฺฐินิสฺสยํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสาย, โสตํ อนิสฺสาย, ฆานํ อนิสฺสาย, ชิวฺหํ อนิสฺสาย, กายํ อนิสฺสาย, มนํ อนิสฺสาย, รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อนิสฺสาย อคฺคณฺหิตฺวา อปรามสิตฺวา อนภินิวิสิตฺวาติ – สโนฺต อนิสฺสายฯ ภวํ น ชเปฺปติ กามภวํ น ชเปฺปยฺย, รูปภวํ น ชเปฺปยฺย, อรูปภวํ น ชเปฺปยฺย นปฺปชเปฺปยฺย น อภิชเปฺปยฺยาติ – สโนฺต อนิสฺสาย ภวํ น ชเปฺปฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สโนฺต อนิสฺสาย ภวํ น ชเปฺป’’ติฯ
๗๕.
โน เจ กิร ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิํฯ
โน เจ กิร ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ ทิฎฺฐิยาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ทิฎฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ , มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – โน เจ กิร ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ
อิติ มาคณฺฑิโยติ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อิติ มาคณฺฑิโยฯ
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฎฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สโกฺกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สโกฺกสิ เอกํเสน ปฎิกฺขิปิตุนฺติ – อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนฯ
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมนฺติฯ โมมูหธโมฺม อยํ ตุยฺหํ พาลธโมฺม มูฬฺหธโมฺม อญฺญาณธโมฺม อมราวิเกฺขปธโมฺมติ เอวํ มญฺญามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฎิวิชานามิ เอวํ ปฎิวิชฺฌามีติ – มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํฯ
ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธินฺติฯ สุทฺธิทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติ; ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติ; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺตีติ – ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิํฯ
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โน เจ กิร ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฎฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิ’’นฺติฯ
๗๖.
ทิฎฺฐิญฺจ [ทิฎฺฐีสุ (สี. สฺยา. ก.)] นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา [สโมหมาคา (ก.)] ;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิฯ
ทิฎฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนติฯ มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฎฺฐิํ นิสฺสาย ทิฎฺฐิํ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ นิสฺสาย พนฺธนํ ปุจฺฉติ, ปลิโพธํ นิสฺสาย ปลิโพธํ ปุจฺฉติฯ อนุปุจฺฉมาโนติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ – ทิฎฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนฯ
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาติฯ ยา สา ทิฎฺฐิ ตยา คหิตา ปรามฎฺฐา อภินิวิฎฺฐา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฎฺฐิยา มูโฬฺหสิ ปมูโฬฺหสิ สมฺมูโฬฺหสิ โมหํ อาคโตสิ ปโมหํ อาคโตสิ สโมฺมหํ อาคโตสิ อนฺธการํ ปกฺขโนฺทสีติ – สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาฯ
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญนฺติฯ อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฎิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสญฺญํ ปตฺตสญฺญํ ลกฺขณสญฺญํ การณสญฺญํ ฐานสญฺญํ น ปฎิลภติ, กุโต ญาณนฺติฯ เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํฯ อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสญฺญานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสญฺญานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสญฺญานุโลมํ วา, สญฺญุปฺปาทมตฺตํ วา สญฺชานิตมตฺตํ วา น ปฎิลภติ , กุโต ญาณนฺติฯ เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํฯ
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต อญฺญาณธมฺมโต อมราวิเกฺขปธมฺมโต ทหาสิ ปสฺสสิ ทกฺขสิ โอโลเกสิ นิชฺฌายสิ อุปปริกฺขสีติ – ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฎฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี’’ติฯ
๗๗.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติฯ
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนาติฯ สทิโสหมสฺมีติ วา เสโยฺยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มญฺญติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฎฺฐิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฎิปโนฺน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฎิปโนฺน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนฯ
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติฯ ยเสฺสตา ติโสฺส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสโยฺยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วาฯ น ตสฺส โหตีติฯ น มยฺหํ โหตีติ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ – น ตสฺส โหติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี’’ติฯ
๗๘.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฎิสํยุเชยฺยฯ
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺย; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺยาติ – สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยฯ
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนาติฯ พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฎฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนฯ
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถีติฯ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อรหเนฺต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิฯ
ส เกน วาทํ ปฎิสํยุเชยฺยาติฯ โส เกน มาเนน, กาย ทิฎฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฎิสโญฺญเชยฺย ปฎิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – ส เกน วาทํ ปฎิสํยุเชยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฎิสํยุเชยฺยา’’ติฯ
๗๙.
โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)] ;
กาเมหิ ริโตฺต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราฯ
อถ โข หาลิทฺทกานิ [หลิทฺทกานี (สี.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสิโนฺน โข หาลิทฺทกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ ภเนฺต, กจฺจาน, ภควตา อฎฺฐกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปเญฺห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริโตฺต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส นุ โข ภเนฺต, กจฺจาน, ภควตา สงฺขิเตฺตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก รูปธาตุ ราควินิพนฺธญฺจ [ราควินิพทฺธญฺจ (สี.)] ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติฯ เวทนาธาตุ โข, คหปติ… สญฺญาธาตุ โข, คหปติ… สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุ ราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติฯ เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สญฺญาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิญฺญาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฎฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฎฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ , คหปติ, เอกโจฺจ ภิกฺขุ คิหีหิ สํสโฎฺฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปเนฺนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกโจฺจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสโฎฺฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปเนฺนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริโตฺต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกโจฺจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉโนฺท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตโณฺหฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริโตฺต โหติฯ
‘‘กถญฺจ , คหปติ, กาเมหิ ริโตฺต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกโจฺจ ภิกฺขุ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉโนฺท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตโณฺหฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริโตฺต โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ , คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสโญฺญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวํ โข, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติฯ
‘‘กถญฺจ , คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสโญฺญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวํ โข, คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกโจฺจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฎิปโนฺน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฎิปโนฺน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ
‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกโจฺจ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติฯ อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฎฺฐกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปเญฺห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริโตฺต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ
‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สงฺขิเตฺตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพ’’ติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริโตฺต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ
๘๐.
เยหิ วิวิโตฺต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ [กณฺฎกํ วาริชํ (สี.)] ยถา, ชเลน ปเงฺกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิโทฺธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิโตฺตฯ
เยหิ วิวิโตฺต วิจเรยฺย โลเกติฯ เยหีติ เยหิ ทิฎฺฐิคเตหิฯ วิวิโตฺตติ กายทุจฺจริเตน ริโตฺต วิวิโตฺต ปวิวิโตฺต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริโตฺต วิวิโตฺต ปวิวิโตฺตฯ วิจเรยฺยาติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – เยหิ วิวิโตฺต วิจเรยฺย โลเกฯ
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโคติ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ กถํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]
สพฺพสโญฺญเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุโตฺต, นาโค ตาที ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ
เอวํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโคฯ
กถํ น คจฺฉตีติ – นาโค? น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, นานุสยวเสน คจฺฉติ, น วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ น คจฺฉตีติ – นาโคฯ
กถํ นาคจฺฉตีติ – นาโค? โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมเคฺคน… อนาคามิมเคฺคน… อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโค น ตานิ ทิฎฺฐิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; ‘‘สสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคฯ
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปเงฺกน จนูปลิตฺตนฺติฯ เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ ขรทโณฺฑ, วาริ วุจฺจติ อุทกํ, วาริชํ วุจฺจติ ปทุมํ วาริสมฺภวํ, ชลํ วุจฺจติ อุทกํ, ปโงฺก วุจฺจติ กทฺทโมฯ ยถา ปทุมํ วาริชํ วาริสมฺภวํ ชเลน จ ปเงฺกน จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา ชเลน ปเงฺกน จนูปลิตฺตํฯ
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิโทฺธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิโตฺตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสํปฎิปาทนํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สนฺติวาโทติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโทฯ อคิโทฺธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ โส วุจฺจติ อคิโทฺธฯ โส รูเป อคิโทฺธ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต … เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา … รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปเนฺน… ทิฎฺฐ-สุต-มุต-วิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ อคิโทฺธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนโชฺฌสโนฺน [อนชฺฌาปโนฺน (สี.), อนโชฺฌปโนฺน (สฺยา.)], วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฎินิสฺสฎฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิโทฺธฯ
กาเม จ โลเก จ อนูปลิโตฺตติฯ กามาติ อุทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ เลปาติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฎฺฐิเลปํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิโทฺธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิโตฺตฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เยหิ วิวิโตฺต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปเงฺกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิโทฺธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิโตฺต’’ติฯ
๘๑.
น เวทคู ทิฎฺฐิยา [ทิฎฺฐิยายโก (ก. อฎฺฐ.) สุ. นิ. ๘๕๒] น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุฯ
น เวทคู ทิฎฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมตีติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ เวทคูติฯ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ , ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต, โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต, โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต, ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต, เลณคโต เลณปฺปโตฺต, สรณคโต สรณปฺปโตฺต, อภยคโต อภยปฺปโตฺต, อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต , อมตคโต อมตปฺปโตฺต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺต, เวทานํ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู, สกฺกายทิฎฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ
น ทิฎฺฐิยาติ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฎฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฎฺฐิคตํ สารโต ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น เวทคู ทิฎฺฐิยาฯ น มุติยาติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น เวทคู ทิฎฺฐิยา น มุติยา ส มานเมติฯ
น หิ ตมฺมโย โสติ น ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรโม ตปฺปรายโนฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฎฺฐิ จ มาโน จสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ตมฺมโย โหติ น ตปฺปรโม น ตปฺปรายโนติ – ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โสฯ
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺยติฯ น กมฺมุนาติ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนาฯ โนปิ สุเตน เนโยฺยติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺยฯ
อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติฯ อุปยาติ เทฺว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฎฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฎฺฐูปโย ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐูปยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา โส นิเวสเนสุ อนูปนีโต อนุปลิโตฺต อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนูปนีโต ส นิเวสเนสุฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น เวทคู ทิฎฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสู’’ติฯ
๘๒.
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สญฺญญฺจ ทิฎฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฎฺฎมานา [ฆฎฺฎยนฺตา (สฺยา.) สุ. นิ. ๘๕๓] วิจรนฺติ โลเกฯ
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาติฯ โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหเตฺต ปเตฺต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฎฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาฯ
ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาติฯ โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหเตฺต ปเตฺต อรหโต โมหา จ คนฺถา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฎฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาฯ
สญฺญญฺจ ทิฎฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฎฺฎมานา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย สญฺญํ คณฺหนฺติ กามสญฺญํ พฺยาปาทสญฺญํ วิหิํสาสญฺญํ เต สญฺญาวเสน ฆเฎฺฎนฺติ สงฺฆเฎฺฎนฺติฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ ฯ เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทมาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ [เลฎฺฎูหิปิ (ก.)] อุปกฺกมนฺติ, ทเณฺฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สเตฺถหิปิ อุปกฺกมนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ เย ทิฎฺฐิํ คณฺหนฺติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เต ทิฎฺฐิวเสน ฆเฎฺฎนฺติ สงฺฆเฎฺฎนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆเฎฺฎนฺติ, ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ ฆเฎฺฎนฺติ, คณโต คณํ ฆเฎฺฎนฺติ, ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิํ ฆเฎฺฎนฺติ, ปฎิปทาย ปฎิปทํ ฆเฎฺฎนฺติ, มคฺคโต มคฺคํ ฆเฎฺฎนฺติฯ
อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆเฎฺฎนฺติ, นิรเย ฆเฎฺฎนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆเฎฺฎนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆเฎฺฎนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆเฎฺฎนฺติ, เทวโลเก ฆเฎฺฎนฺติ, คติยา คติํ… อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิยา ปฎิสนฺธิํ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วเฎฺฎน วฎฺฎํ ฆเฎฺฎนฺติ สงฺฆเฎฺฎนฺติ วทนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – สญฺญญฺจ ทิฎฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ เต ฆฎฺฎมานา วิจรนฺติ โลเกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สญฺญญฺจ ทิฎฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฎฺฎมานา วิจรนฺติ โลเก’’ติฯ
มาคณฺฑิยสุตฺตนิเทฺทโส นวโมฯ
อถ ปุราเภทสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๘๓.
กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสโนฺตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํฯ
กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสโนฺตติ วุจฺจตีติฯ กถํทสฺสีติ กีทิเสน ทสฺสเนน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฎิภาเคนาติ – กถํทสฺสีฯ กถํสีโลติ กีทิเสน สีเลน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฎิภาเคนาติ – กถํทสฺสี กถํสีโลฯ อุปสโนฺตติ วุจฺจตีติ สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติฯ กถํทสฺสีติ อธิปญฺญํ ปุจฺฉติ, กถํสีโลติ อธิสีลํ ปุจฺฉติ, อุปสโนฺตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉตีติ – กถํทสฺสี กถํสีโล อุปสโนฺตติ วุจฺจติฯ
ตํ เม โคตม ปพฺรูหีติฯ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ, ยํ ยาจามิ, ยํ อเชฺฌสามิ, ยํ ปสาเทมิฯ โคตมาติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ โคเตฺตน อาลปติฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม โคตม ปพฺรูหิฯ
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺติฯ ปุจฺฉิโตติ ปุโฎฺฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโตฯ อุตฺตมํ นรนฺติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ นรนฺติ – ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสโนฺตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นร’’นฺติฯ
๘๔.
วีตตโณฺห ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมเชฺฌ นุปสเงฺขโยฺย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ
วีตตโณฺห ปุราเภทาติฯ ปุรา กายสฺส เภทา, ปุรา อตฺตภาวสฺส เภทา, ปุรา กเฬวรสฺส นิเกฺขปา, ปุรา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปเจฺฉทา วีตตโณฺห วิคตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฎินิสฺสฎฺฐตโณฺห, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติฯ
ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคตโณฺหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ปญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควาฯ ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ , น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – วีตตโณฺห ปุราเภทาติ ภควาฯ
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ ปุพฺพโนฺต วุจฺจติ อตีโต อทฺธาฯ อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฎฺฐิ ปฎินิสฺสฎฺฐา ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิยา ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตาฯ เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตฯ อถ วา ‘‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสโญฺญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร อโหสิํ… เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตฯ อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. ก.)] อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฎิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, น ฉนฺทราคปฎิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตฯ ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ โผฎฺฐพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฎิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, น ฉนฺทราคปฎิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตฯ อถ วา ยานิ ตานิ ปุเพฺพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ น ตทสฺสาเทติ, น ตํ นิกาเมติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตฯ
เวมเชฺฌ นุปสเงฺขโยฺยติฯ เวมชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปโนฺน อทฺธาฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฎฺฐิ ปฎินิสฺสฎฺฐา ฯ ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิยา ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา รโตฺตติ นุปสเงฺขโยฺย, ทุโฎฺฐติ นุปสเงฺขโยฺย, มูโฬฺหติ นุปสเงฺขโยฺย, วินิพโทฺธติ นุปสเงฺขโยฺย, ปรามโฎฺฐติ นุปสเงฺขโยฺย, วิเกฺขปคโตติ นุปสเงฺขโยฺย, อนิฎฺฐงฺคโตติ นุปสเงฺขโยฺย, ถามคโตติ นุปสเงฺขโยฺย; เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา นุปสเงฺขโยฺย, เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คเจฺฉยฺยาติ – เวมเชฺฌ นุปสเงฺขโยฺยฯ
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฎฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตโยฺย, น ทิฎฺฐิธโช น ทิฎฺฐิเกตุ น ทิฎฺฐาธิปเตโยฺย, น ตณฺหาย วา ทิฎฺฐิยา วา ปริวาริโต จรติฯ เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสโญฺญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ โผฎฺฐพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร’’ติ วา อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโตฯ เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วีตตโณฺห ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมเชฺฌ นุปสเงฺขโยฺย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขต’’นฺติฯ
๘๕.
อโกฺกธโน อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนิฯ
อโกฺกธโน อสนฺตาสีติฯ อโกฺกธโนติ ยญฺหิ โข วุตฺตํฯ อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตโพฺพฯ ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ… อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, อฎฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายติฯ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต, ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส , โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฎิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สี. ก.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ
อปิ จ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺถิ กญฺจิ [กิญฺจิ (ก.)] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมโตฺต โหติ, น จ ตาว หนุสโญฺจปโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสโญฺจปนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตมโตฺต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปลิภญฺชนมโตฺต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมโตฺต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหติฯ ยโต โกโธ ปรปุคฺคลํ ฆาเฎตฺวา อตฺตานํ ฆาเฎติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปฺปโตฺต โหติฯ ยสฺส โส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ อโกฺกธโนฯ โกธสฺส ปหีนตฺตา อโกฺกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา อโกฺกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อโกฺกธโนติ – อโกฺกธโนฯ
อสนฺตาสีติ อิเธกโจฺจ ตาสี โหติ อุตฺตาสี ปริตฺตาสี, โส ตสติ น อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติฯ กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฎฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหีติ ตสติ อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติฯ
อิธ ภิกฺขุ อสนฺตาสี โหติ อนุตฺตาสี อปริตฺตาสี; โส น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชติฯ กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฎฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหีติ น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ – อโกฺกธโน อสนฺตาสีฯ
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจติฯ อิเธกโจฺจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ วิกตฺถติ – อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺนติ วา วตสมฺปโนฺนติ วา สีลพฺพตสมฺปโนฺนติ วา ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี คหฎฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติฯ เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ, กตฺถนา วิกตฺถนา อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิกตฺถีฯ
อกุกฺกุโจติฯ กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, วิกาเล กาลสญฺญิตา กาเล วิกาลสญฺญิตา, อวเชฺช วชฺชสญฺญิตา วเชฺช อวชฺชสญฺญิตา; ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติอุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ , อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุโตฺตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชเญฺญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มโคฺค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ ยเสฺสตํ กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อกุกฺกุโจฺจติ – อวิกตฺถี อกุกฺกุโจฯ
มนฺตภาณี อนุทฺธโตติฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสติ พหุมฺปิ กเถโนฺต พหุมฺปิ ภณโนฺต พหุมฺปิ ทีปยโนฺต พหุมฺปิ โวหรโนฺตฯ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตํ วาจํ น ภาสตีติ – มนฺตภาณีฯ อนุทฺธโตติฯ ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิเกฺขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ อุทฺธจฺจํฯ ยเสฺสตํ อุทฺธจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนุทฺธโตติ – มนฺตภาณี อนุทฺธโตฯ
ส เว วาจายโต มุนีติฯ อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฎิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสโนฺธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสฯ ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฎิวิรโต โหติ – อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา, สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฎิวิรโต โหติ – ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฎิวิรโต โหติ – กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํฯ จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุโทฺทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ
ทส กถาวตฺถูนิ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ, สนฺตุฎฺฐีกถํ กเถติ, ปวิเวกกถํ… อสํสคฺคกถํ… วีริยารมฺภกถํ… สีลกถํ… สมาธิกถํ… ปญฺญากถํ… วิมุตฺติกถํ … วิมุตฺติญาณทสฺสนกถํ… สติปฎฺฐานกถํ… สมฺมปฺปธานกถํ… อิทฺธิปาทกถํ… อินฺทฺริยกถํ… พลกถํ… โพชฺฌงฺคกถํ… มคฺคกถํ… ผลกถํ… นิพฺพานกถํ กเถติฯ วาจายโตติ ยโตฺต ปริยโตฺต คุโตฺต โคปิโต รกฺขิโต วูปสโนฺตฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ส เว วาจายโต มุนิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อโกฺกธโน อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนี’’ติฯ
๘๖.
นิราสตฺติ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุ, ทิฎฺฐีสุ จ น นียติฯ
นิราสตฺติ อนาคเตติฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา อาสตฺติ ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติฯ เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเตฯ อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสโญฺญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเตฯ อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ , เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเตฯ ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ…เป.… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเตฯ อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ อปฺปฎิลทฺธสฺส ปฎิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโนฺตฯ เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเตฯ
อตีตํ นานุโสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ, ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฎฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุโตฺต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติ – อตีตํ นานุโสจติฯ
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสูติฯ จกฺขุสมฺผโสฺส โสตสมฺผโสฺส ฆานสมฺผโสฺส ชิวฺหาสมฺผโสฺส กายสมฺผโสฺส มโนสมฺผโสฺส, อธิวจนสมฺผโสฺส ปฎิฆสมฺผโสฺส, สุขเวทนีโย ผโสฺส ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส, กุสโล ผโสฺส อกุสโล ผโสฺส อพฺยากโต ผโสฺส, กามาวจโร ผโสฺส รูปาวจโร ผโสฺส อรูปาวจโร ผโสฺส, สุญฺญโต ผโสฺส อนิมิโตฺต ผโสฺส อปฺปณิหิโต ผโสฺส, โลกิโย ผโสฺส โลกุตฺตโร ผโสฺส, อตีโต ผโสฺส อนาคโต ผโสฺส ปจฺจุปฺปโนฺน ผโสฺส; โย เอวรูโป ผโสฺส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผโสฺสฯ
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสูติฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วา, โสตสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ฆานสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… กายสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… มโนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… อธิวจนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ปฎิฆสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… สุขเวทนียํ ผสฺสํ… ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ… อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ… กุสลํ ผสฺสํ… อกุสลํ ผสฺสํ… อพฺยากตํ ผสฺสํ… กามาวจรํ ผสฺสํ… รูปาวจรํ ผสฺสํ… อรูปาวจรํ ผสฺสํ… โลกิยํ ผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ
อถ วา อตีตํ ผสฺสํ อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปเนฺนหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, อนาคตํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปเนฺนหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติฯ อถ วา เย เต ผสฺสา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา สุญฺญตปฎิสญฺญุตฺตา, เต ผเสฺส วิวิเตฺต ปสฺสติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มเกฺขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเฐเยฺยน ถเมฺภน สารเมฺภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ วิวิเตฺต ปสฺสตีติ – วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุฯ
ทิฎฺฐีสุ จ น นียตีติฯ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฎฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ; นปิ ตํ ทิฎฺฐิคตํ สารโต ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฎฺฐีสุ จ น นียติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นิราสตฺติ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุ, ทิฎฺฐีสุ จ น นียตี’’ติฯ
๘๗.
ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคโพฺภ อเชคุโจฺฉ, เปสุเณเยฺย จ โน ยุโตฯ
ปติลีโน อกุหโกติฯ ปติลีโนติ ราคสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โทสสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โมหสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โกธสฺส… อุปนาหสฺส … มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา ปติลีโนฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหติ? อิมสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธโมฺมฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหตี’’ติ – ปติลีโนฯ
อกุหโกติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ โส ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติฯ โส เอวมาห – ‘‘กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฎา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฎิํ กตฺวา ธาเรยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน ปิณฺฑปาเตน ! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กเปฺปยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อโพฺภกาสิโก วาฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุเตฺตน วา หริตกีขเณฺฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติฯ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฎิเสวติ , ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิเสวติฯ ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิโจฺฉ สนฺตุโฎฺฐ ปวิวิโตฺต อสํสโฎฺฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ ภิโยฺย ภิโยฺย นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ ‘ตุมฺหากเญฺจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธโมฺม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฎิคฺคาหโกฯ สเจหํ น ปฎิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุเมฺห ปุเญฺญน ปริพาหิรา ภวิสฺสนฺติฯ น มยฺหํ อิมินา อโตฺถฯ อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฎิคฺคณฺหามี’’’ติฯ ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิคฺคณฺหาติฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, คมนํ สณฺฐเปติ ฐานํ สณฺฐเปติ นิสชฺชํ สณฺฐเปติ สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฎฺฐติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กเปฺปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฎฺฐติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กเปฺปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติฯ ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส ฐปนา อาฐปนา [อฎฺฐปนา (สี.)] สณฺฐปนา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติฯ ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฎฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฎิยา วสติ… กูฎาคาเร วสติ… อเฎฺฎ วสติ … มาเฬ วสติ… อุทฺทเณฺฑ วสติ… อุปฎฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติฯ
อถ วา โกรชิกโกรชิโก [โกรญฺชิกโกรญฺชิโก (สี.)] ภากุฎิกภากุฎิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก, ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฎิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฎิสํยุตฺตํ กถํ กเถสิฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ ยสฺสิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกุหโกติ – ปติลีโน อกุหโกฯ
อปิหาลุ อมจฺฉรีติฯ ปิหา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อปิหาลุฯ โส รูเป น ปิเหติ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ … เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม น ปิเหติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปเตฺถติ นาภิชปฺปตีติ – อปิหาลุฯ อมจฺฉรีติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – อปิหาลุ อมจฺฉรีฯ
อปฺปคโพฺภ อเชคุโจฺฉติฯ ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, โภชนสาลายมฺปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อุทกติเตฺถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต [อจิตฺติการกโต (สฺยา. ก.)] เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุเจฺจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ โภชนสาลายํ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฎิพาหติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ , อนาปุจฺฉมฺปิ อนชฺฌิโฎฺฐปิ กฎฺฐํ ปกฺขิปติ, ทฺวารมฺปิ ปิทหติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อุทกติเตฺถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อุทกติเตฺถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นฺหายติ [นหายติ (สี.)], ปุรโตปิ นฺหายติ , อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ, อุปริโตปิ อุตฺตรติฯ เอวํ อุทกติเตฺถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมาปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต ปุรโต คจฺฉติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ, ‘‘น ปวิส [ปวิสถ (สี.) เอวมเญฺญสุ ปททฺวเยสุปิ], ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฎฺฐ, ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน ติฎฺฐติ, ‘‘น นิสีท, ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฎฺฐติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิ จฯ ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ, ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ กุมารกสฺสปิ สิรํ ปรามสติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิโฎฺฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิโฎฺฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถํนาเม อิตฺถํโคเตฺต กิํ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิฯ กิํ ปิวิสฺสาม, กิํ ภุญฺชิสฺสาม, กิํ ขาทิสฺสาม? กิํ วา อตฺถิ, กิํ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติ, ยา เอวรูปา วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํฯ
กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกโจฺจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน, น มหากุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหากุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน… น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน, น วินยธโร สมาโน… น ธมฺมกถิโก สมาโน… น อารญฺญิโก สมาโน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน… น ปํสุกูลิโก สมาโน… น เตจีวริโก สมาโน… น สปทานจาริโก สมาโน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน… น เนสชฺชิโก สมาโน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน… น ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน…เป.… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิเตฺตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคโพฺภติ – อปฺปคโพฺภฯ
อเชคุโจฺฉติ ฯ อตฺถิ ปุคฺคโล เชคุโจฺฉ, อตฺถิ อเชคุโจฺฉฯ กตโม จ ปุคฺคโล เชคุโจฺฉ? อิเธกโจฺจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธโมฺม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร ปฎิจฺฉนฺนกมฺมโนฺต อสฺสมโณ สมณปฎิโญฺญ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฎิโญฺญ อโนฺตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุโจฺฉฯ อถ วา โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุโตฺต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฎฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุโจฺฉฯ อถ วา โกธโน โหติ อุปนาหี, มกฺขี โหติ ปฬาสี, อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี, สโฐ โหติ มายาวี , ถโทฺธ โหติ อติมานี, ปาปิโจฺฉ โหติ มิจฺฉาทิฎฺฐิ [มิจฺฉาทิฎฺฐี (สี.)], สนฺทิฎฺฐิปรามาสี โหติ อาทานคฺคาหี ทุปฺปฎินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุโจฺฉฯ
กตโม จ ปุคฺคโล อเชคุโจฺฉ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุโจฺฉฯ อถ วา อโกฺกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุโตฺต สมาโน น อภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฎฺฐียติ, น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุโจฺฉฯ อถ วา อโกฺกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโฐ โหติ อมายาวี, อถโทฺธ โหติ อนติมานี , น ปาปิโจฺฉ โหติ น มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อสนฺทิฎฺฐิปรามาสี โหติ อนาทานคฺคาหี สุปฺปฎินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุโจฺฉฯ สเพฺพ พาลปุถุชฺชนา เชคุจฺฉา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฎฺฐ อริยปุคฺคลา อเชคุจฺฉาติ – อปฺปคโพฺภ อเชคุโจฺฉฯ
เปสุเณเยฺย จ โน ยุโตติฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกโจฺจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา [เภโท (ก.)], ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา, เภทาธิปฺปาเยน [เภทาธิปฺปาโย (พหูสุ)] วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติฯ เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ เทฺวธา อสฺสุ เทฺวชฺฌา อสฺสุ เทฺว ปกฺขา อสฺสุ ภิเชฺชยฺยุํ น สมาคเจฺฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ [อผาสุํ (สี.)] วิหเรยฺยุ’’นฺติฯ เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ ยเสฺสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส เปสุเญฺญ โน ยุโต น ยุโตฺต น ปยุโตฺต น สมฺมายุโตฺตติ – เปสุเณเยฺย จ โน ยุโตฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคโพฺภ อเชคุโจฺฉ, เปสุเณเยฺย จ โน ยุโต’’ติฯ
๘๘.
สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สโณฺห จ ปฎิภานวา, น สโทฺธ น วิรชฺชติฯ
สาติเยสุ อนสฺสาวีติฯ สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ กิํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาติยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ, ตํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา อปฺปหีนา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวติ อาสวติ [ปสวติ (สฺยา.)] สนฺทติ ปวตฺตติ, โสตโต สทฺทตณฺหา… ฆานโต คนฺธตณฺหา… ชิวฺหาโต รสตณฺหา… กายโต โผฎฺฐพฺพตณฺหา… มนโต ธมฺมตณฺหา สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติฯ เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ นาสวติ [น ปสวติ (สฺยา.)] น สนฺทติ น ปวตฺตติ , โสตโต สทฺทตณฺหา…เป.… มนโต ธมฺมตณฺหา น สวติ นาสวติ น สนฺทติ น ปวตฺตตีติ – สาติเยสุ อนสฺสาวีฯ
อติมาเน จ โน ยุโตติฯ กตโม อติมาโน? อิเธกโจฺจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโนฯ ยเสฺสโส อติมาโน ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส อติมาเน จ โน ยุโต น ยุโตฺต นปฺปยุโตฺต น สมฺมายุโตฺตติ – อติมาเน จ โน ยุโตฯ
สโณฺห จ ปฎิภานวาติฯ สโณฺหติ สเณฺหน กายกเมฺมน สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหน วจีกเมฺมน… สเณฺหน มโนกเมฺมน สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหหิ สติปฎฺฐาเนหิ สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหหิ สมฺมปฺปธาเนหิ… สเณฺหหิ อิทฺธิปาเทหิ… สเณฺหหิ อินฺทฺริเยหิ… สเณฺหหิ พเลหิ… สเณฺหหิ โพชฺฌเงฺคหิ สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหน อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สมนฺนาคโตติ – สโณฺหฯ
ปฎิภานวาติ ตโย ปฎิภานวโนฺต – ปริยตฺติปฎิภานวา, ปริปุจฺฉาปฎิภานวา, อธิคมปฎิภานวาฯ กตโม ปริยตฺติปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส ปกติยา ปริยาปุฎํ โหติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฎิภายติ – อยํ ปริยตฺติปฎิภานวาฯ กตโม ปริปุจฺฉาปฎิภานวา? อิเธกโจฺจ ปริปุจฺฉิตา [ปริปุจฺฉิตํ (สี.), ปริปุจฺฉโก (สฺยา.)] โหติ อตฺตเตฺถ จ ญายเตฺถ จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จ, ตสฺส ตํ ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฎิภายติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฎิภานวาฯ กตโม อธิคมปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตโสฺส ปฎิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย, ตสฺส อโตฺถ ญาโต ธโมฺม ญาโต นิรุตฺติ ญาตา, อเตฺถ ญาเต อโตฺถ ปฎิภายติ , ธเมฺม ญาเต ธโมฺม ปฎิภายติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฎิภายติ; อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฎิภานปฎิสมฺภิทาฯ อิมาย ปฎิภานปฎิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ ปฎิภานวาฯ ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฎิภายิสฺสตีติ – สโณฺห จ ปฎิภานวาฯ
น สโทฺธ น วิรชฺชตีติฯ น สโทฺธติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ…เป.… ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยา’’ติ…เป.… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ…เป.… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ…เป.… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา [พฺรหฺมุโน วา…เป.… (สี. ก.)]ฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สทฺทหสิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ; วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?
‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภเนฺต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํฯ เยสํ นูเนตํ, ภเนฺต , อญฺญาตํ อสฺส อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คเจฺฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํฯ วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ … ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํฯ เยสญฺจ โข เอตํ, ภเนฺต, ญาตํ ทิฎฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉาฯ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํฯ มยฺหญฺจ โข, เอตํ ภเนฺต, ญาตํ ทิฎฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย, นิกฺกโงฺขหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิโจฺฉฯ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติฯ
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสเญฺหตํ, สาริปุตฺต, อญฺญาตํ อสฺส อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คเจฺฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺติฯ
‘‘อสฺสโทฺธ อกตญฺญู จ, สนฺธิเจฺฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติฯ
น สโทฺธ น วิรชฺชตีติฯ สเพฺพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติฯ อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ, วิรโตฺต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตาฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น สโทฺธ น วิรชฺชติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สโณฺห จ ปฎิภานวา, น สโทฺธ น วิรชฺชตี’’ติฯ
๘๙.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุโทฺธ จ ตณฺหาย, รเสสุ [รเส จ (สี. สฺยา.)] นานุคิชฺฌติฯ
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปตีติฯ กถํ ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา สุตฺตนฺติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจโนฺต สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติฯ เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติฯ
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา วินยธโร…เป.… ธมฺมกถิโก… อาภิธมฺมิโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจโนฺต อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติฯ เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติฯ
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อารญฺญิโก… ปิณฺฑปาติโก… ปํสุกูลิโก… เตจีวริโก… สปทานจาริโก… ขลุปจฺฉาภตฺติโก… เนสชฺชิโก… ยถาสนฺถติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจโนฺต อารญฺญิโก โหติ…เป.… ยถาสนฺถติโก โหติฯ เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติฯ
กถํ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจโนฺต, ยาวเทว อตฺตทมตฺถาย อตฺตสมตฺถาย อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถาย สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ, วินยํ ปริยาปุณาติ, อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติฯ เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขติฯ
อถ วา ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจโนฺต, ยาวเทว อปฺปิจฺฉเญฺญว [อปฺปิจฺฉํเยว (สี.)] นิสฺสาย สนฺตุฎฺฐิเญฺญว นิสฺสาย สเลฺลขเญฺญว นิสฺสาย ปวิเวกเญฺญว นิสฺสาย อิทมตฺถิตเญฺญว [อิทมตฺถิกตเญฺญว (สี.)] นิสฺสาย อารญฺญิโก โหติ, ปิณฺฑปาติโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหติ, เตจีวริโก โหติ , สปทานจาริโก โหติ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก โหติ, เนสชฺชิโก โหติ, ยถาสนฺถติโก โหติฯ เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติฯ
อลาเภ จ น กุปฺปตีติฯ กถํ อลาเภ กุปฺปติ? อิเธกโจฺจ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฎฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหี’’ติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฎฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ เอวํ อลาเภ กุปฺปติฯ
กถํ อลาเภ น กุปฺปติ? อิธ ภิกฺขุ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ คณํ วา น ลภามิ…เป.… อปฺปญฺญาโตมฺหี’’ติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฎฺฐียติ, น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ เอวํ อลาเภ น กุปฺปตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติ อลาเภ จ น กุปฺปติฯ
อวิรุโทฺธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตีติฯ วิรุโทฺธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต, ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฎิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป, อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ วิโรโธฯ ยเสฺสโส วิโรโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ อวิรุโทฺธฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฎุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลปิลํ (สี.), ลมฺพิลํ (สฺยา.), ลพิลํ (ก.), อายตนวิภเงฺค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธาฯ เต ชิวฺหเคฺคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฎุกํ ลภิตฺวา อกฎุกํ ปริเยสนฺติ, อกฎุกํ ลภิตฺวา กฎุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ , กสาวํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติฯ เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น สนฺตุสฺสนฺติ อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ ยเสฺสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฎิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ
ยถา วนํ อาลิเมฺปยฺย ยาวเทว โรปนตฺถาย, ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภเญฺชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปน ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว ภิกฺขุ ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย…เป.… ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ รสตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิรุโทฺธ จ ตณฺหาย รเสสุ นานุคิชฺฌติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุโทฺธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตี’’ติฯ
๙๐.
อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มญฺญเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจโยฺย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทาฯ
อุเปกฺขโก สทา สโตติฯ อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโตฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิหสติ (สี. สฺยา.)] น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฎฺฐิตจิโตฺต [อปฺปติฎฺฐีน จิโตฺต (สฺยา.), อปฺปติฎฺฐนจิโตฺต (ก.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.)] อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิญฺญาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฎฺฐิตจิโตฺต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปามนาเปสุ ธเมฺมสุ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (พหูสุ)] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย รชนีเย น รชฺชติ ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ ทิเฎฺฐ ทิฎฺฐมโตฺต, สุเต สุตมโตฺต, มุเต มุตมโตฺต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมโตฺตฯ ทิเฎฺฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติฯ ทิเฎฺฐ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฎิพโทฺธ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ สุเต… มุเต… วิญฺญาเต อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฎิพโทฺธ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ
สํวิชฺชติ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูปํฯ ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต อรหาฯ สํวิชฺชติ อรหโต โสตํ, สุณาติ อรหา โสเตน สทฺทํฯ ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต อรหาฯ สํวิชฺชติ อรหโต ฆานํ, ฆายติ อรหา ฆาเนน คนฺธํฯ ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต อรหาฯ สํวิชฺชติ อรหโต ชิวฺหา, สายติ อรหา ชิวฺหาย รสํ…เป.… สํวิชฺชติ อรหโต กาโย, ผุสติ อรหา กาเยน โผฎฺฐพฺพํ…เป.… สํวิชฺชติ อรหโต มโน, วิชานาติ อรหา มนสา ธมฺมํฯ ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิโตฺต อรหาฯ
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ อรหโต ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ โสตํ สทฺทารามํ…เป.… ฆานํ คนฺธารามํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา อรหโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา, ตสฺสา จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ กาโย โผฎฺฐพฺพาราโม…เป.… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส อรหโต ทโนฺต คุโตฺต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ
‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทโนฺต เสโฎฺฐ มนุเสฺสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติฯ
‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.)] สินฺธวา;
กุญฺชรา จ มหานาคา, อตฺตทโนฺต ตโต วรํฯ
‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คเจฺฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทเนฺตน, ทโนฺต ทเนฺตน คจฺฉติฯ
‘‘วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโนฯ
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ [วิภาวิตานิ (สี.)], อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ [อชฺฌตฺตพหิทฺธา จ (สี.), อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๕๒๑] สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ [นิพฺพิชฺฌิมํ (สฺยา.), นิพฺพิชฺช อิมํ (ก.)] ปรญฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทโนฺต’’ติฯ
อุเปกฺขโก สทาติฯ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ… จิเตฺต… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – อุเปกฺขโก สทา สโตฯ
น โลเก มญฺญเต สมนฺติฯ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – น โลเก มญฺญเต สมํฯ
น วิเสสี น นีเจโยฺยติฯ ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา ฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – น วิเสสี น นีเจโยฺยฯ
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทาติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฎฺฐุสฺสโท กิเลสุสฺสโท กมฺมุสฺสโทฯ ตสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มญฺญเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจโยฺย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา’’ติฯ
๙๑.
ยสฺส นิสฺสยตา [นิสฺสยนา (ก.)] นตฺถิ, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติฯ
ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถีติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ นิสฺสยาติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโย ฯ ตสฺส ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฎฺฐินิสฺสโย ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐินิสฺสยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา นิสฺสยตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิฯ
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อนิสฺสิโตติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฎฺฐินิสฺสยํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตฯ
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ภวายาติ ภวทิฎฺฐิยา, วิภวายาติ วิภวทิฎฺฐิยา; ภวายาติ สสฺสตทิฎฺฐิยา, วิภวายาติ อุเจฺฉททิฎฺฐิยา; ภวายาติ ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ภวาย วิภวาย วา ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตี’’ติฯ
๙๒.
ตํ พฺรูมิ อุปสโนฺตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติกํฯ
ตํ พฺรูมิ อุปสโนฺตติฯ อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติฯ ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีปยามิ ตํ โวหรามีติ – ตํ พฺรูมิ อุปสโนฺตติฯ
กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขิโน วีตกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฎินิสฺสฎฺฐกาโม, กาเมสุ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – กาเมสุ อนเปกฺขินํฯ
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติฯ คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคโนฺถ, พฺยาปาโท กายคโนฺถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคโนฺถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคโนฺถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อตฺตโน ทิฎฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติฯ คนฺถา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติฯ
อตรี โส วิสตฺติกนฺติฯ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา ? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฎาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุเล… คเณ… อาวาเส…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ วิสตํ วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ อตรี โส วิสตฺติกนฺติฯ โส อิมํ วิสตฺติกํ ตณฺหํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ – อตรี โส วิสตฺติกํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสโนฺตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติก’’นฺติฯ
๙๓.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภติฯ
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชตีติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺตโช ปุโตฺต, เขตฺตโช ปุโตฺต, ทินฺนโก ปุโตฺต , อเนฺตวาสิโก ปุโตฺตฯ ปสโวติฯ อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิคาวาสฺสวฬวาฯ เขตฺตนฺติ สาลิเขตฺตํ วีหิเขตฺตํ มุคฺคเขตฺตํ มาสเขตฺตํ ยวเขตฺตํ โคธุมเขตฺตํ ติลเขตฺตํฯ วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฎฺฐวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํฯ น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชตีติฯ ตสฺส ปุตฺตปริคฺคโห วา ปสุปริคฺคโห วา เขตฺตปริคฺคโห วา วตฺถุปริคฺคโห วา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติฯ
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภตีติฯ อตฺตาติ อตฺตทิฎฺฐิ, นิรตฺตาติ อุเจฺฉททิฎฺฐิ; อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ, นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺส นตฺถิ คหิตํ ตสฺส นตฺถิ มุญฺจิตพฺพํฯ ยสฺส นตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ ตสฺส นตฺถิ คหิตํฯ คาหมุญฺจนสมติกฺกโนฺต อรหา วุทฺธิปริหานิวีติวโตฺตฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภตี’’ติฯ
๙๔.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชติฯ
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติฯ ปุถุชฺชนาติ ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา , ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฎฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุโลฺลกิกาติ [มุขุโลฺลกกาติ (สี.)] ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฎฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตเปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฎิจฺฉนฺนา ปฎิกุชฺชิตาติ – ปุถุชฺชนาฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาฯ เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ ฯ ปุถุชฺชนา เยน ตํ ราเคน วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฎฺฐิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธเจฺจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ, รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา [คติโย (สฺยา.)] เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน นํ วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีปเยยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาฯ
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ปุเรกฺขาราติ เทฺว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฎฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตโยฺย, น ทิฎฺฐิธโช น ทิฎฺฐิเกตุ น ทิฎฺฐาธิปเตโยฺย, น ตณฺหาย วา น ทิฎฺฐิยา วา ปริวาริโต จรตีติ – ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํฯ
ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา วาเทสุ อุปวาเทสุ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย เนชติ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – ตสฺมา วาเทสุ เนชติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชตี’’ติฯ
๙๕.
วีตเคโธ อมจฺฉรี, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยฯ
วีตเคโธ อมจฺฉรีติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ วีตเคโธฯ โส รูเป อคิโทฺธ…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ อคิโทฺธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนโชฺฌสิโต, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฎินิสฺสฎฺฐเคโธ นิจฺฉาโต…เป.… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – วีตเคโธฯ อมจฺฉรีติ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ…เป.… คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – วีตเคโธ อมจฺฉรีฯ
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสูติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสุฯ
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ ตสฺส ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – กปฺปํ เนติฯ อกปฺปิโยติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ ตสฺส ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตสฺส ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา น กเปฺปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ นาภินิพฺพเตฺตตีติ – กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วีตเคโธ อมจฺฉรี, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย’’ติฯ
๙๖.
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธเมฺมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สโนฺตติ วุจฺจติฯ
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถีติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ โลเก สกํ นตฺถีติฯ ตสฺส มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ, คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิฯ อสตา จ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ จกฺขุ เม วิปริณตนฺติ น โสจติฯ โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… มโน เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฎฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุโตฺต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตาติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติฯ
อถ วา อสนฺตาย [อสตาย (สี.), อสาตาย (สฺยา.)] ทุกฺขาย เวทนาย ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชติฯ จกฺขุโรเคน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชติ, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูเลน… วิสูจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย … วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิเตฺตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สี. สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติฯ
อถ วา อสเนฺต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน [อนุปลพฺภิยมาเน (สฺยา. ก.)] – ‘‘อโห วต เม ตํ นตฺถิ, สิยา วต เม ตํ, ตํ วตาหํ น จ ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ ธเมฺมสุ จ น คจฺฉตีติ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ น จ วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ธเมฺมสุ จ น คจฺฉติฯ
ส เว สโนฺตติ วุจฺจตีติฯ โส สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ส เว สโนฺตติ วุจฺจติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธเมฺมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สโนฺตติ วุจฺจตี’’ติฯ
ปุราเภทสุตฺตนิเทฺทโส ทสโมฯ
อถ กลหวิวาทสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๙๗.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ กลโหติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโทติปิ ตเญฺญวฯ โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโหฯ อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโทฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโทฯ กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ – อยํ กลโหฯ
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ , นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฎฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ [อโชฺฌสติ (สี.)] ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา กลหา วิวาทาฯ
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส, อาเทโว ปริเทโว, อาเทวนา ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, โภคโรคสีลทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อโนฺตโสโก อโนฺตปริโสโก, อโนฺตฑาโห อโนฺตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ มจฺฉรนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ , ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโหฯ อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยนฺติ – ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จฯ
มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ มาโนติ อิเธกโจฺจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อติมาโนติ อิเธกโจฺจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกโจฺจ ปิสุณวาโจ โหติ – อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ – เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺวิธา อสฺสุ, เทฺวชฺฌา อสฺสุ, เทฺว ปกฺขา อสฺสุ, ภิเชฺชยฺยุํ น สมาคเจฺฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ – มานาติมานา สหเปสุณา จฯ
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยญฺจ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ – อิเม อฎฺฐ กิเลสา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติฯ อิเมสํ อฎฺฐนฺนํ กิเลสานํ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฎฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆํ พฺรูหีติฯ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติฯ
๙๘.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มเจฺฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิฯ
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปิยาติ เทฺว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคเกฺขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุโตฺต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ
ปิยํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ กลหํ กโรนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณเตปิ กลหํ กโรนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ วิวทนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ วิวทนฺติ, วิปริณเตปิ วิวทนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ ปริเทวนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามเนฺตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ โสจนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ โสจนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ , วิปริณามเนฺตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติฯ
มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฎฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฎฺฐพฺพานํ, อิเม ปนเญฺญ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฎฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกโจฺจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ…เป.… มานาติมานา สหเปสุณา จฯ
มเจฺฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ – อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ – มเจฺฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาฯ
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานีติฯ วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพเตฺต อภินิพฺพเตฺต ปาตุภูเต เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขายนฺติ อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขายนฺติ อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตาโร, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาโร, วคฺคารามา วคฺครตา วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาโร โหนฺติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? อิมสฺส ปิยา ภวิสฺสาม, มนาปา ภวิสฺสาม, วิสฺสาสิกา ภวิสฺสาม, อพฺภนฺตริกา ภวิสฺสาม, สุหทยา ภวิสฺสามาติฯ เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, เทฺวธา อสฺสุ, เทฺวชฺฌา อสฺสุ, เทฺว ปกฺขา อสฺสุ, ภิเชฺชยฺยุํ น สมาคเจฺฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุ’’นฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตีติ – วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มเจฺฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติฯ
๙๙.
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฎฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาติฯ ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาฯ
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ
อาสา จ นิฎฺฐา จ กุโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฎฺฐา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ อาสาย จ นิฎฺฐาย จ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – อาสา จ นิฎฺฐา จ กุโตนิทานาฯ เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฎฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฎฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ
๑๐๐.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ [เย วาปิ (สฺยา.)] โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ฉโนฺทติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อปิ จ ปญฺจ ฉนฺทา – ปริเยสนจฺฉโนฺท, ปฎิลาภจฺฉโนฺท, ปริโภคจฺฉโนฺท, สนฺนิธิจฺฉโนฺท, วิสชฺชนจฺฉโนฺทฯ กตโม ปริเยสนจฺฉโนฺท? อิเธกโจฺจ อโชฺฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริเยสติ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริเยสติ – อยํ ปริเยสนจฺฉโนฺทฯ กตโม ปฎิลาภจฺฉโนฺท? อิเธกโจฺจ อโชฺฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปฎิลภติ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปฎิลภติ – อยํ ปฎิลาภจฺฉโนฺทฯ กตโม ปริโภคจฺฉโนฺท? อิเธกโจฺจ อโชฺฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริภุญฺชติ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริภุญฺชติ – อยํ ปริโภคจฺฉโนฺทฯ กตโม สนฺนิธิจฺฉโนฺท? อิเธกโจฺจ อโชฺฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ – อยํ สนฺนิธิจฺฉโนฺทฯ กตโม วิสชฺชนจฺฉโนฺท? อิเธกโจฺจ อโชฺฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนํ วิสเชฺชติ หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ ปตฺติกานํ ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี’’ติ – อยํ วิสชฺชนจฺฉโนฺทฯ ปิยานีติ เทฺว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา…เป.… อิเม สตฺตา ปิยา…เป.… อิเม สงฺขารา ปิยาฯ ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกฯ
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ
อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ นิฎฺฐาติ อิเธกโจฺจ รูเป ปริเยสโนฺต รูปํ ปฎิลภติ, รูปนิโฎฺฐ โหติ, สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ … สุตฺตนฺตํ… วินยํ… อภิธมฺมํ… อารญฺญิกงฺคํ… ปิณฺฑปาติกงฺคํ… ปํสุกูลิกงฺคํ… เตจีวริกงฺคํ… สปทานจาริกงฺคํ… ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ… เนสชฺชิกงฺคํ… ยถาสนฺถติกงฺคํ… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ … เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปริเยสโนฺต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฎิลภติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตินิโฎฺฐ โหติฯ
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฎฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตี’’ติฯ
อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฎฺฐาฯ อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโตนิทานาฯ
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฎฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฎฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ
๑๐๑.
ฉโนฺท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา.)] กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ
ฉโนฺท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ฉโนฺท กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพโตฺต กุโตอภินิพฺพโตฺต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ฉนฺทสฺส มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – ฉโนฺท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนฯ
วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตาติฯ วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา , กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ วินิจฺฉยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตาฯ
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต, ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฎิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาติ – โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จฯ
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติฯ เย จาปีติ เย โกเธน จ โมสวเชฺชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฎฺฐา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมาฯ อถ วา เย เต กิเลสา อญฺญชาติกา อญฺญวิหิตกา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมาฯ สมเณน วุตฺตาติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธเมฺมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุเตฺตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฎฺฐปิตา วิวฎา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ – เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ฉโนฺท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉตา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’ติฯ
๑๐๒.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉโนฺท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ [กูรุเต (สฺยา.)] ชนฺตุ โลเกฯ
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกติฯ สาตนฺติ สุขา จ เวทนา, อิฎฺฐญฺจ วตฺถุ [วตฺถุํ (สี. ก.)]ฯ อสาตนฺติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฎฺฐญฺจ วตฺถุฯ ยมาหุ โลเกติ ยํ อาหํสุ ยํ กเถนฺติ ยํ ภณนฺติ ยํ ทีเปนฺติ ยํ โวหรนฺตีติ – สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกฯ
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉโนฺทติฯ สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฎฺฐานิฎฺฐํ นิสฺสาย, อนุนยปฎิฆํ นิสฺสาย ฉโนฺท ปโหติ ปภวติ ชายติ สญฺชายติ นิพฺพตฺตติ อภินิพฺพตฺตตีติ – ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉโนฺทฯ
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติฯ รูเปสูติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ รูปานํ ภโวฯ กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ รูปานํ วิภโวฯ รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติ รูเปสุ ภวญฺจ วิภวญฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจฯ
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ วินิจฺฉยาติ เทฺว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฎฺฐิวินิจฺฉโย จฯ กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ตสฺส ปน เอวํ โหติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฎฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; สมชฺชาภิจรณํ อนุยุตฺตสฺส เม… ชุตปฺปมาทฎฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม… ปาปมิตฺตานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; อาลสฺยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอวํ ญาณํ กตฺวา ฉ โภคานํ อปายมุขานิ น เสวติ, ฉ โภคานํ อายมุขานิ เสวติฯ เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติฯ
อถ วา กสิยา วา วณิชฺชาย วา โครเกฺขน วา อิสฺสเตฺถน [อิสฺสเตฺตน (ก. สี. ก.) อิสุ + สตฺถ] วา ราชโปริเสน วา สิปฺปญฺญตเรน วา ปฎิปชฺชติฯ เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติฯ กถํ ทิฎฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ? จกฺขุสฺมิํ อุปฺปเนฺน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปโนฺน’’ติ, จกฺขุสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติฯ เอวมฺปิ ทิฎฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติฯ โสตสฺมิํ… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฎฺฐพฺพสฺมิํ อุปฺปเนฺน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปโนฺน’’ติ, โผฎฺฐพฺพสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติฯ เอวมฺปิ ทิฎฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตติฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร มานโว…เป.… มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก …เป.… อายตนโลเกติ – วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉโนฺท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติฯ
๑๐๓.
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สเนฺต;
กถํกถี ญาณปถาย สิเกฺข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต…เป.… โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ, อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติฯ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ, อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติฯ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ, อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติฯ
กถํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ … อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติฯ เอวํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ
กถํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฎฺฐํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิเนฺนปิ โกโธ ชายติฯ อิฎฺฐํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามเนฺตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติฯ เอวํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ
กถํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกโจฺจ อนฺทุพนฺธเนน [อทฺทุพนฺธเนน (สฺยา. ก.)] วา พโทฺธ [พโนฺธ (สฺยา. ก.)]; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ… รชฺชุพนฺธเนน วา พโทฺธ… สงฺขลิกพนฺธเนน วา พโทฺธ… เวตฺตพนฺธเนน วา พโทฺธ… ลตาพนฺธเนน วา พโทฺธ… ปเกฺขปพนฺธเนน วา พโทฺธ… ปริเกฺขปพนฺธเนน วา พโทฺธ… คามนิคมนครรฎฺฐพนฺธเนน วา พโทฺธ… ชนปทพนฺธเนน วา พโทฺธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ ฯ เอวํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชตีติฯ
กถํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกโจฺจ มนาปิกานํ [มนาปานํ (สี.)] รูปานํ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ… มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฎฺฐพฺพานํ เหตุ… จีวรเหตุ… ปิณฺฑปาตเหตุ… เสนาสนเหตุ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติฯ เอวํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติฯ
กถํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘มุจฺจิสฺสามิ [มุญฺจิสฺสามิ (สี.)] นุ โข จกฺขุโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ จกฺขุโรคโตฯ มุจฺจิสฺสามิ นุ โข โสตโรคโต… ฆานโรคโต… ชิวฺหาโรคโต… กายโรคโต… สีสโรคโต… กณฺณโรคโต… มุขโรคโต… มุจฺจิสฺสามิ นุ โข ทนฺตโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ ทนฺตโรคโต’’ติฯ เอวํ อนิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติฯ
กถํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก [มนาปิเย (สี. ก.)] รูเป, น นุ โข ลภิสฺสามิ มนาปิเก รูเปฯ ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร’’นฺติฯ เอวํ อิฎฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชตีติ – โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จฯ
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สเนฺตติฯ สาตาสาเต สเนฺต, สุขทุเกฺข สเนฺต, โสมนสฺสโทมนเสฺส สเนฺต, อิฎฺฐานิเฎฺฐ สเนฺต, อนุนยปฎิเฆ สเนฺต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ – เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สเนฺตฯ
กถํกถี ญาณปถาย สิเกฺขติฯ ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถฯ ยถา อริยมโคฺค อริยปโถ, เทวมโคฺค เทวปโถ, พฺรหฺมมโคฺค พฺรหฺมปโถ; เอวเมว ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถฯ
สิเกฺขติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขโนฺธ… มหโนฺต สีลกฺขโนฺธ… สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
กถํกถี ญาณปถาย สิเกฺขติฯ กถํกถี ปุคฺคโล สกโงฺข สวิเลโข สเทฺวฬฺหโก สวิจิกิโจฺฉ, ญาณาธิคมาย ญาณผุสนาย ญาณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺย; อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปสฺสโนฺต สิเกฺขยฺย, ปจฺจเวกฺขโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ อธิฎฺฐหโนฺต สิเกฺขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิเกฺขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต สิเกฺขยฺย, สติํ อุปฎฺฐหโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ สมาทหโนฺต สิเกฺขยฺย, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต สิเกฺขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต สิเกฺขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – กถํกถี ญาณปถาย สิเกฺขฯ
ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฎฺฐปิตา วิวฎา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา [อุตฺตานิํ กตา (ก.)] ปกาสิตาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฎฺฐปิตา วิวฎา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริเญฺญยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ… ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฎฺฐปิตา วิวฎา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิญฺญายฯ สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํฯ สปฺปาฎิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฎิหาริยํฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต, โน อนภิญฺญาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อนิทานํ, สปฺปาฎิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อปฺปาฎิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนีฯ อลญฺจ ปน, ภิกฺขเว, โว ตุฎฺฐิยา อลํ ปาโมชฺชาย อลํ โสมนสฺสาย สมฺมาสมฺพุโทฺธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธโมฺม, สุปฺปฎิปโนฺน สโงฺฆติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ – ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สเนฺต;
กถํกถี ญาณปถาย สิเกฺข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’ติฯ
๑๐๔.
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสเนฺต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติฯ สาตา อสาตา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ สาตาสาตานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาฯ
กิสฺมิํ อสเนฺต น ภวนฺติ เหเตติฯ กิสฺมิํ อสเนฺต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ น อภินิพฺพตฺตนฺตีติ – กิสฺมิํ อสเนฺต น ภวนฺติ เหเตฯ
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ กตโม สาตาสาตานํ ภโว? โย สาตาสาตานํ ภโว ปภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ สาตาสาตานํ ภโวฯ กตโม สาตาสาตานํ วิภโว? โย สาตาสาตานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ สาตาสาตานํ วิภโวฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิฯ ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ ยํสมุทยํ ยํชาติกํ ยํปภวนฺติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสเนฺต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทาน’’นฺติฯ
๑๐๕.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผเสฺส อสเนฺต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติฯ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนาฯ ยา ตเสฺสว สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติฯ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนาฯ ยา ตเสฺสว ทุกฺขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติฯ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ยา ตเสฺสว อทุกฺขมสุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฎิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติฯ ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติ ฯ สาตาสาตา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปฺปภวาติ – ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํฯ
ผเสฺส อสเนฺต น ภวนฺติ เหเตติฯ ผเสฺส อสเนฺต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ นาภินิพฺพตฺตนฺติ น ปาตุภวนฺตีติ – ผเสฺส อสเนฺต น ภวนฺติ เหเตฯ
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ ภวทิฎฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฎฺฐิปิ ผสฺสนิทานาฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉสิ ยํ ยาจสิ ยํ อเชฺฌสสิ ยํ ปสาเทสิฯ ปพฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เอตํ เต ปพฺรูมิฯ อิโตนิทานนฺติ อิโต ผสฺสนิทานํ ผสฺสสมุทยํ ผสฺสชาติกํ ผสฺสปฺปภวนฺติ – เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผเสฺส อสเนฺต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทาน’’นฺติฯ
๑๐๖.
ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา.)] กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสเนฺต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ผโสฺส กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพโตฺต กุโตอภินิพฺพโตฺต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ผสฺสสฺส มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนฯ
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาติ ปริคฺคหา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปริคฺคหานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาฯ
กิสฺมิํ อสเนฺต น มมตฺตมตฺถีติฯ กิสฺมิํ อสเนฺต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กิสฺมิํ อสเนฺต น มมตฺตมตฺถิฯ
กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ กิสฺมิํ วิภูเต วิภวิเต อติกฺกเนฺต สมติกฺกเนฺต วีติวเตฺต ผสฺสา น ผุสนฺตีติ – กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสเนฺต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ
๑๐๗.
นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสติฯ จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ จกฺขุ จ [จกฺขุญฺจ (พหูสุ)] รูปา จ รูปสฺมิํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ โสตญฺจ ปฎิจฺจ สเทฺท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ โสตญฺจ สทฺทา จ รูปสฺมิํ โสตสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ ฆานญฺจ ปฎิจฺจ คเนฺธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ ฆานญฺจ คนฺธา จ รูปสฺมิํ ฆานสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ ชิวฺหญฺจ ปฎิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ ชิวฺหา จ รสา จ รูปสฺมิํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ กายญฺจ ปฎิจฺจ โผฎฺฐเพฺพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ กาโย จ โผฎฺฐพฺพา จ รูปสฺมิํ กายสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ มนญฺจ ปฎิจฺจ ธเมฺม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺสฯ วตฺถุ รูปํ รูปสฺมิํ, ธมฺมา รูปิโน รูปสฺมิํ มโนสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺสฯ
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปริคฺคหาติ เทฺว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฎฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปริคฺคโหฯ อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ ปริคฺคหา อิจฺฉานิทานา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิฯ
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉาย อสนฺตฺยา อสํวิชฺชมานาย นตฺถิ อนุปลพฺภมานาย มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิฯ
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเปติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ รูเป วิภูเตติ จตูหากาเรหิ [จตูหิ การเณหิ (สฺยา.)] รูปํ วิภูตํ โหติ – ญาตวิภูเตน [ญาณวิภูเตน (สี.), ตทฎฺฐกถายํ ปน ญาตวีติวเตฺตนาติ ทิสฺสติ], ตีรณวิภูเตน, ปหานวิภูเตน, สมติกฺกมวิภูเตนฯ กถํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? รูปํ ชานาติ – ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ
กถํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ญาตํ กตฺวา รูปํ ตีเรติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติฯ เอวํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ
กถํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ตีรยิตฺวา รูเป ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราโค ตํ ปชหถฯ เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติฯ เอวํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ
กถํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ จตโสฺส อรูปสมาปตฺติโย ปฎิลทฺธสฺส รูปา วิภูตา โหนฺติ วิภาวิตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาฯ เอวํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ รูปํ วิภูตํ โหติฯ
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเป วิภูเต วิภาวิเต อติกฺกเนฺต สมติกฺกเนฺต วีติวเตฺต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ – จกฺขุสมฺผโสฺส, โสตสมฺผโสฺส, ฆานสมฺผโสฺส, ชิวฺหาสมฺผโสฺส, กายสมฺผโสฺสติ – รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นามญฺจ รูปญฺจ ปฎิจฺจ ผโสฺส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ
๑๐๘.
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ [ทุกฺขํ วาปิ (สฺยา.)] กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ [ชานิสฺสามาติ (สี. ก.)] เม มโน อหุฯ
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ กถํ สเมตสฺสาติ กถํ สเมตสฺส กถํ ปฎิปนฺนสฺส กถํ อิริยนฺตสฺส กถํ วเตฺตนฺตสฺส กถํ ปาเลนฺตสฺส กถํ ยเปนฺตสฺส กถํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ [วิภาวิยฺยติ อติกฺกมิยฺยติ สมติกฺกมิยฺยติ (พหูสุ)] วีติวตฺตียตีติ – กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํฯ
สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภตีติ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ กถํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติฯ
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภตีติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมีติ – เอตํฯ เม ปพฺรูหีติ เม ปพฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิฯ ยถา วิโภตีติ ยถา วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติฯ
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหูติฯ ตํ ชานิยามาติ ตํ ชาเนยฺยาม อาชาเนยฺยาม วิชาเนยฺยาม ปฎิวิชาเนยฺยาม ปฎิวิเชฺฌยฺยามาติ – ตํ ชานิยามฯ อิติ เม มโน อหูติ อิติ เม มโน อหุ, อิติ เม จิตฺตํ อหุ , อิติ เม สงฺกโปฺป อหุ, อิติ เม วิญฺญาณํ อหูติ – ตํ ชานิยาม อิติ เม มโน อหุฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู’’ติฯ
๑๐๙.
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญีติฯ สญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย ปกติสญฺญาย ฐิตา, นปิ โส ปกติสญฺญาย ฐิโตฯ วิสญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ อุมฺมตฺตกา เย จ ขิตฺตจิตฺตา [อุกฺขิตฺตจิตฺตา (สฺยา.)], นปิ โส อุมฺมตฺตโก, โนปิ ขิตฺตจิโตฺตติ – น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญีฯ
โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีติฯ อสญฺญิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนา เย จ อสญฺญสตฺตา, นปิ โส นิโรธสมาปโนฺน, นปิ อสญฺญสโตฺตฯ วิภูตสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภิโน, นปิ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภีติ – โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีฯ
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ อิธ ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส เอวํ สมาหิเต จิเตฺต ปริสุเทฺธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปเตฺต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฎิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติฯ เอวํ สเมตสฺส เอวํ ปฎิปนฺนสฺส เอวํ อิริยนฺตสฺส เอวํ วเตฺตนฺตสฺส เอวํ ปาเลนฺตสฺส เอวํ ยเปนฺตสฺส เอวํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํฯ
สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา ตณฺหาปปญฺจสงฺขา, ทิฎฺฐิปปญฺจสงฺขา, มานปปญฺจสงฺขา สญฺญานิทานา สญฺญาสมุทยา สญฺญาชาติกา สญฺญาปภวาติ – สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติฯ
๑๑๐.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอโตฺตฯ
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติฯ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อเชฺฌสิมฺห ปสาทยิมฺหฯ อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฎฺฐปิตํ วิวฎํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนฯ
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อเชฺฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริํ ตํ ปุจฺฉามฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอโตฺตติฯ อุทาหุ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวเตฺตตฺวา เอโตฺต อรูปสมาปตฺติโต อญฺญํ อุตฺตริํ ยกฺขสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอโตฺตฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอโตฺต’’ติฯ
๑๑๑.
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาฯ
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ เตสํเยว สมณพฺราหฺมณานํ เอเก สมณพฺราหฺมณา อุเจฺฉทวาทา ภวตชฺชิตา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, เต สตฺตสฺส สมํ อุปสมํ วูปสมํ นิโรธํ ปฎิปสฺสทฺธินฺติ วทนฺติ, ยโต กิํ, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา อนุปาทิเสโสติฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา’’ติฯ
๑๑๒.
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ญตฺวา วิมุโตฺต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ เอเตติ ทิฎฺฐิคติเกฯ อุปนิสฺสิตาติ สสฺสตทิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุเจฺฉททิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุเจฺฉททิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ
ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ มุนิ สสฺสตทิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุเจฺฉททิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุเจฺฉททิฎฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ โส วีมํสีติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ ญตฺวา มุนิ นิสฺสเย โส วีมํสีฯ ญตฺวา วิมุโตฺต น วิวาทเมตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ วิมุโตฺตติ มุโตฺต วิมุโตฺต ปริมุโตฺต สุวิมุโตฺต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมเกฺขนฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุโตฺต วิมุโตฺต ปริมุโตฺต สุวิมุโตฺต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมเกฺขนฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุโตฺต วิมุโตฺต ปริมุโตฺต สุวิมุโตฺต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมเกฺขนาติ – ญตฺวา วิมุโตฺตฯ น วิวาทเมตีติ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิโตฺต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติ – ญตฺวา วิมุโตฺต น วิวาทเมติฯ
ภวาภวาย น สเมติ ธีโรติฯ ภวาภวายาติ ภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย , กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาย ปุนปฺปุนาภินิพฺพตฺติยา น สเมติ น สมาคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ญตฺวา วิมุโตฺต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติฯ
กลหวิวาทสุตฺตนิเทฺทโส เอกาทสโมฯ
อถ จูฬวิยูหสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๑๓.
สกํ สกํ ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;
โย เอวํ ชานาติ [เอวํ ปชานาติ (สี.)] ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฎิโกฺกสมเกวลี โสฯ
สกํ สกํ ทิฎฺฐิปริพฺพสานาติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกา; เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อคาริกา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกา, เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – สกํ สกํ ทิฎฺฐิปริพฺพสานาฯ
วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติฯ วิคฺคยฺหาติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อโญฺญญฺญํ วทนฺติ ปุถุ [ปุถุํ (สี.)] วทนฺติ, น เอกํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ กุสลาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติฯ
โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมนฺติฯ โย อิมํ [อิทํ (สี. ก.)] ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ ชานาติ โส ธมฺมํ เวทิ อญฺญาสิ อปสฺสิ ปฎิวิชฺฌีติ – โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํฯ
อิทํ ปฎิโกฺกสมเกวลี โสติฯ โย อิมํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ ปฎิโกฺกสติ, อเกวลี โส อสมโตฺต โส อปริปุโณฺณ โส หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตติ – อิทํ ปฎิโกฺกสมเกวลี โสฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘สกํ สกํ ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;
โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฎิโกฺกสมเกวลี โส’’ติฯ
๑๑๔.
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุ;
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาฯ
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติฯ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ
พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหูติฯ ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺต อกุสโล อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปโญฺญติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุฯ
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺติฯ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สโจฺจ ตโจฺฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ – สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํฯ
สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาติฯ สเพฺพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุ;
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สเพฺพว หีเม กุสลาวทานา’’ติฯ
๑๑๕.
ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก โหติ นิหีนปโญฺญ;
สเพฺพว พาลา สุนิหีนปญฺญา, สเพฺพวิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานาฯ
ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานนฺติฯ ปรสฺส ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ อนานุชานโนฺต อนานุปสฺสโนฺต อนานุมนโนฺต อนานุมญฺญโนฺต อนานุโมทโนฺตติ – ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํฯ
พาโลมโก โหติ นิหีนปโญฺญติฯ ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺต, หีนปโญฺญ นิหีนปโญฺญ โอมกปโญฺญ ลามกปโญฺญ ฉตุกฺกปโญฺญ ปริตฺตปโญฺญติ – พาโลมโก โหติ นิหีนปโญฺญฯ
สเพฺพว พาลา สุนิหีนปญฺญาติฯ สเพฺพวิเม สมณพฺราหฺมณา พาลา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา, สเพฺพว หีนปญฺญา นิหีนปญฺญา โอมกปญฺญา ลามกปญฺญา ฉตุกฺกปญฺญา ปริตฺตปญฺญาติ – สเพฺพว พาลา สุนิหีนปญฺญาฯ
สเพฺพวิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานาติฯ สเพฺพวิเม สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกา; เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สเพฺพวิเม สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกา…เป.… ปริวสนฺตีติ – สเพฺพวิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก โหติ นิหีนปโญฺญ;
สเพฺพว พาลา สุนิหีนปญฺญา, สเพฺพวิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานา’’ติฯ
๑๑๖.
