๒. ติสฺสเมเตฺตยฺยมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส
๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส
๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ขุทฺทกนิกาเย
๑.
โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;
อากิญฺจญฺญํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูฯ
๒.
โส อสฺสกสฺส วิสเย, มฬกสฺส [อฬกสฺส (สุ. นิ. ๙๘๓) มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.)] สมาสเน [สมาสเนฺน (ก.)];
วสิ โคธาวรีกูเล, อุเญฺฉน จ ผเลน จฯ
๓.
ตเสฺสว [ตํเยว (ก.) อฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;
ตโต ชาเตน อาเยน, มหายญฺญมกปฺปยิฯ
๔.
มหายญฺญํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;
ตสฺมิํ ปฎิปวิฎฺฐมฺหิ, อโญฺญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณฯ
๕.
อุคฺฆฎฺฎปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทโนฺต รชสฺสิโร;
โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปญฺจ ยาจติฯ
๖.
ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;
สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ [วจนมพฺรุวิ (สี.)]ฯ
๗.
‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;
อนุชานาหิ เม พฺรเหฺม, นตฺถิ ปญฺจสตานิ เม’’ฯ
๘.
‘‘สเจ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ [ปเทสฺสติ (ก.)];
สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’ฯ
๙.
อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุฯ
๑๐.
อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;
อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโนฯ
๑๑.
อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;
พาวริํ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
๑๒.
‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;
มุทฺธนิ มุทฺธปาเต [มุทฺธนิมฺมุทฺธปาเต (ก.)] วา, ญาณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’ฯ
๑๓.
‘‘โภตี [โภติ (ก.)] จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ [มุทฺธาติปาตญฺจ (ก.)], ตํ สุโณม วโจ ตว’’ฯ
๑๔.
‘‘อหเมฺปตํ น ชานามิ, ญาณํ เมตฺถ น วิชฺชติ;
มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานเญฺหตฺถ [ชนานเญฺหตฺถ (ก.)] ทสฺสนํ’’ฯ
๑๕.
‘‘อถ โก จรหิ [โย จรติ (ก.)] ชานาติ, อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี.)];
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’ฯ
๑๖.
‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขโนฺต โลกนายโก;
อปโจฺจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุโตฺต ปภงฺกโรฯ
๑๗.
‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุโทฺธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
สพฺพาภิญฺญาพลปฺปโตฺต [ผลปฺปโตฺต (ก.)], สพฺพธเมฺมสุ จกฺขุมา;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปโตฺต, วิมุโตฺต อุปธิกฺขเยฯ
๑๘.
‘‘พุโทฺธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;
ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’ฯ
๑๙.
สมฺพุโทฺธติ วโจ สุตฺวา, อุทโคฺค พาวรี อหุ;
โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติญฺจ วิปุลํ ลภิฯ
๒๐.
โส พาวรี อตฺตมโน อุทโคฺค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;
‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;
ยตฺถ คนฺตฺวาน ปเสฺสมุ, สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’ฯ
๒๑.
‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปโญฺญ วรภูริเมธโส;
โส สกฺยปุโตฺต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’ฯ
๒๒.
ตโต อามนฺตยี สิเสฺส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารคู [ปารเค (สฺยา.)];
‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มมฯ
๒๓.
‘‘ยเสฺสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปโนฺน, สมฺพุโทฺธ อิติ วิสฺสุโต;
ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถิํ, ปสฺสโวฺห ทฺวิปทุตฺตมํ’’ฯ
๒๔.
‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุโทฺธติ พฺราหฺมณ;
อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’ฯ
๒๕.
‘‘อาคตานิ หิ มเนฺตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
ทฺวตฺติํสานิ จ พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโสฯ
๒๖.
‘‘ยเสฺสเต โหนฺติ คเตฺตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
เทฺวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติฯ
๒๗.
‘‘สเจ อคารํ อาวสติ, วิเชยฺย ปถวิํ อิมํ;
อทเณฺฑน อสเตฺถน, ธเมฺมน อนุสาสติฯ
๒๘.
‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;
วิวฎฺฎจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉโทฺท (สี.)] สมฺพุโทฺธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโรฯ
๒๙.
‘‘ชาติํ โคตฺตญฺจ ลกฺขณํ, มเนฺต สิเสฺส ปุนาปเร;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถฯ
๓๐.
‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุโทฺธ ภวิสฺสติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปเญฺห, วาจาย วิสชฺชิสฺสติ’’ [วิสฺสชิสฺสติ (ก.)]ฯ
๓๑.
พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;
อชิโต ติสฺสเมเตฺตโยฺย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคูฯ
๓๒.
โธตโก อุปสีโว จ, นโนฺท จ อถ เหมโก;
โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโตฯ
๓๓.
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ
๓๔.
ปเจฺจกคณิโน สเพฺพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;
ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตาฯ
๓๕.
พาวริํ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
ชฎาชินธรา สเพฺพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขาฯ
๓๖.
มฬกสฺส ปติฎฺฐานํ, ปุรมาหิสฺสติํ [ปุรมาหิยติ (ก.)] ตทา [สทา (ก.)];
อุเชฺชนิญฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํฯ
๓๗.
โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํ;
เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารญฺจ มนฺทิรํฯ
๓๘.
ปาวญฺจ โภคนครํ, เวสาลิํ มาคธํ ปุรํ;
ปาสาณกํ เจติยญฺจ, รมณียํ มโนรมํฯ
๓๙.
ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;
ฉายํ ฆมฺมาภิตโตฺตว ตุริตา ปพฺพตมารุหุํฯ
๔๐.
ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเนฯ
๔๑.
อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, ปีตรํสิํว [ชิตรํสิํ สีตรํสิํ (ก.), วีตรํสิํ (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;
จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปริปูรํ [ปาริปูริํ (สี. สฺยา.)] อุปาคตํฯ
๔๒.
อถสฺส คเตฺต ทิสฺวาน, ปริปูรญฺจ พฺยญฺชนํ;
เอกมนฺตํ ฐิโต หโฎฺฐ, มโนปเญฺห อปุจฺฉถฯ
๔๓.
‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ;
มเนฺตสุ ปารมิํ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’ฯ
๔๔.
‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคเตฺตน พาวรี;
ตีณิสฺส ลกฺขณา คเตฺต, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ
๔๕.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฎุเภ;
ปญฺจสตานิ วาเจติ, สธเมฺม ปารมิํ คโต’’ฯ
๔๖.
‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;
ตณฺหจฺฉิท [กงฺขจฺฉิท (ก.)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’ฯ
๔๗.
‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;
โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’ฯ
๔๘.
ปุจฺฉญฺหิ กิญฺจิ อสุณโนฺต, สุตฺวา ปเญฺห วิยากเต;
วิจิเนฺตติ ชโน สโพฺพ, เวทชาโต กตญฺชลีฯ
๔๙.
‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อิโนฺท วาปิ สุชมฺปติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปเญฺห, กเมตํ ปฎิภาสติฯ
๕๐.
‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;
ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’ฯ
๕๑.
‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;
สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’ฯ
๕๒.
ตโต เวเทน มหตา, สนฺถเมฺภตฺวาน มาณโว;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติฯ
๕๓.
‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิเสฺสหิ มาริส;
อุทคฺคจิโตฺต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’ฯ
๕๔.
‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิเสฺสหิ พฺราหฺมโณ;
ตฺวญฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณวฯ
๕๕.
‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สเพฺพสํ สพฺพสํสยํ;
กตาวกาสา ปุจฺฉโวฺห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถ’’ฯ
๕๖.
สมฺพุเทฺธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปญฺชลี;
อชิโต ปฐมํ ปญฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํฯ
วตฺถุคาถา นิฎฺฐิตาฯ
๕๗.
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’ฯ
๕๘.
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’ฯ
๕๙.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ฯ
๖๐.
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ฯ
๖๑.
‘‘ปญฺญา เจว สติ จาปิ [สตี เจว (สี.)], [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ
๖๒.
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌติ’’ฯ
๖๓.
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.)] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริส’’ฯ
๖๔.
‘‘กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
อชิตมาณวปุจฺฉา ปฐมาฯ
๖๕.
‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมเตฺตโยฺย]
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ปิมฺปติ (พหูสุ)];
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ [สิพฺพนิมจฺจคา (สี. สฺยา.)]ฯ
๖๖.
‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมเตฺตยฺยาติ ภควา]
วีตตโณฺห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาฯ
๖๗.
‘‘โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติฯ
ติสฺสเมเตฺตยฺยมาณวปุจฺฉา ทุติยาฯ
๖๘.
‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’ฯ
๖๙.
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุ’’ฯ
๗๐.
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’ฯ
๗๑.
‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฎิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’ฯ
๗๒.
‘‘เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยเญฺญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’ฯ
๗๓.
‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ตติยาฯ
๗๔.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ฯ
๗๕.
‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ
๗๖.
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มโนฺท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ฯ
๗๗.
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
‘กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ’;
ตํ เม มุนิ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ฯ
๗๘.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’ฯ
๗๙.
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’ฯ
๘๐.
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติเฎฺฐฯ
๘๑.
‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมโตฺต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ’’ฯ
๘๒.
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ
๘๓.
‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนิ อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย’’ฯ
๘๔.
‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติโณฺณ จ ปารํ อขิโล อกโงฺขฯ
๘๕.
‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา จตุตฺถีฯ
๘๖.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโน’’ฯ
๘๗.
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโน’’ฯ
๘๘.
‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ’’ฯ
๘๙.
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อภิชานมาโน [อาชานมาโน (สี. สฺยา. ปี.)], เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ’’ฯ
๙๐.
‘‘อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สโนฺต อสิโต จเรยฺยํ’’ฯ
๙๑.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’ฯ
๙๒.
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’ฯ
๙๓.
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ
โธตกมาณวปุจฺฉา ปญฺจมีฯ
๙๔.
‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ’’ฯ
๙๕.
‘‘อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส’’ฯ
๙๖.
‘‘สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเม วิมุโตฺต [ธิมุโตฺต (ก.)], ติเฎฺฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ [อนานุวายี (สฺยา. ก.)]ฯ
๙๗.
‘‘สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเม วิมุโตฺต, ติเฎฺฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’ฯ
๙๘.