สนฺทิฎฺฐิยา เจว นวีวทาตา, [เจวนเววทาตา (สี.), เจ ปน วิวทาตา (สฺยา.)] สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมา;
น เตสํ โกจิ ปริหีนปโญฺญ, ทิฎฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตาฯ
สนฺทิฎฺฐิยา เจว นวีวทาตาติฯ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา อนวีวทาตา อโวทาตา อปริโยทาตา สํกิลิฎฺฐา สํกิเลสิกาติ – สนฺทิฎฺฐิยา เจว นวีวทาตาฯ
สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมาติฯ สุทฺธปญฺญา วิสุทฺธปญฺญา ปริสุทฺธปญฺญา โวทาตปญฺญา ปริโยทาตปญฺญาฯ อถ วา สุทฺธทสฺสนา วิสุทฺธทสฺสนา ปริสุทฺธทสฺสนา โวทาตทสฺสนา ปริโยทาตทสฺสนาติ – สํสุทฺธปญฺญาฯ กุสลาติ กุสลา ปณฺฑิตา ปญฺญวโนฺต อิทฺธิมโนฺต ญาณิโน วิภาวิโน เมธาวิโนติ – สํสุทฺธปญฺญา กุสลาฯ มุตีมาติ มุติมา ปณฺฑิตา ปญฺญวโนฺต อิทฺธิมโนฺต ญาณิโน วิภาวิโน เมธาวิโนติ – สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมาฯ
เตสํ น โกจิ ปริหีนปโญฺญติฯ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ น โกจิ หีนปโญฺญ นิหีนปโญฺญ โอมกปโญฺญ ลามกปโญฺญ ฉตุกฺกปโญฺญ ปริตฺตปโญฺญ อตฺถิฯ สเพฺพว เสฎฺฐปญฺญา วิสิฎฺฐปญฺญา ปาโมกฺขปญฺญา อุตฺตมปญฺญา ปวรปญฺญาติ – เตสํ น โกจิ ปริหีนปโญฺญฯ
ทิฎฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตาติฯ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ทิฎฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฎฺฐา อภินิวิฎฺฐา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ทิฎฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สนฺทิฎฺฐิยา เจว นวีวทาตา, สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมา;
เตสํ น โกจิ ปริหีนปโญฺญ, ทิฎฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา’’ติฯ
๑๑๗.
น วาหเมตํ ตถิยนฺติ [ตถิวนฺติ (สฺยา.)] พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อญฺญมญฺญํ;
สกํ สกํ ทิฎฺฐิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติฯ
น วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมีติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ เอตนฺติ ‘‘ทฺวาสฎฺฐิทิฎฺฐิคตานิ นาหํ เอตํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – น วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมิฯ
ยมาหุ พาลา มิถุ อญฺญมญฺญนฺติฯ มิถูติ เทฺว ชนา, เทฺว กลหการกา, เทฺว ภณฺฑนการกา, เทฺว ภสฺสการกา, เทฺว วิวาทการกา, เทฺว อธิกรณการกา, เทฺว วาทิโน, เทฺว สลฺลปกา; เต อญฺญมญฺญํ พาโล [พาลโต (สี. ก.) เอวมเญฺญสุ ฉปฺปเทสุปิ โตปจฺจยนฺตวเสน] หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ พาลา มิถุ อญฺญมญฺญํฯ
สกํ สกํ ทิฎฺฐิมกํสุ สจฺจนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ ทิฎฺฐิมกํสุ สจฺจํฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ ทิฎฺฐิมกํสุ สจฺจํฯ
ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺตีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ปรํ พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตติ ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อญฺญมญฺญํ;
สกํ สกํ ทิฎฺฐิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺตี’’ติฯ
๑๑๘.
ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อเญฺญปิ [อเญฺญ (สี. ก.)] ตุจฺฉํ มุสาติ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติฯ
ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเกติฯ ยํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเกฯ
ตมาหุ อเญฺญปิ ตุจฺฉํ มุสาตีติฯ ตเมว ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘ตุจฺฉํ เอตํ, มุสา เอตํ, อภูตํ เอตํ, อลิกํ เอตํ, อยาถาวํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมาหุ อเญฺญปิ ตุจฺฉํ มุสาติฯ
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติฯ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ , เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ
กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตีติฯ กสฺมาติ กสฺมา กิํการณา กิํเหตุ กิํปจฺจยา กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวา น เอกํ วทนฺติ นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อโญฺญญฺญํ [อโญฺญเญฺญ (ก.)] วทนฺติ ปุถุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อเญฺญปิ ตุจฺฉํ มุสาติ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตี’’ติฯ
๑๑๙.
เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานํ;
นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติฯ
เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถีติฯ เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อถ วา เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ – มคฺคสจฺจํ, นิยฺยานสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ, สมฺมาสงฺกโปฺป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมโนฺต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธีติ – เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิฯ
ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติฯ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ สเจฺจฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ปชานนฺติ [ปชานํ (สี. ก.), ปชา (สฺยา.)] ยํ สจฺจํ ปชานนฺตา อาชานนฺตา วิชานนฺตา ปฎิวิชานนฺตา ปฎิวิชฺฌนฺตา น กลหํ กเรยฺยุํ, น ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ, น วิคฺคหํ กเรยฺยุํ, น วิวาทํ กเรยฺยุํ, น เมธคํ กเรยฺยุํ, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺยุํ, วิโนเทยฺยุํ, พฺยนฺติํ กเรยฺยุํ [พฺยนฺตีกเรยฺยุํ (สี. สฺยา.)], อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานํฯ
นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺตีติฯ นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติฯ
ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา น เอกํ วทนฺติ นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อโญฺญญฺญํ วทนฺติ ปุถุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานํ;
นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตี’’ติฯ
๑๒๐.
กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา;
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติฯ
กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานาติฯ กสฺมาติ กสฺมา กิํการณา กิํเหตุ กิํปจฺจยา กิํนิทานา สจฺจานิ นานา [นานานิ (ก.)] วทนฺติ, วิวิธานิ วทนฺติ, อโญฺญญฺญานิ วทนฺติ, ปุถูนิ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานาฯ
ปวาทิยาเส กุสลาวทานาติฯ ปวาทิยาเสติ วิปฺปวทนฺตีติปิ ปวาทิยาเสฯ อถ วา สกํ สกํ ทิฎฺฐิคตํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปวาทิยาเส กุสลาวทานาฯ
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานาติ สจฺจานิ สุตานิ พหุกานิ นานานิ วิวิธานิ อโญฺญญฺญานิ ปุถูนีติ – สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานาฯ
อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ อุทาหุ ตเกฺกน สงฺกเปฺปน ยายนฺติ นียนฺติ วุยฺหนฺติ สํหรียนฺตีติ ฯ เอวมฺปิ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติฯ อถ วา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํ ปฎิภานํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติฯ เอวมฺปิ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา;
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตี’’ติฯ
๑๒๑.
น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ โลเก;
ตกฺกญฺจ ทิฎฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุฯ
น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานาติ น เหว สจฺจานิ พหุกานิ นานานิ วิวิธานิ อโญฺญญฺญานิ ปุถูนีติ – น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานาฯ
อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ โลเกติ อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจคฺคาหา เอกเญฺญว สจฺจํ โลเก กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติ – ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อถ วา เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ มคฺคสจฺจํ, นิยฺยานสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ …เป.… สมฺมาสมาธีติ – อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ โลเกฯ
ตกฺกญฺจ ทิฎฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหูติฯ ตกฺกํ วิตกฺกํ สงฺกปฺปํ ตกฺกยิตฺวา วิตกฺกยิตฺวา สงฺกปฺปยิตฺวา ทิฎฺฐิคตานิ ชเนนฺติ สญฺชเนนฺติ นิพฺพเตฺตนฺติ อภินิพฺพเตฺตนฺติฯ ทิฎฺฐิคตานิ ชเนตฺวา สญฺชเนตฺวา นิพฺพเตฺตตฺวา อภินิพฺพเตฺตตฺวา ‘‘มยฺหํ สจฺจํ ตุยฺหํ มุสา’’ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตกฺกญฺจ ทิฎฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ โลเก;
ตกฺกญฺจ ทิฎฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติฯ
๑๒๒.
ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ [เอเตสุ (สี.)] นิสฺสาย วิมานทสฺสี;
วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหฯ
ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติฯ ทิฎฺฐํ วา ทิฎฺฐสุทฺธิํ วา, สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา, สีลํ วา สีลสุทฺธิํ วา, วตํ วา วตสุทฺธิํ วา, มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วาฯ เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติฯ น สมฺมาเนตีติปิ วิมานทสฺสีฯ อถ วา โทมนสฺสํ ชเนตีติปิ วิมานทสฺสีติ – ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีฯ
วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโนติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ ทิฎฺฐิวินิจฺฉเย วินิจฺฉยทิฎฺฐิยา ฐตฺวา ปติฎฺฐหิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – วินิจฺฉเย ฐตฺวาฯ ปหสฺสมาโนติ ตุโฎฺฐ โหติ หโฎฺฐ ปหโฎฺฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกโปฺปฯ อถ วา ทนฺตวิทํสกํ ปหสฺสมาโนติ – วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโนฯ
พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติฯ ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺต อกุสโล อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี อเมธาวี ทุปฺปโญฺญติ, เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ทิเฎฺฐ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสี;
วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหา’’ติฯ
๑๒๓.
เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโน, อญฺญํ วิมาเนติ ตเทว ปาวฯ
เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาตีติฯ เยเนว เหตุนา เยน ปจฺจเยน เยน การเณน เยน ปภเวน ปรํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติฯ
เตนาตุมานํ กุสโลติ จาหาติฯ อาตุมาโน วุจฺจติ อตฺตาฯ โสปิ เตเนว เหตุนา เตน ปจฺจเยน เตน การเณน เตน ปภเวน อตฺตานํ อหมสฺมิ กุสโล ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – เตนาตุมานํ กุสโลติ จาหฯ
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโนติฯ สยเมว อตฺตานํ กุสลวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ญายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท ฐานวาโท สกาย ลทฺธิยาติ – สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโนฯ
อญฺญํ วิมาเนติ ตเทว ปาวาติฯ น สมฺมาเนตีติปิ อญฺญํ วิมาเนติฯ อถ วา โทมนสฺสํ ชเนตีติปิ อญฺญํ วิมาเนติฯ ตเทว ปาวาติ ตเทว ตํ ทิฎฺฐิคตํ ปาวทติ ‘‘อิติปายํ ปุคฺคโล มิจฺฉาทิฎฺฐิโก วิปรีตทสฺสโน’’ติ – อญฺญํ วิมาเนติ ตเทว ปาวทฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโน, อญฺญํ วิมาเนติ ตเทว ปาวา’’ติฯ
๑๒๔.
อติสารทิฎฺฐิยา โส สมโตฺต, มาเนน มโตฺต ปริปุณฺณมานี;
สยเมว สามํ มนสาภิสิโตฺต, ทิฎฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาฯ
อติสารทิฎฺฐิยา โส สมโตฺตติฯ อติสารทิฎฺฐิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ กิํการณา อติสารทิฎฺฐิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ? สพฺพา ตา ทิฎฺฐิโย การณาติกฺกนฺตา ลกฺขณาติกฺกนฺตา ฐานาติกฺกนฺตา, ตํการณา อติสารทิฎฺฐิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ สพฺพาปิ ทิฎฺฐิโย อติสารทิฎฺฐิโย [สเพฺพปิ ติตฺถิยา อติสารทิฎฺฐิยา (สฺยา.)]ฯ กิํการณา สพฺพาปิ ทิฎฺฐิโย วุจฺจนฺติ อติสารทิฎฺฐิโย? เต [ตา (ก.)] อญฺญมญฺญํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา ทิฎฺฐิคตานิ ชเนนฺติ สญฺชเนนฺติ นิพฺพเตฺตนฺติ อภินิพฺพเตฺตนฺติ, ตํการณา สพฺพาปิ ทิฎฺฐิโย วุจฺจนฺติ อติสารทิฎฺฐิโยฯ อติสารทิฎฺฐิยา โส สมโตฺตติฯ อติสารทิฎฺฐิยา สมโตฺต ปริปุโณฺณ อโนโมติ – อติสารทิฎฺฐิยา โส สมโตฺตฯ
มาเนน มโตฺต ปริปุณฺณมานีติฯ สกาย ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิมาเนน มโตฺต ปมโตฺต อุมฺมโตฺต อติมโตฺตติ – มาเนน มโตฺตฯ ปริปุณฺณมานีติ ปริปุณฺณมานี สมตฺตมานี อโนมมานีติ – มาเนน มโตฺต ปริปุณฺณมานีฯ
สยเมว สามํ มนสาภิสิโตฺตติฯ สยเมว อตฺตานํ จิเตฺตน อภิสิญฺจติ ‘‘อหมสฺมิ กุสโล ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี’’ติ – สยเมว สามํ มนสาภิสิโตฺตฯ
ทิฎฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติฯ ตสฺส สา ทิฎฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฎฺฐา อภินิวิฎฺฐา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ทิฎฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อติสารทิฎฺฐิยา โส สมโตฺต, มาเนน มโตฺต ปริปุณฺณมานี;
สยเมว สามํ มนสาภิสิโตฺต, ทิฎฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา’’ติฯ
๑๒๕.
ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปโญฺญ;
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิฯ
ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโนติ ปรสฺส เจ วาจาย วจเนน นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตติ – ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโนฯ ตุโม สหา โหติ นิหีนปโญฺญติฯ โสปิ เตเนว สหา โหติ หีนปโญฺญ นิหีนปโญฺญ โอมกปโญฺญ ลามกปโญฺญ ฉตุกฺกปโญฺญ ปริตฺตปโญฺญติ – ตุโม สหา โหติ นิหีนปโญฺญฯ
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโรติ อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโรฯ
น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถีติฯ สมเณสุ น โกจิ พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺต อตฺถิ, สเพฺพว เสฎฺฐปญฺญา [อคฺคปญฺญา เสฎฺฐปญฺญา (สฺยา.)] วิสิฎฺฐปญฺญา ปาโมกฺขปญฺญา อุตฺตมปญฺญา ปวรปญฺญาติ – น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปโญฺญ;
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติฯ
๑๒๖.
อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฎฺฐิราเคน หิ เตภิรตฺตาฯ
อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เตติฯ อิโต อญฺญํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เย อภิวทนฺติ, เต สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโยทาตมคฺคํ วิรทฺธา อปรทฺธา ขลิตา คลิตา อญฺญาย อปรทฺธา อเกวลี เต, อสมตฺตา เต, อปริปุณฺณา เต, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เตฯ
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺตีติฯ ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฎฺฐิคตํฯ ติตฺถิยา วุจฺจนฺติ ทิฎฺฐิคติกาฯ ปุถุทิฎฺฐิยา ปุถุทิฎฺฐิคตานิ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติฯ
สนฺทิฎฺฐิราเคน หิ เตภิรตฺตาติฯ สกาย ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิราเคน รตฺตา อภิรตฺตาติ – สนฺทิฎฺฐิราเคน หิ เตภิรตฺตาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฎฺฐิราเคน หิ เตภิรตฺตา’’ติฯ
๑๒๗.
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฎฺฐา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานาฯ
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺตีติฯ อิธ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อิธ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อิธ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติฯ
นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหูติฯ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สเพฺพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติฯ ‘‘โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธโมฺม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฎิปโนฺน, ทิฎฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฎิปทา น สุปญฺญตฺตา, มโคฺค น นิยฺยานิโก, นเตฺถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นเตฺถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุฯ
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฎฺฐาติฯ ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฎฺฐิคตํฯ ติตฺถิยา วุจฺจนฺติ ทิฎฺฐิคติกาฯ ปุถุทิฎฺฐิยา [ปุถุติตฺถิยา (สี. ก.) ปุริมคาถาย ปาฐเภโท นตฺถิ] ปุถุทิฎฺฐิคเตสุ นิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฎฺฐาฯ
สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานาติฯ ธโมฺม สกายนํ, ทิฎฺฐิ สกายนํ, ปฎิปทา สกายนํ, มโคฺค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา อวฎฺฐิตวาทาติ – สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ, นาเญฺญสุ ธเมฺมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฎฺฐา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา’’ติฯ
๑๒๘.
สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ [กํ ตตฺถ (สี. ก.)] พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;
สยํว [สยเมว (สฺยา.)] โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํฯ
สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโนติฯ ธโมฺม สกายนํ, ทิฎฺฐิ สกายนํ, ปฎิปทา สกายนํ, มโคฺค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาโท ถิรวาโท พลิกวาโท อวฎฺฐิตวาโทติ – สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโนฯ
กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺยาติฯ เอตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปรํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต กํ ทเหยฺย กํ ปเสฺสยฺย กํ ทเกฺขยฺย กํ โอโลเกยฺย กํ นิชฺฌาเยยฺย กํ อุปปริเกฺขยฺยาติ – กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺยฯ
สยํว โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมนฺติฯ ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺต อสุทฺธิธโมฺม อวิสุทฺธิธโมฺม อปริสุทฺธิธโมฺม อโวทาตธโมฺมติ – เอวํ วทโนฺต เอวํ กเถโนฺต เอวํ ภณโนฺต เอวํ ทีปยโนฺต เอวํ โวหรโนฺต สยเมว กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ อาวเหยฺย สมาวเหยฺย อาหเรยฺย สมาหเรยฺย อากเฑฺฒยฺย สมากเฑฺฒยฺย คเณฺหยฺย ปรามเสยฺย อภินิวิเสยฺยาติ – สยํว โส เมธคมาวเหยฺย ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;
สยํว โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺม’’นฺติฯ
๑๒๙.
วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํส [อุทฺธํ โส (สฺยา.)] โลกสฺมิํ วิวาทเมติ;
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกฯ
วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมายาติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ วินิจฺฉยทิฎฺฐิยา ฐตฺวา ปติฎฺฐหิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วินิจฺฉเย ฐตฺวาฯ สยํ ปมายาติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวาฯ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวา, ‘‘อยํ ธโมฺม สฺวากฺขาโต… อยํ คโณ สุปฺปฎิปโนฺน… อยํ ทิฎฺฐิ ภทฺทิกา… อยํ ปฎิปทา สุปญฺญตฺตา… อยํ มโคฺค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวาติ – วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมายฯ
อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมตีติฯ อุทฺธํโส วุจฺจติ อนาคตํฯ อตฺตโน วาทํ อุทฺธํ ฐเปตฺวา สยเมว กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมติฯ อถ วา อเญฺญน อุทฺธํ วาเทน สทฺธิํ กลหํ กโรติ ภณฺฑนํ กโรติ วิคฺคหํ กโรติ วิวาทํ กโรติ เมธคํ กโรติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ เอวมฺปิ อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมติฯ
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานีติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ ทิฎฺฐิวินิจฺฉยา สเพฺพ วินิจฺฉเย [สพฺพา วินิจฺฉิตทิฎฺฐิโย (สฺยา.), สพฺพา วินิจฺฉยทิฎฺฐิโย (ก.)] หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิฯ
น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิโตฺต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติฯ ชนฺตูติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํส โลกสฺมิํ วิวาทเมติ;
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติฯ
จูฬวิยูหสุตฺตนิเทฺทโส ทฺวาทสโมฯ
อถ มหาวิยูหสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๓๐.
เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ [สจฺจนฺติ ปวาทยนฺติ (สฺยา.)] ;
สเพฺพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถฯ
เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานาติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ ทิฎฺฐิปริพฺพสานาติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฎฺฐิคติกา; เต ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฎฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฎฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติฯ ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สเนฺตเก…เป.… ปริวสนฺตีติ – เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานาฯ
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติฯ
สเพฺพว เต นินฺทมนฺวานยนฺตีติฯ สเพฺพว เต สมณพฺราหฺมณา นินฺทเมว อเนฺวนฺติ, ครหเมว อเนฺวนฺติ, อกิตฺติเมว อเนฺวนฺติ; สเพฺพ นินฺทิตาเยว โหนฺติ, ครหิตาเยว โหนฺติ, อกิตฺติตาเยว โหนฺตีติ – สเพฺพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติฯ
อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถาติฯ ตตฺถ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริกํ ลภนฺติ ปฎิลภนฺติ อุปคจฺฉนฺติ วินฺทนฺตีติ – อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘เย เกจิเม ทิฎฺฐิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
สเพฺพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถา’’ติฯ
๑๓๑.
อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํฯ
อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมายาติฯ อปฺปญฺหิ เอตนฺติ อปฺปกํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, โถกกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺติ – อปฺปญฺหิ เอตํฯ น อลํ สมายาติ นาลํ ราคสฺส สมาย, โทสสฺส สมาย, โมหสฺส สมาย , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพานาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยาติ – อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมายฯ
ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมีติฯ ทิฎฺฐิกลหสฺส ทิฎฺฐิภณฺฑนสฺส ทิฎฺฐิวิคฺคหสฺส ทิฎฺฐิวิวาทสฺส ทิฎฺฐิเมธคสฺส เทฺว ผลานิ โหนฺติ – ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํโส โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฎฺฐานิฎฺฐํ โหติ, อนุนยปฎิฆํ โหติ, อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติฯ อถ วา ตํ กมฺมํ นิรยสํวตฺตนิกํ, ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ, เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกนฺติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิฯ
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฎฺฐิกลเหสุ ทิฎฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฎฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฎฺฐิวิวาเทสุ ทิฎฺฐิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ น วิวาทเยถาติ น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหา ภณฺฑนา วิคฺคหา วิวาทา เมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถฯ
เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺติฯ อวิวาทภูมิํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เอตํ อวิวาทภูมิํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ปสฺสโนฺต ทกฺขโนฺต โอโลเกโนฺต นิชฺฌายโนฺต อุปปริกฺขโนฺตติ – เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิ’’นฺติฯ
๑๓๒.
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิเฎฺฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนฯ
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติฯ ยา กาจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติฯ สมฺมุติโยติฯ สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ทิฎฺฐิสมฺมุติโยฯ ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชา, ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชาฯ
สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวาติฯ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สพฺพาว เอตา ทิฎฺฐิสมฺมุติโย เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวาฯ
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยาติฯ อุปโยติ เทฺว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฎฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฎฺฐูปโย ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐูปยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล กิํ รูปํ อุเปยฺย อุปคเจฺฉยฺย คเณฺหยฺย ปรามเสยฺย อภินิวิเสยฺย อตฺตา เมติฯ กิํ เวทนํ… กิํ สญฺญํ… กิํ สงฺขาเร… กิํ วิญฺญาณํ… กิํ คติํ… กิํ อุปปตฺติํ… กิํ ปฎิสนฺธิํ… กิํ ภวํ … กิํ สํสารํ… กิํ วฎฺฎํ อุเปยฺย อุปคเจฺฉยฺย คเณฺหยฺย ปรามเสยฺย อภินิเวเสยฺยาติ – อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยฯ
ทิเฎฺฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติฯ ทิเฎฺฐ วา ทิฎฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา ขนฺติํ อกุพฺพมาโน ฉนฺทํ อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ทิเฎฺฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิเฎฺฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน’’ติฯ
๑๓๓.
สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ, วตํ สมาทาย อุปฎฺฐิตาเส;
อิเธว สิเกฺขม อถสฺส สุทฺธิํ, ภวูปนีตา กุสลาวทานาฯ
สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธินฺติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมเตฺตน สญฺญมมเตฺตน สํวรมเตฺตน อวีติกฺกมมเตฺตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริวิสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริวิมุตฺติํ อาหุ [อาหํสุ (สี. ก.)] วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ
สมณมุณฺฑิกาปุโตฺต เอวมาห – ‘‘จตูหิ โข อหํ, คหปติ, ธเมฺมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, น ปาปิกํ [ปาปกํ (สี.)] วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกเปฺปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติฯ อิเมหิ โข อหํ, คหปติ , จตูหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ; เอวเมว สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมเตฺตน สญฺญมมเตฺตน สํวรมเตฺตน อวีติกฺกมมเตฺตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ อาหุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตี’’ติ – สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํฯ
วตํ สมาทาย อุปฎฺฐิตาเสติฯ วตนฺติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกุรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา คนฺธพฺพวตํ วา มหาราชวตํ วา จนฺทวตํ วา สูริยวตํ วา อินฺทวตํ วา พฺรหฺมวตํ วา เทววตํ วา ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา อุปฎฺฐิตา ปจฺจุปฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – วตํ สมาทาย อุปฎฺฐิตาเสฯ
อิเธว สิเกฺขม อถสฺส สุทฺธินฺติฯ อิธาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สิเกฺขมาติ สิเกฺขม อาจเรม สมาจเรม สมาทาย วเตฺตมาติ – อิเธว สิเกฺขมฯ อถสฺส สุทฺธินฺติ อถสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺตินฺติ – อิเธว สิเกฺขม อถสฺส สุทฺธิํฯ
ภวูปนีตา กุสลาวทานาติฯ ภวูปนีตาติ ภวูปนีตา ภวูปคตา ภวโชฺฌสิตา ภวาธิมุตฺตาติ – ภวูปนีตา ฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ภวูปนีตา กุสลาวทานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ, วตํ สมาทาย อุปฎฺฐิตาเส;
อิเธว สิเกฺขม อถสฺส สุทฺธิํ, ภวูปนีตา กุสลาวทานา’’ติฯ
๑๓๔.
สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี [ส เวธตี (สี สฺยา.)] กมฺมวิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี [ส ชปฺปตี (สี. สฺยา.)] ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาฯ
สเจ จุโต สีลวตโต โหตีติฯ ทฺวีหิ การเณหิ สีลวตโต จวติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา จวติ, อนภิสมฺภุณโนฺต วา จวติฯ กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย จวติ? ปโร วิจฺฉินฺทติ โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธโมฺม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฎิปโนฺน, ทิฎฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฎิปทา น สุปญฺญตฺตา, มโคฺค น นิยฺยานิโก, นเตฺถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นเตฺถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา, ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติฯ เอวํ ปโร วิจฺฉินฺทติฯ เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารา จวติ, ธมฺมกฺขานา จวติ, คณา จวติ, ทิฎฺฐิยา จวติ, ปฎิปทาย จวติ, มคฺคโต จวติฯ เอวํ ปริวิจฺฉินฺทนาย จวติฯ กถํ อนภิสมฺภุณโนฺต จวติ? สีลํ อนภิสมฺภุณโนฺต สีลโต จวติ, วตํ อนภิสมฺภุณโนฺต วตโต จวติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณโนฺต สีลพฺพตโต จวติฯ เอวํ อนภิสมฺภุณโนฺต จวตีติ – สเจ จุโต สีลวตโต โหติฯ
ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวาติฯ ปเวธตีติ สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรโทฺธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติฯ กมฺมวิราธยิตฺวาติ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรโทฺธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวาฯ
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติฯ ปชปฺปตีติ สีลํ วา ชปฺปติ, วตํ วา ชปฺปติ, สีลพฺพตํ วา ชปฺปติ ปชปฺปติ อภิชปฺปตีติ – ปชปฺปติฯ ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติ สีลสุทฺธิํ วา ปเตฺถติ, วตสุทฺธิํ วา ปเตฺถติ, สีลพฺพตสุทฺธิํ วา ปเตฺถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ – ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํฯ
สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาติฯ ยถา ปุริโส ฆรโต นิกฺขโนฺต สเตฺถน ปวสํ วสโนฺต สตฺถา โอหีโน, ตํ วา สตฺถํ อนุพนฺธติ สกํ วา ฆรํ ปจฺจาคจฺฉติ; เอวเมว โส ทิฎฺฐิคติโก ตํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ อญฺญํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ, ตํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, ตํ วา คณํ คณฺหาติ อญฺญํ วา คณํ คณฺหาติ, ตํ วา ทิฎฺฐิํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ทิฎฺฐิํ คณฺหาติ, ตํ วา ปฎิปทํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ปฎิปทํ คณฺหาติ, ตํ วา มคฺคํ คณฺหาติ อญฺญํ วา มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี กมฺมวิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา’’ติฯ
๑๓๕.
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายฯ
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติฯ สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตนฺติฯ สาวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – กณฺหํ กณฺหวิปากํฯ อนวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – สุกฺกํ สุกฺกวิปากํฯ สาวชฺชญฺจ กมฺมํ อนวชฺชญฺจ กมฺมํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํฯ
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนติฯ อสุทฺธินฺติ อสุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, อกุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปเตฺถนฺติ; อสุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, อกุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปเตฺถนฺติ; สุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปเตฺถนฺติ, อสุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, อกุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปเตฺถนฺติ, ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปเตฺถนฺติ; สุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติ, อสุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, อกุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปเตฺถนฺติ, ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปเตฺถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธเมฺม ปเตฺถนฺติ; สุทฺธิํ ปเตฺถนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกา [กลฺยาณปุถุชฺชนา (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] นิยามาวกฺกนฺติํ [นิยามาวตฺตนฺติํ (ก.)] ปเตฺถนฺติฯ เสกฺขา อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปเตฺถนฺติฯ อรหเตฺต ปเตฺต อรหา เนว อกุสเล ธเมฺม ปเตฺถติ, นปิ ปญฺจ กามคุเณ ปเตฺถติ, นปิ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปเตฺถติ, นปิ เตธาตุเก กุสเล ธเมฺม ปเตฺถติ, นปิ นิยามาวกฺกนฺติํ ปเตฺถติ, นปิ อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปเตฺถติฯ ปตฺถนา สมติกฺกโนฺต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวโตฺต [วุทฺธิปาริหานิํ วีติวโตฺต (สี.)]ฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติชรามรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนฯ
วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายาติฯ วิรโตติ สุทฺธิอสุทฺธิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโตฯ จเรติ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – วิรโต จเรฯ สนฺติมนุคฺคหายาติ สนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ทิฎฺฐิสนฺติโย อคณฺหโนฺต อปรามสโนฺต อนภินิวิสโนฺตติ – วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายา’’ติฯ
๑๓๖.
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วาติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา ตโปชิคุจฺฉวาทา ตโปชิคุจฺฉสารา ตโปชิคุจฺฉนิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วาฯ
อถ วาปิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติฯ ทิฎฺฐํ วา ทิฎฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – อถ วาปิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาฯ
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺตีติฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทาฯ กตเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา? เย เต สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตสุทฺธิกา, สํสารสุทฺธิกา, อกิริยทิฎฺฐิกา, สสฺสตวาทา – อิเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทาฯ เต สํสาเร สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติฯ
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว , กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฎินิสฺสฎฺฐตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติฯ
๑๓๗.
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชเปฺปฯ
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานีติฯ ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปยมานสฺสาติ – ปตฺถยมานสฺส หิฯ ชปฺปิตานีติฯ ชปฺปนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิฯ
ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติฯ ปกปฺปนาติ เทฺว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฎฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐิปกปฺปนาฯ ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติฯ ปกปฺปิตํ วตฺถุํ อเจฺฉทสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, อจฺฉิชฺชเนฺตปิ เวเธนฺติ, อจฺฉิเนฺนปิ เวเธนฺติ; ปกปฺปิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, วิปริณมเนฺตปิ เวเธนฺติ, วิปริณเตปิ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺตีติ – ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุฯ
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถีติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ยสฺส คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ กาลํคติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรามรณญฺจ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิฯ
ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชเปฺปติฯ โส เกน ราเคน เวเธยฺย, เกน โทเสน เวเธยฺย, เกน โมเหน เวเธยฺย, เกน มาเนน เวเธยฺย, กาย ทิฎฺฐิยา เวเธยฺย, เกน อุทฺธเจฺจน เวเธยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย เวเธยฺย, เกหิ อนุสเยหิ เวเธยฺย – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เกน เวเธยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน เวเธยฺย ปเวเธยฺย สมฺปเวเธยฺยาติ – ส เกน เวเธยฺยฯ กุหิํว ชเปฺปติ กุหิํ วา ชเปฺปยฺย กิมฺหิ ชเปฺปยฺย, กตฺถ ชเปฺปยฺย ปชเปฺปยฺย อภิชเปฺปยฺยาติ – ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชเปฺปฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชเปฺป’’ติฯ
๑๓๘.
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อเญฺญ;
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาฯ
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเกติฯ ยํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ , เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเกฯ
ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อเญฺญติ ตเมว ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อเญฺญฯ
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺติฯ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สโจฺจ ตโจฺฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ – สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํฯ
สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาติฯ สเพฺพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – สเพฺพว หีเม กุสลาวทานาฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อเญฺญ;
สโจฺจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สเพฺพว หีเม กุสลาวทานา’’ติฯ
๑๓๙.
สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ
สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหูติ สกํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ สมตฺตํ ปริปุณฺณํ อโนม’’นฺติ, เอวมาหํสุ…เป.… เอวํ โวหรนฺตีติ – สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุฯ
อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหูติฯ อญฺญสฺส ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุฯ
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติฯ
สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก …เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจ’’นฺติฯ
๑๔๐.
ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาฯ
ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนติ ปรสฺส เจ วมฺภยิตการณา นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุโกฺก ปริโตฺตติ – ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนฯ
น โกจิ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสาติฯ ธเมฺมสุ น โกจิ อโคฺค เสโฎฺฐ วิสิโฎฺฐ ปาโมโกฺข อุตฺตโม ปวโร อสฺสาติ – น โกจิ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสฯ
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโตติฯ พหุกาปิ พหูนํ ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, พหุกาปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ พหูนํ ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโตติ – ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํฯ
นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาติฯ ธโมฺม สกายนํ, ทิฎฺฐิ สกายนํ, ปฎิปทา สกายนํ, มโคฺค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา อฎฺฐิตวาทาติ – นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา’’ติฯ
๑๔๑.
สทฺธมฺมปูชาปิ [สทฺธมฺมปูชา จ (สี. สฺยา.)] ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สเพฺพว วาทา [สเพฺพ ปวาทา (สฺยา.)] ตถิยา [ตถิ วา (พหูสุ)] ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวฯ
สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติฯ กตมา สทฺธมฺมปูชา? สกํ สตฺถารํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชาฯ สกํ ธมฺมกฺขานํ สกํ คณํ สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ปฎิปทํ สกํ มคฺคํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ มโคฺค นิยฺยานิโก’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชา ฯ สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติ สทฺธมฺมปูชา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตาติ – สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวฯ
ยถา ปสํสนฺติ สกายนานีติฯ ธโมฺม สกายนํ ทิฎฺฐิ สกายนํ ปฎิปทา สกายนํ มโคฺค สกายนํ, สกายนานิ ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิเตฺตนฺติ วเณฺณนฺตีติ – ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิฯ
สเพฺพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุนฺติ สเพฺพว วาทา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตา ภเวยฺยุนฺติ – สเพฺพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํฯ
สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวาติฯ ปจฺจตฺตเมว เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺตีติ – สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สเพฺพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวา’’ติฯ
๑๔๒.
น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวโตฺต, น หิ เสฎฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํฯ
น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฎิพทฺธคู [ปรปฎิพนฺธคู (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฎิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย , น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฎิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตติ – น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิฯ
ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธเมฺมสูติ ทฺวาสฎฺฐิยา ทิฎฺฐิคเตสุฯ นิเจฺฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฎฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห ‘‘อิทํ สจฺจํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวโตฺตติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฎฺฐิกลหานิ ทิฎฺฐิภณฺฑนานิ ทิฎฺฐิวิคฺคหานิ ทิฎฺฐิวิวาทานิ ทิฎฺฐิเมธคานิ อุปาติวโตฺต อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวโตฺตฯ
น หิ เสฎฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญนฺติฯ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ , อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา, อคฺคํ เสฎฺฐํ วิสิฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ น โอโลเกติ น นิชฺฌายติ น อุปปริกฺขตีติ – น หิ เสฎฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธเมฺมสุ นิเจฺฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวโตฺต, น หิ เสฎฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญ’’นฺติฯ
๑๔๓.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิํ;
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อเญฺญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตนฺติฯ ชานามีติ ปรจิตฺตญาเณน [ปรจิตฺตวิชานนญาเณน (สี.) อฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] วา ชานามิ, ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ชานามิฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา วา ปสฺสามิ, ทิเพฺพน จกฺขุนา วา ปสฺสามิฯ ตเถว เอตนฺติ เอตํ ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ – ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํฯ
ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธินฺติฯ ทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺติฯ ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฎฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปเจฺจนฺตีติ – ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิํฯ
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนาติฯ อทกฺขีติ ปรจิตฺตญาเณน วา อทกฺขิ, ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา อทกฺขิ, มํสจกฺขุนา วา อทกฺขิ, ทิเพฺพน จกฺขุนา วา อทกฺขีติ – อทกฺขิ เจฯ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนาติฯ ตสฺส เตน ทสฺสเนน กิํ กตํ? น ทุกฺขปริญฺญา อตฺถิ, น สมุทยสฺส ปหานํ อตฺถิ, น มคฺคภาวนา อตฺถิ, น ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ, น ราคสฺส สมุเจฺฉทปหานํ อตฺถิ, น โทสสฺส สมุเจฺฉทปหานํ อตฺถิ, น โมหสฺส สมุเจฺฉทปหานํ อตฺถิ , น กิเลสานํ สมุเจฺฉทปหานํ อตฺถิ, น สํสารวฎฺฎสฺส อุปเจฺฉโท อตฺถีติ – อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนฯ
อติสิตฺวา อเญฺญน วทนฺติ สุทฺธินฺติ เต ติตฺถิยา สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติฯ เอวมฺปิ อติสิตฺวา อเญฺญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
อถ วา พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปเจฺจกพุทฺธา จ เตสํ ติตฺถิยานํ อสุทฺธิมคฺคํ อวิสุทฺธิมคฺคํ อปริสุทฺธิมคฺคํ อโวทาตมคฺคํ อปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา จตูหิ สติปฎฺฐาเนหิ จตูหิ สมฺมปฺปธาเนหิ จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปญฺจหิ พเลหิ สตฺตหิ โพชฺฌเงฺคหิ อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – เอวมฺปิ อติสิตฺวา อเญฺญน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฎฺฐิยา เอเก ปเจฺจนฺติ สุทฺธิํ;
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อเญฺญน วทนฺติ สุทฺธิ’’นฺติฯ
๑๔๔.
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ญายติ [ญสฺสติ (สี. สฺยา.)] ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปนฺติ ปสฺสํ นโร ทกฺขติ ปรจิตฺตญาเณน วา ปสฺสโนฺต, ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ปสฺสโนฺต, มํสจกฺขุนา วา ปสฺสโนฺต, ทิเพฺพน จกฺขุนา วา ปสฺสโนฺต นามรูปํเยว ทกฺขติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ทกฺขตีติ – ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํฯ
ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมวาติฯ ทิสฺวาติ ปรจิตฺตญาเณน วา ทิสฺวา, ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ทิสฺวา, มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา, ทิเพฺพน จกฺขุนา วา ทิสฺวา, นามรูปํเยว ทิสฺวา ญายติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ญายตีติ – ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมวฯ
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วาติฯ กามํ พหุกํ วา ปสฺสโนฺต นามรูปํ อปฺปกํ วา นิจฺจโต สุขโต อตฺตโตติ – กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วาฯ
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ปรจิตฺตญาเณน วา ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา มํสจกฺขุนา วา ทิเพฺพน จกฺขุนา วา นามรูปทสฺสเนน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ญายติ ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี’’ติฯ
๑๔๕.
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิปุเรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสฯ
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโยติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ นิวิสฺสวาที, ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ – นิวิสฺสวาทีฯ น หิ สุพฺพินาโยติฯ นิวิสฺสวาที ทุพฺพินโย ทุปฺปญฺญาปโย [ทุปฺปญฺญาปิโย (สี.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] ทุนฺนิชฺฌาปโย ทุเปฺปกฺขาปโย ทุปฺปสาทโยติ – นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโยฯ
ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิปุเรกฺขราโนติฯ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฎฺฐิํ ปุเรกฺขโต กตฺวา จรติฯ ทิฎฺฐิธโช ทิฎฺฐิเกตุ ทิฎฺฐาธิปเตโยฺย ทิฎฺฐิยา ปริวาริโต จรตีติ – ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิปุเรกฺขราโนฯ
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโนติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต อานิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตติ – ยํ นิสฺสิโตฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ สุภํ วทาโนติ สุภวาโท โสภนวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ญายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท ฐานวาโท สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโนฯ
สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสติฯ สุทฺธิวาโท วิสุทฺธิวาโท ปริสุทฺธิวาโท โวทาตวาโท ปริโวทาตวาโทฯ อถ วา สุทฺธิทสฺสโน วิสุทฺธิทสฺสโน ปริสุทฺธิทสฺสโน โวทาตทสฺสโน ปริโวทาตทสฺสโนติ – สุทฺธิํ วาโทฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ อทฺทสฺส อทกฺขิ อปสฺสิ ปฎิวิชฺฌีติ – สุทฺธิํ วาโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฎฺฐิปุเรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส’’ติฯ
๑๔๖.
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฎฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มเญฺญฯ
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติฯ พฺราหฺมโณ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา… สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาฯ
น ทิฎฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธูติฯ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฎฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ นปิ ตํ ทิฎฺฐิคตํ สารโต ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น ทิฎฺฐิสารีฯ นปิ ญาณพนฺธูติ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา ตณฺหาพนฺธุํ วา ทิฎฺฐิพนฺธุํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ นาภินิพฺพเตฺตตีติ – น ทิฎฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุฯ
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ญตฺวา จ โสฯ สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ทิฎฺฐิสมฺมุติโยฯ ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา วา ตา สมฺมุติโยติ – ปุถุชฺชาฯ ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชาฯ
อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มเญฺญติฯ อเญฺญ ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มเญฺญฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฎฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มเญฺญ’’ติฯ
๑๔๗.
วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สโนฺต อสเนฺตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มเญฺญฯ
วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเกติฯ คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคโนฺถ, พฺยาปาโท กายคโนฺถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ อตฺตโน ทิฎฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคโนฺถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคโนฺถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามสติ สีลพฺพตปรามาโส กายคโนฺถ, อตฺตโน ทิฎฺฐิํ อภินิเวโส กายคโนฺถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคโนฺถฯ วิสฺสชฺชาติ คเนฺถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺชฯ อถ วา คเนฺถ คธิเต คนฺถิเต [คถิเต คณฺฐิเต (พหูสุ) สุทฺธฎฺฐกสุเตฺต สตฺตมคาถาวณฺณนา โอโลเกตพฺพา] พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ [พเทฺธ วิพเทฺธ อาพเทฺธ (สี.)] ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โผฎยิตฺวา วิสฺสชฺชฯ ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฎํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมว คเนฺถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺชฯ อถ วา คเนฺถ คถิเต คณฺฐิเต พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โผฎยิตฺวา วิสฺสชฺชฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเกฯ
วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารีติฯ วิวาทชาเตสุ สญฺชาเตสุ นิพฺพเตฺตสุ อภินิพฺพเตฺตสุ ปาตุภูเตสุ [วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพเตฺต อภินิพฺพเตฺต ปาตุภูเต (สี. ก.)] ฉนฺทาคติํ คจฺฉเนฺตสุ โทสาคติํ คจฺฉเนฺตสุ ภยาคติํ คจฺฉเนฺตสุ โมหาคติํ คจฺฉเนฺตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารีฯ
สโนฺต อสเนฺตสุ อุเปกฺขโก โสติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส สนฺตตฺตา สโนฺต, โมหสฺส สนฺตตฺตา สโนฺต…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ – สโนฺตฯ อสเนฺตสูติ อสเนฺตสุ อนุปสเนฺตสุ อวูปสเนฺตสุ อนิพฺพุเตสุ อปฺปฎิปสฺสเทฺธสูติ – สโนฺต อสเนฺตสุฯ อุเปกฺขโก โสติ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สโนฺตติ – สโนฺต อสเนฺตสุ อุเปกฺขโก โสฯ
อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มเญฺญติฯ อเญฺญ ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน คณฺหเนฺต ปรามสเนฺต อภินิวิสเนฺตฯ อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มเญฺญฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สโนฺต อสเนฺตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มเญฺญ’’ติฯ
๑๔๘.
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุโตฺต ทิฎฺฐิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีฯ
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพนฺติฯ ปุพฺพาสวา วุจฺจนฺติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปเชฺชยฺยุํ เต กิเลเส หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวาฯ นเว อกุพฺพนฺติ นวา วุจฺจนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปเนฺน สงฺขาเร อารพฺภ ฉนฺทํ [ขนฺติํ (ก.)] อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํฯ
น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาทีติฯ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ , น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ , น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น ฉนฺทคูฯ โนปิ นิวิสฺสวาทีติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น นิวิสฺสวาที…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ น นิวิสฺสวาทีติ – น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาทีฯ
ส วิปฺปมุโตฺต ทิฎฺฐิคเตหิ ธีโรติ ตสฺส ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฎฺฐิคเตหิ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – ส วิปฺปมุโตฺต ทิฎฺฐิคเตหิ ธีโรฯ
น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีติฯ เลปาติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป …เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ ตสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฎฺฐิเลโป ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตสฺส ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฎฺฐิเลปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา อปายโลเก น ลิมฺปติ, มนุสฺสโลเก น ลิมฺปติ, เทวโลเก น ลิมฺปติ, ขนฺธโลเก น ลิมฺปติ, ธาตุโลเก น ลิมฺปติ, อายตนโลเก น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปติ โลเกฯ
อนตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อตฺตานํ ครหติฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ…เป.… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ … กโต เม ปาณาติปาโต…เป.… กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐี’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเนมฺหิ อมตฺตญฺญู’’ติ… ‘‘ชาคริยมฺหิ อนนุยุโตฺต’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชเญฺญนามฺหิ สมนฺนาคโต’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มโคฺค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ อตฺตครหีฯ ตยิทํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโน อนตฺตครหีติ – น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุโตฺต ทิฎฺฐิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี’’ติฯ
๑๔๙.
ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุโตฺต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยฯ[อิติ ภควา]
ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติฯ เสนา วุจฺจติ มารเสนาฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค… โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป.… ;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติฯ
ยโต จตูหิ อริยมเคฺคหิ สพฺพา จ มารเสนา สเพฺพ จ ปฎิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา – โส วุจฺจติ วิเสนิภูโตฯ โส ทิเฎฺฐ วิเสนิภูโต, สุเต… มุเต … วิญฺญาเต วิเสนิภูโตติ – ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาฯ
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุโตฺตติฯ ภาราติ ตโย ภารา – ขนฺธภาโร, กิเลสภาโร, อภิสงฺขารภาโรฯ กตโม ขนฺธภาโร? ปฎิสนฺธิยา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ขนฺธภาโรฯ กตโม กิเลสภาโร? ราโค โทโส โมโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อยํ กิเลสภาโรฯ กตโม อภิสงฺขารภาโร? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ อภิสงฺขารภาโรฯ ยโต ขนฺธภาโร จ กิเลสภาโร จ อภิสงฺขารภาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, โส วุจฺจติ ปนฺนภาโร ปติตภาโร โอโรปิตภาโร สโมโรปิตภาโร นิกฺขิตฺตภาโร ปฎิปสฺสทฺธภาโรฯ
มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา, ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปรินายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปโตฺตฯ
ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํฯ กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ [ติวิธกายทุจฺจริตานํ (ก.) มหานิ. ๑๔] ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํฯ
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มโคฺค มโนโมเนยฺยํ, จิเตฺต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํฯ
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ
‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นินหาตปาปกนฺติ (สี.)]ฯ
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [มุนโย (สี. สฺยา. ก.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปเจฺจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ [มุนิมุนิโน (สี. สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๔]ฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโน, อรหโนฺต อเสขมุนิโนฯ ปเจฺจกพุทฺธา ปเจฺจกมุนิโนฯ มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
‘‘ปาปานิ ปริวเชฺชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ
‘‘อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ’’ฯ
วิปฺปมุโตฺตติ มุนิโน ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุโตฺตฯ
น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ ภควาติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ ตสฺส ตณฺหากโปฺป ปหีโน, ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา น กเปฺปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ นาภินิพฺพเตฺตตีติ – น กปฺปิโยฯ นูปรโตติฯ สเพฺพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย อารมนฺติ วิรมนฺติ ปฎิวิรมนฺติ, อรหา อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น กปฺปิโย นูปรโตฯ น ปตฺถิโยติฯ ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา ปตฺถนา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ น ปตฺถิโยฯ
ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย อิติ ภควาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ส สพฺพธเมฺมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุโตฺต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย’’ฯ[อิติ ภควาติ]
มหาวิยูหสุตฺตนิเทฺทโส เตรสโมฯ
อถ ตุวฎฺฎกสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๕๐.
ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, [อาทิจฺจพนฺธู (สี. สฺยา.)] วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ [มเหสิํ (สี. สฺยา.)] ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิฯ
ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธูติฯ ปุจฺฉาติ ติโสฺส ปุจฺฉา – อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฎฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ กตมา ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฎฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อเญฺญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ กตมา วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขโนฺท [สํสยปกฺขโนฺน (สี. สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขโนฺท เทฺวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ โส วิมติเจฺฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฎฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ ตํ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ภควา ตสฺส [นตฺถิ สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ] วิสเชฺชติ – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา [นิเกฺขปตฺถปุจฺฉา (สี. ก.)], โวทานตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – สติปฎฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉาฯ
ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ อาทิจฺจพนฺธูติฯ อาทิโจฺจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สี. สฺยา.)]ฯ สูริโย โคตโม โคเตฺตน, ภควาปิ โคตโม โคเตฺตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ; ตสฺมา พุโทฺธ อาทิจฺจพนฺธูติ – ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุฯ
วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสีติฯ วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก , จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อโพฺภกาสํ ปลาลปุญฺชํ กาเยน วิวิเตฺตน วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – อยํ กายวิเวโกฯ
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุเกฺขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฎิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ , เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฎฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฎฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา, ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิเตฺตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ – อยํ จิตฺตวิเวโกฯ
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ – อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฎฺฐกายานํ [วูปกฎฺฐกายานํ (สี.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ อถ อปเรน อากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํฯ
มเหสีติ มเหสิ ภควาฯ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ, มหโต วิปลฺลาสสฺส เภทนํ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (สี. สฺยา.), อพฺภุหนํ (ก.)], มหโต ทิฎฺฐิสงฺฆาตสฺส วินิเวฐนํ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ [ปวาหนํ (สฺยา.)], มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ, มหโต ภารสฺส นิเกฺขปนํ, มหโต สํสารวฎฺฎสฺส อุปเจฺฉทํ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ , มหโต ปริฬาหสฺส ปฎิปสฺสทฺธิํ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหเนฺต สติปฎฺฐาเน มหเนฺต สมฺมปฺปธาเน มหเนฺต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหเนฺต โพชฺฌเงฺค มหนฺตํ อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มเหสเกฺขหิ วา สเตฺตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต กหํ พุโทฺธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิฯ
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขูติฯ กถํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา อตฺตโน ราคํ นิพฺพาเปติ, โทสํ นิพฺพาเปติ, โมหํ นิพฺพาเปติ, โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สเพฺพ กิเลเส… สเพฺพ ทุจฺจริเต… สเพฺพ ทรเถ… สเพฺพ ปริฬาเห… สเพฺพ สนฺตาเป … สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร นิพฺพาเปติ สเมติ อุปสเมติ วูปสเมติ ปฎิปสฺสเมฺภติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสโข วา ภิกฺขูติ – กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุฯ
อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจีติฯ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหยมาโน อปรามสมาโน อนภินิวิสมาโนฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ กิญฺจีติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตนฺติ – อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจี’’ติฯ
๑๕๑.
มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธ [สพฺพมุปรุเทฺธ (สฺยา.)] ;
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิเกฺขฯ
มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา] มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธติฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขาฯ ตณฺหาปปญฺจสงฺขา ทิฎฺฐิปปญฺจสงฺขาฯ กตมํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํฯ กตมํ ทิฎฺฐิปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ทิฎฺฐิปปญฺจสฺส มูลํฯ
ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควาฯ
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธติฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ อสฺมีติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉโนฺท อสฺมีติ อนุสโย; เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉโนฺท อสฺมีติ อนุสโยติฯ มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควาฯ มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธติฯ ปปญฺจสงฺขาย มูลญฺจ อสฺมิมานญฺจ มนฺตาย สพฺพํ รุเนฺธยฺย อุปรุเนฺธยฺย นิโรเธยฺย วูปสเมยฺย อตฺถงฺคเมยฺย ปฎิปสฺสเมฺภยฺยาติ – มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควา, มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธฯ
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตนฺติฯ ยา กาจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตสมุฎฺฐานา วา [อชฺฌตฺตํ สมุฎฺฐาติ (สฺยา.)] สา ตณฺหาติ – อชฺฌตฺตํ ฯ อถ วา อชฺฌตฺติกํ วุจฺจติ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ จิเตฺตน สา ตณฺหา สหคตา สหชาตา สํสฎฺฐา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติปิ อชฺฌตฺตนฺติ – ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํฯ
ตาสํ วินยา สทา สโต สิเกฺขติฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ, สตตํ สมิตํ อโพฺพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิคชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผุสิตํ, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ , ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ ชุเณฺห, วเสฺส เหมเนฺต คิเมฺห, ปุริเม วโยขเนฺธ มชฺฌิเม วโยขเนฺธ ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต…เป.… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติ ปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปฎิปกฺขานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ อสมฺมุฎฺฐตฺตา สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺญตาย สโต, สติยา อปโจฺจโรหนตาย สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโตฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโตฯ ยา สติ อนุสฺสติ ปฎิสฺสติ, สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา, สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต, อุปคโต สมุปคโต, อุปปโนฺน สมุปปโนฺน, สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโตฯ
สิเกฺขติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขโนฺธ… มหโนฺต สีลกฺขโนฺธ, สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฎิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุเพฺพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ , อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ
ตาสํ วินยา สทา สโต สิเกฺขติฯ ตาสํ ตณฺหานํ วินยาย ปฎิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺย; อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปสฺสโนฺต สิเกฺขยฺย, ปจฺจเวกฺขโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ อธิฎฺฐหโนฺต สิเกฺขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิเกฺขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต สิเกฺขยฺย, สติํ อุปฎฺฐเปโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ สมาทหโนฺต สิเกฺขยฺย, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต สิเกฺขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต สิเกฺขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – ตาสํ วินยา สทา สโต สิเกฺขฯ
เตนาห ภควา –
‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุเนฺธ;
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิเกฺข’’ติฯ
๑๕๒.
ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุเพฺพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาฯ
ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺติฯ ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย กุสเล วา ธเมฺม อพฺยากเต วา ธเมฺมฯ กตเม อตฺตโน คุณา? อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ [อสฺส (สฺยา.)], มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, ญาโต ยสสฺสี สคหฎฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา อสฺสํ, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา อสฺสํ, สุตฺตนฺติโก วา อสฺสํ, วินยธโร วา อสฺสํ, ธมฺมกถิโก วา อสฺสํ, อารญฺญิโก วา อสฺสํ, ปิณฺฑปาติโก วา อสฺสํ, ปํสุกูลิโก วา อสฺสํ, เตจีวริโก วา อสฺสํ, สปทานจาริโก วา อสฺสํ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา อสฺสํ, เนสชฺชิโก วา อสฺสํ, ยถาสนฺถติโก วา อสฺสํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ – อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน คุณา ฯ ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฎิวิชาเนยฺย ปฎิวิเชฺฌยฺยาติ – ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตํฯ อถ วาปิ พหิทฺธาติฯ อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา เต คุณา อสฺสูติ [อสฺสูติ อชฺฌตฺตํ (พหูสุ)] – อถ วาปิ พหิทฺธาฯ
น เตน ถามํ กุเพฺพถาติฯ อตฺตโน วา คุเณน ปเรสํ วา คุเณน ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, อุนฺนติํ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถโทฺธ อสฺส ปตฺถโทฺธ ปคฺคหิตสิโรติ – น เตน ถามํ กุเพฺพถฯ
น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาติฯ สตานํ สนฺตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ปเจฺจกพุทฺธานํ สา นิพฺพุตีติ น วุตฺตา น ปวุตฺตา น อาจิกฺขิตา น เทสิตา น ปญฺญปิตา น ปฎฺฐปิตา น วิวฎา น วิภตฺตา น อุตฺตานีกตา นปฺปกาสิตาติ – น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุเพฺพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา’’ติฯ
๑๕๓.
เสโยฺย น เตน มเญฺญยฺย, นีเจโยฺย อถ วาปิ สริโกฺข;
ผุโฎฺฐ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติเฎฺฐฯ
เสโยฺย น เตน มเญฺญยฺยาติฯ ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – เสโยฺย น เตน มเญฺญยฺยฯ
นีเจโยฺย อถ วาปิ สริโกฺขติฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – นีเจโยฺย อถ วาปิ สริโกฺขฯ
ผุโฎฺฐ อเนกรูเปหีติฯ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโตติ – ผุโฎฺฐ อเนกรูเปหิฯ
นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติเฎฺฐติฯ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตาฯ อตฺตานํ กเปฺปโนฺต วิกเปฺปโนฺต วิกปฺปํ อาปชฺชโนฺต น ติเฎฺฐยฺยาติ – นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติเฎฺฐฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เสโยฺย น เตน มเญฺญยฺย, นีเจโยฺย อถ วาปิ สริโกฺข;
ผุโฎฺฐ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติเฎฺฐ’’ติฯ
๑๕๔.
อชฺฌตฺตเมวุปสเม , น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา [อตฺตํ (สฺยา.)] กุโต นิรตฺตา [นิรตฺตํ (สฺยา.)] วาฯ
อชฺฌตฺตเมวุปสเมติฯ อชฺฌตฺตํ ราคํ สเมยฺย, โทสํ สเมยฺย, โมหํ สเมยฺย, โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ … มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สเพฺพ กิเลเส… สเพฺพ ทุจฺจริเต… สเพฺพ ทรเถ… สเพฺพ ปริฬาเห… สเพฺพ สนฺตาเป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สเมยฺย อุปสเมยฺย วูปสเมยฺย นิพฺพาเปยฺย ปฎิปสฺสเมฺภยฺยาติ – อชฺฌตฺตเมวุปสเมฯ
น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติฯ อญฺญโต อสุทฺธิมเคฺคน, มิจฺฉาปฎิปทาย, อนิยฺยานปเตน, อญฺญตฺร สติปฎฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌเงฺคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฎิปสฺสทฺธิํ น เอเสยฺย น คเวเสยฺย น ปริเยเสยฺยาติ – น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยฯ
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺสาติฯ อชฺฌตฺตํ ราคํ สนฺตสฺส, โทสํ สนฺตสฺส, โมหํ สนฺตสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สนฺตสฺส อุปสนฺตสฺส วูปสนฺตสฺส นิพฺพุตสฺส ปฎิปสฺสทฺธิยาติ – อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺสฯ
นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วาติฯ นตฺถีติ ปฎิเกฺขโปฯ อตฺตาติ อตฺตทิฎฺฐิ นตฺถิ; นิรตฺตาติ อุเจฺฉททิฎฺฐิ นตฺถิฯ อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ; นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํฯ ตสฺส คหิตํ คาหํ มุญฺจนํ สมติกฺกโนฺต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวโตฺตฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อชฺฌตฺตเมวุปสเม, น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา’’ติฯ
๑๕๕.
มเชฺฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;
เอวํ ฐิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย [กเร (สี.)] กุหิญฺจิฯ
มเชฺฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหตีติฯ สมุโทฺท จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อุเพฺพเธน คมฺภีโรฯ เหฎฺฐา จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ มจฺฉกจฺฉเปหิ กมฺปติฯ อุปริ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ วาเตหิ กมฺปติฯ มเชฺฌ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติฯ อเนริโต อฆฎฺฎิโต อจลิโต อลุฬิโต อภโนฺต วูปสโนฺต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุโทฺทติฯ เอวมฺปิ มเชฺฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติฯ
อถ วา สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสุ สตฺตสีทนฺตรา มหาสมุทฺทาฯ [สีทนฺตรสมุโทฺท (สฺยา.)] ตตฺร อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติฯ อเนริโต อฆฎฺฎิโต อจลิโต อลุฬิโต อภโนฺต วูปสโนฺต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุโทฺทติฯ เอวมฺปิ มเชฺฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติฯ
เอวํ ฐิโต อเนชสฺสาติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฎิปาทนํฯ ฐิโตติ ลาเภปิ น กมฺปติ, อลาเภปิ น กมฺปติ, ยเสปิ น กมฺปติ, อยเสปิ น กมฺปติ, ปสํสายปิ น กมฺปติ, นินฺทายปิ น กมฺปติ, สุเขปิ น กมฺปติ, ทุเกฺขปิ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ฐิโตฯ อเนชสฺสาติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ; โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ฐิโต อเนชสฺสฯ
อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสทํ [ราคุสฺสโท (สฺยา.)], โทสุสฺสทํ, โมหุสฺสทํ, มานุสฺสทํ, ทิฎฺฐุสฺสทํ, กิเลสุสฺสทํ, กมฺมุสฺสทํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘มเชฺฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;
เอวํ ฐิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี’’ติฯ
๑๕๖.
อกิตฺตยี วิวฎจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฎิปทํ วเทหิ ภทฺทเนฺต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํฯ
อกิตฺตยี วิวฎจกฺขูติฯ อกิตฺตยีติ กิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฎฺฐปิตํ วิวฎํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – อกิตฺตยิ [อกิตฺตยีติ อกิตฺตยิ ปริกิตฺตยิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานิมกาสิ ปกาเสสีติ อกิตฺตยิ (สฺยา.)]ฯ วิวฎจกฺขูติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ วิวฎจกฺขุ – มํสจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ, ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุฯ
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ? มํสจกฺขุมฺหิปิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วโณฺณ, ปีตโก จ วโณฺณ, โลหิตโก จ วโณฺณ, กโณฺห จ วโณฺณ, โอทาโต จ วโณฺณฯ อกฺขิโลมานิ จ ภควโต ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฎฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมาปุปฺผสมานํ (สี. ก.), อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.)]ฯ ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภยโต จ อกฺขิกูฎานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มเชฺฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฎฺฐกสมานํ [อฬาริฎฺฐกสมานํ (สฺยา.)]ฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํฯ เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปเนฺนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพเตฺตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ ยทา หิปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติฯ สูริโย วา อตฺถงฺคโต โหติฯ กาฬปโกฺข จ อุโปสโถ โหติฯ ติโพฺพ จ วนสโณฺฑ โหติฯ มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา.)] อพฺภุฎฺฐิโต โหติฯ เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุโฎฺฎ [กุโฑฺฑ (สี.)] วา กวาฎํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คโจฺฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายฯ เอกเญฺจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺยฯ ตเญฺญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุฯ เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุฯ
กถํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ? ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเตฯ ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภโนฺต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา , เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภโนฺต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฎฺฐิกา สมฺมาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ ฯ อิติ ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติฯ อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, เทฺวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสิํ มหาสหสฺสิมฺปิ (สี. ก.)] โลกธาตุํ ปเสฺสยฺยฯ ยาวตกํ วา ปน อากเงฺขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุฯ เอวํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุฯ
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ? ภควา มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฎิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปโตฺต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชโญฺญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา อนิชฺฌาเปตา เปเกฺขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นิเนฺนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙] อุปาทาย สเพฺพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (สี. ก.)] อตฺตโตฺถ วา ปรโตฺถ วา อุภยโตฺถ วา ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ สมฺปรายิโก วา อโตฺถ อุตฺตาโน วา อโตฺถ คมฺภีโร วา อโตฺถ คูโฬฺห วา อโตฺถ ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ เนโยฺย วา อโตฺถ นีโต วา อโตฺถ อนวโชฺช วา อโตฺถ นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ โวทาโน วา อโตฺถ ปรมโตฺถ วา อโตฺถ, สพฺพํ ตํ [ปรมโตฺถ วา, สพฺพนฺตํ (สฺยา.)] อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ… อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, อนาคเต ปจฺจุปฺปเนฺน อปฺปฎิหตํ ญาณํฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฎลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฎฺฐิมํ สมุคฺคปฎลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฎลํ เหฎฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ
สพฺพธเมฺมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฎิพทฺธา อากงฺขปฎิพทฺธา มนสิการปฎิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฎิพทฺธาฯ สพฺพสเตฺตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภเพฺพ สเตฺต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิเทฺทเส อวสาเนปิ]ฯ
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อโนฺตมหาสมุเทฺท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิเทฺทเส อวสาเนปิ]ฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฎฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มเญฺญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฎฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฎฺฐการณาฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติฯ เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุฯ
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺต, อเปฺปกเจฺจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺตฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อโนฺตนิมุคฺคโปสีนิ, อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฎฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมว ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺต, อเปฺปกเจฺจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺตฯ ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต’’ติฯ ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุเทฺทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฎิปตฺติํ สีลานิ จ; อตฺตโน ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํฯ
‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฎฺฐิโต, ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติฯ
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุฯ
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขุ? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ
‘‘น ตสฺส อทิฎฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฎจกฺขูติ – อกิตฺตยิ วิวฎจกฺขุฯ
สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยนฺติฯ สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ, น อิติกิราย, น ปรมฺปราย, น ปิฎกสมฺปทาย, น ตกฺกเหตุ, น นยเหตุ, น อาการปริวิตเกฺกน, น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมนฺติ – สกฺขิธมฺมํฯ ปริสฺสยวินยนฺติฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ กตเม ปากฎปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. ๕] หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สี. สฺยา.) มหานิ. ๕] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (สฺยา. ก.)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยาฯ
กตเม ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มโกฺข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถโมฺภ สารโมฺภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยาติ เกนเฎฺฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฎิปทาย อนุโลมปฎิปทาย อปจฺจนีกปฎิปทาย อวิรุทฺธปฎิปทาย อนฺวตฺถปฎิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฎิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวมฺปิ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุเกฺข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สาเนฺตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ [สมุทาจาเรนฺติ (สี.)] นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา … มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สี. ก.) อิติวุ. ๘๘] อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก; โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติฯ
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘ลุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา.) อิติวุ. ๘๘] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘กุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, กุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ, มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโต นิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยํ ปริสฺสยปฺปหานํ ปริสฺสยวูปสมํ ปริสฺสยปฎินิสฺสคฺคํ ปริสฺสยปฎิปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํฯ
ปฎิปทํ วเทหิ ภทฺทเนฺตติฯ ปฎิปทํ วเทหิ – สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อวิรุทฺธปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌเงฺค อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปฎิปทํ วเทหิฯ ภทฺทเนฺตติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อาลปติฯ อถ วา ยํ ตฺวํ ธมฺมํ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ สพฺพํ ตํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ กลฺยาณํ อนวชฺชํ เสวิตพฺพนฺติ – ปฎิปทํ วเทหิ ภทฺทเนฺตฯ
ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติฯ ปาติโมกฺขนฺติ สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาฯ อถ วาปิ สมาธินฺติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฎฺฐิติ อวิสาหาโร อวิเกฺขโป อวิสาหตมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํฯ
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘อกิตฺตยี วิวฎจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฎิปทํ วเทหิ ภทฺทเนฺต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิ’’นฺติฯ
๑๕๗.
จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิเชฺฌยฺย, น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํฯ
จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติฯ กถํ จกฺขุโลโลติ? อิเธกโจฺจ จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – ‘‘อทิฎฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ , ทิฎฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รเฎฺฐน รฎฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ [อนวตฺถิตจาริกํ (สี. สฺยา.)] อนุยุโตฺต จ โหติ รูปสฺส ทสฺสนายฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกโนฺต, อสฺสํ โอโลเกโนฺต, รถํ โอโลเกโนฺต, ปตฺติํ โอโลเกโนฺต, อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต, ปุริเส โอโลเกโนฺต, กุมารเก โอโลเกโนฺต, กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต, อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต , ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต, อุทฺธํ โอโลเกโนฺต, อโธ โอโลเกโนฺต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฎิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ [กุมฺภถูนํ (สี. สฺยา. ก.)] โสภนกํ [โสภนครกํ (สี. สฺยา.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สี. สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฎยุทฺธํ วฎฺฎกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฎฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา ฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ
กถํ น จกฺขุโลโล โหติ? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกโนฺต, น อสฺสํ โอโลเกโนฺต, น รถํ โอโลเกโนฺต, น ปตฺติํ โอโลเกโนฺต, น อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต, น ปุริเส โอโลเกโนฺต, น กุมารเก โอโลเกโนฺต, น กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต, น อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต, น ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต, น อุทฺธํ โอโลเกโนฺต, น อโธ โอโลเกโนฺต, น ทิสาวิทิสาวิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฎิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฎิวิรโต โหติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ
จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติฯ จกฺขุโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, จกฺขุโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – จกฺขูหิ เนว โลลสฺสฯ
คามกถาย อาวรเย โสตนฺติฯ คามกถา วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถา โจรกถา มหามตฺตกถา เสนากถา ภยกถา ยุทฺธกถา อนฺนกถา ปานกถา วตฺถกถา ยานกถา สยนกถา มาลากถา คนฺธกถา ญาติกถา คามกถา นิคมกถา นครกถา ชนปทกถา อิตฺถิกถา [อิตฺถิกถา ปุริสกถา (พหูสุ)] สูรกถา วิสิขากถา กุมฺภฎฺฐานกถา ปุพฺพเปตกถา นานตฺตกถา โลกกฺขายิกา สมุทฺทกฺขายิกา อิติภวาภวกถา อิติ วาฯ คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ฯ คามกถาย โสตํ อาวเรยฺย นิวาเรยฺย สํวเรยฺย รเกฺขยฺย โคเปยฺย ปิทเหยฺย ปจฺฉิเนฺทยฺยาติ – คามกถาย อาวรเย โสตํฯ
รเส จ นานุคิเชฺฌยฺยาติฯ รเส จาติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฎุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา; เต ชิวฺหเคฺคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ…เป.… สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติฯ เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ ยเสฺสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป.… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติฯ
ยถา วณํ อาลิเมฺปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [อารุหนตฺถาย (ก.) ปุราเภทสุตฺตนิเทฺทเส สตฺตมคาถาวณฺณนายํ], ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภเญฺชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหาเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมวํ ภิกฺขุ ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป.… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ รสตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รเส จ นานุคิเชฺฌยฺยฯ
น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมินฺติฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฎฺฐิมมตฺตํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ น มมาเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ … เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ … อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม น มมาเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยฯ กิญฺจีติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิเชฺฌยฺย, น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิ’’นฺติฯ
๑๕๘.