‘‘ติเฎฺฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ;
ตเตฺถว โส สีติสิยา วิมุโตฺต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺส’’ฯ
๙๙.
‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุโตฺต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ’’ฯ
๑๐๐.
‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ฯ
๑๐๑.
‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สเพฺพ’’ติฯ
อุปสีวมาณวปุจฺฉา ฉฎฺฐีฯ
๑๐๒.
‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ’’ฯ
๑๐๓.
‘‘น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ’’ฯ
๑๐๔.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’ฯ
๑๐๕.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’ฯ
๑๐๖.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
เต เจ มุนิ พฺรูสิ อโนฆติเณฺณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’ฯ
๑๐๗.
‘‘นาหํ สเพฺพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ’’ฯ
๑๐๘.
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติฯ
นนฺทมาณวปุจฺฉา สตฺตมาฯ
๑๐๙.
‘‘เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิํฯ
๑๑๐.
‘‘ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’ฯ
๑๑๑.
‘‘อิธ ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํฯ
๑๑๒.
‘‘เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
เหมกมาณวปุจฺฉา อฎฺฐมาฯ
๑๑๓.
‘‘ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทโยฺย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโส’’ฯ
๑๑๔.
‘‘ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส นาปโร’’ฯ
๑๑๕.
‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน [อาสยาโน (ก.)], ปญฺญาณวา โส อุท ปญฺญกปฺปี;
มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ’’ฯ
๑๑๖.
‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปญฺญาณวา โส น จ ปญฺญกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชาน, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติฯ
โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา นวมาฯ
๑๑๗.
‘‘มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [อิจฺจายสฺมา กโปฺป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวญฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’ฯ
๑๑๘.
‘‘มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตฯ
๑๑๙.
‘‘อกิญฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํฯ
๑๒๐.
‘‘เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปฎฺฐคู’’ติ [ปทฺธคู (สี.)]ฯ
กปฺปมาณวปุจฺฉา ทสมาฯ
๑๒๑.
‘‘สุตฺวานหํ วีรมกามกามิํ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ปุฎฺฐุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
๑๒๒.
‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิโจฺจว ปถวิํ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปญฺญ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’ฯ
๑๒๓.
‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนํฯ
๑๒๔.
‘‘ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสโนฺต จริสฺสสิฯ
๑๒๕.
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติฯ
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา เอกาทสมาฯ
๑๒๖.
‘‘โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตฯ
๑๒๗.
‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา,
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ฯ
๑๒๘.
‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุํฯ
๑๒๙.
‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสเตฺต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺต’’นฺติฯ
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา ทฺวาทสมาฯ
๑๓๐.
‘‘ฌายิํ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’ฯ
๑๓๑.
‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ
๑๓๒.
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’ฯ
๑๓๓.
‘‘กิํสุ สํโยชโน โลโก, กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’ฯ
๑๓๔.
‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณํ;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’ฯ
๑๓๕.
‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฎฺฐุมาคมฺม, ตํ สุโณม วโจ ตว’’ฯ
๑๓๖.
‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
อุทยมาณวปุจฺฉา เตรสมาฯ
๑๓๗.
‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
๑๓๘.
‘‘วิภูตรูปสญฺญิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ’’ฯ
๑๓๙.
‘‘วิญฺญาณฎฺฐิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฎฺฐนฺตเมนํ ชานาติ, วิมุตฺตํ ตปฺปรายณํฯ
๑๔๐.
‘‘อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวา, นนฺที สํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิญฺญาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] ญาณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติฯ
โปสาลมาณวปุจฺฉา จุทฺทสมาฯ
๑๔๑.
‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตํฯ
๑๔๒.
‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฎฺฐิํ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโนฯ
๑๔๓.
‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’’ฯ
๑๔๔.
‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ
โมฆราชมาณวปุจฺฉา ปนฺนรสมาฯ
๑๔๕.
‘‘ชิโณฺณหมสฺมิ อพโล วีตวโณฺณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’ฯ
๑๔๖.
‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย’’ฯ
๑๔๗.
‘‘ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสุตํ อมุตํ [อสุตํ อมุตํ วา (สี.), อสุตามุตํ วา (สฺยา.), อสุตํ’มุตํ วา (ปี.)], อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจนมตฺถิ [กญฺจิ มตฺถิ (สฺยา.), กิญฺจิ นตฺถิ (ปี.), กิญฺจินมตฺถิ (ก.)] โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’ฯ
๑๔๘.
‘‘ตณฺหาธิปเนฺน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา โสฬสมาฯ
อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรโนฺต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจารกโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปญฺหํ [ปเญฺห (สี. ปี.)] พฺยากาสิฯ เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ‘‘ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมา’’ติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ปารายนเนฺตว [ปารายณํเตฺวว (สี. อฎฺฐ.)] อธิวจนํฯ
๑๔๙.
อชิโต ติสฺสเมเตฺตโยฺย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นโนฺท จ อถ เหมโกฯ
๑๕๐.
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ
๑๕๑.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห, พุทฺธเสฎฺฐํ อุปาคมุํฯ
๑๕๒.
เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสิ, ปเญฺห ปุโฎฺฐ ยถาตถํ;
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิฯ
๑๕๓.
เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุเทฺธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจริํสุ, วรปญฺญสฺส สนฺติเกฯ
๑๕๔.
เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส, ยถา พุเทฺธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉ ปารํ อปารโตฯ
๑๕๕.
อปารา ปารํ คเจฺฉยฺย, ภาเวโนฺต มคฺคมุตฺตมํ;
มโคฺค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติฯ
๑๕๖.
‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน [นิพฺพุโต (สฺยา.)] นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ
๑๕๗.
‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสญฺหิตํฯ
๑๕๘.
‘‘ตโมนุโท พุโทฺธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวโตฺต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เมฯ
๑๕๙.
‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมฺปหํ อปฺปทเสฺส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปโตฺตฯ
๑๖๐.
‘‘เยเม ปุเพฺพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ;
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ
๑๖๑.
‘‘เอโก ตมนุทาสิโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปญฺญาโณ, โคตโม ภูริเมธโสฯ
๑๖๒.
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’ฯ
๑๖๓.
‘‘กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ
๑๖๔.
‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’ฯ
๑๖๕.
‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ
๑๖๖.
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ
๑๖๗.
‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมโตฺตฯ
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ, เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ
๑๖๘.
‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปโญฺญ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิฯ
๑๖๙.
‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย [สํกปฺปยตฺตาย (สี.)] วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺตฯ
๑๗๐.
‘‘ปเงฺก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ
๑๗๑.
‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสโทฺธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ’’ [มจฺจุเธยฺยปารํ (สี.)]ฯ
๑๗๒.
‘‘เอส ภิโยฺย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฎฺฎจฺฉโท สมฺพุโทฺธ, อขิโล ปฎิภานวาฯ
๑๗๓.
‘‘อธิเทเว อภิญฺญาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฎิชานตํฯ
๑๗๔.
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ [อชิตมาณวปุจฺฉาย ปฎฺฐาย ยาวปารายนานุคีติคาตาปริโยสานา สฺยา. … โปตฺถเก นตฺถิ]ฯ
ปารายนานุคีติคาถา นิฎฺฐิตาฯ
๑.
เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ [พฺรูหิ (สฺยา.)], กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํฯ
เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโกฯ อยํ โลโก เกน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฎิจฺฉโนฺน ปฎิกุชฺชิโตติ – เกนสฺสุ นิวุโต โลโก?
อิจฺจายสฺมา อชิโตติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตาเมตํ (พหูสุ)] อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติฯ อชิโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อชิโตฯ
เกนสฺสุ นปฺปกาสตีติ เกน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ญายติ น ปญฺญายตีติ – เกนสฺสุ นปฺปกาสติ ฯ
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กิํ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโสฯ เกน โลโก ลิโตฺต สํลิโตฺต อุปลิโตฺต กิลิโฎฺฐ สํกิลิโฎฺฐ มกฺขิโต สํสโฎฺฐ ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธ, พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ [ปญฺญาเปสิ (ก.)] ปฎฺฐเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ [อุตฺตานิํ กโรสิ (ก.)] ปกาเสสีติ – กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิฯ
กิํสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ กิํ โลกสฺส ภยํ มหพฺภยํ ปีฬนํ ฆฎฺฎนํ อุปทฺทโว อุปสโคฺคติ – กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
๒.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํฯ
อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติฯ อวิชฺชาติ ทุเกฺข อญฺญาณํ ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพเนฺต อญฺญาณํ อปรเนฺต อญฺญาณํ ปุพฺพนฺตาปรเนฺต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ อญฺญาณํ, ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสโมฺพโธ อปฺปฎิเวโธ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา [อปจฺจเวกฺขนา (สฺยา.)] อปจฺจเวกฺขณกมฺมํ ทุเมฺมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สโมฺมโห อวิชฺชา อวิโชฺชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฎฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ – อวิชฺชาฯ
โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโกฯ อยํ โลโก อิมาย อวิชฺชาย อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฎิจฺฉโนฺน ปฎิกุชฺชิโตติ – อวิชฺชาย นิวุโต โลโกฯ
อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํฯ อปิ จ, ภคฺคราโคติ ภควา; ภคฺคโทโสติ ภควา; ภคฺคโมโหติ ภควา; ภคฺคมาโนติ ภควา; ภคฺคทิฎฺฐีติ ภควา; ภคฺคกณฺฎโกติ ภควา; ภคฺคกิเลโสติ ภควา; ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา; ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา; ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต [ภาวิตกาโยติ ภควา, ภาวิตสีโลติ ภาวิตจิโตฺตติ (สฺยา.)] ภาวิตปโญฺญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา.)] ปฎิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา; ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อฎฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฎฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฎิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อชิตาติ ภควาฯ
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติฯ เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ , ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มเจฺฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฎุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ปมาโท วตฺตโพฺพ – กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสโคฺค [โวสฺสโคฺค (พหูสุ)] โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฎฺฐิตกิริยตา [อนิฎฺฐิตกิริยตา (ก.) วิภ. ๘๔๖] โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฎฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโทฯ โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโทฯ เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ อิมินา จ มจฺฉริเยน อิมินา จ ปมาเทน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ญายติ น ปญฺญายตีติ – เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติฯ
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมีติ ชปฺปา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที [นนฺทิ (สฺยา.)] นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อโชฺฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สโงฺค ปโงฺก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฎา [โสตฺตํ วิสตา (สฺยา.)] อายูหนี ทุติยา ทฺปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.) วิภ. ๙๐๙] สิเนโห อเปกฺขา ปฎิพนฺธุ อาสา อาสีสนา [อาสิํสนา (สฺยา.)] อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฎฺฐพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คโนฺถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฎฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุโทฺท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ชปฺปาฯ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อิมาย ชปฺปาย โลโก ลิโตฺต สํลิโตฺต อุปลิโตฺต กิลิโฎฺฐ สํกิลิโฎฺฐ มกฺขิโต สํสโฎฺฐ ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิฯ
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติฯ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คโพฺภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภฎฺฐิติมูลกํ [คเพฺภฐิติมูลกํ (สฺยา. ก.)] ทุกฺขํ คพฺภวุฎฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมทุกฺขํ ปรูปกฺกมทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สฺยา.)] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (พหูสุ)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินิมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฎฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติฯ อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติฯ กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกฯ วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฎํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุเกฺข ปติฎฺฐิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํฯ อิทํ ทุกฺขํ โลกสฺส ภยํ มหาภยํ ปีฬนํ ฆฎฺฎนํ อุปทฺทโว อุปสโคฺคติ – ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
๓.
สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร [ปิถิยฺยเร (สฺยา.), ปิถียเร (สี. อฎฺฐ.)] ฯ
สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติฯ โสตาติ ตณฺหาโสโต ทิฎฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโตฯ สพฺพธีติ สเพฺพสุ อายตเนสุฯ สวนฺตีติ สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติฯ จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติฯ โสตโต สเทฺท สวนฺติ…เป.… ฆานโต คเนฺธ สวนฺติ… ชิวฺหาโต รเส สวนฺติ… กายโต โผฎฺฐเพฺพ สวนฺติ… มนโต ธเมฺม สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติฯ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติฯ โสตโต สทฺทตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ฆานโต คนฺธตณฺหา สวนฺติ… ชิวฺหาโต รสตณฺหา สวนฺติ… กายโต โผฎฺฐพฺพตณฺหา สวนฺติ… มนโต ธมฺมตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ – สวนฺติ สพฺพธิ โสตาฯ
อิจฺจายสฺมา อชิโตติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิจฺจาติ…เป.… อิจฺจายสฺมา อชิโตฯ
โสตานํ กิํ นิวารณนฺติ โสตานํ กิํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – โสตานํ กิํ นิวารณํฯ
โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูหิฯ
เกน โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ – เกน โสตา ปิธิยฺยเรฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ฯ
๔.
ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรฯ
ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฎฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภชิตานิ [วิภตฺตานิ (ก.)] อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา.)] – ตณฺหาโสโต ทิฎฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโตฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํฯ อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ
สติ เตสํ นิวารณนฺติฯ สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฎิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค – อยํ วุจฺจติ สติฯ นิวารณนฺติ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – สติ เตสํ นิวารณํฯ
โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูมิฯ
ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติฯ ปญฺญาติ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติ – ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ…เป.… ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ… ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ… ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส’’ติ… ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ… ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ… ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ… ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ… ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ… ‘‘สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติ… ‘‘วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ… ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ… ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ… ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ… ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ… ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ… ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ… ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘อิเม ธมฺมา อาสวา’’ติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ‘‘อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยา’’ติ…เป.… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริเญฺญยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติฯ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ – ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติฯ
๕.
ปญฺญา เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌติฯ
ปญฺญา เจว สติ จาปีติฯ ปญฺญาติ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี [ภูริ (ก.)] เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสตีติ – ปญฺญา เจว สติจาปิ, อิจฺจายสฺมา อชิโตฯ
นามรูปญฺจ มาริสาติฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – นามรูปญฺจ มาริสฯ
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหีติฯ เอตํ เมติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ ปุโฎฺฐติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโตฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ [วิวเรหิ วิภเชหิ (ก.)] อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิฯ
กเตฺถตํ อุปรุชฺฌตีติ กเตฺถตํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฎิปฺปสฺสมฺภตีติฯ กเตฺถตํ อุปรุชฺฌติฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปญฺญา เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปญฺจ มาริส;
เอวํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
๖.
ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌติฯ
ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉีติฯ ยเมตนฺติ ปญฺญญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจฯ อปุจฺฉีติ อปุจฺฉสิ ยาจสิ อเชฺฌสติ [อเชฺฌสิ (ก.)] ปสาเทสีติ – ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิฯ
อชิต ตํ วทามิ เตติฯ อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ตนฺติ ปญฺญญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจฯ วทามีติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติฯ อชิต ตํ วทามิ เตฯ
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํฯ อเสสนฺติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ [ปริยาทายวจนเมตํ (สฺยา. ก.)] อเสสนฺติฯ อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฎิปฺปสฺสมฺภตีติฯ ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติฯ
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌตีติ โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตเคฺค สํสาเร เย อุปฺปเชฺชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอเตฺถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฎิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ สกทาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เทฺว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปเชฺชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอเตฺถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฎิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ อนาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปเชฺชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอเตฺถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฎิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ อรหตฺตมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปเชฺชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอเตฺถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฎิปฺปสฺสมฺภนฺติ ฯ อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ, เอเตฺถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฎิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ – วิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
๗.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (สฺยา. ก.)] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสฯ
เย จ สงฺขาตธมฺมาเสติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหโนฺต ขีณาสวาฯ กิํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหโนฺต ขีณาสวา? เต สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ สงฺขาตธมฺมา…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ อถ วา เตสํ ขนฺธา สงฺขาตา ธาตุโย สงฺขาตา อายตนานิ สงฺขาตา คติโย สงฺขาตา อุปปตฺติโย สงฺขาตา ปฎิสนฺธิ สงฺขาตา ภวา สงฺขาตา สํสารา สงฺขาตา วฎฺฎา สงฺขาตาฯ อถ วา เต ขนฺธปริยเนฺต ฐิตา ธาตุปริยเนฺต ฐิตา อายตนปริยเนฺต ฐิตา คติปริยเนฺต ฐิตา อุปปตฺติปริยเนฺต ฐิตา ปฎิสนฺธิปริยเนฺต ฐิตา ภวปริยเนฺต ฐิตา สํสารปริยเนฺต ฐิตา วฎฺฎปริยเนฺต ฐิตา อนฺติเม ภเว ฐิตา อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิตา อนฺติมเทหธรา อรหโนฺตฯ
เตสํ จายํ [ยายํ (ก.)] ปจฺฉิมโก, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ เนสํ ปุนพฺภโวติฯ
ตํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหโนฺต ขีณาสวาติฯ เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธาติฯ เสขาติ กิํการณา วุจฺจนฺติ เสขา? สิกฺขนฺตีติ เสขาฯ กิญฺจ สิกฺขนฺติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขนฺติฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ขุทฺทโก สีลกฺขโนฺธ มหโนฺต สีลกฺขโนฺธ สีลํ ปติฎฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา’’… อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺตา สิกฺขนฺติ ชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปสฺสนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ อธิฎฺฐหนฺตา สิกฺขนฺติ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺตา สิกฺขนฺติ วีริยํ [วิริยํ (สฺยา.)] ปคฺคณฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สติํ อุปฎฺฐเปนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ สมาทหนฺตา สิกฺขนฺติ ปญฺญาย ปชานนฺตา สิกฺขนฺติ อภิเญฺญยฺยํ อภิชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปริเญฺญยฺยํ ปริชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺตา สิกฺขนฺติ ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺตา สิกฺขนฺติ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺตา สิกฺขนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ สมาทาย วตฺตนฺติฯ ตํการณา วุจฺจนฺติ – เสขาฯ ปุถูติ พหุกาฯ เอเต เสขา โสตาปนฺนา จ ปฎิปนฺนา จ สกทาคามิโน จ ปฎิปนฺนา จ อนาคามิโน จ ปฎิปนฺนา จ อรหโนฺต จ ปฎิปนฺนา จฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธเมฺม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – เย จ เสขา ปุถู อิธฯ
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสาติ ตฺวมฺปิ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี เมธาวีฯ เตสํ สงฺขาตธมฺมานญฺจ เสกฺขานญฺจ อิริยํ จริยํ วุตฺติ ปวตฺติ อาจรํ โคจรํ วิหารํ ปฎิปทํฯ ปุโฎฺฐติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโตฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
๘.
กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ
กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺยาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย [ราชฐานิโย (ก.)] รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ – ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามาฯ
อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา, ปจฺจุปฎฺฐิตา กามา, นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สเพฺพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สเพฺพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา, กามนียเฎฺฐน รชนียเฎฺฐน มทนียเฎฺฐน รมณียเฎฺฐน [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑] กามาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามาฯ
กตเม กิเลสกามา? ฉโนฺท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกโปฺป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามเคโธ กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ –
อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสีติฯ
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา, โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺยาติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย น ปลิพุเนฺธยฺย [ปลิพุเชฺฌยฺย (สฺยา.)] อคิโทฺธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน [อนโชฺฌปโนฺน (สฺยา.)] วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฎินิสฺสฎฺฐเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺยฯ
มนสานาวิโล สิยาติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฎฺฎิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ วจีทุจฺจริเตน…เป.… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มเกฺขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐเยฺยน… ถเมฺภน… สารเมฺภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพฑาเหหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฎฺฎิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ มนสานาวิโล สิยาติ จิเตฺตน อนาวิโล สิยา – อลุฬิโต อเนริโต อฆฎฺฎิโต อจลิโต อภโนฺต วูปสโนฺต อาวิลกเร กิเลเส ชเหยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย [พฺยนฺติํ กเรยฺย (ก.)] อนภาวํ คเมยฺย, อาวิลกเรหิ กิเลเสหิ จ อารโต [อารโต อสฺส (ก.) มหานิ. ๑๘ ปสฺส] วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – มนสานาวิโล สิยาฯ
กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ
อถ วา, อนิจฺจโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ทุกฺขโต…เป.… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต [อธุวโต (ก.) มหานิ. ๑๓] … อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… วธกโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต … สํกิเลสิกธมฺมโต… สมุทยโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ
อถ วา, ขนฺธกุสโล ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสโล สติปฎฺฐานกุสโล สมฺมปฺปธานกุสโล อิทฺธิปาทกุสโล อินฺทฺริยกุสโล พลกุสโล โพชฺฌงฺคกุสโล มคฺคกุสโล ผลกุสโล นิพฺพานกุสโลฯ เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ
อถ วา, สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว [จกฺขุเญฺจว (ก.)] รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฎฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จฯ ยโต จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวงฺคโต (สฺยา.)] อายติํ อนุปฺปาทธโมฺม, เอตฺตาวตาปิ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ – กุสโล สพฺพธมฺมานํฯ
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, จิเตฺต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ [สติปฎิปกฺขานํ (สฺยา.) มหานิ. ๓] ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฎฺฐตฺตา [อปฺปมุฎฺฐตฺตา (สฺยา.)] สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุเญฺญน สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา อปโจฺจโรหณตาย สโตฯ
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโตฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต , อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโตฯ ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ สติสโมฺพชฺฌโงฺค เอกายนมโคฺค, อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน [สมฺปโนฺน (ก.)] สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโตฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฎฺฐิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภิโนฺน โหติ, ราโค ภิโนฺน โหติ, โทโส ภิโนฺน โหติ, โมโห ภิโนฺน โหติ, มาโน ภิโนฺน โหติฯ ภินฺนา โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
ปเชฺชน กเตน [ปโชฺชตกเตน (ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกโงฺข;
วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติฯ
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช, สโต คเจฺฉยฺย, สโต ติเฎฺฐยฺย, สโต นิสีเทยฺย, สโต เสยฺยํ กเปฺปยฺย, สโต อภิกฺกเมยฺย, สโต ปฎิกฺกเมยฺย, สโต อาโลเกยฺย, สโต วิโลเกยฺย, สโต สมิเญฺชยฺย, สโต ปสาเรยฺย, สโต สงฺฆาฎิปตฺตจีวรํ ธาเรยฺย, สโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิฯ สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฎาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา, ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฎิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสิโนฺน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ
อชิตมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ปฐโมฯ
๙.
โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมเตฺตโยฺย]
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคาฯ
โกธ สนฺตุสิโต โลเกติ โก โลเก ตุโฎฺฐ สนฺตุโฎฺฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกโปฺปติ – โกธ สนฺตุสิโต โลเกฯ
อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมเตฺตโยฺยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ติโสฺสติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ เมเตฺตโยฺยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมเตฺตโยฺยฯ
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฎฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํฯ กสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาฯ
โก อุภนฺตมภิญฺญายาติ โก อุโภ อเนฺต อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – โก อุภนฺตมภิญฺญายฯ
มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มเชฺฌ มนฺตาย น ลิปฺปติ, อลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติฯ
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฎฺฐปุริโส วิเสฎฺฐปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปธานปุริโส ปวรปุริโสติฯ กํ พฺรูสิ กํ กเถสิ กํ มญฺญสิ กํ ภณสิ กํ ปสฺสติ กํ โวหรสีติ – กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติฯ
โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ โก อิธ สิพฺพินิํ ตณฺหํ อชฺฌคา อุปจฺจคา อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมเตฺตโยฺย]
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติฯ
๑๐.
กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมเตฺตยฺยาติ ภควา]
วีตตโณฺห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาฯ
กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฎิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโมฯ อปิ จ, นิปฺปริยาเยน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ, สมฺมาสงฺกโปฺป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมโนฺต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ โย อิมินา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาฯ ยถา จ ธเนน ธนวาติ วุจฺจติ, โภเคน โภควาติ วุจฺจติ, ยเสน ยสวาติ วุจฺจติ, สิเปฺปน สิปฺปวาติ วุจฺจติ, สีเลน สีลวาติ วุจฺจติ, วีริเยน วีริยวาติ วุจฺจติ, ปญฺญาย ปญฺญวาติ วุจฺจติ, วิชฺชาย วิชฺชวาติ วุจฺจติ – เอวเมว โย อิมินา อริเยน อฎฺฐงฺคิเกน มเคฺคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาติ – กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาฯ
เมเตฺตยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคเตฺตน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมเตฺตยฺยาติ ภควาฯ
วีตตโณฺห สทา สโตติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ยเสฺสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฎินิสฺสฎฺฐตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโพฺพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ [โปขานุโปขํ (สฺยา.)] อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ [อวีจิ สมงฺหิสหิตํ (สฺยา.)] ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สฺยา.)] ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมเนฺต คิเมฺห ปุริเม วโยขเนฺธ มชฺฌิเม วโยขเนฺธ ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, จิเตฺต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – วีตตโณฺห สทา สโตฯ
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขูติ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ สงฺขายาติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ
อถ วา, อนิจฺจโต สงฺขาย ชานิตฺวา…เป.… ทุกฺขโต… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต…เป.… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ นิพฺพุโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโตฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ…เป.… วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ – สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุฯ
ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาติฯ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อิญฺชิตาติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฎฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํฯ ตสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาฯ เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมเตฺตยฺยาติ ภควา]
วีตตโณฺห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา’’ติฯ
๑๑.
โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาฯ
โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติฯ อนฺตาติ ผโสฺส เอโก อโนฺต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อโนฺต, ผสฺสนิโรโธ มเชฺฌ; อตีตํ เอโก อโนฺต, อนาคตํ ทุติโย อโนฺต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มเชฺฌ; สุขา เวทนา เอโก อโนฺต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อโนฺต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มเชฺฌ; นามํ เอโก อโนฺต, รูปํ ทุติโย อโนฺต, วิญฺญาณํ มเชฺฌ; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อโนฺต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อโนฺต, วิญฺญาณํ มเชฺฌ; สกฺกาโย เอโก อโนฺต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อโนฺต, สกฺกายนิโรโธ มเชฺฌฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ
เลปาติ เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จฯ กตโม ตณฺหาเลโป ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [มริยาทิกตํ โอธิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฎฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ’’ฯ เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติฯ ยาวตา อฎฺฐสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหาเลโปฯ
กตโม ทิฎฺฐิเลโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฎฺฐิ, ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ
โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ โส อุโภ จ อเนฺต มชฺฌญฺจ มนฺตาย อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา น ลิปฺปติ น ปลิปฺปติ น อุปลิปฺปติ, อลิโตฺต อสํลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – โส อุภนฺตมภิญฺญาย มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติฯ
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฎฺฐปุริโส วิเสฎฺฐปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปวรปุริโส, ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีเปมิ ตํ โวหรามิฯ
อายสฺมา สาริปุโตฺต [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๓๗๗] ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหาปุริโส มหาปุริโส’ติ, ภเนฺต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภเนฺต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามิฯ
‘‘กถญฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิโตฺต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิฯ เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต… ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ ตสฺส ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิฯ เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ วิมุตฺตจิโตฺต โหติฯ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามี’’ติ – ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติฯ
โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ สิพฺพินี วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, ยเสฺสสา สิพฺพินี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ โส สิพฺพินิํ ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาฯ เตนาห ภควา –
‘‘โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มเชฺฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิฯ สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฎาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตาฯ ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฎิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสิโนฺน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ
ติสฺสเมเตฺตยฺยมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ทุติโยฯ
๑๒.
อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กิํนิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
อเนชํ มูลทสฺสาวินฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ – อเนชํฯ มูลทสฺสาวินฺติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฎฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีฯ
ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – [ปสฺส อ. นิ. ๓.๑๑๒] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายฯ กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายฯ น, ภิกฺขเว, โลภเชน กเมฺมน โทสเชน กเมฺมน โมหเชน กเมฺมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโยฯ อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กเมฺมน โทสเชน กเมฺมน โมหเชน กเมฺมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’ฯ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ…เป.… น, ภิกฺขเว, อโลภเชน กเมฺมน อโทสเชน กเมฺมน อโมหเชน กเมฺมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโยฯ อถ โข, ภิกฺขเว, อโลภเชน กเมฺมน อโทสเชน กเมฺมน อโมหเชน กเมฺมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุเสฺส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’ฯ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา สเพฺพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา’’ฯ สเพฺพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สเพฺพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณาฯ อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ
อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ, สงฺขารา มูลํ วิญฺญาณสฺส , วิญฺญาณํ มูลํ นามรูปสฺส, นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส, สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส, ผโสฺส มูลํ เวทนาย, เวทนา มูลํ ตณฺหาย, ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส, อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส, ภโว มูลํ ชาติยา, ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสา’’ติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ
อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ ‘‘จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ, โสตํ มูลํ โสตโรคานํ, ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ, ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ, กาโย มูลํ กายโรคานํ, มโน มูลํ เจตสิกานํ ทุกฺขาน’’นฺติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฎฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ – อเนชํ มูลทสฺสาวีฯ
อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมา ปุณฺณโก ฯ
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, [ปญฺหตฺถิกามฺห อาคตา (พหูสุ) ปสฺส มหานิ. ๑๙๒] ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมโตฺตฯ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสเชฺชตุํ วหเสฺสตํ ภารนฺติ [วิสเชฺชตุํ สนฺทเสฺสตุํ ภณิตุนฺติ (สฺยา.) วหสฺสุ + เอตํ] – เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาติ กิํ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฎิลา ตาปสาฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาฯ
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติฯ ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา, นิคณฺฐสาวกานํ นิคณฺฐา เทวตา, ชฎิลสาวกานํ ชฎิลา เทวตา, ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา, อวิรุทฺธกสาวกานํ อวิรุทฺธกา [อวรุทฺธกสาวกานํ อวรุทฺธกา (สฺยา.)] เทวตา, หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา, อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา, โควติกานํ คาโว เทวตา, กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา, กากวติกานํ กากา เทวตา, วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา, พลเทววติกานํ พลเทโว เทวตา, ปุณฺณภทฺทวติกานํ ปุณฺณภโทฺท เทวตา, มณิภทฺทวติกานํ มณิภโทฺท เทวตา, อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา, นาควติกานํ นาคา เทวตา, สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา, ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา, อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา, คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา, มหาราชวติกานํ มหาราชาโน เทวตา, จนฺทวติกานํ จโนฺท เทวตา, สูริยวติกานํ สูริโย เทวตา, อินฺทวติกานํ อิโนฺท เทวตา, พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา, เทววติกานํ เทโว เทวตา, ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา, เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยพฺราหฺมณา เทวตานํฯ
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเกติ ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธโมฺม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ [มาลาคนฺธํ วิเลปนํ (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํฯ ยญฺญมกปฺปยิํสูติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กเปฺปนฺติฯ เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กเปฺปนฺติฯ เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ , เตปิ ยญฺญํ กเปฺปนฺติฯ ปุถูติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา [ยญฺญยชกา (สฺยา.)] วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ กถํ ยญฺญา วา เอเต ปุถู? พหุกานํ เอเต ยญฺญา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ – เอวํ ยญฺญา วา เอเต ปุถูฯ
กถํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ยญฺญยาชกา ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ – เอวํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถูฯ
กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา [… วณิพฺพกสาวกา (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] – เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ – ปุถูธ โลเกฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉาติ ติโสฺส ปุจฺฉา – อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฎฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ
กตมา ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฎฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ อเญฺญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ
กตมา วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขโนฺท [สํสยปกฺขโนฺน (สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขโนฺท เทฺวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ! โส วิมติเจฺฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฎฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ, โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ; ภควา วิสเชฺชติ [วิสฺสเชฺชติ (ก.)] – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา , อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – สติปฎฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉาฯ อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉาฯ
ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๑๓.
เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถตํ (สฺยา.), อิตฺถภาวํ (ก.)] ;
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุฯ
เย เกจิเม อิสโย มนุชาติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฎิลา ตาปสาฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – เย เกจิเม อิสโย มนุชา ปุณฺณกาติ ภควาฯ
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติฯ ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา…เป.… ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตาฯ เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา, เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํฯ
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเกติฯ ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธโมฺม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํฯ ยญฺญมกปฺปยิํสูติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กเปฺปนฺติฯ ปุถูติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู…เป.… เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ – ปุถูธ โลเกฯ
อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติฯ อาสีสมานาติ รูปปฎิลาภํ อาสีสมานา, สทฺทปฎิลาภํ อาสีสมานา, คนฺธปฎิลาภํ อาสีสมานา, รสปฎิลาภํ อาสีสมานา, โผฎฺฐพฺพปฎิลาภํ อาสีสมานา, ปุตฺตปฎิลาภํ อาสีสมานา, ทารปฎิลาภํ อาสีสมานา, ธนปฎิลาภํ อาสีสมานา, ยสปฎิลาภํ อาสีสมานา, อิสฺสริยปฎิลาภํ อาสีสมานา, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสมานา, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสมานา, คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสมานา, จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สฺยา.)] เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสมานา, ตาวติํเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานาฯ
ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา…เป.… เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา – ปุณฺณก อิตฺถตฺตํฯ
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสูติ ชรานิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตาฯ ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ตเทว เต ชรานิสฺสิตาฯ ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตาฯ ยเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ตเทว เต มรณนิสฺสิตาฯ ยเทว เต มรณนิสฺสิตา ตเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตาฯ ยเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา ตเทว เต คตินิสฺสิตาฯ ยเทว เต คตินิสฺสิตา ตเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตาฯ ยเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา ตเทว เต ปฎิสนฺธินิสฺสิตาฯ ยเทว เต ปฎิสนฺธินิสฺสิตา ตเทว เต ภวนิสฺสิตาฯ ยเทว เต ภวนิสฺสิตา ตเทว เต สํสารนิสฺสิตาฯ ยเทว เต สํสารนิสฺสิตา ตเทว เต วฎฺฎนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุฯ เตนาห ภควา –
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสู’’ติฯ
๑๔.
เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ [อตารุํ (สฺยา. ก.)] ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
เย เกจิเม อิสโย มนุชาติฯ เย เกจีติ…เป.…ฯ
กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติฯ กจฺจิสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสุฯ เตติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสุ เต ภควาฯ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติ ยโญฺญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถฯ ยถา อริยมโคฺค อริยปโถ เทวมโคฺค เทวปโถ พฺรหฺมมโคฺค พฺรหฺมปโถ, เอวเมว ยโญฺญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถฯ อปฺปมตฺตาติ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา สกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฎฺฐิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติ – กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ
อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ชรามรณํ อตริํสุ อุตฺตริํสุ ปตริํสุ สมติกฺกมิํสุ วีติวตฺติํสุฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๑๕.
อาสีสนฺติ [อาสิํสนฺติ (สฺยา.)] โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฎิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ
อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตีติฯ อาสีสนฺตีติ รูปปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, สทฺทปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, คนฺธปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, รสปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, โผฎฺฐพฺพปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, ปุตฺตปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, ทารปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, ธนปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, ยสปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, อิสฺสริยปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล…เป.… คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสนฺติ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาภํ อาสีสนฺติ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ – อาสีสนฺติฯ
โถมยนฺตีติ ยญฺญํ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณเยฺย วา โถเมนฺติฯ กถํ ยญฺญํ โถเมนฺติ? สุจิํ ทินฺนํ [วิยํ ทินฺนํ (สฺยา.)], มนาปํ ทินฺนํ, ปณีตํ ทินฺนํ, กาเลน ทินฺนํ, กปฺปิยํ ทินฺนํ, วิเจยฺย ทินฺนํ, อนวชฺชํ ทินฺนํ, อภิณฺหํ ทินฺนํ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ – โถเมนฺติ กิเตฺตนฺติ วเณฺณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ยญฺญํ โถเมนฺติฯ
กถํ ผลํ โถเมนฺติ? อิโต นิทานํ รูปปฎิลาโภ ภวิสฺสติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาโภ ภวิสฺสตีติ – โถเมนฺติ กิเตฺตนฺติ วเณฺณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ผลํ โถเมนฺติฯ
กถํ ทกฺขิเณเยฺย โถเมนฺติ? ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฎุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยาติ, วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฎิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฎิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฎิปนฺนา, สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ – โถเมนฺติ กิเตฺตนฺติ วเณฺณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ทกฺขิเณเยฺย โถเมนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติฯ
อภิชปฺปนฺตีติ รูปปฎิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฎิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, คนฺธปฎิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, รสปฎิลาภํ อภิชปฺปนฺติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติฯ ชุหนฺตีติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ปุณฺณกาติ ภควาฯ
กามาภิชปฺปนฺติ ปฎิจฺจ ลาภนฺติ รูปปฎิลาภํ ปฎิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฎิลาภํ ปฎิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฎิลาภํ ปฎิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ – กามาภิชปฺปนฺติ ปฎิจฺจ ลาภํฯ
เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เตติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติ, ยาชโยคาติ ยาชโยเคสุ ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เต ยาชโยคา, ภวราครตฺตาติ ภวราโค วุจฺจติ โย ภเวสุ ภวจฺฉโนฺท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวโชฺฌสานํฯ ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตาฯ
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฎา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อโนฺตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อโนฺตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติฯ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฎา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ; พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฎิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
๑๖.
เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยเญฺญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคาติ เต ยญฺญยาชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฎา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อโนฺตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อโนฺตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติฯ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฎา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ – เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคาฯ
อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมา ปุณฺณโกฯ
ยเญฺญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติฯ ยเญฺญหีติ ยเญฺญหิ ปหูเตหิ ยเญฺญหิ วิวิเธหิ ยเญฺญหิ ปุถูหิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ยเญฺญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ [วีติวตฺติ (ก.)]ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปตฺติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมตนฺติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยเญฺญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๑๗.