ผเสฺสน ยทา ผุฎฺฐสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
ภวญฺจ นาภิชเปฺปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยฯ
ผเสฺสน ยทา ผุฎฺฐสฺสาติฯ ผโสฺสติ โรคผโสฺสฯ โรคผเสฺสน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน…เป.… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา … กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิเตฺตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – ผเสฺสน ยทา ผุฎฺฐสฺสฯ
ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ อาเทวํ ปริเทวํ อาเทวนํ ปริเทวนํ อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาปํ วิปฺปลาปํ ลาลปฺปํ ลาลปฺปายนํ ลาลปฺปายิตตฺตํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ
ภวญฺจ นาภิชเปฺปยฺยาติฯ กามภวํ น ชเปฺปยฺย, รูปภวํ น ชเปฺปยฺย, อรูปภวํ น ชเปฺปยฺย น ปชเปฺปยฺย นาภิชเปฺปยฺยาติ – ภวญฺจ นาภิชเปฺปยฺยฯ
เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติฯ เภรวาติ เอเกนากาเรน ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตเญฺญวฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เอตํ นูน ตํ ภยํ เภรวํ น ชเห อาคจฺฉตี’’ติฯ พหิทฺธารมฺมณํ วุตฺตํ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา อสฺสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาฯ อถาปเรน อากาเรน ภยํ วุจฺจติ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตสมุฎฺฐานํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุเพฺพโค อุตฺราโส, ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภีลภยํ อาวฎฺฎภยํ สุสุกาภยํ [สุํสุกาภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสาย สารชฺชภยํ มทนภยํ ทุคฺคติภยํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุเพฺพโค อุตฺราโสฯ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ผเสฺสน ยทา ผุฎฺฐสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
ภวญฺจ นาภิชเปฺปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา’’ติฯ
๑๕๙.
อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนฯ
อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานนฺติฯ อนฺนานนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มโจฺฉ มํสํฯ ปานานนฺติ อฎฺฐ ปานานิ – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุปานํ , มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานํฯ อปรานิปิ อฎฺฐ ปานานิ – โกสมฺพปานํ, โกลปานํ, พทรปานํ, ฆตปานํ, เตลปานํ, ปโยปานํ, ยาคุปานํ, รสปานํฯ ขาทนียานนฺติ ปิฎฺฐขชฺชกํ, ปูวขชฺชกํ, มูลขชฺชกํ, ตจขชฺชกํ, ปตฺตขชฺชกํ, ปุปฺผขชฺชกํ, ผลขชฺชกํฯ วตฺถานนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคนฺติ – อนฺนานมโถ ปานานํ ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํฯ
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราติฯ ลทฺธาติ ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิเปฺปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคิํสนตาย (สี. สฺยา.)], น กฎฺฐทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฎฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาฎุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย [น มุคฺคสุปฺปตาย (สี.), น มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)], น ปาริภฎยยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย [ปิฎฺฐิมํสิกตาย (สี.), ปิฎฺฐิมทฺทิกตาย (ก.)], น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเยน, น เวชฺชกเมฺมน, น นวกเมฺมน, น ปิณฺฑปฎิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธเมฺมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวาติ – ลทฺธาฯ น สนฺนิธิํ กยิราติ อนฺนสนฺนิธิํ ปานสนฺนิธิํ วตฺถสนฺนิธิํ ยานสนฺนิธิํ สยนสนฺนิธิํ คนฺธสนฺนิธิํ อามิสสนฺนิธิํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยาติ – ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราฯ
น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนติฯ อนฺนํ วา น ลภามิ , ปานํ วา น ลภามิ, วตฺถํ วา น ลภามิ, กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฎฺฐากํ วา น ลภามิ, ‘‘อปฺปญฺญาโตมฺหี’’ติ น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย , อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน’’ติฯ
๑๖๐.
ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมเชฺชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสเทฺทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยฯ
ฌายี น ปาทโลลสฺสาติฯ ฌายีติ ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุเตฺถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมเตฺตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, ปีติสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุขสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิเตฺตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี, ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต ปรมตฺถครุโกติ [สทตฺถครุโกติ (สี. สฺยา.)] – ฌายีฯ
น ปาทโลลสฺสาติฯ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกโจฺจ ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รเฎฺฐน รฎฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนุยุโตฺต วิหรติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อโนฺตปิสงฺฆาราเม ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติฯ น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิโตฺต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ คุหาย คุหํ คจฺฉติ เลณโต เลณํ คจฺฉติ กุฎิโต กุฎิํ คจฺฉติ กูฎาคารโต กูฎาคารํ คจฺฉติ อฎฺฎโต อฎฺฎํ คจฺฉติ มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ อุปฎฺฐานสาลโต อุปฎฺฐานสาลํ คจฺฉติ มณฺฑลมาฬโต มณฺฑลมาฬํ คจฺฉติ รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ ตหิํ คจฺฉติ, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุโตฺถ โหติฯ ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ ยานกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฎฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติ ภวาภวกถํ อิติ วาฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
น ปาทโลลสฺสาติฯ ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย, ปฎิสลฺลานาราโม อสฺส ปฎิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุโตฺต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนา สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารานํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต ปรมตฺถครุโกติ – ฌายี น ปาทโลลสฺสฯ
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมเชฺชยฺยาติฯ กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวเชฺช วชฺชสญฺญิตา, วเชฺช อวชฺชสญฺญิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ…เป.… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ…เป.… มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข ฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป.… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุโตฺตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชเญฺญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มโคฺค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ วิรเม กุกฺกุจฺจาติ กุกฺกุจฺจา อารเมยฺย วิรเมยฺย ปฎิวิรเมยฺย กุกฺกุจฺจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยฯ กุกฺกุจฺจา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – วิรเม กุกฺกุจฺจาฯ
นปฺปมเชฺชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฎฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉโนฺท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฎิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุ ฯ ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ… กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฎิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมเชฺชยฺยฯ
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสเทฺทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มโญฺจ ปีฐํ ภิสิ ตฎฺฎิกา จมฺมขโณฺฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อถาสเนสุ สยเนสุฯ
อปฺปสเทฺทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติฯ อปฺปสเทฺทสุ อปฺปนิโคฺฆเสสุ วิชนวาเตสุ มนุสฺสราหเสฺสยฺยเกสุ ปฎิสลฺลานสารุเปฺปสุ เสนาสเนสุ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อถาสเนสุ สยเนสุ อปฺปสเทฺทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมเชฺชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสเทฺทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา’’ติฯ
๑๖๑.
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํฯ
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยาติฯ รตฺตินฺทิวํ ฉโกฎฺฐาสํ กาเรตฺวา ปญฺจโกฎฺฐาสํ ปฎิปเชฺชยฺย เอกโกฎฺฐาสํ นิปฺปเชฺชยฺยาติ – นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยฯ
ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปีติฯ อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กเปฺปยฺย ปาเทปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฎฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฎฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺยฯ
ชาคริยํ ภเชยฺยาติ ชาคริยํ ภเชยฺย สมฺภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฎิเสเวยฺยาติ – ชาคริยํ ภเชยฺยฯ
อาตาปีติฯ อาตปฺปํ วุจฺจติ วีริยํ [วิริยํ (สี. สฺยา.)]ฯ โย เจตสิโก วีริยารโมฺภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี ถาโม ฐิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ อิมินา อาตาเปน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ อาตาปีติ – ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปีฯ
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติฯ ตนฺทีติ [ตนฺทินฺติ (สี.)] ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ [นตฺถิ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิเทฺทเส ขุทฺทกวตฺถุวิภเงฺคปิ] ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกโจฺจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา…เป.… วาจาย มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฎิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติฯ มา มํ ชญฺญาติ [ชญฺญูติ (ก.)] อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกเปฺปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา [ปฎิจฺฉาทนา (สี. ก.) มหานิเทฺทเส] อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ หสฺสนฺติ อิเธกโจฺจ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘กุมารกมิทํ, ภิกฺขเว , อริยสฺส วินเย ยทิทํ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสิต’’นฺติฯ
ขิฑฺฑาติ เทฺว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑาฯ กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อเสฺสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, อฎฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ , ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฎิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหเตฺถนปิ กีฬนฺติ, อเกฺขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺกจีเรนปิ กีฬนฺติ , วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวเชฺชนปิ กีฬนฺติ – อยํ กายิกา ขิฑฺฑาฯ กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ [มุขเภริยํ (สฺยา.)] มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สี. สฺยา.)] มุขวลิมกํ มุขเภรุฬกํ [มุขเภรุลกํ (สี.)] มุขททฺทริกํ นาฎกํ ลาปํ คีตํ ทวกมฺมํ – อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาฯ
เมถุนธโมฺม นาม โย โส อสทฺธโมฺม คามธโมฺม วสลธโมฺม ทุฎฺฐุโลฺล โอทกนฺติโก รหโสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา…เป.… อุโภ ภสฺสการกา… อุโภ อธิกรณการกา… อุโภ วิวาทการกา… อุโภ วาทิโน… อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ ; เอวเมว อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฎฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธโมฺมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธโมฺมฯ
วิภูสาติ เทฺว วิภูสา – อตฺถิ อคาริยสฺส วิภูสา, อตฺถิ ปพฺพชิตสฺส วิภูสาฯ กตมา อคาริยสฺส วิภูสา? เกสา จ มสฺสุ จ มาลา จ คนฺธา จ วิเลปนา จ อาภรณา จ ปิลนฺธนา จ วตฺถญฺจ สยนาสนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาวิเลปนํ มุขจุณฺณกํ มุขเลปํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ [วสิกฺขาพนฺธํ (สฺยา.)] ทณฺฑนาฬิยํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรา อุปาหนา อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริยสฺส วิภูสาฯ กตมา ปพฺพชิตสฺส วิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา เคธิตตา เคธิตตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อยํ ปพฺพชิตสฺส วิภูสาฯ
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติฯ ตนฺทิญฺจ มายญฺจ หสฺสญฺจ ขิฑฺฑญฺจ เมถุนธมฺมญฺจ สวิภูสํ สปริวารํ สปริภณฺฑํ สปริกฺขารํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูส’’นฺติฯ
๑๖๒.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยฯ
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติฯ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ, นคเร วา รุเทฺธ [รุเนฺธ (ก.)] สงฺคาเม วา ปจฺจุปฎฺฐิเต ปรเสนปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิเตฺตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ, โรคํ อุปฺปาเทนฺติ, ปชฺชรกํ กโรนฺติ, สูลํ กโรนฺติ, วิสูจิกํ กโรนฺติ, ปกฺขนฺทิกํ กโรนฺติฯ เอวํ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติฯ
สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติ, โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย มชฺฌนฺหิกสมยํ [มชฺฌนฺติกสมยํ (พหูสุ)] สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย สายนฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย ปุริเม ยาเม…เป.… โย มชฺฌิเม ยาเม… โย ปจฺฉิเม ยาเม… โย ทกฺขิเณน ปเสฺสน นิปโนฺน… โย วาเมน ปเสฺสน นิปโนฺน… โย อุตฺตานํ นิปโนฺน… โย อวกุชฺช นิปโนฺน… โย จนฺทํ ปสฺสติ… โย สูริยํ ปสฺสติ… โย มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ… โย สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ… โย หตฺถิํ ปสฺสติ… โย อสฺสํ ปสฺสติ… โย รถํ ปสฺสติ… โย ปตฺติํ ปสฺสติ… โย เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ… โย อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย วนรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย ภูมิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ [โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ (สฺยา.)] ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหตีติฯ เอวํ สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติฯ
ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ – มณิลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ วตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมาริกาลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ อสฺสลกฺขณํ มหิํสลกฺขณํ อุสภลกฺขณํ โคณลกฺขณํ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ กุกฺกุฎลกฺขณํ วฎฺฎลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกาลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วาติฯ เอวํ ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติฯ
นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติฯ อฎฺฐวีสติ นกฺขตฺตานิฯ อิมินา นกฺขเตฺตน ฆรปฺปเวโส กตฺตโพฺพ, อิมินา นกฺขเตฺตน มกุฎํ พนฺธิตพฺพํ, อิมินา นกฺขเตฺตน วาเรยฺยํ กาเรตพฺพํ, อิมินา นกฺขเตฺตน พีชนีหาโร [พีชนิหาโร (สฺยา. ก.)] กตฺตโพฺพ, อิมินา นกฺขเตฺตน สํวาโส [ฆรวาโส (สฺยา.)] คนฺตโพฺพติฯ เอวํ นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติฯ
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติฯ อาถพฺพณญฺจ สุปินญฺจ ลกฺขณญฺจ นกฺขตฺตญฺจ โน วิทเหยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺยฯ อถ วา น คเณฺหยฺย น อุคฺคเณฺหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลเกฺขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํฯ
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติฯ วิรุตํ วุจฺจติ มิควากฺกํฯ มิควากฺกปาฐกา [มิคจกฺกํฯ มิคจกฺกปาฐกา (สฺยา.)] มิควากฺกํ อาทิสนฺติ – สกุนฺตานํ วา จตุปฺปทานํ วา รุตํ [รุทํ (สฺยา.)] วสฺสิตํ ชานนฺตีติฯ เอวํ มิควากฺกปาฐกา มิควากฺกํ อาทิสนฺติฯ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติฯ ทฺวีหิ การเณหิ คโพฺภ น สณฺฐาติ – ปาณเกหิ วา วาตกุเปฺปหิ วาฯ ปาณกานํ วา วาตกุปฺปานํ วา ปฎิฆาตาย โอสธํ เทนฺตีติฯ เอวํ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติฯ ติกิจฺฉาติ ปญฺจ ติกิจฺฉา – สาลากิยํ, สลฺลกตฺติยํ, กายติกิจฺฉํ, ภูติยํ, โกมารภจฺจํฯ มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, โส วา ภควนฺตํ มมายติ ภควา วา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา, อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, น จ เต ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา น จ อปคตา เต , ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, เต จ ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’ฯ
‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธเมฺม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเตฯ
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธเมฺม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ฯ
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติฯ วิรุตญฺจ คพฺภกรณญฺจ ติกิจฺฉญฺจ มามโก น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย นปฺปฎิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺยฯ อถ วา น คเณฺหยฺย น อุคฺคเณฺหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลเกฺขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา’’ติฯ
๑๖๓.
นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยฯ
นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยาติฯ อิเธกเจฺจ ภิกฺขู นินฺทนฺติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา นินฺทนฺติ ครหนฺติ อุปวทนฺติ, นินฺทิโต ครหิโต อุปวทิโต นินฺทาย ครหาย อุปวาเทน อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยฯ
น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขูติฯ อิเธกเจฺจ ภิกฺขู ปสํสนฺติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิเตฺตนฺติ วเณฺณนฺติ, ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต ปสํสาย โถมเนน กิตฺติยา วณฺณหาริกาย อุนฺนติํ น กเรยฺย อุนฺนมํ น กเรยฺย มานํ น กเรยฺย ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย น เตน ถโทฺธ อสฺส ปตฺถโทฺธ ปคฺคหิตสิโรติ – น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุฯ
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยาติฯ โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติํ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฎิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกโจฺจ ปิสุณวาโจ โหติ อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ มนาโป ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ สุหทโย ภวิสฺสามีติฯ เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ เทฺวธา อสฺสุ เทฺวชฺฌา อสฺสุ เทฺว ปกฺขา อสฺสุ ภิเชฺฌยฺยุํ น สมาคเจฺฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติฯ เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยาติฯ โลภญฺจ มจฺฉริยญฺจ โกธญฺจ เปสุญฺญญฺจ นุเทยฺย ปนุเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยา’’ติฯ
๑๖๔.
กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
คาเม จ นาภิสเชฺชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยฯ
กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺยาติฯ เย กยวิกฺกยา วินเย ปฎิกฺขิตฺตา น เต อิมสฺมิํ อเตฺถ อธิเปฺปตาฯ กถํ กยวิกฺกเย ติฎฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ วญฺจนิยํ วา กโรโนฺต อุทยํ วา ปตฺถยโนฺต ปริวเตฺตติฯ เอวํ กยวิกฺกเย ติฎฺฐติฯ กถํ กยวิกฺกเย น ติฎฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ น วญฺจนิยํ วา กโรโนฺต น อุทยํ วา ปตฺถยโนฺต ปริวเตฺตติฯ เอวํ กยวิกฺกเย น ติฎฺฐติฯ กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺยาติฯ กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺย น สนฺติเฎฺฐยฺย, กยวิกฺกยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กยวิกฺกยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺยฯ
อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ กตเม อุปวาทกราติ กิเลสา? สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมโนฺต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติฯ เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ อุปวเทยฺยุํฯ กตเม โอฬาริกา กิเลสา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ – อิเม วุจฺจนฺติ โอฬาริกา กิเลสาฯ กตเม มชฺฌิมา กิเลสา? กามวิตโกฺก พฺยาปาทวิตโกฺก วิหิํสาวิตโกฺก – อิเม วุจฺจนฺติ มชฺฌิมา กิเลสาฯ กตเม สุขุมา กิเลสา? ญาติวิตโกฺก, ชนปทวิตโกฺก, อปรวิตโกฺก, ปรานุทยตา ปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก , ลาภสกฺการสิโลกปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก, อนวญฺญตฺติปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก – อิเม วุจฺจนฺติ สุขุมา กิเลสาฯ เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ น อุปวเทยฺย อุปวาทํ น กเรยฺย อุปวาทกเร กิเลเส น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺย, อุปวาทกเร กิเลเส ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อุปวาทกเรหิ กิเลเสหิ อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ
คาเม จ นาภิสเชฺชยฺยาติฯ กถํ คาเม สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ สํสโฎฺฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปเนฺนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม สชฺชติฯ
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ อรกฺขิเตเนว กาเยน อรกฺขิตาย วาจาย อรกฺขิเตน จิเตฺตน อนุปฎฺฐิตาย สติยา อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โส ตตฺร ตตฺร สชฺชติ ตตฺร ตตฺร คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม สชฺชติฯ
กถํ คาเม น สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ อสํสโฎฺฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปเนฺนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติฯ
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิเตฺตน อุปฎฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โส ตตฺร ตตฺร น สชฺชติ ตตฺร ตตฺร น คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร น พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร น อนยพฺยสนํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติฯ คาเม จ นาภิสเชฺชยฺยาติ คาเม น สเชฺชยฺย น คเณฺหยฺย น พเชฺฌยฺย น ปลิพเชฺฌยฺย, อคิโทฺธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนโชฺฌสโนฺน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ…เป.… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – คาเม จ นาภิสเชฺชยฺยฯ
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติฯ กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส อามิสจกฺขุกสฺส โลกธมฺมครุกสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา [อุกฺกาปนา สมุกฺกาปนา (สฺยา.)] อนุปิยภาณิตา จาตุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฎยตา ปรปิฎฺฐิมํสิกตา [ปิฎฺฐิมํสิกตา (ก.) วิสุทฺธิมเคฺค สีลนิเทฺทสวณฺณนา โอโลเกตพฺพา], ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา สิถิลวาจตา [เมตฺตวาจกตา (สฺยา.)] อผรุสวาจตา – อยํ วุจฺจติ ลปนาฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ ชนํ ลปติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติ? ‘‘ตุเมฺห เม พหูปการา, อหํ ตุเมฺห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เยปิ เม อเญฺญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ, ตุเมฺห นิสฺสาย ตุเมฺห สมฺปสฺสนฺตา ยมฺปิ เม ปุราณํ มาตาเปตฺติกํ นามเธยฺยํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํฯ ตุเมฺหหิ อหํ ญายามิ อสุกสฺส กุลูปโก อสุกาย กุลูปโก’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติฯ
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุเมฺห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฎิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฎิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฎิวิรตา, มุสาวาทา ปฎิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฎฺฐานา ปฎิวิรตาฯ อหํ ตุมฺหากํ อุเทฺทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฎฺฐามิฯ อถ ปน ตุเมฺห มํ อุชฺฌิตฺวา อเญฺญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ชนํ ลปติฯ
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติฯ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจโนฺต ชนํ น ลปเยยฺย, ลปนํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ลปนา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘กยวิกฺกเย น ติเฎฺฐยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
คาเม จ นาภิสเชฺชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา’’ติฯ
๑๖๕.
น จ กตฺถิโก [กตฺถิตา (สฺยา. ก.)] สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิเกฺขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยฯ
น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขูติฯ อิเธกโจฺจ กตฺถี โหติ วิกตฺถีฯ โส กตฺถติ วิกตฺถติ อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺนติ วา วตสมฺปโนฺนติ วา สีลพฺพตสมฺปโนฺนติ วา ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺญิโกติ วา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติฯ เอวํ น กเตฺถยฺย น วิกเตฺถยฺย, กตฺถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กตฺถนา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุฯ
น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติฯ กตมา ปยุตฺตวาจา? อิเธกโจฺจ จีวรปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, ปิณฺฑปาตปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, เสนาสนปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ
อถ วา จีวรเหตุ ปิณฺฑปาตเหตุ เสนาสนเหตุ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สจฺจมฺปิ ภณติ มุสาปิ ภณติ, ปิสุณมฺปิ ภณติ อปิสุณมฺปิ ภณติ, ผรุสมฺปิ ภณติ อผรุสมฺปิ ภณติ, สมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ อสมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ, มนฺตาปิ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ อถ วา ปสนฺนจิโตฺต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวาว ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุ’’นฺติ – อยํ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติฯ อนฺตมโส ธมฺมเทสนํ วาจํ อุปาทาย ปยุตฺตวาจํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, ปยุตฺตํ วาจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปยุตฺตวาจาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยฯ
ปาคพฺภิยํ น สิเกฺขยฺยาติฯ ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, โภชนสาลายปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อุทกติเตฺถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ , ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ , นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุเจฺจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิโตปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ โภชนสาลาย อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฎิพาหติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ ติฎฺฐติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฎฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุเจฺจปิ อาสเน นิสีทติ, อนาปุจฺฉาปิ กฎฺฐํ ปกฺขิปติ, อนาปุจฺฉาปิ ทฺวารํ ปิทหติฯ เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อุทกติเตฺถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อุทกติเตฺถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ นฺหายติ, ปุรโตปิ นฺหายติ, อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฎฺฎยโนฺตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ ฯ เอวํ อุทกติเตฺถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฎฺฎยโนฺตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คจฺฉติ ฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสโนฺต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ ‘‘น ปวิส, ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฎฺฐ, ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน ติฎฺฐติ, ‘‘น นิสีท, ภเนฺต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฎฺฐติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิ จ, ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ, กุมารกสฺส สีสมฺปิ ปรามสติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํฯ
กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ กถํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิโฎฺฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ , ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิโฎฺฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติ; อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสเชฺชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิเกฺขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติฯ
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกโจฺจ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถนฺนาเม อิตฺถํโคเตฺต กิํ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ? กิํ ปิวิสฺสาม , กิํ ภุญฺชิสฺสาม, กิํ ขาทิสฺสาม, กิํ วา อตฺถิ, กิํ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํฯ
กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกโจฺจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น วินยธโร สมาโน วินยธเรน… น ธมฺมกถิโก สมาโน ธมฺมกถิเกน… น อารญฺญิโก สมาโน อารญฺญเกน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน ปิณฺฑปาติเกน… น ปํสุกูลิโก สมาโน ปํสุกูลิเกน… น เตจีวริโก สมาโน เตจีวรเกน… น สปทานจาริโก สมาโน สปทานจาริเกน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน ขลุปจฺฉาภตฺติเกน… น เนสชฺชิโก สมาโน เนสญฺญิเกน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน ยถาสนฺถติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน, น ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ทุติยสฺส… น ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ตติยสฺส… น จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ลาภี สมาโน จตุตฺถสฺส… น อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากาสนญฺจายตนสมาปตฺติยา… น วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน วิญฺญาณญฺจายตน สมาปตฺติยา… น อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากิญฺจญฺญายตน สมาปตฺติยา… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิเตฺตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ น สิเกฺขยฺยาติ ปาคพฺภิยํ น สิเกฺขยฺย น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺย, ปาคพฺภิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาคพฺภิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปาคพฺภิยํ น สิเกฺขยฺยฯ
กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติฯ กตมา วิคฺคาหิกา กถา? อิเธกโจฺจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิเพฺพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘วิคฺคาหิกาย โข, โมคฺคลฺลาน, กถาย สติ กถาพาหุลฺลํ ปาฎิกงฺขํ, กถาพาหุเลฺล สติ อุทฺธจฺจํ, อุทฺธตสฺส อสํวโร, อสํวุตสฺส อารา จิตฺตํ สมาธิมฺหา’’ติฯ กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติฯ วิคฺคาหิกํ กถํ น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, วิคฺคาหิกํ กถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, วิคฺคาหิกกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิเกฺขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา’’ติฯ
๑๖๖.
โมสวเชฺช น นิเยฺยถ, สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมเญฺญฯ
โมสวเชฺช น นิเยฺยถาติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกโจฺจ สภคฺคโต [สภาคคฺคโต (สี. ก.)] วา ปริสคฺคโต [ปริสคโต (สี. ก.)] วา…เป.… อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ – ปุเพฺพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฎฺฐหากาเรหิ… มุสาวาโท โหติ – ปุเพฺพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ วินิธาย ทิฎฺฐิํ วินิธาย ขนฺติํ วินิธาย รุจิํ วินิธาย สญฺญํ วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวเชฺช น นิเยฺยถาติฯ โมสวเชฺช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย [น วุเยฺหยฺย (สี. ก.), นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวเชฺช น นิเยฺยถฯ
สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราติฯ กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกโจฺจ สโฐ โหติ ปริสโฐ, ยํ ตตฺถ สฐํ สฐตา สาเฐยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํฯ สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราติฯ สมฺปชาโน หุตฺวา สาเฐยฺยํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺย, สาเฐยฺยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, สาเฐยฺยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราฯ
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมเญฺญติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ อิเธกโจฺจ ลูขชีวิตํ ชีวโนฺต ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ – ‘‘กิํ ปนายํ พหุลาชีโว สพฺพํ สํภเกฺขติ, เสยฺยถิทํ – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมํ อสนิวิจกฺกทนฺตกูฎสมณปฺปธาเนนา’’ติ [อสนีว จกฺกํ ทนฺตกูฎํ สมณปฺปธาเนนาติ (สี.)]ฯ โส ตาย ลูขชีวิตาย ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติฯ
อิเธกโจฺจ ปณีตชีวิตํ ชีวโนฺต ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ – ‘‘กิํ ปนายํ อปฺปปุโญฺญ อเปฺปสโกฺข น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ โส ตาย ปณีตชีวิตาย ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติฯ อิเธกโจฺจ ปญฺญาสมฺปโนฺน โหติฯ โส ปุโฎฺฐ ปญฺหํ วิสเชฺชติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ ปญฺญาสมฺปโนฺน, อิเม ปนเญฺญ น ปญฺญาสมฺปนฺนา’’ติฯ โส ตาย ปญฺญาสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อิเธกโจฺจ สีลสมฺปโนฺน โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปโนฺน, อิเม ปนเญฺญ ภิกฺขู ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติฯ โส ตาย สีลสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อิเธกโจฺจ วตสมฺปโนฺน โหติ อารญฺญิโก วา ปิณฺฑปาติโก วา ปํสุกูลิโก วา เตจีวริโก วา สปทานจาริโก วา ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา เนสชฺชิโก วา ยถาสนฺถติโก วาฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ วต สมฺปโนฺน, อิเม ปนเญฺญ น วตสมฺปนฺนา’’ติฯ โส ตาย วตสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมเญฺญติฯ ลูขชีวิตาย วา ปณีตชีวิตาย วา ปญฺญาสมฺปทาย วา สีลสมฺปทาย วา วตสมฺปทาย วา ปรํ นาติมเญฺญยฺย, นาวชาเนยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถโทฺธ อสฺส, ปตฺถโทฺธ ปคฺคหิตสิโรติ – อถ ชีวิเตน ปญฺญาย สีลพฺพเตน นาญฺญมติมเญฺญฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โมสวเชฺช น นิเยฺยถ, สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมเญฺญ’’ติฯ
๑๖๗.
สุตฺวา รุสิโต [ทูสิโต (สี. สฺยา.)] พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ [ปุถุวจนานํ (สี. สฺยา.)] ;
ผรุเสน เน น ปฎิวชฺชา, น หิ สโนฺต ปฎิเสนิํ กโรนฺติ [ปฎิเสนิ กโรติ (สฺยา.)] ฯ
สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ ปุถุชนานนฺติฯ รุสิโตติ ทูสิโต ขุํสิโต ฆฎฺฎิโต วมฺภิโต ครหิโต อุปวทิโตฯ สมณานนฺติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนาฯ ปุถุชนานนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ, เต พหุกาหิ วาจาหิ อนิฎฺฐาหิ อกนฺตาหิ อมนาปาหิ อโกฺกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ กเรยฺยุํ เตสํ พหุํ วาจํ อนิฎฺฐํ อกนฺตํ อมนาปํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํฯ
ผรุเสน เน น ปฎิวชฺชาติฯ ผรุเสนาติ ผรุเสน กกฺขเฬน น ปฎิวชฺชา นปฺปฎิภเณยฺย, อโกฺกสนฺตํ น ปจฺจโกฺกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฎิโรเสยฺย, ภณฺฑนํ นปฺปฎิภเณฺฑยฺย น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ผรุเสน เน น ปฎิวชฺชาฯ
น หิ สโนฺต ปฎิเสนิํ กโรนฺตีติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ – สโนฺตฯ น หิ สโนฺต ปฎิเสนิํ กโรนฺตีติฯ สโนฺต ปฎิเสนิํ ปฎิมลฺลํ ปฎิกณฺฎกํ [ปฎิพนฺธนํ (สี.)] ปฎิปกฺขํ น กโรนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพเตฺตนฺติ นาภินิพฺพเตฺตนฺตีติ – น หิ สโนฺต ปฎิเสนิํ กโรนฺติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ;
ผรุเสน เน น ปฎิวชฺชา, น หิ สโนฺต ปฎิเสนิํ กโรนฺตี’’ติฯ
๑๖๘.
เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิเกฺข;
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมเชฺชยฺยฯ
เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายาติฯ เอตนฺติ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฎฺฐปิตํ วิวฎํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ อถ วา สมญฺจ วิสมญฺจ ปถญฺจ วิปถญฺจ สาวชฺชญฺจ อนวชฺชญฺจ หีนญฺจ ปณีตญฺจ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ วิญฺญูครหิตญฺจ วิญฺญูปสตฺถญฺจ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ อถ วา สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อวิรุทฺธปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌเงฺค อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ ตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ
วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิเกฺขติฯ วิจินนฺติ วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต ตุลยโนฺต ตีรยโนฺต วิภาวยโนฺต วิภูตํ กโรโนฺตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิจินโนฺต ปวิจินโนฺต ตุลยโนฺต ตีรยโนฺต วิภาวยโนฺต วิภูตํ กโรโนฺตติ – วิจินํ ภิกฺขุฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ สิเกฺขติ ติโสฺส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย…เป.… สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิเกฺขฯ
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาติฯ ราคสฺส นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา, โทสสฺส… โมหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาฯ
สาสเน โคตมสฺส นปฺปมเชฺชยฺยาติฯ โคตมสฺส สาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนฯ นปฺปมเชฺชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฎฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉโนฺท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ…เป.… อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ? กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฎิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – สาสเน โคตมสฺส นปฺปมเชฺชยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิเกฺข;
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมเชฺชยฺยา’’ติฯ
๑๖๙.
อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมโตฺต สทา นมสฺสมนุสิเกฺขฯ[อิติ ภควา]
อภิภู หิ โส อนภิภูโตติฯ อภิภูติ รูปาภิภู [อภิภูตรูปา (สฺยา.) เอวมเญฺญสุ ปญฺจปเทสุปิ] สทฺทาภิภู คนฺธาภิภู รสาภิภู โผฎฺฐพฺพาภิภู ธมฺมาภิภู, อนภิภูโต เกหิจิ กิเลเสหิ, อภิโภสิ เน ปาปเก [อภิภู หิ เน หีเน ปาปเก (สี. ก.), อภิภู หิ ปาปเก (สฺยา.)] อกุสเล ธเมฺม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายติํ ชาติชรามรณิเยติ – อภิภู หิ โส อนภิภูโตฯ
สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติฯ สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ น อิติกิริยาย น ปรมฺปราย น ปิฎกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตเกฺกน น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ อทฺทสิ อทฺทกฺขิ อปสฺสิ ปฎิวิชฺฌีติ – สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิฯ
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเนติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ ตสฺส ภควโต สาสเนติฯ ตสฺส ภควโต สาสเน โคตมสาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนติ – ตสฺมา ตสฺส ภควโต สาสเนฯ
อปฺปมโตฺต สทา นมสฺสมนุสิเกฺข (อิติ ภควา)ติฯ อปฺปมโตฺตติ สกฺกจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ สทาติ สทา สพฺพกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ นมสฺสนฺติ กาเยน วา นมสฺสมาโน วาจาย วา นมสฺสมาโน จิเตฺตน วา นมสฺสมาโน อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน ธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺกุรุมาโน ครุกุรุมาโน [สกฺการมาโน ครุการมาโน (สฺยา.)] มานยมาโน ปูชยมาโน อปจยมาโนฯ อนุสิเกฺขติ ติโสฺส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย จเรยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – อปฺปมโตฺต สทา นมสฺสมนุสิเกฺขฯ (อิติ ภควา)ฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมโตฺต สทา นมสฺสมนุสิเกฺข’’ฯ [อิติ ภควาติ]
ตุวฎฺฎกสุตฺตนิเทฺทโส [ตุวฎกสุตฺตนิเทฺทโส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ] จุทฺทสโมฯ
อถ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๗๐.
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยาฯ
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติฯ ทณฺฑาติ ตโย ทณฺฑา – กายทโณฺฑ, วจีทโณฺฑ, มโนทโณฺฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทโณฺฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทโณฺฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทโณฺฑฯ ภยนฺติ เทฺว ภยานิ – ทิฎฺฐธมฺมิกญฺจ ภยํ สมฺปรายิกญฺจ ภยํฯ กตมํ ทิฎฺฐธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกโจฺจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รโญฺญ ทเสฺสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปเกฺขปพนฺธเนน วา [เปกฺขพนฺธเนน วา (สฺยา.)] ปริเกฺขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฎฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติฯ โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ราชา ตสฺส ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วาฯ โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวเตฺตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปโชฺชติกมฺปิ กโรติ, เอรกปตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺตกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตเตฺตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติฯ โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรฯ
โส สเกน กเมฺมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กาเรนฺติ – ตตฺตํ อโยขิลํ หเตฺถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หเตฺถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มเชฺฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] กฎุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ
ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา.) ม. นิ. ๓.๒๖๗] กุฐารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตเจฺฉนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฎุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ [อุทฺธปาทํ (สี.)] อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตเจฺฉนฺติฯ ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ [หาเรนฺติปิ ปจฺจาหาเรนฺติปิ (สี. ก.)] …เป.… ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป.… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตายฯ โส ตตฺถ เผณุเทฺทหกํ ปจฺจติฯ โส ตตฺถ เผณุเทฺทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฎุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ โส โข ปน มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกโณฺณ จตุทฺวาโร, วิภโตฺต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยโนฺต [… ปริยโตฺต (สฺยา. ก.)], อยสา ปฎิกุชฺชิโตฯ
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฎฺฐติ สพฺพทาฯ
‘‘กทริยาตปนา โฆรา, อจฺจิมโนฺต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, ภิสฺมา ปฎิภยา ทุขาฯ
‘‘ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ปจฺฉิมาย ปฎิหญฺญติฯ
‘‘ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ปุรตฺถิมาย ปฎิหญฺญติฯ
‘‘อุตฺตราย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ทกฺขิณาย ปฎิหญฺญติฯ
‘‘ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, อุตฺตราย ปฎิหญฺญติฯ
‘‘เหฎฺฐโต จ สมุฎฺฐาย, อจฺจิกฺขโนฺธ ภยานโก;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ฉทนสฺมิํ ปฎิหญฺญติฯ
‘‘ฉทนมฺหา สมุฎฺฐาย, อจฺจิกฺขโนฺธ ภยานโก;
ทหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ภูมิยํ ปฎิหญฺญติฯ
‘‘อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฎฺฐา อุปริ ปสฺสโตฯ
‘‘ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (สี.)]ฯ
‘‘ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปี มสิฯ
‘‘ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํฯ
‘‘ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ [ทิสมฺปิ ธาวนฺติ (สฺยา.)], ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ [ปิถียติ (สี. สฺยา.)];
อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโนฯ
‘‘น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุ’’นฺติฯ
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ; ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? อตฺตทณฺฑโต ชาตานิ สญฺชาตานิ นิพฺพตฺตานิ อภินิพฺพตฺตานิ ปาตุภูตานีติ – อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํฯ
ชนํ ปสฺสถ เมธคนฺติฯ ชนนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เมธคํ ชนํ กลหํ ชนํ วิรุทฺธํ ชนํ ปฎิวิรุทฺธํ ชนํ อาหตํ ชนํ ปจฺจาหตํ ชนํ อาฆาติตํ ชนํ ปจฺจาฆาติตํ ชนํ ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌาเยถ อุปปริกฺขถาติ – ชนํ ปสฺสถ เมธคํฯ
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามีติฯ สํเวคํ อุเพฺพคํ อุตฺราสํ ภยํ ปีฬนํ ฆฎฺฎนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํฯ กิตฺตยิสฺสามีติ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฎฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิฯ
ยถา สํวิชิตํ มยาติฯ ยถา มยา อตฺตนาเยว อตฺตานํ สํเวชิโต อุเพฺพชิโต สํเวคมาปาทิโตติ – ยถา สํวิชิตํ มยาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ
๑๗๑.
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มเจฺฉ อโปฺปทเก ยถา;
อญฺญมเญฺญหิ พฺยารุเทฺธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิฯ
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ปชํ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฎฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ ทุฎฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ ปรามฎฺฐํ ทิฎฺฐิยา ผนฺทมานํ วิเกฺขปคตํ อุทฺธเจฺจน ผนฺทมานํ อนิฎฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ ลาเภน ผนฺทมานํ อลาเภน ผนฺทมานํ ยเสน ผนฺทมานํ อยเสน ผนฺทมานํ ปสํสาย ผนฺทมานํ นินฺทาย ผนฺทมานํ สุเขน ผนฺทมานํ ทุเกฺขน ผนฺทมานํ ชาติยา ผนฺทมานํ ชราย ผนฺทมานํ พฺยาธินา ผนฺทมานํ มรเณน ผนฺทมานํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ เนรยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ ติรจฺฉานโยนิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ เปตฺติวิสยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ มานุสิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ คโพฺภกฺกนฺติมูลเกน ทุเกฺขน… คพฺภฎฺฐิติมูลเกน [คเพฺภฐิตีมูลเกน (ก.) มหานิ. ๑๑] ทุเกฺขน… คพฺภาวุฎฺฐานมูลเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุเกฺขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุเกฺขน… ปรูปกฺกเมน ทุเกฺขน… ทุกฺขทุเกฺขน… สงฺขารทุเกฺขน… วิปริณามทุเกฺขน… จกฺขุโรเคน ทุเกฺขน… โสตโรเคน … ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน … กายโรเคน… สีสโรเคน … กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิเตฺตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปีฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน … โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุเกฺขน… มาตุมรเณน ทุเกฺขน… ปิตุมรเณน ทุเกฺขน… ภาตุมรเณน ทุเกฺขน… ภคินิมรเณน ทุเกฺขน… ปุตฺตมรเณน ทุเกฺขน… ธีตุมรเณน ทุเกฺขน… ญาติมรเณน ทุเกฺขน… โภคพฺยสเนน ทุเกฺขน… โรคพฺยสเนน ทุเกฺขน… สีลพฺยสเนน ทุเกฺขน… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาฯ
มเจฺฉ อโปฺปทเก ยถาติ ยถา มจฺฉา อโปฺปทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทนฺติ…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มเจฺฉ อโปฺปทเก ยถาฯ
อญฺญมเญฺญหิ พฺยารุเทฺธติ อญฺญมญฺญํ สตฺตา วิรุทฺธา ปฎิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินิปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ; เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทเณฺฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สเตฺถหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ – อญฺญมเญฺญหิ พฺยารุเทฺธฯ
ทิสฺวา มํ ภยมาวิสีติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ภยํ ปีฬนํ ฆฎฺฎนํ อุปทฺทโว อุปสโคฺค อาวิสีติ [อาวีสีติ (สี.), อาวิสตีติ (สฺยา.)] – ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มเจฺฉ อโปฺปทเก ยถา;
อญฺญมเญฺญหิ พฺยารุเทฺธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี’’ติฯ
๑๗๒.
สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ
สมนฺตมสาโร โลโกติฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโยนิโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก, ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก, อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโกฯ นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ ติรจฺฉานโยนิโลโก…เป.… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก… ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ
ยถา ปน นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เอรโณฺฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทุมฺพโร อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เสตกโจฺฉ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา ปาริภทฺทโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เผณปิโณฺฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทกปุพฺพุฬํ [พุพฺพุลกํ (สี.), ปุพฺพุฬกํ (สฺยา.)] อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ , ยถา มรีจิ อสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขโนฺธ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสารา นิสฺสารา สาราปคตา; เอวเมว นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ
ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาติ – สมนฺตมสาโร โลโกฯ
ทิสา สพฺพา สเมริตาติฯ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฎฺฎิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฎา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุเกฺข ปติฎฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาฯ เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สงฺขารา…เป.… เย อุตฺตราย ทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สงฺขารา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย เหฎฺฐิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุปริมาย ทิสาย สงฺขารา… เย ทสสุ ทิสาสุ สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฎฺฎิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฎา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุเกฺข ปติฎฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาฯ ภาสิตมฺปิ เจตํ –
‘‘กิญฺจาปิ เจตํ ชลตี วิมานํ, โอภาสยํ อุตฺตริยํ ทิสาย;
รูเป รณํ ทิสฺวา สทา ปเวธิตํ, ตสฺมา น รูเป รมตี สุเมโธฯ
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสเลฺลน โอติโณฺณ, อิจฺฉาธูมายิโต [อิจฺฉาธุมายิโก (สฺยา.)] สทาฯ
‘‘สโพฺพ อาทีปิโต โลโก, สโพฺพ โลโก ปธูปิโต;
สโพฺพ ปชฺชลิโต โลโก, สโพฺพ โลโก ปกมฺปิโต’’ติฯ
ทิสา สพฺพา สเมริตาฯ
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติฯ อตฺตโน ภวนํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ อิจฺฉโนฺต สาทิยโนฺต ปตฺถยโนฺต ปิหยโนฺต อภิชปฺปโนฺตติ – อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนฯ นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺติฯ อโชฺฌสิตํเยว อทฺทสํ, อนโชฺฌสิตํ นาทฺทสํ, สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชราย โอสิตํ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธินา โอสิตํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรเณน โอสิตํ, สพฺพํ ลาภํ อลาเภน โอสิตํ, สพฺพํ ยสํ อยเสน โอสิตํ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทาย โอสิตํ, สพฺพํ สุขํ ทุเกฺขน โอสิตํฯ
‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขํ ทุขญฺจ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ
นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิต’’นฺติฯ
๑๗๓.
โอสาเน เตฺวว พฺยารุเทฺธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํฯ
โอสาเน เตฺวว พฺยารุเทฺธติฯ โอสาเน เตฺววาติ สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชรา โอสาเปติ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิ โอสาเปติ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณํ โอสาเปติ, สพฺพํ ลาภํ อลาโภ โอสาเปติ, สพฺพํ ยสํ อยโส โอสาเปติ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทา โอสาเปติ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺขํ โอสาเปตีติ – โอสาเน เตฺววฯ พฺยารุเทฺธติ โยพฺพญฺญกามา สตฺตา ชราย ปฎิวิรุทฺธา, อาโรคฺยกามา สตฺตา พฺยาธินา ปฎิวิรุทฺธา, ชีวิตุกามา สตฺตา มรเณน ปฎิวิรุทฺธา, ลาภกามา สตฺตา อลาเภน ปฎิวิรุทฺธา, ยสกามา สตฺตา อยเสน ปฎิวิรุทฺธา, ปสํสกามา สตฺตา นินฺทาย ปฎิวิรุทฺธา, สุขกามา สตฺตา ทุเกฺขน ปฎิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาติ – โอสาเน เตฺวว พฺยารุเทฺธฯ
ทิสฺวา เม อรตี อหูติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาฯ เม อรตีติ ยา อรติ ยา อนภิรติ ยา อนภิรมนา ยา อุกฺกณฺฐิตา ยา ปริตสิตา อหูติ – ทิสฺวา เม อรตี อหุฯ
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขินฺติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ เอตฺถาติ สเตฺตสุฯ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฎฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ อทฺทกฺขินฺติ อทฺทสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฎิวิชฺฌินฺติ – อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํฯ
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺติฯ ทุทฺทสนฺติ ทุทฺทสํ ทุทฺทกฺขํ ทุปฺปสฺสํ ทุพฺพุชฺฌํ ทุรนุพุชฺฌํ ทุปฺปฎิวิชฺฌนฺติ – ทุทฺทสํฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยํ วุจฺจติ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยนิสฺสิตํ จิตฺตสิตํ จิตฺตนิสฺสิตํ จิเตฺตน สหคตํ สหชาตํ สํสฎฺฐํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ – ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โอสาเน เตฺวว พฺยารุเทฺธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิต’’นฺติฯ
๑๗๔.
เยน สเลฺลน โอติโณฺณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติฯ
เยน สเลฺลน โอติโณฺณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ สลฺลนฺติฯ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฎฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ กตมํ ราคสลฺลํ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อิทํ ราคสลฺลํฯ
กตมํ โทสสลฺลํ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ โทสสลฺลํฯ
กตมํ โมหสลฺลํ? ทุเกฺข อญฺญาณํ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพเนฺต อญฺญาณํ, อปรเนฺต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต อญฺญาณํ , อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ อญฺญาณํฯ ยํ เอวรูปํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสโมฺพโธ อปฺปฎิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา [อสงฺคาหตา อปริโยคาหตา (สฺยา.), อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา (ก.)] อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขนา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุเมฺมชฺฌํ พาลฺยํ โมโห ปโมโห สโมฺมโห อวิชฺชา อวิโชฺชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฎฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ โมหสลฺลํฯ
กตมํ มานสลฺลํ? ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อิทํ มานสลฺลํฯ
กตมํ ทิฎฺฐิสลฺลํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฎฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค [กุมโคฺค (ก.) มหานิ. ๓๘] มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ‘‘ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อิทํ ทิฎฺฐิสลฺลํฯ
กตมํ โสกสลฺลํ? ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน ผุฎฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อโนฺตโสโก อโนฺตปริโสโก อโนฺตฑาโห อโนฺตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ – อิทํ โสกสลฺลํฯ
กตมํ กถํกถาสลฺลํ? ทุเกฺข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย กงฺขา, ปุพฺพเนฺต กงฺขา, อปรเนฺต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ กงฺขาฯ ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อิทํ กถํกถาสลฺลํฯ
เยน สเลฺลน โอติโณฺณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ ราคสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ; เอวมฺปิ ราคสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ อถ วา ราคสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โภเค ปริเยสโนฺต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติฯ สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ปีฬิยมาโน [ริสฺสมาโน (สี. สฺยา.)] ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตโกฺกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาฬมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลิํ คจฺฉติ, วงฺกํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฎํ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมิํ คจฺฉติ, ตมฺพปณฺณิํ คจฺฉติ, สุปฺปาทกํ [สุปฺปารกํ (สี. ก.), สุปฺปารํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฎฺฐํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ [องฺคโลกํ (สี.), องฺคเณกํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภงฺคณํ [คงฺคณํ (สี. สฺยา.)] คจฺฉติ, ปรมภงฺคณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ, ปรมโยนํ คจฺฉติ, วินกํ คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ , เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติ; ปริเยสโนฺต น ลภติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติ, ปริเยสโนฺต ลภติ, ลทฺธา อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติ ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ น โจรา หเรยฺยุํ น อคฺคิ ทเหยฺย น อุทกํ วเหยฺย น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’’นฺติฯ ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ , โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอวมฺปิ ราคสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
โทสสเลฺลน…เป.… โมหสเลฺลน… มานสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ เอวํ มานสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
ทิฎฺฐิสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน [หตฺถาวเลขโน (สฺยา.)], น เอหิภทนฺติโก , น ติฎฺฐภทนฺติโก; นาภิหฎํ, น อุทฺทิสฺสกตํ, น นิมนฺตนํ สาทิยติ, โส น กุมฺภิมุขา ปฎิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา [ขโฬปิมุขา (สี.)] ปฎิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ, น ทณฺฑมนฺตรํ, น มุสลมนฺตรํ, น ทฺวินฺนํ ภุญฺชมานานํ, น คพฺภินิยา, น ปายมานาย, น ปุริสนฺตรคตาย, น สํกิตฺตีสุ, น ยตฺถ สา อุปฎฺฐิโต โหติ, น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินีฯ น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ น ถุโสทกํ ปิวติฯ โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก…เป.… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโกฯ เอกิสฺสาปิ ภตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติ…เป.… สตฺตหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติฯ เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ…เป.… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติฯ อิติ เอวรูปํ อฑฺฒมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุโตฺต วิหรติฯ เอวมฺปิ ทิฎฺฐิสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
อถ วา ทิฎฺฐิสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โส สากภโกฺข วา โหติ, สามากภโกฺข วา โหติ, นีวารภโกฺข วา โหติ, ททฺทุลภโกฺข วา โหติ, หฎภโกฺข วา โหติ, กณภโกฺข วา โหติ, อาจามภโกฺข วา โหติ, ปิญฺญากภโกฺข วา โหติ, ติลภโกฺข วา โหติ, ติณภโกฺข วา โหติ, โคมยภโกฺข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชโนฯ โส สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฎานิปิ ธาเรติ, อชินานิปิ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ, วากจีรมฺปิ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, อุลูกปกฺขมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ, เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุโตฺต วิหรติฯ อุพฺภฎฺฐโกปิ โหติ อาสนปฎิกฺขิโตฺต, อุกฺกุฎิโกปิ โหติ อุกฺกุฎิกปฺปธานมนุยุโตฺต, กณฺฎกาปสฺสยิโก โหติ, กณฺฎกาปสฺสเย เสยฺยํ กเปฺปติ, ผลกเสยฺยมฺปิ กเปฺปติ, ถณฺฑิลเสยฺยมฺปิ กเปฺปติ, เอกาปสฺสยิโก โหติ รโชชลฺลธโร, อโพฺภกาสิโกปิ โหติ ยถาสนฺถติโก, เวกฎิโกปิ โหติ วิกฎโภชนานุโยคมนุยุโตฺต, อปานโกปิ โหติ อปานกตฺตมนุยุโตฺต, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุโตฺต วิหรติฯ อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุโตฺต วิหรติฯ เอวมฺปิ ทิฎฺฐิสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
โสกสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สโมฺมหํ อาปชฺชติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา มาตา กาลมกาสิฯ สา ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฎเกน สิงฺฆาฎกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ ฯ
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุโตฺต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… สามิโก กาลมกาสิฯ สา ตสฺส กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฎเกน สิงฺฆาฎกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถา’ติฯ
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส มาตา กาลมกาสิฯ โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิโตฺต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฎเกน สิงฺฆาฎกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติฯ
‘‘ภูตปุพฺพํ , พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุโตฺต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… ปชาปติ กาลมกาสิฯ โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิโตฺต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฎเกน สิงฺฆาฎกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถา’ติฯ
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรา อิตฺถี ญาติกุลํ อคมาสิฯ ตสฺสา เต ญาตกา สามิกํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, สา จ นํ น อิจฺฉติฯ อถ โข สา อิตฺถี สามิกํ เอตทโวจ – ‘อิเม, อยฺยปุตฺต, ญาตกา ตว อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, อุโภ มยํ มริสฺสามา’ติฯ อถ โข โส ปุริโส ตํ อิตฺถิํ ทฺวิธา เฉตฺวา อตฺตานํ โอปาเตติ – ‘อุโภ เปจฺจ ภวิสฺสามา’’’ติฯ เอวํ โสกสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
กถํกถาสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต สํสยปกฺขโนฺท โหติ วิมติปกฺขโนฺท เทฺวฬฺหกชาโต – ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ , กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สโตฺต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวํ กถํกถาสเลฺลน โอติโณฺณ วิโทฺธ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ
เต สเลฺล อภิสงฺขโรติ; เต สเลฺล อภิสงฺขโรโนฺต สลฺลาภิสงฺขารวเสน ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ, ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ, อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ, ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติฯ เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ธาวติ, นิรเย ธาวติ , ติรจฺฉานโยนิยา ธาวติ, เปตฺติวิสเย ธาวติ, มนุสฺสโลเก ธาวติ, เทวโลเก ธาวติ, คติยา คติํ, อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, ปฎิสนฺธิยา ปฎิสนฺธิํ, ภเวน ภวํ, สํสาเรน สํสารํ, วเฎฺฎน วฎฺฎํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – เยน สเลฺลน โอติโณฺณ ทิสา สพฺพา วิธาวติฯ
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติฯ ตเมว ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฎฺฐิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ อพฺพุยฺห อพฺพุหิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฎยิตฺวา สมุปฺปาฎยิตฺวา [อุปฺปาทยิตฺวา สมุปฺปาทยิตฺวา (สฺยา. ก.)] ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา เนว ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ น ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ น อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ น ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติฯ เต สลฺลาภิสงฺขารา ปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา น ธาวติ, นิรเย น ธาวติ, ติรจฺฉานโยนิยา น ธาวติ, เปตฺติวิสเย น ธาวติ, มนุสฺสโลเก น ธาวติ, เทวโลเก น ธาวติ, น คติยา คติํ, น อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, น ปฎิสนฺธิยา ปฎิสนฺธิํ, น ภเวน ภวํ, น สํสาเรน สํสารํ, น วเฎฺฎน วฎฺฎํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห น ธาวติฯ น สีทตีติ กาโมเฆ น สีทติ, ภโวเฆ น สีทติ, ทิโฎฺฐเฆ น สีทติ, อวิโชฺชเฆ น สีทติ, น สํสีทติ น โอสีทติ น อวสีทติ น คจฺฉติ น อวคจฺฉตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เยน สเลฺลน โอติโณฺณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตี’’ติฯ
๑๗๕.
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติฯ สิกฺขาติ หตฺถิสิกฺขา อสฺสสิกฺขา รถสิกฺขา ธนุสิกฺขา สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ กายติกิจฺฉํ ภูติยํ โกมารภจฺจํ [โกมารติกิจฺฉํ (สฺยา.), โกมารสจฺจํ (ก.)]ฯ อนุคียนฺตีติ คียนฺติ นิคฺคียนฺติ กถียนฺติ ภณียนฺติ ทีปียนฺติ โวหรียนฺติฯ อถ วา คียนฺติ คณฺหียนฺติ อุคฺคณฺหียนฺติ ธารียนฺติ อุปธารียนฺติ อุปลกฺขียนฺติ คธิตปฎิลาภายฯ คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา – จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียาฯ กิํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ตํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิฯ
น เตสุ ปสุโต สิยาติฯ ตาสุ วา สิกฺขาสุ เตสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ น ปสุโต สิยา, น ตนฺนิโนฺน อสฺส, น ตโปฺปโณ, น ตปฺปพฺภาโร, น ตทธิมุโตฺต, น ตทธิปเตโยฺยติ – น เตสุ ปสุโต สิยาฯ
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมติฯ นิพฺพิชฺฌาติ ปฎิวิชฺฌิตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปฎิวิชฺฌิตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปฎิวิชฺฌิตฺวา…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปฎิวิชฺฌิตฺวาฯ สพฺพโสติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาติ – นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมฯ
สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺย, อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย ชานโนฺต สิเกฺขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
๑๗๖.
สโจฺจ สิยา อปฺปคโพฺภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อโกฺกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิฯ
สโจฺจ สิยา อปฺปคโพฺภติฯ สโจฺจ สิยาติ สจฺจวาจาย สมนฺนาคโต สิยา, สมฺมาทิฎฺฐิยา สมนฺนาคโต สิยา, อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สมนฺนาคโต สิยาติ – สโจฺจ สิยาฯ อปฺปคโพฺภติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ…เป.… อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคโพฺภติ – สโจฺจ สิยา อปฺปคโพฺภฯ
อมาโย ริตฺตเปสุโณติฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกโจฺจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฎิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกเปฺปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ ยเสฺสสา มายา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อมาโยฯ ริตฺตเปสุโณติ เปสุญฺญนฺติ อิเธกโจฺจ ปิสุณวาโจ โหติ…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ ยเสฺสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ ริตฺตเปสุโณ วิวิตฺตเปสุโณ ปวิวิตฺตเปสุโณติ – อมาโย ริตฺตเปสุโณฯ
อโกฺกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ อโกฺกธโนติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตโพฺพฯ ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติฯ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ…เป.… ยเสฺสโส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ อโกฺกธโนฯ โกธสฺส ปหีนตฺตา อโกฺกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา อโกฺกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อโกฺกธโนฯ โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อโกฺกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ มุนิ โลภปาปญฺจ เววิจฺฉญฺจ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ [วีติวตฺตีติ (ก.)] – อโกฺกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สโจฺจ สิยา อปฺปคโพฺภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อโกฺกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี’’ติฯ
๑๗๗.
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติเฎฺฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโรฯ
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทาติ ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อโนฺตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํฯ ตนฺทินฺติ ยา ตนฺที [ตนฺทิ (สี. สฺยา. ก.)] ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายตา อาลสฺยายิตตฺตํฯ ถีนนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ, ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺสฯ นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทญฺจ ตนฺทิญฺจ ถินญฺจ สเห สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํฯ
ปมาเทน น สํวเสติฯ ปมาโท วตฺตโพฺพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุฯ จิตฺตสฺส โวสโคฺค โวสคฺคานุปฺปาทนํ [โวสฺสโคฺค โวสฺสคฺคานุปฺปาทนํ (พหูสุ)] วา กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฎฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฎฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโทฯ โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโทฯ ปมาเทน น สํวเสติ ปมาเทน น วเสยฺย น สํวเสยฺย น อาวเสยฺย น ปริวเสยฺย, ปมาทํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปมาทา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปมาเทน น สํวเสฯ
อติมาเน น ติเฎฺฐยฺยาติฯ อติมาโนติ อิเธกโจฺจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโนฯ อติมาเน น ติเฎฺฐยฺยาติฯ อติมาเน น ติเฎฺฐยฺย น สํติเฎฺฐยฺย, อติมานํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อติมานา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อติมาเน น ติเฎฺฐยฺยฯ
นิพฺพานมนโส นโรติฯ อิเธกโจฺจ ทานํ เทโนฺต สีลํ สมาทิยโนฺต อุโปสถกมฺมํ กโรโนฺต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฎฺฐเปโนฺต ปริเวณํ สมฺมชฺชโนฺต เจติยํ วนฺทโนฺต เจติเย คนฺธมาลํ อาโรเปโนฺต เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรโนฺต ยํ กิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรโนฺต น คติเหตุ น อุปปตฺติเหตุ น ปฎิสนฺธิเหตุ น ภวเหตุ น สํสารเหตุ น วฎฺฎเหตุ, สพฺพํ ตํ วิสํโยคาธิปฺปาโย นิพฺพานนิโนฺน นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร อภิสงฺขโรตีติฯ เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโรฯ อถ วา สพฺพสงฺขารธาตุยา จิตฺตํ ปฎิวาเปตฺวา [ปฎิวาเสตฺวา (ก.)] อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ – ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโรฯ
‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ททนฺติ ทานานิ ปุนพฺภวาย;
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ททนฺติ ทานํ อปุนพฺภวายฯ
‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ภาเวนฺติ ฌานานิ ปุนพฺภวาย;
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ภาเวนฺติ ฌานํ อปุนพฺภวายฯ
‘‘เต นิพฺพุตฺติํ อาสิสมานสา [อาสิํสมานา (สี.), อภิมานา (สฺยา.)] ททนฺติ, ตนฺนินฺนจิตฺตา [ตนฺนินฺนา ตญฺจิตฺตา (ก.)] ตทธิมุตฺตา;
นโชฺช ยถา สาครมชฺฌุเปตา [สาครมชฺฌคตา (สฺยา.)], ภวนฺติ นิพฺพานปรายนา เต’’ติฯ
นิพฺพานมนโส นโรฯ เตนาห ภควา –
‘‘นิทฺทํ ตนฺทิ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติเฎฺฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโร’’ติฯ
๑๗๘.
โมสวเชฺช น นิเยฺยถ, [นีเยถ (ก.)] รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเรฯ
โมสวเชฺช น นิเยฺยถาติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกโจฺจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุโฎฺฐ – ‘‘เอหโมฺภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ อปิ จ ตีหากาเรหิ…เป.… จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฎฺฐหากาเรหิ…เป.… อิเมหิ อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวเชฺช น นิเยฺยถาติฯ โมสวเชฺช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวเชฺช น นิเยฺยถฯ
รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเยติฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา , จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเยติฯ รูเป เสฺนหํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยาติ – รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเยฯ
มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ จตุวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฎฺฐพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป.… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, สทิสมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฎฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุเกฺขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกโจฺจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ
มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺย – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา? มานํ ชานาติ อยํ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติฯ อยํ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน ปรวมฺภนมาโน…เป.… อยํ ทสวิเธน มาโน – อิเธกโจฺจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอตํ ญาตํ กตฺวา มานํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต…เป.… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา มานํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติ มานํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺยาติ – มานญฺจ ปริชาเนยฺยฯ
สาหสา วิรโต จเรติฯ กตมา สาหสา จริยา? รตฺตสฺส ราคจริยา สาหสา จริยา, ทุฎฺฐสฺส โทสจริยา สาหสา จริยา, มูฬฺหสฺส โมหจริยา สาหสา จริยา, วินิพทฺธสฺส มานจริยา สาหสา จริยา, ปรามฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิจริยา สาหสา จริยา, วิเกฺขปคตสฺส อุทฺธจฺจจริยา สาหสา จริยา, อนิฎฺฐงฺคตสฺส วิจิกิจฺฉาจริยา สาหสา จริยา, ถามคตสฺส อนุสยจริยา สาหสา จริยา – อยํ สาหสา จริยาฯ สาหสา วิรโต จเรติ สาหสา จริยาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สาหสา วิรโต จเรฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โมสวเชฺช น นิเยฺยถ, รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร’’ติฯ
๑๗๙.
ปุราณํ นาภินเนฺทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย [ขนฺติมกุพฺพเย (พหูสุ)] ;
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ [อากสฺสํ (สฺยา.)] น สิโต สิยาฯ
ปุราณํ นาภินเนฺทยฺยาติฯ ปุราณํ วุจฺจติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ อตีเต สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน นาภินเนฺทยฺย นาภิวเทยฺย น อโชฺฌเสยฺย, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ปุราณํ นาภินเนฺทยฺยฯ
นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยติฯ นวา วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปเนฺน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน ขนฺติํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยาติ – นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยฯ
หียมาเน น โสเจยฺยาติฯ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กเนฺทยฺย น สโมฺมหํ อาปเชฺชยฺยฯ จกฺขุสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน, โสตสฺมิํ…เป.… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฎฺฐพฺพสฺมิํ… กุลสฺมิํ… คณสฺมิํ… อาวาสสฺมิํ… ลาภสฺมิํ… ยสสฺมิํ… ปสํสาย… สุขสฺมิํ… จีวรสฺมิํ… ปิณฺฑปาตสฺมิํ… เสนาสนสฺมิํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กเนฺทยฺย น สโมฺมหํ อาปเชฺชยฺยาติ – หียมาเน น โสเจยฺยฯ
อากาสํ น สิโต สิยาติฯ อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา? ยาย ตณฺหาย รูปํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ; ตํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ อากาสํ น สิโต สิยาติฯ ตณฺหานิสฺสิโต น สิยาฯ ตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อากาสํ น สิโต สิยาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปุราณํ นาภินเนฺทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย;
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา’’ติฯ
๑๘๐.
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ [อาจมํ (สฺยา. ก.)] พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, [ปกปฺปนํ (สฺยา. ก.)] กามปโงฺก ทุรจฺจโยฯ
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มโหโฆ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคธํ ‘‘มโหโฆ’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติฯ
อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติฯ อาชวา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ชปฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติ อาชวํ ‘‘ชปฺปนา’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํฯ
อารมฺมณํ ปกมฺปนนฺติฯ อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปกมฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – อารมฺมณํ ปกมฺปนํฯ
กามปโงฺก ทุรจฺจโยติฯ กามปโงฺก กามกทฺทโม กามกิเลโส กามปลิโป กามปลิโพโธ [กามปลิโรโธ (สี. ก.)] ทุรจฺจโย ทุรติวโตฺต ทุตฺตโร ทุปฺปตโร ทุสฺสมติกฺกโม ทุพฺพีติวโตฺตติ – กามปโงฺก ทุรจฺจโยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, กามปโงฺก ทุรจฺจโย’’ติฯ
๑๘๑.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฎินิสฺสชฺช, ส เว สโนฺตติ วุจฺจติฯ
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนีติฯ สจฺจวาจาย อโวกฺกมโนฺต, สมฺมาทิฎฺฐิยา อโวกฺกมโนฺต, อริยา อฎฺฐงฺคิกา มคฺคา อโวกฺกมโนฺตฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิฯ
ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถลํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถเล ติฎฺฐติ ทีเป ติฎฺฐติ ตาเณ ติฎฺฐติ เลเณ ติฎฺฐติ สรเณ ติฎฺฐติ อภเย ติฎฺฐติ อจฺจุเต ติฎฺฐติ อมเต ติฎฺฐติ นิพฺพาเน ติฎฺฐตีติ – ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณฯ
สพฺพํ โส ปฎินิสฺสชฺชาติฯ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว รูปา จ …เป.… มโน เจว ธมฺมา จฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธโมฺม, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฎินิสฺสฎฺฐํฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฎฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฎินิสฺสฎฺฐํฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา , เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฎินิสฺสฎฺฐนฺติ – สพฺพํ โส ปฎินิสฺสชฺชฯ
ส เว สโนฺตติ วุจฺจตีติฯ โส สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ วุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ส เว สโนฺตติ วุจฺจติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฎินิสฺสชฺช, ส เว สโนฺตติ วุจฺจตี’’ติฯ
๑๘๒.
ส เว วิทฺวา [วิทฺธา (สฺยา.)] ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ
ส เว วิทฺวา ส เวทคูติฯ วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ เวทคูติฯ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ…เป.… สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ – ส เว วิทฺวา ส เวทคูฯ
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อนิสฺสิโตติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฎฺฐินิสฺสยํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต… โสตํ อนิสฺสิโต… ฆานํ อนิสฺสิโต…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตฯ
สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธโมฺม, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ…เป.… ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สมฺมา โส โลเก อิริยาโนฯ
น ปิเหตีธ กสฺสจีติฯ ปิหา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส กสฺสจิ น ปิเหติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฎฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจี’’ติฯ
๑๘๓.
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาเชฺฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโนฯ
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุโตฺต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํ ฐานปฺปโตฺต ยํ ธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุโทฺท วา คหโฎฺฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วาฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสโงฺค, โทสสโงฺค, โมหสโงฺค, มานสโงฺค, ทิฎฺฐิสโงฺค, กิเลสสโงฺค, ทุจฺจริตสโงฺคฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โย กาเม จ สเงฺค จ โลเก ทุรจฺจเย ทุรติวเตฺต ทุตฺตเร ทุปฺปตเร ทุสฺสมติกฺกเม ทุพฺพีติวเตฺต อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํฯ
น โส โสจติ นาเชฺฌตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ…เป.… โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฎฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุโตฺต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตี เม… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติ – น โสจติฯ นาเชฺฌตีติ นเชฺฌติ น อเชฺฌติ น อุปนิชฺฌายติ น นิชฺฌายติ น ปชฺฌายติฯ อถ วา น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปปชฺชตีติ – นาเชฺฌตีติ – น โส โสจติ นาเชฺฌติฯ
ฉินฺนโสโต อพนฺธโนติฯ โสตํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา โสตา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ฉินฺนโสโตฯ อพนฺธโนติ ราคพนฺธนํ โทสพนฺธนํ โมหพนฺธนํ มานพนฺธนํ ทิฎฺฐิพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ทุจฺจริตพนฺธนํ, ยเสฺสเต พนฺธนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพนฺธโนติ – ฉินฺนโสโต อพนฺธโนฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาเชฺฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน’’ติฯ
๑๘๔.
ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสโนฺต จริสฺสสิฯ
ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหีติฯ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปเชฺชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติฯ เอวมฺปิ ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิฯ อถ วา เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติฯ เอวมฺปิ ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิฯ
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํฯ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ยานิ อุปฺปเชฺชยฺยุํ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, อิมานิ กิญฺจนานิ [อิเม กิญฺจนา (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๐๕] ตุยฺหํ มา อหุ มา อกาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพเตฺตสิ มา อภินิพฺพเตฺตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํฯ
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสีติฯ มชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปเนฺน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น อุคฺคเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ นาภิจริสฺสสิ น อโชฺฌสิสฺสสิ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺติํ กริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิฯ
อุปสโนฺต จริสฺสสีติฯ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา, โทสสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาลิสฺสสิ ยปิสฺสสิ ยาปิสฺสสีติ – อุปสโนฺต จริสฺสสิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสโนฺต จริสฺสสี’’ติฯ
๑๘๕.
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติฯ
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติฯ สพฺพโสติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ มมายิตนฺติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ มมตฺตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํฯ
อสตา จ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฎฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม…เป.… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ
อถ วา อสตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ อถ วา จกฺขุโรเคน ผุโฎฺฐ ปเรโต…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ อถ วา อสเนฺต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ , สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ
ส เว โลเก น ชียตีติฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส ชานิ อตฺถิฯ
ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ชีโน [ชิเณฺณ (สี.), ชิโนฺน (สฺยา.)] รถสฺสํ [รถเสฺส (สี.) ปญฺจกนิปาเต (อาทิมฺหิ) มณิกุณฺฑลชาตกฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] มณิกุณฺฑเล จ, ปุเตฺต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;
สเพฺพสุ โภเคสุ อเสวิเตสุ, กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเลฯ
‘‘ปุเพฺพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มโจฺจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาสิ;
อสสฺสตา [อสสฺสกา (สี.), อสฺสกา (สฺยา.)] ภาวิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลฯ
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จโนฺท, อนฺธํ ตเปตฺวาน [อตฺถํ คมิตฺวาน (พหูสุ)] ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ
ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส ชานิ นตฺถิฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ – ‘‘‘นนฺทสิ, สมณา’ติฯ ‘กิํ ลทฺธา, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’ติฯ ‘กิํ ชียิตฺถ, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, เนว นนฺทสิ น โสจสี’ติฯ ‘เอวมาวุโส’’’ติฯ
‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ;
อนนฺทิํ อนีฆํ ภิกฺขุํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
ส เว โลเก น ชียติฯ เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียตี’’ติฯ
๑๘๖.
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติฯ
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนนฺติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อเญฺญสํฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสเญฺจตยิตํ เวทนียํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฎิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิกโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชายเตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) สุ. นิ. ๑๑๒๕], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมิํ เชตวเน ติณกฎฺฐสาขาปลาสํ, ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย [ทเหยฺย (สี. ก.) สํ. นิ. ๓.๓๓] วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อเมฺห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภเนฺต’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภเนฺต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘สุทฺธธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิฯ
‘‘ติณกฎฺฐสมํ โลกํ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺร อปฺปฎิสนฺธิยา’’ติ [ปฎิสนฺธิยาติ (สี.)]ฯ
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กํ นุ สโตฺตติ ปเจฺจสิ, มาร ทิฎฺฐิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปุโญฺชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติฯ
‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ) สํ. นิ. ๑.๑๗๑] องฺคสมฺภารา, โหติ สโทฺท รโถ อิติ;
เอวํ ขเนฺธสุ สเนฺตสุ, โหติ สโตฺตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา.)]ฯ
‘‘ทุกฺขเมว หิ สโมฺภติ, ทุกฺขํ ติฎฺฐติ เวติ จ;
นาญฺญตฺร ทุกฺขา สโมฺภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติฯ
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ วุตฺตํเญฺหตํ ภควตา
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมเนฺนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมเนฺนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติฯ ตสฺส รูปํ สมเนฺนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมเนฺนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ , ยมฺปิสฺส ตํ โหติ ‘อห’นฺติ วา ‘มม’นฺติ วา, ‘อสฺมี’ติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
อายสฺมา, อานโนฺท, ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุโญฺญ โลโก, สุโญฺญ โลโก’ติ, ภเนฺต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภเนฺต, สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา, จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ, จกฺขุสมฺผโสฺส สุโญฺญ, ยทิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ… โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุโญฺญ… โผฎฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุโญฺญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผโสฺส สุโญฺญ, ยทิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ
มมตฺตํ โส อสํวินฺทนฺติฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฎฺฐิมมตฺตํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตํ อวินฺทโนฺต อสํวินฺทโนฺต อนธิคจฺฉโนฺต อปฺปฎิลภโนฺตติ – มมตฺตํ โส อสํวินฺทํฯ
นตฺถิ เมติ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม…เป.… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชตีติ – นตฺถิ เมติ น โสจติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจตี’’ติฯ
๑๘๗.
อนิฎฺฐุรี อนนุคิโทฺธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ
อนิฎฺฐุรี อนนุคิโทฺธ อเนโช สพฺพธี สโมติฯ กตมํ นิฎฺฐุริยํ? อิเธกโจฺจ นิฎฺฐุริโย โหติ, ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุสูยติ [อุสฺสุยฺยติ (สฺยา.), อุสฺสูยติ (ก.)] อิสฺสํ พนฺธติฯ ยํ เอวรูปํ นิฎฺฐุริยํ นิฎฺฐุริยกมฺมํ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ นิฎฺฐุริยํฯ ยเสฺสตํ นิฎฺฐุริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนิฎฺฐุรีติฯ อนนุคิโทฺธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน…เป.… ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ อนนุคิโทฺธฯ โส รูเป อคิโทฺธ สเทฺท…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ อคิโทฺธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนโชฺฌสโนฺน, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฎินิสฺสฎฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อนิฎฺฐุรี อนนุคิโทฺธฯ
อเนโช สพฺพธี สโมติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนโชฯ สพฺพธี สโมติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิฯ จกฺขุ เจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธโมฺม, โส วุจฺจติ สพฺพธิ สโมฯ โส สพฺพตฺถ ตาทิ สพฺพตฺถ มชฺฌโตฺต สพฺพตฺถ อุเปกฺขโกติ – อเนโช สพฺพธี สโมฯ
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺติฯ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุโฎฺฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโต อิเม จตฺตาโร อานิสํเส ปพฺรูมิฯ โย โส อนิฎฺฐุรี อนนุคิโทฺธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… ปกาเสมีติ – ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อนิฎฺฐุรี อนนุคิโทฺธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปิน’’นฺติฯ
๑๘๘.
อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ [นิสงฺขิติ (พหูสุ)] ;
วิรโต โส วิยารพฺภา, [วิยารมฺภา (พหูสุ)] เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิฯ
อเนชสฺส วิชานโตติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนชสฺสฯ วิชานโตติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฎิวิชานโต ปฎิวิชฺฌโตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฎิวิชานโต ปฎิวิชฺฌโต, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฎิวิชานโต ปฎิวิชฺฌโตติ – อเนชสฺส วิชานโตฯ
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขตีติฯ นิสงฺขติยาเอ วุจฺจนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา นิสงฺขติโย นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติฯ
วิรโต โส วิยารพฺภาติฯ วิยารโพฺภ วุจฺจติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา อารพฺภา วิยารพฺภา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโต โส วิยารพฺภาฯ
เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติฯ ภยกโร ราโค ภยกโร โทโส ภยกโร โมโห…เป.… ภยกรา กิเลสาฯ ภยกรสฺส ราคสฺส ปหีนตฺตา…เป.… ภยกรานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพตฺถ เขมํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อภยํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนีติกํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปทฺทวํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสคฺคํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสฎฺฐตฺตํ [ปสฺสทฺธํ (สฺยา.)] ปสฺสตีติ – เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;
วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี’’ติฯ
๑๘๙.
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
สโนฺต โส วีตมจฺฉโร, [วีตมเจฺฉโร (สี.)] นาเทติ น นิรสฺสติฯ [อิติ ภควา]
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ‘‘เสโยฺยหมสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิฯ
สโนฺต โส วีตมจฺฉโรติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส…เป.… โมหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ – สโนฺตฯ โส วีตมจฺฉโรติฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ วีตมจฺฉโร วิคตมจฺฉโร จตฺตมจฺฉโร วนฺตมจฺฉโร มุตฺตมจฺฉโร ปหีนมจฺฉโร ปฎินิสฺสฎฺฐมจฺฉโรติ – สโนฺต โส วีตมจฺฉโรฯ
นาเทติ น นิรสฺสติ, อิติ ภควาติฯ นาเทตีติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – นาเทติฯ น นิรสฺสตีติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ … ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติฯ
เตนาห ภควา –
‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
สโนฺต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติ’’ฯ [อิติ ภควา]
อตฺตทณฺฑสุตฺตนิเทฺทโส ปนฺนรสโมฯ
อถ สาริปุตฺตสุตฺตนิเทฺทสํ วกฺขติ –
๑๙๐.
น เม ทิโฎฺฐ อิโต ปุเพฺพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุโตฺต]
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโตฯ
น เม ทิโฎฺฐ อิโต ปุเพฺพติฯ อิโต ปุเพฺพ เม มยา น ทิฎฺฐปุโพฺพ โส ภควา อิมินา จกฺขุนา อิมินา อตฺตภาเวนฯ ยทา ภควา ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํวุโตฺถ [วสฺสํวุโฎฺฐ (สฺยา.)] เทวคณปริวุโต มเชฺฌ มณิมเยน โสปาเณน สงฺกสฺสนครํ โอติโณฺณ อิมํ ทสฺสนํ ปุเพฺพ น ทิโฎฺฐติ – น เม ทิโฎฺฐ อิโต ปุเพฺพฯ
อิจฺจายสฺมา สาริปุโตฺตติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ สาริปุโตฺตติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา สาริปุโตฺตฯ
น สุโต อุท กสฺสจีติฯ นาติ ปฎิเกฺขโปฯ อุทาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อุทาติฯ กสฺสจีติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฎฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น สุโต อุท กสฺสจิฯ
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถาติฯ เอวํ วคฺคุวโท มธุรวโท เปมนียวโท หทยงฺคมวโท กรวีกรุตมญฺชุโฆโส [กรวิกรุทมญฺชุสฺสโร (สฺยา.)]ฯ อฎฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข ปน ตสฺส ภควโต มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ – วิสโฎฺฐ จ วิเญฺญโยฺย จ มญฺชุ จ สวนีโย จ พินฺทุ จ อวิสารี จ คมฺภีโร จ นินฺนาทิ จฯ ยถา ปริสํ โข ปน โส ภควา สเรน วิญฺญาเปติ, น อสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส นิจฺฉรติ, พฺรหฺมสฺสโร โข ปน โส ภควา กรวีกภาณีติ – เอวํ วคฺคุวโทฯ
สตฺถาติ สตฺถา ภควา สตฺถวาโหฯ ยถา สตฺถวาโห สเตฺต กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สเตฺต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ ตาเรติ, พฺยาธิกนฺตารํ…เป.… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ ราคกนฺตารํ ตาเรติ โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฎฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ… โมหคหนํ… มานคหนํ… ทิฎฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ ฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ
อถ วา ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปเกฺขตา ปสาเทตาติฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ
อถ วา ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – เอวํ วคฺคุวโท สตฺถาฯ
ตุสิตา คณิมาคโตติฯ ภควา ตุสิตกายา จวิตฺวา สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกโนฺตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ
อถ วา เทวา วุจฺจนฺติ ตุสิตาฯ เต ตุฎฺฐา สนฺตุฎฺฐา อตฺตมนา ปมุทิตา ปีติโสมนสฺสชาตา เทวโลกโต คณิํ อาคโตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ อถ วา อรหโนฺต วุจฺจนฺติ ตุสิตาฯ เต ตุฎฺฐา สนฺตุฎฺฐา อตฺตมนา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อรหนฺตานํ คณิํ อาคโตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ คณีติ คณี ภควาฯ คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณมนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส [คโณสฺส (สี.)] สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฎฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฎฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฎฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนิคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี , ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส… พฺราหฺมณคณสฺส… เวสฺสคณสฺส… สุทฺทคณสฺส… เทวคณสฺส… พฺรหฺมคณสฺส คณี, สงฺฆี คณี คณาจริโยฯ อาคโตติ อุปคโต สมุปคโต สมุปปโนฺน [สมฺปโตฺต (สฺยา. ก.)] สงฺกสฺสนครนฺติ – ตุสิตา คณิมาคโตฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘น เม ทิโฎฺฐ อิโต ปุเพฺพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุโตฺต]
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโต’’ติฯ
๑๙๑.
สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคาฯ
สเทวกสฺส โลกสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายาติ – สเทวกสฺส โลกสฺสฯ
ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาติ ยถา ภควนฺตํ ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ เทวตา ปสฺสนฺติ ตถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ฯ ยถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ตถา เทวตา ปสฺสนฺติฯ ยถา เทวานํ ทิสฺสติ ตถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติฯ ยถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ ตถา เทวานํ ทิสฺสตีติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา อทนฺตา ทนฺตวเณฺณน ทิสฺสนฺติ, อสนฺตา สนฺตวเณฺณน ทิสฺสนฺติ, อนุปสนฺตา อุปสนฺตวเณฺณน ทิสฺสนฺติ, อนิพฺพุตา นิพฺพุตวเณฺณน ทิสฺสนฺติฯ
‘‘ปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลว, โลหฑฺฒมาโสว [โลหมาโสว (สฺยา.)] สุวณฺณฉโนฺน;
จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา, อโนฺต อสุทฺธา พหิ โสภมานา’’ติ [อยํ คาถา สํ. นิ. ๑.๑๒๒ ทิสฺสติ]ฯ
น ภควา เอวํ ทิสฺสติฯ ภควา ภูเตน ตเจฺฉน ตเถน ยาถาเวน อวิปรีเตน สภาเวน ทโนฺต ทนฺตวเณฺณน ทิสฺสติ, สโนฺต สนฺตวเณฺณน ทิสฺสติ, อุปสโนฺต อุปสนฺตวเณฺณน ทิสฺสติ, นิพฺพุโต นิพฺพุตวเณฺณน ทิสฺสติ, อกปฺปิตอิริยาปถา จ พุทฺธา ภควโนฺต ปณิธิสมฺปนฺนาติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ
อถ วา ภควา วิสุทฺธสโทฺท คตกิตฺติสทฺทสิโลโก [ภฎกิตฺติสทฺทสิโลโก (สฺยา.)] นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จ ยกฺขภวเน จ อสุรภวเน จ คนฺธพฺพภวเน จ มหาราชภวเน จ อินฺทภวเน จ พฺรหฺมภวเน จ เทวภวเน จ เอทิโส จ ตาทิโส จ ตโต จ ภิโยฺยติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ
อถ วา ภควา ทสหิ พเลหิ สมนฺนาคโต, จตูหิ เวสารเชฺชหิ, จตูหิ ปฎิสมฺภิทาหิ, ฉหิ อภิญฺญาหิ, ฉหิ พุทฺธธเมฺมหิ, เตเชน จ พเลน จ คุเณน จ วีริเยน จ ปญฺญาย จ ทิสฺสติ ญายติ ปญฺญายติฯ
‘‘ทูเร สโนฺต ปกาเสนฺติ, หิมวโนฺตว ปพฺพโต;
อสเนฺตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา [รตฺติขิตฺตา (สี.) ธ. ป. ๓๐๔] ยถา สรา’’ติฯ
เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ
จกฺขุมาติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วโณฺณ, ปีตโก จ วโณฺณ, โลหิตโก จ วโณฺณ, กโณฺห จ วโณฺณ, โอทาโต จ วโณฺณฯ อกฺขิโลมานิ จ ภควโตฯ ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฎฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํฯ ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภโต อกฺขิกูฎานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มเชฺฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฎฺฐกสมานํฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ ฯ เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปเนฺนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพเตฺตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต โหติ ; กาฬปโกฺข จ อุโปสโถ โหติ, ติโพฺพ จ วนสโณฺฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฎฺฐิโต โหติฯ เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุโฎฺฎ วา กวาฎํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คโจฺฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายฯ เอกเญฺจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตเญฺญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกมํสจกฺขุฯ เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภโนฺต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภโนฺต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฎฺฐิกา สมฺมาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติฯ อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, เทฺวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ [วีสติมฺปิ (สี.)] โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ยาวตกํ ปน อากเงฺขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุฯ เอวํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฎิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปโตฺต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชโญฺญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปเกฺขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นิเนฺนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สเพฺพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.) มหานิ. ๑๕๖] อตฺตโตฺถ วา, ปรโตฺถ วา, อุภยโตฺถ วา, ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ, สมฺปรายิโก วา อโตฺถ, อุตฺตาโน วา อโตฺถ, คมฺภีโร วา อโตฺถ, คูโฬฺห วา อโตฺถ, ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ, เนโยฺย วา อโตฺถ, นีโต วา อโตฺถ, อนวโชฺช วา อโตฺถ, นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ, โวทาโน วา อโตฺถ, ปรมโตฺถ วา อโตฺถ, สพฺพํ ตํ อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปเนฺน อปฺปฎิหตํ ญาณํฯ สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฎลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฎฺฐิมํ สมุคฺคปฎลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฎลํ เหฎฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน ฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ น ปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ
สพฺพธเมฺมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฎิพทฺธา อากงฺขปฎิพทฺธา มนสิการปฎิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฎิพทฺธาฯ สพฺพสเตฺตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภเพฺพ สเตฺต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อโนฺตมหาสมุเทฺท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฎฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มเญฺญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฎฺฐิคตานิ, เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฎฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จฯ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ , ยทิทํ ปญฺญายาติฯ เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต [โอโลเกโนฺต (สี.)] อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺต อเปฺปกเจฺจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺตฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อโนฺตนิมุคฺคโปสีนิ, อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฎฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺต อเปฺปกเจฺจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺตฯ ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต’’ติฯ ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุเทฺทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฎิปตฺติํ สีลานิ จ อตฺตโน; ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํฯ
‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฎฺฐิโต, ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติฯ
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ
‘‘น ตสฺส อทิฎฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวาติ สพฺพํ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฎฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิตฺวา ปนุทิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวาฯ
เอโกว รติมชฺฌคาติฯ เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยเฎฺฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ
กถํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภเทฺรน [ภเทฺทน (สฺยา.)] โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ ปหาย สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโกฯ
กถํ ภควา อทุติยเฎฺฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก จรติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา อทุติยเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมโตฺต อาตาปี ปหิตโตฺต วิหรโนฺต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหโนฺต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหสิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ [อิตฺถํ ภาวญฺญถาภาวํ (ก.) อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕], สํสารํ นาติวตฺตติฯ
‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ
กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมโคฺค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มเคฺคน ตริํสุ [อตริํสุ (สฺยา.)] ปุเพฺพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา เตน โพธิญาเณน ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา ปริเญฺญยฺยา’’ติ พุชฺฌิ… ปหาตพฺพาติ… ภาเวตพฺพาติ… สจฺฉิกาตพฺพาติ พุชฺฌิ, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ พุชฺฌิฯ
อถ วา ยํ กิญฺจิ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฎิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฎิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ สมฺมาพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสิฯ เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ
รติมชฺฌคาติฯ รตินฺติ เนกฺขมฺมรติํ วิเวกรติํ อุปสมรติํ สโมฺพธิรติํ อชฺฌคา สมชฺฌคา อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสีติ – เอโกว รติมชฺฌคาฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา’’ติฯ
๑๙๒.
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ, อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทินฺติฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ [ปโตฺต (สฺยา.)], พเลสุ จ วสีภาวํ ปาปุณิฯ พุโทฺธติ เกนเฎฺฐน พุโทฺธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุโทฺธ, โพเธตา ปชายาติ พุโทฺธ, สพฺพญฺญุตาย พุโทฺธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุโทฺธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุโทฺธ, วิสวิตาย พุโทฺธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุโทฺธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุโทฺธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุโทฺธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุโทฺธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุโทฺธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุโทฺธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุโทฺธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ พุโทฺธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฎิลาภตฺตา พุโทฺธฯ พุโทฺธติ เนตํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติ – ตํ พุทฺธํฯ อสิตนฺติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จฯ กตโม ตณฺหานิสฺสโย? ยาว ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [ปริยาทิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฎฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฎฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหานิสฺสโยฯ
กตโม ทิฎฺฐินิสฺสโย? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฎฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสโญฺญชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ
พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฎฺฐินิสฺสโย ปฎินิสฺสโฎฺฐ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐินิสฺสยสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ภควา จกฺขุํ อสิโต, โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อสิโต, รูเป… สเทฺท… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ … กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํฯ
ตาทินฺติ ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาที – อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิเทฺทสา ตาทีฯ
กถํ ภควา อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาที? ภควา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุเกฺขปิ ตาที; เอกเจฺจ พาหํ คเนฺธน ลิเมฺปยฺยุํ, เอกเจฺจ พาหํ วาสิยา ตเจฺฉยฺยุํ, อมุกสฺมิํ นตฺถิ ราโค , อมุกสฺมิํ นตฺถิ ปฎิฆํ, อนุนยปฎิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิคฺฆาติวีติวโตฺต อนุโรธวิโรธํ สมติกฺกโนฺตฯ เอวํ ภควา อิฎฺฐานิเฎฺฐ ตาทีฯ
กถํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที? ภควตา [ภควโต (สฺยา.)] ราโค จโตฺต วโนฺต มุโตฺต ปหีโน ปฎินิสฺสโฎฺฐ, โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา… สเพฺพ ทุจฺจริตา… สเพฺพ ทรถา… สเพฺพ ปริฬาหา… สเพฺพ สนฺตาปา … สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฎินิสฺสฎฺฐาฯ เอวํ ภควา จตฺตาวีติ ตาทีฯ
กถํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที? ภควา กาโมฆํ ติโณฺณ, ภโวฆํ ติโณฺณ, ทิโฎฺฐฆํ ติโณฺณ, อวิโชฺชฆํ ติโณฺณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺติโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตฯ โส วุฎฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตโทฺธ คตทิโส คตโกฎิโย ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฎฺฐิปฺปโตฺต ภาวิตมโคฺค ปหีนกิเลโส ปฎิวิทฺธากุโปฺป สจฺฉิกตนิโรโธฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มโคฺค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาตํ , ปริเญฺญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํฯ โส อุกฺขิตฺตปฬิโฆ [อุกฺขิตฺตปลิโฆ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๖] สํกิณฺณปริโกฺข อพฺพูเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุโตฺต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการโกฺข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปเจฺจกสโจฺจ สมวยสเฎฺฐสโน อนาวิลสงฺกโปฺป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิโตฺต สุวิมุตฺตปโญฺญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปโตฺตฯ โส เนวาจินติ, นาปจินติ; อปจินิตฺวา ฐิโต เนว ปชหติ, น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ฐิโต เนว สํสิพฺพติ, น อุสิเนติ; วิสิเนตฺวา ฐิโต เนว วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ฐิโต, อเสเขน สีลกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน สมาธิกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน ปญฺญากฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, สจฺจํ สมฺปฎิปาทิยิตฺวา ฐิโต, เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต, กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฎํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺตปฎิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, มุทิตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยเนฺต ฐิโต, ธาตุปริยเนฺต ฐิโต, อายตนปริยเนฺต ฐิโต, คติปริยเนฺต ฐิโต, อุปปตฺติปริยเนฺต ฐิโต, ปฎิสนฺธิปริยเนฺต ฐิโต, ภวปริยเนฺต ฐิโต, สํสารปริยเนฺต ฐิโต, วฎฺฎปริยเนฺต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต, อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร ภควาฯ
‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติฯ
เอวํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาทีฯ
กถํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที? ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ… โกธา… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํฯ เอวํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาทีฯ
กถํ ภควา ตํนิเทฺทสา ตาที? ภควา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที, สทฺธาย สติ สโทฺธติ ตํนิเทฺทสา ตาที, วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที, สติยา สติ สติมาติ ตํนิเทฺทสา ตาที, สมาธิสฺมิํ สติ สมาหิโตติ ตํนิเทฺทสา ตาที, ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิเทฺทสา ตาที, วิชฺชาย สติ เตวิโชฺชติ ตํนิเทฺทสา ตาที, อภิญฺญาย สติ ฉฬภิโญฺญติ ตํนิเทฺทสา ตาที, ทสพเล สติ ทสพโลติ ตํนิเทฺทสา ตาทีฯ เอวํ ภควา ตํนิเทฺทสา ตาทีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํฯ
อกุหํ คณิมาคตนฺติฯ อกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ โส ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก [อติตฺติโก (สี.), อิตฺถิโก (สฺยา.), ปุราเภทสุตฺตนิเทฺทเส ปาฐนานตฺตํ นตฺถิ] จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติฯ โส เอวมาห – ‘‘กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฎา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฎิํ กริตฺวา ธาเรยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิตํ กเปฺปยฺย ฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อโพฺภกาสิโก วาฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ ปูติมุเตฺตน หริตกีขเณฺฑน โอสธํ กเรยฺยา’’ติ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฎิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิเสวติฯ ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิโจฺฉ สนฺตุโฎฺฐ ปวิวิโตฺต อสํสโฎฺฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ ภิโยฺย ภิโยฺย นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ฯ โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ ตุมฺหากเญฺจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธโมฺม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฎิคฺคาหโกฯ สเจ อหํ น ปฎิคฺคเหสฺสามิ , เอวํ ตุเมฺห ปุเญฺญน ปริพาหิรา [ปฎิพาหิรา (ก.)] ภวิสฺสถ, น มยฺหํ อิมินา อโตฺถ, อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฎิคฺคณฺหามี’’ติฯ ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฎิคฺคณฺหาติ [ปฎิคณฺหติ (สี.)], พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิคฺคณฺหาติฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺฐเปติ, ฐานํ สณฺฐเปติ, นิสชฺชํ สณฺฐเปติ, สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ, ปณิธาย ติฎฺฐติ, ปณิธาย นิสีทติ, ปณิธาย เสยฺยํ กเปฺปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ, สมาหิโต วิย ติฎฺฐติ, สมาหิโต วิย นิสีทติ, สมาหิโต วิย เสยฺยํ กเปฺปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติฯ ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติฯ ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ [ธมฺมกรกํ (สี. สฺยา.) อภิธานปฺปทีปิกาภินวนิสฺสยํ โอโลเกตพฺพํ] ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฎฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา, โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ, โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฎิยา วสติ… กูฎาคาเร วสติ… อเฎฺฎ วสติ … มาเฬ วสติ… อุทฺทเณฺฑ วสติ… อุปฎฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติฯ
อถ วา โกรชิกโกรชิโก, ภากุฎิกภากุฎิโก, กุหกกุหโก, ลปกลปโก, มุขสมฺภาวิโต ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติฯ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฎิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฎิสญฺญุตฺตํ กถํ กเถติฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ พุทฺธสฺส ภควโต อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ ตสฺมา พุโทฺธ อกุโหติ – อกุหํฯ
คณิมาคตนฺติฯ คณีติ คณี ภควาฯ คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณํ อนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฎฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฎฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฎฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนีคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี, ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส คณี, พฺราหฺมณคณสฺส คณี, เวสฺสคณสฺส คณี, สุทฺทคณสฺส คณี, พฺรหฺมคณสฺส คณี, เทวคณสฺส คณี, สงฺฆิํ [สํฆคณสฺส คณี (สี.)] คณิํ คณาจริยํฯ อาคตนฺติ อุปคตํ สมุปคตํ สมุปปนฺนํ [สมฺปตฺตํ (พหูสุ)] สงฺกสฺสนครนฺติ – อกุหํ คณิมาคตํฯ
พหูนมิธ พทฺธานนฺติฯ พหูนํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฎฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ พทฺธานนฺติ พทฺธานํ พทฺธจรานํ ปริจารกานํ สิสฺสานนฺติ – พหูนมิธ พทฺธานํฯ
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติฯ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ [อตฺถิกามฺห อาคตา (สี. ก.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ พหุวจเนน], ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ [ปยิรุปาสนา (สฺยา. ก.)] สิยา อตฺถีติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ [อิมานิ ตีณิ ปทานิ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก], ตฺวมสิ อลมโตฺถ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสเชฺชตุํ ‘‘วหเสฺสตํ ภาร’’นฺติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ, อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคม’’นฺติฯ
๑๙๓.
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วาฯ
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโตติฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนฯ วิชิคุจฺฉโตติ ชาติยา วิชิคุจฺฉโต, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ… ปริเทเวหิ… ทุเกฺขหิ… โทมนเสฺสหิ… อุปายาเสหิ วิชิคุจฺฉโต, เนรยิเกน ทุเกฺขน… ติรจฺฉานโยนิเกน ทุเกฺขน… เปตฺติวิสยิเกน ทุเกฺขน… มานุสิเกน [มานุสเกน (สี. สฺยา.) มหานิ. ๑๗๑] ทุเกฺขน… คโพฺภกฺกนฺติมูลเกน ทุเกฺขน… คพฺภฎฺฐิติมูลเกน ทุเกฺขน… คพฺภวุฎฺฐานมูลเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุเกฺขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุเกฺขน… ปรูปกฺกเมน ทุเกฺขน… ทุกฺขทุเกฺขน… สงฺขารทุเกฺขน … วิปริณามทุเกฺขน… จกฺขุโรเคน ทุเกฺขน… โสตโรเคน ทุเกฺขน… ฆานโรเคน ทุเกฺขน… ชิวฺหาโรเคน ทุเกฺขน… กายโรเคน ทุเกฺขน… สีสโรเคน ทุเกฺขน… กณฺณโรเคน ทุเกฺขน… มุขโรเคน ทุเกฺขน… ทนฺตโรเคน ทุเกฺขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิเตฺตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน … ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุเกฺขน… มาตุมรเณน ทุเกฺขน… ปิตุมรเณน ทุเกฺขน… ภาตุมรเณน… ภคินิมรเณน… ปุตฺตมรเณน … ธีตุมรเณน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน วิชิคุจฺฉโต อฎฺฎียโต หรายโต ชิคุจฺฉโตติ – ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโตฯ
ภชโต ริตฺตมาสนนฺติฯ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มโญฺจ ปีฐํ ภิสิ ตฎฺฎิกา จมฺมขโณฺฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร [ปลาสสนฺถาโร (สี. สฺยา.)]ฯ ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ , อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ ปวิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฎิเสวโตติ – ภชโต ริตฺตมาสนํฯ
รุกฺขมูลํ สุสานํ วาติฯ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ, สุสานํเยว สุสานนฺติ – รุกฺขมูลํ สุสานํ วาฯ ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติฯ ปพฺพตาเยว ปพฺพตา, กนฺทราเยว กนฺทรา, คิริคุหาเยว คิริคุหาฯ ปพฺพตนฺตริกาโย วุจฺจนฺติ ปพฺพตปพฺภาราติ – ปพฺพตานํ คุหาสุ วาฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา’’ติฯ
๑๙๔.
อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวโนฺต [คีวโนฺต (สฺยา.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ] ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิโคฺฆเส สยนาสเนฯ
อุจฺจาวเจสุ สยเนสูติฯ อุจฺจาวเจสูติ อุจฺจาวเจสุ หีนปฺปณีเตสุ เฉกปาปเกสุฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อุจฺจาวเจสุ สยเนสุฯ กิวโนฺต ตตฺถ เภรวาติฯ กิวโนฺตติ กิวโนฺต [กุวโนฺต (สี.), คีวโนฺต (สฺยา.)] กูชโนฺต นทโนฺต สทฺทํ กโรโนฺตฯ อถ วา กิวโนฺตติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา เตฯ เภรวาติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาติ – กิวโนฺต ตตฺถ เภรวาฯ
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยาติฯ เย หีติ เย หิ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยฯ
นิโคฺฆเส สยนาสเนติฯ อปฺปสเทฺท อปฺปนิโคฺฆเส วิชนวาเต มนุสฺสราหเสฺสยฺยเก ปฎิสลฺลานสารุเปฺป เสนาสเนติ – นิโคฺฆเส สยนาสเนฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวโนฺต ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิโคฺฆเส สยนาสเน’’ติฯ
๑๙๕.
กติ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเนฯ
กติ ปริสฺสยา โลเกติฯ กตีติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกาฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ กตเม ปากฎปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา…เป.… สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยาฯ
กตเม ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มโกฺข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถโมฺภ สารโมฺภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยาติ เกนเฎฺฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ
กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฎิปทาย อนุโลมปฎิปทาย อปจฺจนีกปฎิปทาย อวิรุทฺธปฎิปทาย อนฺวตฺถปฎิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฎิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุเกฺข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘สาเนฺตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สโญฺญชนิยา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห , ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ฯ
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘ลุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๖; อิติวุ. ๘๘] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘กุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, กุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ
‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
‘‘มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ, มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ กตเม ตโย ? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข , มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายา’’ติฯ
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติฯ
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – กติ ปริสฺสยา โลเกฯ
คจฺฉโต อคตํ ทิสนฺติฯ อคตา ทิสา วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อคตปุพฺพา สา ทิสา น สา ทิสา คตปุพฺพา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาฯ
‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรเกฺข, ปตฺถยาโน [ปตฺถยมาโน (สฺยา.)] ทิสํ อคตปุพฺพํ’’ฯ
อคตปุพฺพํ ทิสํ วชโต คจฺฉโต อภิกฺกมโตติ – คจฺฉโต อคตํ ทิสํฯ
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเวติฯ เยติ เย ปริสฺสเย อภิสมฺภเวยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเวฯ
ปนฺตมฺหิ สยนาสเนติฯ อเนฺต ปเนฺต ปริยเนฺต เสลเนฺต วา วนเนฺต วา นทเนฺต วา อุทกเนฺต วา ยตฺถ น กสียติ น วปียติ, ชนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจาเร เสนาสเนติ – ปนฺตมฺหิ สยนาสเนฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘กติ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน’’ติฯ
๑๙๖.
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติฯ กีทิเสน พฺยปฺปเถน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฎิภาเคนาติ วจีปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติฯ กตมา วจีปาริสุทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฎิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสโนฺธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสฯ ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฎิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย, อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฎิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฎิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํฯ จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ ทส กถาวตฺถูนิ กเถติ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ สนฺตุฎฺฐิกถํ ปวิเวกกถํ อสํสคฺคกถํ วีริยารมฺภกถํ สีลกถํ สมาธิกถํ ปญฺญากถํ วิมุตฺติกถํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกถํ สติปฎฺฐานกถํ สมฺมปฺปธานกถํ อิทฺธิปาทกถํ อินฺทฺริยกถํ พลกถํ โพชฺฌงฺคกถํ มคฺคกถํ ผลกถํ นิพฺพานกถํ กเถติ ฯ วาจาย ยโต ยโตฺต ปฎิยโตฺต คุโตฺต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโต – อยํ วจีปาริสุทฺธิฯ เอทิสาย วจีปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุฯ
กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจราติฯ กีทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฎิภาเคนาติ โคจรํ ปุจฺฉติฯ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโรฯ
กตโม อโคจโร? อิเธกโจฺจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวาโคจโร วา โหติ, ถุลฺลกุมารีโคจโร [ถูลกุมารีโคจโร (สฺยา. ก.)] วา โหติ, ปณฺฑกโคจโร วา โหติ, ภิกฺขุนีโคจโร วา โหติ, ปานาคารโคจโร วา โหติ, สํสโฎฺฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามเตฺตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสเคฺคนฯ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อโกฺกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกามานิ อโยคเกฺขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ อโคจโรฯ
อถ วา อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน อสํวุโต คจฺฉติ, หตฺถิํ โอโลเกโนฺต, อสฺสํ โอโลเกโนฺต, รถํ โอโลเกโนฺต, ปตฺติํ โอโลเกโนฺต, อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต, ปุริเส โอโลเกโนฺต, กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต, กุมารเก โอโลเกโนฺต, อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต, ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต, อุทฺธํ โอโลเกโนฺต [อุโลฺลเกโนฺต (สี. ก.) มหานิ. ๑๕๗ นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ], อโธ โอโลเกโนฺต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ
อถ วา จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป.… มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส น สํวราย ปฎิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฎยุทฺธํ วฎฺฎกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฎฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุโตฺต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ
ปญฺจปิ กามคุณา อโคจราฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘มา, ภิกฺขเว, อโคจเร จรถ ปรวิสเยฯ อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย’’ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ
กตโม โคจโร? อิธ ภิกฺขุ น เวสิยาโคจโร โหติ, น วิธวาโคจโร โหติ, น ถุลฺลกุมารีโคจโร โหติ, น ปณฺฑกโคจโร โหติ, น ภิกฺขุนีโคจโร โหติ, น ปานาคารโคจโร โหติ, อสํสโฎฺฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามเตฺตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสเคฺคนฯ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปโชฺชตานิ อิสิวาตปฎิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกามานิ โยคเกฺขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถิํ โอโลเกโนฺต, น อสฺสํ โอโลเกโนฺต, น รถํ โอโลเกโนฺต, น ปตฺติํ โอโลเกโนฺต…เป.… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฎิวิรโต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ
จตฺตาโรปิ สติปฎฺฐานา โคจโรฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเยฯ โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ…เป. … จิเตฺต…เป.… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ เอทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺสา’’ติ – กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจราฯ
กานิ สีลพฺพตานาสฺสูติฯ กีทิเสน สีลพฺพเตน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฎิภาเคนาติ สีลพฺพตปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติฯ กตมา สีลพฺพตปาริสุทฺธิ? อตฺถิ สีลเญฺจว วตญฺจ, อตฺถิ วตํ น สีลํฯ กตมํ สีลเญฺจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โย ตตฺถ สญฺญโม สํวโร อวีติกฺกโม – อิทํ สีลํฯ ยํ สมาทานํ – ตํ วตํ ฯ สํวรเฎฺฐน สีลํ, สมาทานเฎฺฐน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลเญฺจว วตญฺจฯ
กตมํ วตํ น สีลํ? อฎฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฎฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม [น นิกฺขมิํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๗];
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสเลฺล อนูหเต’’ติฯ
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฎฺฐหิสฺสามิ… น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา… คุหาย… เลณา… กุฎิยา… กูฎาคารา… อฎฺฎา… มาฬา… อุทฺทณฺฑา… อุปฎฺฐานสาลาย… มณฺฑปา… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ อิมสฺมิเญฺญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ อิมสฺมิเญฺญว มชฺฌนฺหิกสมยํ… สายนฺหสมยํ … ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุเณฺห… วเสฺส… เหมเนฺต… คิเมฺห… ปุริเม วโยขเนฺธ… มชฺฌิเม วโยขเนฺธ… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ – อยํ สีลพฺพตปาริสุทฺธิฯ เอทิสาย [กีทิสาย (สี.), อีทิสาย (สฺยา.)] สีลพฺพตปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กานิ สีลพฺพตานาสฺสุฯ
ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนติฯ ปหิตตฺตสฺสาติ อารทฺธวีริยสฺส ถามคตสฺส ทฬฺหปรกฺกมสฺส อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตธุรสฺส กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ อถ วา เปสิตตฺตสฺส ยสฺสตฺถาย เปสิโต อตฺตเตฺถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เปสิตตฺตสฺส …เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ เปสิตตฺตสฺสฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ
๑๙๗.
กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตเสฺสว, นิทฺธเม มลมตฺตโนฯ
กํ โส สิกฺขํ สมาทายาติ กํ โส สิกฺขํ อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทายฯ
เอโกทิ นิปโก สโตติฯ เอโกทีติ เอกคฺคจิโตฺต อวิกฺขิตฺตจิโตฺต อวิสาหฎมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต…เป.… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโตฯ โส วุจฺจติ สโตติ – สโตฯ กํ โส สิกฺขํ สมาทายาติ อธิสีลสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ เอโกทีติ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ นิปโกติ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ สโตติ ปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉตีติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโตฯ
กมฺมาโร รชตเสฺสว, นิทฺธเม มลมตฺตโนติฯ กมฺมาโร วุจฺจติ สุวณฺณกาโร, รชตํ วุจฺจติ ชาตรูปํฯ ยถา สุวณฺณกาโร ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, มชฺฌิมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, สุขุมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ; เอวเมว ภิกฺขุ อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ, มชฺฌิมเกปิ กิเลเส… สุขุมเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อตฺตโน ราคมลํ โทสมลํ โมหมลํ มานมลํ ทิฎฺฐิมลํ กิเลสมลํ ทุจฺจริตมลํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ
อถ วา สมฺมาทิฎฺฐิยา มิจฺฉาทิฎฺฐิํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ สมฺมาสงฺกเปฺปน มิจฺฉาสงฺกปฺปํ…เป.… สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจํ… สมฺมากมฺมเนฺตน มิจฺฉากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีวํ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายามํ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติํ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิํ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ
อถ วา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน สเพฺพ กิเลเส สเพฺพ ทุจฺจริเต สเพฺพ ทรเถ สเพฺพ ปริฬาเห สเพฺพ สนฺตาเป สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมตีติ – กมฺมาโร รชตเสฺสว นิทฺธเม มลมตฺตโนฯ
เตนาห เถโร สาริปุโตฺต –
‘‘กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตเสฺสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติฯ
๑๙๘.
วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สโมฺพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ
วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสูติฯ วิชิคุจฺฉมานสฺสาติ ชาติยา วิชิคุจฺฉมานสฺส, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ … ปริเทเวหิ… ทุเกฺขหิ… โทมนเสฺสหิ… อุปายาเสหิ…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน วิชิคุจฺฉมานสฺส อฎฺฎียมานสฺส [อฎฺฎิยมานสฺส (สฺยา. ก.)] หรายมานสฺสาติ – วิชิคุจฺฉมานสฺสฯ ยทิทํ ผาสูติ ยํ ผาสุวิหารํ ตํ กถยิสฺสามิฯ กตโม ผาสุวิหาโร? สมฺมาปฎิปทา อนุโลมปฎิปทา อปจฺจนีกปฎิปทา อวิรุทฺธปฎิปทา อนฺวตฺถปฎิปทา ธมฺมานุธมฺมปฎิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินี จ ปฎิปทา – อยํ ผาสุวิหาโรติ – วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุฯ
สาริปุตฺตาติ ภควาติฯ ตํ เถรํ นาเมนาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ [ปฎิภชิ (สี. สฺยา.) มหานิ. ๕๐ นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ] ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิญฺญายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – สาริปุตฺตาติ ภควาฯ
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เวติฯ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มโญฺจ ปีฐํ ภิสิ ตฎฺฎิกา จมฺมขโณฺฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาฯ ตํ สยนาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน…เป.… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ สยนาสนํ เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฎิเสวโตติ – ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เวฯ
สโมฺพธิกามสฺส ยถานุธมฺมนฺติฯ สโมฺพธิ วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ…เป.… ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ ตํ สโมฺพธิํ พุชฺฌิตุกามสฺส อนุพุชฺฌิตุกามสฺส ปฎิพุชฺฌิตุกามสฺส สมฺพุชฺฌิตุกามสฺส อธิคนฺตุกามสฺส ผสฺสิตุกามสฺส สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ – สโมฺพธิกามสฺสฯ
ยถานุธมฺมนฺติ กตเม โพธิยา อนุธมฺมา? สมฺมาปฎิปทา อนุโลมปฎิปทา อปจฺจนีกปฎิปทา อวิรุทฺธปฎิปทา อนฺวตฺถปฎิปทา ธมฺมานุธมฺมปฎิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาฯ อถ วา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาติ – สโมฺพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํฯ
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติฯ ตนฺติ โพธิยา อนุธมฺมํฯ ปวกฺขามีติ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามิฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานํ ยถา ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺต น อิติหิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฎกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตเกฺกน น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สโมฺพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชาน’’นฺติฯ
๑๙๙.
ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ [สิริํสปานํ (สี. ก.)], มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํฯ
ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเยติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ธีโร ปญฺจนฺนํ ภยานํ น ภาเยยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย , อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเยฯ
ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารีติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสโกฺข วา ภิกฺขุฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต – โส วุจฺจติ สโตฯ สปริยนฺตจารีติ จตฺตาโร ปริยนฺตา – สีลสํวรปริยโนฺต, อินฺทฺริยสํวรปริยโนฺต, โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยโนฺต, ชาคริยานุโยคปริยโนฺตฯ
กตโม สีลสํวรปริยโนฺต? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน, อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ฯ อโนฺตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโน อโนฺต สีลสํวรปริยเนฺต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ สีลสํวรปริยโนฺตฯ
กตโม อินฺทฺริยสํวรปริยโนฺต? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป.… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ สุสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฎิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโน อโนฺต อินฺทฺริยสํวรปริยเนฺต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ อินฺทฺริยสํวรปริยโนฺตฯ
กตโม โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยโนฺต? อิธ ภิกฺขุ ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฎิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติฯ อกฺขพฺภญฺชนวณปฎิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโน อโนฺต โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยเนฺต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยโนฺตฯ
กตโม ชาคริยานุโยคปริยโนฺต? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กเปฺปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฎฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฎฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติฯ ภเทฺทกรตฺตวิหารํ [ภเทฺทกรตฺติวิหารํ (สี. ก.)] ปจฺจเวกฺขมาโน อโนฺต ชาคริยานุโยคปริยเนฺต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ ชาคริยานุโยคปริยโนฺตติ – ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารีฯ
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานนฺติฯ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาโยฯ อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโยฯ กิํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย? ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺติ; ตํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโยฯ สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํฯ
มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานนฺติฯ มนุสฺสผสฺสา วุจฺจนฺติ โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาฯ เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุเจฺฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อโกฺกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ โย โกจิ มนุสฺสโต อุปฆาโต – มนุสฺสผโสฺสฯ จตุปฺปทานนฺติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปิ อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถีฯ เต ภิกฺขุํ มเทฺทยฺยุํ ขาเทยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ จตุปฺปทโต อุปฆาโต ยํ กิญฺจิ จตุปฺปทภยนฺติ – มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ, มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทาน’’นฺติฯ
๒๐๐.
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีฯ
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานีติฯ ปรธมฺมิกา วุจฺจนฺติ สตฺต สหธมฺมิเก ฐเปตฺวา เย เกจิ พุเทฺธ ธเมฺม สเงฺฆ อปฺปสนฺนา ฯ เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุเจฺฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อโกฺกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ เตสํ พหุเภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปเชฺชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิฯ
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีติฯ อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสโมฺภตพฺพานิ อภิภวิตพฺพานิ อโชฺฌตฺถริตพฺพานิ ปริยาทิยิตพฺพานิ มทฺทิตพฺพานิฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ กุสลานุเอสีติ สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อวิรุทฺธปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ…เป.… อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ เอสเนฺตน คเวสเนฺตน ปริเยสเนฺตน ปริสฺสยา อภิสโมฺภตพฺพา อภิภวิตพฺพา อโชฺฌตฺถริตพฺพา ปริยาทิยิตพฺพา มทฺทิตพฺพาติ – อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี’’ติฯ
๒๐๑.
อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุโฎฺฐ, สีตํ อถุณฺหํ [อตุณฺหํ (สี. ก.)] อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุโฎฺฐ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยฯ
อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุโฎฺฐติฯ อาตงฺกผโสฺส วุจฺจติ โรคผโสฺสฯ โรคผเสฺสน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสฯ ขุทา วุจฺจติ ฉาตโกฯ ฉาตเกน ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุโฎฺฐฯ
สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยาติฯ สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน [อพฺภนฺตรธาตุสโงฺกปวเสน (สฺยา.)] วา สีตํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติฯ อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหตีติ – สีตํ อถุณฺหํ ฯ อธิวาสเยยฺยาติ ขโม อสฺส สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ [ติปฺปานํ (สี. สฺยา.)] ขรานํ กฎุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก อสฺสาติ – สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยฯ
โส เตหิ ผุโฎฺฐ พหุธา อโนโกติฯ โส เตหีติ อาตงฺกผเสฺสน จ ขุทาย จ สีเตน จ อุเณฺหน จ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุโฎฺฐฯ พหุธาติ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุโฎฺฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุโฎฺฐ พหุธา ฯ อโนโกติ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโกฯ อถ วา กายทุจฺจริตสฺส วจีทุจฺจริตสฺส มโนทุจฺจริตสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโกติ – โส เตหิ ผุโฎฺฐ พหุธา อโนโกฯ
วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติฯ วีริยปรกฺกโม วุจฺจติ โย เจตสิโก วีริยารโมฺภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี อปฺปฎิวานี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติฯ วีริยํ ปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหสมาทาโน อสฺส อวตฺถิตสมาทาโนติ – วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุโฎฺฐ, สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุโฎฺฐ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา’’ติฯ
๒๐๒.
เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา, กณฺหสฺส ปโกฺขติ วิโนทเยยฺยฯ
เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺยาติฯ เถยฺยํ น กาเรติ อิธ ภิกฺขุ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฎิวิรโต อสฺส ทินฺนาทายี ทินฺนปาฎิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – เถยฺยํ น กาเรฯ น มุสา ภเณยฺยาติ อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฎิวิรโต อสฺส สจฺจวาที สจฺจสโนฺธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ – เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺยฯ
เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานีติฯ เมตฺตาติ ยา สเตฺตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ อนุทยา อนุทยนา อนุทยิตตฺตํ [อนุทฺทยา (สี.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ ทฺวิภาววเสนฯ อนุทา อนุทายนา อนุทายิตตฺตํ (สฺยา. ก.)] หิเตสิตา อนุกมฺปา อพฺยาปาโท อพฺยาปโชฺช [อพฺยาปโชฺฌ (สฺยา. ก.)] อโทโส กุสลมูลํฯ ตสาติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสาฯ ถาวราติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ สนฺตาสํ น อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวราฯ เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานีติฯ ตเส จ ถาวเร จ เมตฺตาย ผเสฺสยฺย ผเรยฺย, เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปเชฺชน ผริตฺวา วิหเรยฺยาติ – เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิฯ
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติฯ ยทาติ ยทาฯ มนโสติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฎฺฎิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ วจีทุจฺจริเตน…เป.… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มเกฺขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐเยฺยน… ถเมฺภน… สารเมฺภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฎฺฎิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติฯ จิตฺตสฺส อาวิลภาวํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฎิวิชาเนยฺย ปฎิวิเชฺฌยฺยาติ – ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาฯ
กณฺหสฺส ปโกฺขติ วิโนทเยยฺยาติฯ กโณฺหติ โย โส มาโร กโณฺห อธิปติ อนฺตคุ นมุจิ ปมตฺตพนฺธุฯ กณฺหสฺส ปโกฺข มารปโกฺข มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนนฺติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติฯ เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปโกฺขติ วิโนทเยยฺยฯ อถ วา กณฺหสฺส ปโกฺข มารปโกฺข อกุสลปโกฺข ทุกฺขุทฺทโย ทุกฺขวิปาโก นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโกติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติฯ เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปโกฺขติ วิโนทเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา, กณฺหสฺส ปโกฺขติ วิโนทเยยฺยา’’ติฯ
๒๐๓.
โกธาติมานสฺส วสํ น คเจฺฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติเฎฺฐ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวโนฺต อภิสมฺภเวยฺยฯ
โกธาติมานสฺส วสํ น คเจฺฉติฯ โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ อติมาโนติ อิเธกโจฺจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โกธาติมานสฺส วสํ น คเจฺฉติฯ โกธสฺส จ อติมานสฺส จ วสํ น คเจฺฉยฺย, โกธญฺจ อติมานญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โกธาติมานสฺส วสํ น คเจฺฉฯ
มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติเฎฺฐติฯ กตมํ โกธสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ โกธสฺส มูลํฯ กตมํ อติมานสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ อติมานสฺส มูลํฯ มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติเฎฺฐติฯ โกธสฺส จ อติมานสฺส จ มูลํ ปลิขณิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฎยิตฺวา สมุปฺปาฎยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา ติเฎฺฐยฺย สนฺติเฎฺฐยฺยาติ – มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติเฎฺฐฯ
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวโนฺต อภิสมฺภวैยฺยาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ ปิยาติ เทฺว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยาสฺส [ยสฺส (สฺยา.) สุตฺตมาลา โอโลเกตพฺพา] เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคเกฺขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฎฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ อปฺปิยาติ เทฺว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยาสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคเกฺขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยาฯ กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา, คนฺธา… รสา… โผฎฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา อปฺปิยาฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิยฺยานิกวจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวโนฺต อภิสมฺภเวยฺยาติฯ ปิยาปฺปิยํ สาตาสาตํ สุขทุกฺขํ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อิฎฺฐานิฎฺฐํ อภิสมฺภวโนฺต วา อภิภเวยฺย อธิภวโนฺต วา อภิสมฺภเวยฺยาติ – อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา อทฺธา ภวโนฺต อภิสมฺภเวยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โกธาติมานสฺส วสํ น คเจฺฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติเฎฺฐ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวโนฺต อภิสมฺภเวยฺยา’’ติฯ
๒๐๔.
ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปเนฺต, จตุโร สเหถ ปริเทวธเมฺมฯ
ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีตีติฯ ปญฺญาติ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย…เป.… อโมโห สมฺมาทิฎฺฐิฯ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาติ อิเธกโจฺจ ปญฺญํ ปุรโต กตฺวา จรติ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล เปกฺขายนพหุโล [โอกฺขายนพหุโล (พหูสุ)] สเมฺปกฺขายนพหุโล [สโมกฺขายนพหุโล (สี. สฺยา.)] วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺยติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ
อถ วา คจฺฉโนฺต วา ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปชานาติ, ฐิโต วา ‘‘ฐิโตมฺหี’’ติ ปชานาติ, นิสิโนฺน วา ‘‘นิสิโนฺนมฺหี’’ติ ปชานาติ, สยาโน วา ‘‘สยาโนมฺหี’’ติ ปชานาติ, ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ ตถา ตถา นํ ปชานาตีติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ
อถ วา อภิกฺกเนฺต ปฎิกฺกเนฺต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฎิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกเมฺม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสิเนฺน สุเตฺต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สมฺปชานการี โหตีติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ
กลฺยาณปีตีติ พุทฺธานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] – กลฺยาณปีตีติฯ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติวเสน อุปสมานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ – กลฺยาณปีตีติ – ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติฯ
วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป.… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติฯ ตานิ ปริสฺสยานิ วิกฺขเมฺภยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิฯ
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปเนฺตติฯ อรตีติ ยา อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา [อนภิรมนา (พหูสุ) วิภ. ๘๕๖] อุกฺกณฺฐิตา ปริตสฺสิตาฯ สยนมฺหิ ปเนฺตติ ปเนฺตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธเมฺมสุ อรติํ สเหยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปเนฺตฯ
จตุโร สเหถ ปริเทวธเมฺมติฯ จตฺตาโร ปริเทวนีเย ธเมฺม สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – จตุโร สเหถ ปริเทวธเมฺมฯ
เตนาห ภควา –
‘‘ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปเนฺต, จตุโร สเหถ ปริเทวธเมฺม’’ติฯ
๒๐๕.
กิํสู อสิสฺสํ กุว วา [กุหิํ วา (สี.), กุวํ วา (สฺยา.), กุถ วา (ก.)] อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตเกฺก ปริเทวเนเยฺย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี [อนิเกตสารี (สฺยา.)] ฯ
กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสนฺติฯ กิํสู อสิสฺสามีติ กิํ ภุญฺชิสฺสามิ โอทนํ วา กุมฺมาสํ วา สตฺตุํ วา มจฺฉํ วา มํสํ วาติ – กิํสู อสิสฺสํฯ กุว วา อสิสฺสนฺติ กตฺถ ภุญฺชิสฺสามิ ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วาติ – กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํฯ
ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺติํ ทุกฺขํ สยิตฺถ ผลเก วา ตฎฺฎิกาย วา จมฺมขเณฺฑ วา ติณสนฺถาเร วา ปณฺณสนฺถาเร วา ปลาลสนฺถาเร วาฯ อาคามิรตฺติํ [อาคมนรตฺติํ (สฺยา.)] กตฺถ สุขํ สยิสฺสามิ มเญฺจ วา ปีเฐ วา ภิสิยา วา พิโมฺพหเน วา วิหาเร วา อฑฺฒโยเค วา ปาสาเท วา หมฺมิเย วา คุหาย วาติ – ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํฯ
เอเต วิตเกฺก ปริเทวเนเยฺยติฯ เอเต วิตเกฺกติ เทฺว ปิณฺฑปาตปฎิสญฺญุเตฺต วิตเกฺก, เทฺว เสนาสนปฎิสญฺญุเตฺต วิตเกฺกฯ ปริเทวเนเยฺยติ อาเทวเนเยฺย ปริเทวเนเยฺยติ – เอเต วิตเกฺก ปริเทวเนเยฺยฯ
วินเยถ เสโข อนิเกตจารีติฯ เสโขติ กิํการณา วุจฺจติ เสโข? สิกฺขตีติ – เสโขฯ กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิกฺขติ, ชานโนฺต ปสฺสโนฺต ปจฺจเวกฺขโนฺต จิตฺตํ อธิฎฺฐหโนฺต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต, สติํ อุปฎฺฐเปโนฺต, จิตฺตํ สมาทหโนฺต, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิกฺขติ, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิกฺขติ, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิกฺขติ อาจรติ สมาจรติ สมาทาย สิกฺขติฯ ตํการณา วุจฺจติ – เสโขฯ วินยาย ปฎิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺยฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย ชานโนฺต…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – วินเยถ เสโขฯ
อนิเกตจารีติ ฯ กถํ นิเกตจารี โหติ? อิเธกโจฺจ กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, คณปลิโพเธน… อาวาสปลิโพเธน… จีวรปลิโพเธน… ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… เสนาสนปลิโพเธน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ นิเกตจารี โหติฯ กถํ อนิเกตจารี โหติ? อิธ ภิกฺขุ น กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, น คณปลิโพเธน… น อาวาสปลิโพเธน… น จีวรปลิโพเธน… น ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… น เสนาสนปลิโพเธน… น คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ อนิเกตจารี โหติฯ
‘‘มคธํ คตา โกสลํ คตา, เอกจฺจิยา ปน วชฺชิภูมิยา;
มิคา วิย อสงฺฆจาริโน [มาคธา วิสงฺฆจาริโน (สฺยา.)], อนิเกตา วิหรนฺติ ภิกฺขโวฯ
‘‘สาธุ จริตกํ สาธุ สุจริตํ, สาธุ สทา อนิเกตวิหาโร;
อตฺถปุจฺฉนํ ปทกฺขิณํ กมฺมํ, เอตํ สามญฺญํ อกิญฺจนสฺสา’’ติฯ
วินเยถ เสโข อนิเกตจารีฯ เตนาห ภควา –
‘‘กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตเกฺก ปริเทวเนเยฺย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี’’ติฯ
๒๐๖.
อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชญฺญา [มตฺตํ โส ชญฺญา (สฺยา.)] อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุโตฺต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ [ทูสิโตปิ (ก.)] วาจํ ผรุสํ น วชฺชาฯ
อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลติฯ อนฺนนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มโจฺฉ มํสํฯ วสนนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคํฯ อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลติฯ จีวรํ ลภิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิเปฺปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย, น ทารุทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฎฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาตุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย, น ปาริภฎฺยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย, น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเกน, น เวชฺชกเมฺมน, น ปิณฺฑปฎิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธเมฺมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวาติ – อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลฯ
มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถนฺติฯ มตฺตํ ส ชญฺญาติ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย – ปฎิคฺคหณโต วา ปริโภคโต วาฯ กถํ ปฎิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ? โถเกปิ ทิยฺยมาเน กุลานุทยาย [กุลานุทฺทยาย (สี. ก.)] กุลานุรกฺขาย กุลานุกมฺปาย ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุเกปิ ทิยฺยมาเน กายปริหาริกํ จีวรํ ปฎิคฺคณฺหาติ กุจฺฉิปริหาริกํ ปิณฺฑปาตํ ปฎิคฺคณฺหาติฯ เอวํ ปฎิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติฯ กถํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ?
ปฎิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฎิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฎิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฎิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฎิฆาตาย, ยาวเทว หิริโกปีนปฎิจฺฉาทนตฺถํฯ
ปฎิสงฺขา โยนิโส ปิณฺฑปาตํ ปฎิเสวติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฎิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จฯ
ปฎิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ ปฎิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฎิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฎิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฎิฆาตาย, ยาวเทว อุตุปริสฺสยวิโนทนปฎิสลฺลานารามตฺถํฯ
ปฎิสงฺขา โยนิโส คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิเสวติ ยาวเทว อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพฺยาธิกานํ [เวยฺยาพาธิกานํ (สี. สฺยา.)] เวทนานํ ปฎิฆาตาย อพฺยาปชฺชปรมตายฯ
เอวํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติฯ มตฺตํ ส ชญฺญาติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย ปฎิวิชาเนยฺย ปฎิวิเชฺฌยฺยาติ – มตฺตํ ส ชญฺญาฯ
อิธ โตสนตฺถนฺติฯ อิธ ภิกฺขุ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน อิตรีตรจีวรสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปฎิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตฯ
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปฎิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตฯ
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ , อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปฎิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตฯ
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปฎิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตติ – มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํฯ
โส เตสุ คุโตฺต ยตจาริ คาเมติฯ โส เตสุ คุโตฺตติ จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร คุโตฺต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติฯ เอวมฺปิ โส เตสุ คุโตฺตฯ อถ วา อายตเนสุ คุโตฺต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติฯ เอวมฺปิ โส เตสุ คุโตฺตฯ
ยตจาริ คาเมติ คาเม ยโต ยโตฺต ปฎิยโตฺต คุโตฺต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ – โส เตสุ คุโตฺต ยตจาริ คาเมฯ
รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชาติฯ ทูสิโต ขุํสิโต วมฺภิโต ฆฎฺฎิโต ครหิโต อุปวทิโต ผรุเสน กกฺขเฬน นปฺปฎิวชฺชา นปฺปฎิภเณยฺย, อโกฺกสนฺตํ น ปจฺจโกฺกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฎิโรเสยฺย, ภณฺฑนฺตํ น ปฎิภเณฺฑยฺย, น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุโตฺต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา’’ติฯ
๒๐๗.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุโตฺต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตโตฺต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉิเนฺท [กุกฺกุจฺจิยูปจฺฉิเนฺท (สฺยา.)] ฯ
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติฯ กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ จกฺขุโลโล, จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, ‘‘อทิฎฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฎฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รเฎฺฐน รฎฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนุยุโตฺต จ โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกโนฺต, อสฺสํ โอโลเกโนฺต, รถํ โอโลเกโนฺต, ปตฺติํ โอโลเกโนฺต, อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต, ปุริเส โอโลเกโนฺต, กุมารเก โอโลเกโนฺต, กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต, อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต, ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต, อุทฺธํ โอโลเกโนฺต, อโธ โอโลเกโนฺต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (พหูสุ)] คจฺฉติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย นปฺปฎิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฎยุทฺธํ วฎฺฎกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฎฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
กถํ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ ‘‘อทิฎฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฎฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รเฎฺฐน รฎฺฐํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนนุยุโตฺต จ โหติ รูปทสฺสนาย ฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกโนฺต…เป.… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวรูปา วิสูกทสฺสนานุโยคา ปฎิวิรโต โหติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหตีติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุฯ
น จ ปาทโลโลติฯ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, อาราเมน อารามํ…เป.… ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนุยุโตฺต โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
อถ วา ภิกฺขุ อโนฺตปิ สงฺฆาราเม ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิโตฺต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติฯ วิหารโต…เป.… อิติ ภวาภวกถํ กเถติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
น จ ปาทโลโลติฯ ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย, ปฎิสลฺลานาราโม อสฺส ปฎิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุโตฺต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลฯ
ฌานานุยุโตฺต พหุชาครสฺสาติฯ ฌานานุยุโตฺตติ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานานุยุโตฺต – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุโตฺต ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุโตฺต ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺตติฯ เอวมฺปิ ฌานานุยุโตฺตฯ อถ วา อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลิํ กโรติ (ก.)], อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ … ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติฯ เอวมฺปิ ฌานานุยุโตฺตฯ
พหุชาครสฺสาติ อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กเปฺปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฎฺฐานสญฺญํ มนสิ กตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฎฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธเมฺมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตีติ – ฌานานุยุโตฺต พหุชาครสฺสฯ
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตโตฺตติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุเตฺถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สมาหิตโตฺตติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฎฺฐิติ อวิสาหาโร อวิเกฺขโป อวิสาหฎมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิฯ อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตโตฺตติฯ จตุเตฺถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ เอกคฺคจิโตฺต อวิกฺขิตฺตจิโตฺต อวิสาหฎมานโสติ – อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตโตฺตฯ
ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉิเนฺทติฯ ตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตโกฺก, พฺยาปาทวิตโกฺก, วิหิํสาวิตโกฺก, ญาติวิตโกฺก, ชนปทวิตโกฺก, อมรวิตโกฺก, ปรานุทยตาปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก, ลาภสกฺการสิโลกปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก, อนวญฺญตฺติปฎิสญฺญุโตฺต วิตโกฺก – อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกาฯ กามวิตกฺกานํ กามสญฺญาสโย, พฺยาปาทวิตกฺกานํ พฺยาปาทสญฺญาสโย, วิหิํสาวิตกฺกานํ วิหิํสาสญฺญาสโยฯ อถ วา ตกฺกานํ วิตกฺกานํ สงฺกปฺปานํ อวิชฺชาสโย, อโยนิโส มนสิกาโร อาสโย, อสฺมิมาโน อาสโย, อโนตฺตปฺปํ อาสโย, อุทฺธจฺจํ อาสโยฯ
กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวเชฺช วชฺชสญฺญิตา, วเชฺช อวชฺชสญฺญิตาฯ ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ… กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญูมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุโตฺตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชเญฺญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มโคฺค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉิเนฺทติฯ ตกฺกญฺจ ตกฺกาสยญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุปจฺฉิเนฺทยฺย ฉิเนฺทยฺย อุจฺฉิเนฺทยฺย สมุจฺฉิเนฺทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉิเนฺทฯ
เตนาห ภควา –
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุโตฺต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตโตฺต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉิเนฺท’’ติฯ
๒๐๘.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินเนฺท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภิเนฺท;
วาจํ ปมุเญฺจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยฯ
จุทิโต วจีภิ สติมาภินเนฺทติฯ จุทิโตติ อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฎฺฐา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ – ‘‘อิทํ เต, อาวุโส, อยุตฺตํ, อิทํ เต อปฺปตฺตํ, อิทํ เต อสารุปฺปํ, อิทํ เต อสีลฎฺฐ’’นฺติฯ สติํ อุปฎฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นเนฺทยฺย อภินเนฺทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิเจฺฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชเปฺปยฺยฯ ยถา อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนชาติโก สีสํนฺหาโต อุปฺปลมาลํ วา วสฺสิกมาลํ วา อธิมุตฺตกมาลํ วา ลภิตฺวา อุโภหิ หเตฺถหิ ปฎิคฺคเหตฺวา อุตฺตมเงฺค สิรสฺมิํ ปติฎฺฐาเปตฺวา นเนฺทยฺย อภินเนฺทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิเจฺฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชเปฺปยฺย; เอวเมว สติํ อุปฎฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นเนฺทยฺย อภินเนฺทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิเจฺฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชเปฺปยฺยฯ
‘‘นิธีนํว [นิธินํว (ก.) ธ. ป. ๗๖] ปวตฺตารํ, ยํ ปเสฺส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเชฯ
‘‘ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสโยฺย โหติ น ปาปิโย;
โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติฯ
จุทิโต วจีภิ สติมาภินเนฺท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภิเนฺทติฯ สพฺรหฺมจารีติ เอกกมฺมํ เอกุเทฺทโส สมสิกฺขตาฯ สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภิเนฺทติฯ สพฺรหฺมจารีสุ อาหตจิตฺตตํ ขิลชาตตํ ปภิเนฺทยฺย , ปญฺจปิ เจโตขิเล ภิเนฺทยฺย, ตโยปิ เจโตขิเล ภิเนฺทยฺย, ราคขิลํ โทสขิลํ โมหขิลํ ภิเนฺทยฺย ปภิเนฺทยฺย สมฺภิเนฺทยฺยาติ – สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภิเนฺทฯ
วาจํ ปมุเญฺจ กุสลํ นาติเวลนฺติฯ ญาณสมุฎฺฐิตํ วาจํ มุเญฺจยฺย, อตฺถูปสํหิตํ ธมฺมูปสํหิตํ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ วาจํ มุเญฺจยฺย ปมุเญฺจยฺยาติ – วาจํ ปมุเญฺจ กุสลํฯ นาติเวลนฺติฯ เวลาติ เทฺว เวลา – กาลเวลา จ สีลเวลา จฯ กตมา กาลเวลา? กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺยฯ
‘‘โย เว [จ (สฺยา.)] กาเล อสมฺปเตฺต, อติเวลญฺจ ภาสติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลาเยว [โกกิลิยาว (สฺยา.)] อตฺรโช’’ติฯ
อยํ กาลเวลาฯ กตมา สีลเวลา? รโตฺต วาจํ น ภาเสยฺย, ทุโฎฺฐ วาจํ น ภาเสยฺย, มูโฬฺห วาจํ น ภาเสยฺย, มุสาวาทํ น ภาเสยฺย, ปิสุณวาจํ น ภาเสยฺย, ผรุสวาจํ น ภาเสยฺย, สมฺผปฺปลาปํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีปเยยฺย น โวหเรยฺยฯ อยํ สีลเวลาติ – วาจํ ปมุเญฺจ กุสลํ นาติเวลํฯ
ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยาติฯ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ชนสฺส วาทาย อุปวาทาย นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฎฺฐิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา น เจตเยยฺย เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย จิตฺตํ น อุปฺปาเทยฺย สงฺกปฺปํ น อุปฺปาเทยฺย มนสิการํ น อุปฺปาเทยฺยาติ – ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยฯ
เตนาห ภควา –
‘‘จุทิโต วจีภิ สติมาภินเนฺท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภิเนฺท;
วาจํ ปมุเญฺจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยา’’ติฯ
๒๐๙.
อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิเกฺข;
รูเปสุ สเทฺทสุ อโถ รเสสุ, คเนฺธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคํฯ
อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเกติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ ปญฺจ รชานีติ รูปรโช, สทฺทรโช, คนฺธรโช, รสรโช, โผฎฺฐพฺพรโชฯ
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฎิวิโนทิตฺวา (ก.)] ปณฺฑิตา, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ
‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป.…;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป.…;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ฯ
โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเกฯ
เยสํ สตีมา วินยาย สิเกฺขติฯ เยสนฺติ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฎฺฐพฺพราคสฺสฯ สตีมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฎิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ โส วุจฺจติ สติมา ฯ สิเกฺขติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ เยสํ สตีมา วินยาย สิเกฺขติฯ สติมา ปุคฺคโล เยสํ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฎฺฐพฺพราคสฺส วินยาย ปฎิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺย, อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – เยสํ สตีมา วินยาย สิเกฺขฯ
รูเปสุ สเทฺทสุ อโถ รเสสุ, คเนฺธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคนฺติฯ รูเปสุ สเทฺทสุ คเนฺธสุ รเสสุ โผฎฺฐเพฺพสุ ราคํ สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อโชฺฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มเทฺทยฺยาติ – รูเปสุ สเทฺทสุ อโถ รเสสุ คเนฺธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคํฯ
เตนาห ภควา –
‘‘อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิเกฺข;
รูเปสุ สเทฺทสุ อโถ รเสสุ, คเนฺธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราค’’นฺติฯ
๒๑๐.
เอเตสุ ธเมฺมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิโตฺต;
กาเล โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โสฯ [อิติ ภควา]
เอเตสุ ธเมฺมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ เอเตสูติ รูเปสุ สเทฺทสุ คเนฺธสุ รเสสุ โผฎฺฐเพฺพสุฯ ฉโนฺทติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ…เป.… กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ เอเตสุ ธเมฺมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ เอเตสุ ธเมฺมสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฎิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – เอเตสุ ธเมฺมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํฯ
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิโตฺตติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสโข วา ภิกฺขุฯ สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต…เป.… โส วุจฺจติ สติมาฯ
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิโตฺตติฯ ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุเกฺขหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฎิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฎฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฎฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ , อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสโญฺญชนา ปฎิฆสโญฺญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฎิฆานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกเฎฺฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิเตฺตหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิโตฺตฯ
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติฯ กาเลนาติ อุทฺธเต จิเตฺต สมถสฺส [สมาธิสฺส (สี.)] กาโล, สมาหิเต จิเตฺต วิปสฺสนาย กาโลฯ
‘‘กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตํ, นิคฺคณฺหติ ปุนาปเร [อถาปเร (สฺยา.)];
สมฺปหํสติ กาเลน, กาเล จิตฺตํ สมาทเหฯ
‘‘อชฺฌุเปกฺขติ กาเลน, โส โยคี กาลโกวิโท;
กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห, กิมฺหิ กาเล วินิคฺคโหฯ
‘‘กิมฺหิ ปหํสนากาโล, สมถกาโล จ กีทิโส;
อุเปกฺขากาลํ จิตฺตสฺส, กถํ ทเสฺสติ โยคิโนฯ
‘‘ลีเน จิตฺตมฺหิ ปคฺคาโห, อุทฺธตสฺมิํ วินิคฺคโห;
นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ, สมฺปหํเสยฺย ตาวเทฯ
‘‘สมฺปหฎฺฐํ ยทา จิตฺตํ, อลีนํ ภวตินุทฺธตํ;
สมถสฺส จ โส [สมถนิมิตฺตสฺส โส (สี. ก.)] กาโล, อชฺฌตฺตํ รมเย มโนฯ
‘‘เอเตน เมวุปาเยน, ยทา โหติ สมาหิตํ;
สมาหิตจิตฺตมญฺญาย, อชฺฌุเปเกฺขยฺย ตาวเทฯ
‘‘เอวํ กาลวิทู ธีโร, กาลญฺญู กาลโกวิโท;
กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเย’’ติฯ
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ – สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนฯ
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส, อิติ ภควาติฯ เอโกทีติ เอกคฺคจิโตฺต อวิกฺขิตฺตจิโตฺต อวิสาหฎมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – เอโกทิภูโตฯ วิหเน ตมํ โสติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฎฺฐิตมํ มานตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ หเนยฺย วิหเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยฯ
ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา , ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส อิติ ภควาฯ
เตนาห ภควา –
‘‘เอเตสุ ธเมฺมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิโตฺต;
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส’’ฯ [อิติ ภควาติ]
สาริปุตฺตสุตฺตนิเทฺทโส โสฬสโมฯ
อฎฺฐกวคฺคมฺหิ โสฬส สุตฺตนิเทฺทสา สมตฺตาฯ