สงฺขาย โลกสฺมิ [โลกสฺมิํ (สฺยา. ก.)] ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ
สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ปโรปรานีติ โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว, ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจฺจติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ ; โอรํ วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิฯ โอรํ วุจฺจติ มนุสฺสโลโก, ปรํ วุจฺจติ เทวโลโก; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปรํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ, ปรํ วุจฺจติ อรูปธาตุฯ สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป.… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิฯ ปุณฺณกาติ ภควาติฯ ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… ยทิทํ ภควาติ – ปุณฺณกาติ ภควาฯ
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อิญฺชิตนฺติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฎฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํฯ ยสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ
สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติฯ สโนฺตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สโนฺต, โทสสฺส…เป.… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา [นิชฺฌาตตฺตา (ก.) มหานิ. ๑๘] นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปสฺสโทฺธติ สโนฺต; วิธูโมติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ [พฺยนฺติกตํ (ก.)], วจีทุจฺจริตํ…เป.… มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, ราโค… โทโส… โมโห วิธูมิโต วิธมิโต โสสิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต, โกโธ… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ อถ วา, โกโธ วุจฺจติ ธูโม –
มาโน หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร, โกโธ ธูโม ภสฺมนิ [คมฺมนิ (สฺยา.)] โมสวชฺชํ;
ชิวฺหา สุชา หทยํ [ตปฺปรสฺส (สฺยา.)] โชติฎฺฐานํ, อตฺตา สุทโนฺต ปุริสสฺส โชติฯ
อปิ จ, ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อฎฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายติฯ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฎิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ
อปิ จ, โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺถิ กญฺจิ [กิญฺจิ (ก.) มหานิ. ๘๕] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมโตฺต โหติ, น จ ตาว หนุสโญฺจปโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสโญฺจปนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมโตฺต โหติ, น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปลิภญฺชนมโตฺต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมโตฺต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.) มหานิ. ๘๕] โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมโตฺต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหติฯ ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปโตฺต โหติฯ ยสฺส โส โหติ โกโธ ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒ, โส วุจฺจติ – วิธูโมฯ
โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วิธูโมฯ อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆาฯ ยเสฺสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆฯ
นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโสฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฎิลาโภฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย สโนฺต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ, โส ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
สโนฺต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
สหคาถาปริโยสานา…เป.… ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสิโนฺน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ตติโยฯ
๑๘.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติโสฺส ปุจฺฉา – อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฎฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํฯ ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ
กตมา ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฎฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ อเญฺญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ
กตมา วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขโนฺท โหติ วิมติปกฺขโนฺท เทฺวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติเจฺฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฎฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมา ปุจฺฉนฺติ, เทวา ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํฯ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ภควา วิสเชฺชติฯ อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติโสฺส ปุจฺฉาฯ
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา…เป.… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา , ปรมตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – สติปฎฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา…ฯ
ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูฯ
มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติฯ เวทคูติ ตํ มญฺญามิ, ภาวิตโตฺตติ ตํ มญฺญามิ, เอวํ ชานามิ, เอวํ อาชานามิ เอวํ ปฎิชานามิ เอวํ ปฎิวิชฺฌามิฯ เวทคู ภาวิตโตฺตติ กถญฺจ ภควา เวทคู? เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ…เป.… ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต เลณคโต เลณปฺปโตฺต สรณคโต สรณปฺปโตฺต อภยคโต อภยปฺปโตฺต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต อมตคโต อมตปฺปโตฺต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู; เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู; สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู; สกฺกายทิฎฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิ ปตฺถิ (สฺยา.), ยานิ อตฺถิ (ก.) สุ. นิ. ๕๓๔] พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค;
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ
เอวํ ภควา เวทคูฯ
กถํ ภควา ภาวิตโตฺต? ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญ ภาวิตสติปฎฺฐาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิตอิทฺธิปาโท ภาวิตอินฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌโงฺค ภาวิตมโคฺค, ปหีนกิเลโส ปฎิวิทฺธากุโปฺป สจฺฉิกตนิโรโธฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มโคฺค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริเญฺญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อปริโตฺต มหโนฺต คมฺภีโร อปฺปเมโยฺย ทุปฺปริโยคาโฬฺห พหุรตโน สาครูปโม [สาครสโม (ก.)] ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ รูปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิปิหยติ (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] น ราคํ ชเนติฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฎฺฐิตจิโตฺต [อปฺปติฎฺฐีนจิโตฺต (สฺยา.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] อพฺยาปนฺนเจตโสฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ มนสาเยว โข ปน ธมฺมํ วิญฺญาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติฯ อปฺปติฎฺฐิตจิโตฺต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปามนาเปสุ ธเมฺมสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๐] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ
ทิเฎฺฐ ทิฎฺฐมโตฺต, สุเต สุตมโตฺต, มุเต มุตมโตฺต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมโตฺตฯ ทิเฎฺฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติฯ ทิเฎฺฐ อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฎิพโทฺธ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ สุเต…เป.… มุเต … วิญฺญาเต อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฎิพโทฺธ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ
สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ, สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ, ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา, สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต กาโย, ผุสติ ภควา กาเยน โผฎฺฐพฺพํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต มโน, วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิโตฺต ภควาฯ
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ภควโต [ภควตา (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ…เป.… ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา ภควโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ กาโย โผฎฺฐพฺพาราโม โผฎฺฐพฺพรโต โผฎฺฐพฺพสมฺมุทิโต… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ภควโต ทโนฺต คุโตฺต รกฺขิโต สํวุโต; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ –
‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทโนฺต เสโฎฺฐ มนุเสฺสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติฯ
‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.) ธ. ป. ๓๒๒] สินฺธวา;
กุญฺชรา จ [กุญฺชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทโนฺต ตโต วรํฯ
‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คเจฺฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทเนฺตน, ทโนฺต ทเนฺตน คจฺฉติฯ
‘‘วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิํ อนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโนฯ
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทโนฺต’’ติ [สุทโนฺตติ (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๑; มหานิ. ๙๐]ฯ
เอวํ ภควา ภาวิตโตฺตติฯ
มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ, กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมติฯ กุโต นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กุโต นุฯ ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ, ชราทุกฺขํ, พฺยาธิทุกฺขํ, มรณทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ, พฺยสนํ ทุกฺขํ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ, มานุสิกํ ทุกฺขํ, คโพฺภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภฎฺฐิติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภวุฎฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ, อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ทุกฺขทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ , จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ, มาตุมรณํ ทุกฺขํ , ปิตุมรณํ ทุกฺขํ, ภาตุมรณํ ทุกฺขํ, ภคินิมรณํ ทุกฺขํ, ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ, ธีตุมรณํ ทุกฺขํ, ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ, โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ, โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ, สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ, ทิฎฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ; เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฎํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุเกฺข ปติฎฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขาฯ อิเม ทุกฺขา กุโต สมุทาคตา กุโต ชาตา กุโต สญฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ, อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ นิทานํ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฎฺฐานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อเชฺฌสติ ปสาเทตีติ – กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมฯ
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานาปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติฯ
๑๙.
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติฯ ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺสฯ ปภวํ อปุจฺฉสีติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ ปุจฺฉสิ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฎฺฐานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อเชฺฌสสิ ปสาเทสีติ – ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควาฯ
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติฯ ตนฺติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฎฺฐานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฎฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺตฯ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฎกสมฺปทาย [น ปิฎกสมฺปทาเนน (ก.) มหานิ. ๑๕๖] น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตเกฺกน น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติฯ อุปธีติ ทส อุปธี – ตณฺหูปธิ, ทิฎฺฐูปธิ, กิเลสูปธิ, กมฺมูปธิ, ทุจฺจริตูปธิ, อาหารูปธิ, ปฎิฆูปธิ, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี, ฉ วิญฺญาณกายา อุปธี, สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนเฎฺฐน [ทุกฺขเฎฺฐน (สฺยา.)] อุปธิฯ อิเม วุจฺจนฺติ ทส อุปธีฯ ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํฯ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฎํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุเกฺข ปติฎฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขาฯ อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ ปภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาฯ
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ เตนาห ภควา –
‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติฯ
๒๐.
โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มโนฺท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีฯ
โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรตีติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุโตฺต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปโตฺต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุโทฺท วา คหโฎฺฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วาฯ อวิทฺวาติ อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปโญฺญฯ อุปธิํ กโรตีติ ตณฺหูปธิํ กโรติ, ทิฎฺฐูปธิํ กโรติ, กิเลสูปธิํ กโรติ, กมฺมูปธิํ กโรติ, ทุจฺจริตูปธิํ กโรติ, อาหารูปธิํ กโรติ, ปฎิฆูปธิํ กโรติ, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตตีติ – อวิทฺวา อุปธิํ กโรติฯ
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มโนฺทติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ สมุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติฯ มโนฺทติ มโนฺท โมมุโห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปโญฺญติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มโนฺทฯ
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิราติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมาฯ ปชานนฺติ ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺต, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺต , ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺตฯ อุปธิํ น กยิราติ ตณฺหูปธิํ น กเรยฺย, ทิฎฺฐูปธิํ น กเรยฺย, กิเลสูปธิํ น กเรยฺย, ทุจฺจริตูปธิํ น กเรยฺย, อาหารูปธิํ น กเรยฺย, ปฎิฆูปธิํ น กเรยฺย, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี น กเรยฺย, น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิราฯ
ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺสฯ ปภวานุปสฺสีติ ทุกฺขสฺส มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฎฺฐานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสีฯ อนุปสฺสนา วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ อิมาย อนุปสฺสนาย ปญฺญาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ – ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีฯ เตนาห ภควา –
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มโนฺท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติฯ
๒๑.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อเชฺฌสิมฺห ปสาทยิมฺหฯ อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ [อกิตฺติ ตํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อตีตวิภตฺติวเสน มหานิ. ๑๑๐] ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ [ปญฺญาปิตํ (ก.)] ปฎฺฐปิตํ วิวริตํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนฯ
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อเชฺฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉามฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติฯ กถํ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กถํ นุฯ ธีราติ ธีรา ปณฺฑิตา ปญฺญวโนฺต พุทฺธิมโนฺต ญาณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน ฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฎิลาโภฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน วา ผุฎฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อโนฺตโสโก อโนฺตปริโสโก อโนฺตฑาโห อโนฺตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส ทิฎฺฐิพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธเมฺมน วา ผุฎฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป [ลาโป ปลาโป (สฺยา.) ธมฺมสงฺคณิเย] วิปฺปลาโป ลาลโปฺป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ (พหูสุ) ชราสุตฺตนิเทฺทสฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา]ฯ
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติ ธีรา กถํ โอฆญฺจ ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกญฺจ ปริเทวญฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ วีติวตฺตนฺตีติ – กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจฯ
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติฯ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ ฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปโตฺตฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํฯ
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํฯ ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํฯ กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํฯ กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มโคฺค กายโมเนยฺยํฯ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํฯ กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํฯ อิทํ กายโมเนยฺยํฯ
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํฯ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํฯ วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํฯ วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มโคฺค วจีโมเนยฺยํฯ วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํฯ วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํฯ อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํฯ ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มโคฺค มโนโมเนยฺยํฯ จิเตฺต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํฯ อิทํ มโนโมเนยฺยํ ฯ
กายมุนิํ วจีมุนิํ [วาจามุนิํ (พหูสุ) อิติวุ. ๖๗], มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ
กายมุนิํ วจีมุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติฯ
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตาฯ ฉ มุนิโน [มุนโย (สฺยา.) มหานิ. ๑๔] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน [เสกฺขมุนิโน (สฺยา. ก.)], อเสขมุนิโน, ปเจฺจกมุนิโน มุนิมุนิโนติฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฎฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโนฯ อรหโนฺต อเสขมุนิโนฯ ปเจฺจกสมฺพุทฺธา ปเจฺจกมุนิโนฯ ตถาคตา อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโนฯ
น โมเนน มุนี [มุนิ (สฺยา. ก.) ธ. ป. ๒๖๘] โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ
ปาปานิ ปริวเชฺชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ
อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชนีโย [ปูชิโต (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๔], สงฺคชาลมติจฺจ [สงฺค ชาลมติจฺจ, สุ. นิ. ๕๓๒] โส มุนีติฯ
สาธุ วิยากโรหีติ ตํ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิฯ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธโมฺมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ติฯ
๒๒.
กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท , ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌเงฺค, อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ, นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฎฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหนฺติฯ ทิเฎฺฐ ธเมฺมติ ทิเฎฺฐ ธเมฺม ญาเต ธเมฺม ตุลิเต ธเมฺม ตีริเต ธเมฺม วิภูเต ธเมฺม วิภาวิเต ธเมฺม สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิเฎฺฐ ธเมฺม ญาเต ธเมฺม ตุลิเต ธเมฺม ตีริเต ธเมฺม วิภูเต ธเมฺม วิภาวิเต ธเมฺมติ – เอวมฺปิ ทิเฎฺฐ ธเมฺม กถยิสฺสามิฯ อถ วา, ทุเกฺข ทิเฎฺฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิเฎฺฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มเคฺค ทิเฎฺฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิเฎฺฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ – เอวมฺปิ ทิเฎฺฐ ธเมฺม กถยิสฺสามิฯ อถ วา, ทิเฎฺฐ ธเมฺม สนฺทิฎฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวมฺปิ ทิเฎฺฐ ธเมฺม กถยิสฺสามีติ ทิเฎฺฐ ธเมฺมฯ อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฎกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตเกฺกน น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา, สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฎาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สเทฺท คเนฺธ รเส โผฎฺฐเพฺพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปเนฺน ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา [ยา สา โลเก วิสตฺติกา (สฺยา.) กามสุตฺตนิเทฺทสฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา], โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
๒๓.
ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ [พฺยปถํ (สฺยา. ก.)] เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ [เทสนํ อนุสนฺธิ (สฺยา.)]ฯ นนฺทามีติ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตญฺจาหํ อภินนฺทามิฯ
มเหสิ ธมฺมมุตฺตมนฺติฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา, มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี [เอสิ คเวสิ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๐] ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (พหูสุ), อพฺพูหํ (สี. อฎฺฐ.)] เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ทิฎฺฐิสงฺฆาตสฺส วินิเวฐนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ภารสฺส นิเกฺขปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สํสารวฎฺฎสฺส อุปเจฺฉทํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหเนฺต สติปฎฺฐาเน…เป.… มหเนฺต สมฺมปฺปธาเน… มหเนฺต อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหเนฺต โพชฺฌเงฺค… มหนฺตํ อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มเหสเกฺขหิ สเตฺตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุโทฺธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติ มเหสิฯ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ธมฺมมุตฺตํมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิเสฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ – มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิเตฺต… ธเมฺมสุ… ธมฺมานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
๒๔.
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติเฎฺฐฯ
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิญฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฎิวิชานาสิ ปฎิวิชฺฌสีติ – ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควาฯ
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติฯ อุทฺธนฺติ อนาคตํ [อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตํ (สฺยา. ก.)]; อโธติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ มนุสฺสโลโกฯ อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อพฺยากตา ธมฺมาฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ รูปธาตุฯ อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ เวมเชฺฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌฯ
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติเฎฺฐติ เอเตสูติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปญฺญปิเตสุ ปฎฺฐปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุฯ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ นิเวสนนฺติ เทฺว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฎฺฐินิเวสนา จฯ กตมา ตณฺหา นิเวสนา? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน …เป.… อยํ ตณฺหานิเวสนาฯ กตมา ทิฎฺฐินิเวสนา? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ …เป.… อยํ ทิฎฺฐินิเวสนาฯ
ปนุชฺช วิญฺญาณนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํฯ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺญาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺญาณํฯ
ภเว น ติเฎฺฐติฯ ภวาติ เทฺว ภวา – กมฺมภโว จ ปฎิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโวฯ กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโวฯ กตโม ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฎิสนฺธิกา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ ภเว น ติเฎฺฐติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฎิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหโนฺต วิโนเทโนฺต พฺยนฺตีกโรโนฺต อนภาวํ คเมโนฺต กมฺมภเว น ติเฎฺฐยฺย ปฎิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติเฎฺฐยฺย น สนฺติเฎฺฐยฺยาติ – ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติเฎฺฐฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติเฎฺฐ’’ติฯ
๒๕.
เอวํวิหารี สโต อปฺปมโตฺต,
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํฯ
เอวํวิหารี สโต อปฺปมโตฺตติฯ เอวํวิหารีติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฎิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหโนฺต วิโนเทโนฺต พฺยนฺตีกโรโนฺต อนภาวํ คเมโนฺตติ – เอวํวิหารีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ อปฺปมโตฺตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฎฺฐิตการี อโนลีนวุตฺตี [อโนลีนวุตฺติโก (ก.) มหานิ. ๑๔] อนิกฺขิตฺตจฺฉโนฺท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมโตฺต กุสเลสุ ธเมฺมสุ – ‘‘กถาหํ [กทาหํ (สฺยา.)] อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานี [อปฺปฎิวานิ (ก.) มหานิ. ๑๔] จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมโตฺต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมโตฺต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ , อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉโนฺท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฎิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฎฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมโตฺต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – เอวํวิหารี สโต อปฺปมโตฺตฯ
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานีติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก [กลฺยาณปุถุชฺชโน (สฺยา.), เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] วา ภิกฺขุ เสโกฺข วา ภิกฺขุฯ จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฎฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิมมตฺตํ… ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฎฺฐิมมตฺตํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา มมเตฺต ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิฯ
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… ชรนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส…เป.… ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฎฺฐสฺส…เป.… อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกฯ วิทฺวาติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ…เป.… โทมนสฺสุปายาสทุกฺขํฯ ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกปริทฺทวญฺจ ทุกฺขญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํฯ เตนาห ภควา –
‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมโตฺต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺข’’นฺติฯ
๒๖.
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติฯ เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิฯ มเหสิโนติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนฯ
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติฯ สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปญฺญปิตํ สุปฎฺฐปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ – สุกิตฺติตํฯ โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฎินิสฺสคฺคํ อุปธิปฎิปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํฯ
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิโรธวจนํ อปฺปณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ ปหาสิ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวํ คเมสีติ – อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํฯ
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธโมฺมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ติฯ
๒๗.
เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ
เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติฯ เต จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํฯ
เย ตฺวํ มุนี อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยาติฯ เยติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวเสฺส จ สุเทฺท จ คหเฎฺฐ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุเสฺส จฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยาติ อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – เย ตฺวํ มุนี อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคาติฯ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิเตฺตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ [ครุกโรมิ (สฺยา.)] มาเนมิ ปูเชมิฯ สเมจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิฯ นาคาติ นาโค จ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, น อาคจฺฉตีติ – นาโคฯ กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]
สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.), สุ. นิ. ๕๒๗] วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุโตฺต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติฯ
เอวํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโคฯ
กถํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโคฯ ภควา น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วเคฺคหิ ธเมฺมหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโคฯ
กถํ ภควา น อาคจฺฉตีติ – นาโคฯ โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมเคฺคน…เป.… อนาคามิมเคฺคน… อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคฯ
อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยาติ อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฎฺฐิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อเปฺปว มํ ภควา อฎฺฐิตํ โอวเทยฺยา’’ติฯ
๒๘.
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติโณฺณ จ ปารํ อขิโล อกโงฺขฯ
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญาติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณฯ สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติฯ พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตโตฺต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๔] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ
เวทคูติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ…เป.… สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ อภิชญฺญาติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฎิวิชาเนยฺย ปฎิวิเชฺฌยฺยาติ – ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญาฯ
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, ยเสฺสเต กิญฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิญฺจโนฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ ภวาติ เทฺว ภวา – กมฺมภโว จ ปฎิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว …เป.… อยํ ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิญฺจนํ ปุคฺคลํ กามภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฎํ วิปฺปมุตฺตํ วิสญฺญุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํฯ
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารีติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ…เป.… อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํฯ อตารีติ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริฯ
ติโณฺณ จ ปารํ อขิโล อกโงฺขติฯ ติโณฺณติ กาโมฆํ ติโณฺณ, ภโวฆํ ติโณฺณ, ทิโฎฺฐฆํ ติโณฺณ, อวิโชฺชฆํ ติโณฺณ, สํสารปถํ ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺถิโณฺณ [นิตฺติโณฺณ (สฺยา.)] อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตฯ โส วุตฺถวาโส [วุฎฺฐวาโส (สฺยา.) มหานิ. ๖] จิณฺณจรโณ คตโทฺธ คตทิโส คตโกฎิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฎฺฐิปฺปโตฺต ภาวิตมโคฺค, ปหีนกิเลโส ปฎิวิทฺธากุโปฺป สจฺฉิกตนิโรโธ ฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มโคฺค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิเญฺญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริเญฺญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํฯ โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริโกฺข อพฺพุเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุโตฺต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการโกฺข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปเจฺจกสโจฺจ [ปณุนฺนปเจฺจกสโจฺจ (ก.)] สมวยสเฎฺฐสโน อนาวิลสงฺกโปฺป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิโตฺต สุวิมุตฺตปโญฺญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปโตฺตฯ โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ฐิโตฯ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโตฯ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ฐิโตฯ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโตฯ อเสเกฺขน สีลกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ อเสเกฺขน สมาธิกฺขเนฺธน…เป.… ปญฺญากฺขเนฺธน… วิมุตฺติกฺขเนฺธน… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ สจฺจํ สมฺปฎิปาทยิตฺวา [ปฎิปาทยิตฺวา (สฺยา.)] ฐิโตฯ เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโตฯ อปริคมนตาย ฐิโตฯ กถํ [กฎํ (สฺยา.) กามสุตฺตนิเทฺทสฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] สมาทาย ฐิโต? วิมุตฺติปฎิเสวนตาย ฐิโต ฯ เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ กรุณาย …เป.… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ อตมฺมยตาย [อกมฺมญฺญตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ วิมุตฺตตฺตา ฐิโตฯ สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโตฯ ขนฺธปริยเนฺต ฐิโตฯ ธาตุปริยเนฺต ฐิโตฯ อายตนปริยเนฺต ฐิโตฯ คติปริยเนฺต ฐิโตฯ อุปปตฺติปริยเนฺต ฐิโตฯ ปฎิสนฺธิปริยเนฺต ฐิโตฯ ภวปริยเนฺต ฐิโตฯ สํสารปริยเนฺต ฐิโตฯ วฎฺฎปริยเนฺต ฐิโตฯ อนฺติมภเว ฐิโตฯ อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโตฯ อนฺติมเทหธโร อรหาฯ
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ
ติโณฺณ จ ปารนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ โส ปารคโต ปารปฺปโตฺต อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต เลณคโต เลณปฺปโตฺต สรณคโต สรณปฺปโตฺต อภยคโต อภยปฺปโตฺต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต อมตคโต อมตปฺปโตฺต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ติโณฺณ จ ปารํฯ
อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห ขิโล…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลาฯ ยเสฺสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโลฯ อกโงฺขติ ทุเกฺข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย กงฺขา, ปุพฺพเนฺต กงฺขา, อปรเนฺต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ กงฺขา, ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ ยเสฺสเต กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกโงฺขติ – ติโณฺณ จ ปารํ อขิโล อกโงฺขฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติโณฺณ จ ปารํ อขิโล อกโงฺข’’ติฯ
๒๙.
วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ
วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธาติฯ วิทฺวาติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ โยติ โย ยาทิโส…เป.… มนุโสฺส วาฯ เวทคูติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิ [ญาณํ…เป.… สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๘๑]ฯ เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต เลณคโต เลณปฺปโตฺต สรณคโต สรณปฺปโตฺต อภยคโต อภยปฺปโตฺต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต อมตคโต อมตปฺปโตฺต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคูฯ สกฺกายทิฎฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา…เป.… สีลพฺพตปรามาโส… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน วิทิโต โหติฯ วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสฯ
นโรติ สโตฺต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [อินฺทคู (สฺยา.)] มนุโชฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธฯ
ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชาติฯ ภวาภเวติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสโงฺค, โทสสโงฺค, โมหสโงฺค, มานสโงฺค, ทิฎฺฐิสโงฺค, กิเลสสโงฺค, ทุจฺจริตสโงฺคฯ วิสชฺชาติ สเงฺค โวสเชฺชตฺวา วา วิสชฺชฯ อถ วา, สเงฺค พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โผฎยิตฺวา [โมจยิตฺวา (สฺยา.)] วา วิสชฺชฯ ยถา ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฎํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ – เอวเมว เต สเงฺค โวสเชฺชตฺวา วา วิสชฺชฯ อถ วา, สเงฺค พเนฺธ วิพเนฺธ อาพเนฺธ ลเคฺค ลคฺคิเต ปลิพุเทฺธ พนฺธเน โผฎยิตฺวา วา วิสชฺชาติ – ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชฯ
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหา… ยเสฺสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตโณฺห วิคตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฎินิสฺสฎฺฐตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – โส วีตตโณฺหฯ อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆาฯ ยเสฺสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆฯ นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยเสฺสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโสฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อายตนานํ ปฎิลาโภฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป.… อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ อยํ วุจฺจติ ชราฯ โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตโณฺห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส จตุโตฺถฯ
๓๐.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติโสฺส ปุจฺฉา – อทิฎฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฎฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติเจฺฉทนา ปุจฺฉา…เป.… อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา…เป.… นิพฺพานปุจฺฉาฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
อิจฺจายสฺมา โธตโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติฯ โธตโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โธตโกฯ
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํฯ
ตว สุตฺวาน นิโคฺฆสนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – ตว สุตฺวาน นิโคฺฆสํฯ
สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย , อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺยฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปสฺสโนฺต สิเกฺขยฺย, ปจฺจเวกฺขโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ ปทหโนฺต สิเกฺขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจโนฺต สิเกฺขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหโนฺต สิเกฺขยฺย, สติํ อุปฎฺฐเปโนฺต สิเกฺขยฺย, จิตฺตํ สมาทหโนฺต สิเกฺขยฺย, ปญฺญาย ปชานโนฺต สิเกฺขยฺย, อภิเญฺญยฺยํ อภิชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปริเญฺญยฺยํ ปริชานโนฺต สิเกฺขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหโนฺต สิเกฺขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวโนฺต สิเกฺขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
๓๑.
เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ
เตนหาตปฺปํ กโรหีติ อาตปฺปํ กโรหิ, อุสฺสาหํ กโรหิ, อุโสฺสฬฺหิํ กโรหิ, ถามํ กโรหิ, ธิติํ กโรหิ, วีริยํ กโรหิ, ฉนฺทํ ชเนหิ สญฺชเนหิ อุปฎฺฐเปหิ สมุฎฺฐเปหิ นิพฺพเตฺตหิ อภินิพฺพเตฺตหีติ – เตนหาตปฺปํ กโรหิฯ
โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
อิเธว นิปโก สโตติฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฎฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธเมฺม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกฯ นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – อิเธว นิปโก สโตฯ
อิโต สุตฺวาน นิโคฺฆสนฺติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อิโต สุตฺวาน นิโคฺฆสํฯ
สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิเกฺขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิเกฺขยฺยฯ อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชโนฺต สิเกฺขยฺย, ชานโนฺต สิเกฺขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโนฺต สิเกฺขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโนฯ เตนาห ภควา –
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิโคฺฆสํ, สิเกฺข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
๓๒.
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิฯ
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติฯ เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จฯ อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวาฯ กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตทุตฺตริ [ตตฺรุปริ (สฺยา.)]ฯ อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวาฯ กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหโนฺต ขีณาสวา เย จ ปเจฺจกพุทฺธาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวาฯ ภควา สมฺมุติเทวานญฺจ อุปปตฺติเทวานญฺจ วิสุทฺธิเทวานญฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชาฯ ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกฯ
อากิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานนฺติฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, เต กิญฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, ตสฺมา พุโทฺธ อกิญฺจโนฯ พฺราหฺมโณติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฎฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ, พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตโตฺต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติฯ
อิริยมานนฺติ จรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วเตฺตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํฯ
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขูติฯ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิเตฺตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ
‘‘น ตสฺส อทฺทิฎฺฐมิธตฺถิ [อทิฎฺฐมิธตฺถิ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๖] กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุฯ
ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติฯ สกฺกาติ สโกฺก ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สโกฺกฯ อถ วา, อโฑฺฒ [อโทฺธ (สฺยา. ก.)] มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฎฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ อถ วา, สโกฺก ปหุ วิสวี อลมโตฺต สูโร วีโร วิกฺกโนฺต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สโกฺก ฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุเกฺข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย กงฺขา, ปุพฺพเนฺต กงฺขา, อปรเนฺต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ กงฺขาฯ ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ มุญฺจ มํ ปมุญฺจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร มํ วุฎฺฐาเปหิ มํ กถํกถาสลฺลโตติ – ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี’’ติฯ
๓๓.
นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิฯ
นาหํ สหิสฺสามิ [สมีหามิ (ก.)] ปโมจนายาติ นาหํ ตํ สโกฺกมิ มุญฺจิตุํ ปมุญฺจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ สมุทฺธริตุํ อุฎฺฐาเปตุํ สมุฎฺฐาเปตุํ กถํกถาสลฺลโตติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ อถ วา, น อีหามิ น สมีหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุโสฺสฬฺหิํ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิติํ กโรมิ น วีริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สญฺชเนมิ น นิพฺพเตฺตมิ น อภินิพฺพเตฺตมิ อสฺสเทฺธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวีริเย อปฺปฎิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ อถ วา, นตฺถโญฺญ โกจิ โมเจตาฯ เต ยทิ โมเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ ปฎิปชฺชมานา โมเจยฺยุนฺติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปโนฺน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทโนฺต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนา หิ [อตฺตนาว (พหูสุ) ธ. ป. ๑๖๕] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาโญฺญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ
เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฎฺฐเตว นิพฺพานํ ติฎฺฐติ นิพฺพานคามิมโคฺค ติฎฺฐามหํ สมาทเปตา, อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อเปฺปกเจฺจ อจฺจนฺตนิฎฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกเจฺจ นาราเธนฺตีติฯ เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโตฯ มคฺคํ พุโทฺธ อาจิกฺขติฯ อตฺตนา ปฎิปชฺชมานา มุเจฺจยฺยุนฺติ [มุเญฺจยฺยุนฺติ (สฺยา.)]ฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย’’ฯ
กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเกติ กถํกถิํ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ สเทฺวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํฯ กญฺจีติ กญฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฎฺฐํ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเกฯ
ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อาชานมาโนติ ธมฺมํ เสฎฺฐํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เสฎฺฐนฺติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิเสฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ อาชานมาโน วิชานมาโน ปฎิวิชานมาโน ปฎิวิชฺฌมาโนติ – ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อาชานมาโนฯ
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ เอวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวเตฺตยฺยาสีติ – เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิฯ เตนาห ภควา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฎฺฐํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติฯ
๓๔.
อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว [อากาโส จ (สฺยา.)] อพฺยาปชฺชมาโน [อพฺยาปชฺฌมาโน (สฺยา.)], อิเธว สโนฺต อสิโต จเรยฺยํฯ
อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโนติ อนุสาส พฺรเหฺม อนุคฺคณฺห พฺรเหฺม อนุกมฺป พฺรเหฺมติ – อนุสาส พฺรเหฺมฯ กรุณายมาโนติ กรุณายมาโน อนุทยมาโน [อนุทฺทยมาโน (พหูสุ)] อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ – อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโนฯ
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ ยมหํ วิชญฺญนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฎิวิชาเนยฺยํ ปฎิวิเชฺฌยฺยํ อธิคเจฺฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํฯ
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนติ ยถา อากาโส น ปชฺชติ น คณฺหติ [นตฺถิ… สฺยา. … โปตฺถเก] น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวํ อปชฺชมาโน อคณฺหมาโน อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺทิยา [หลิเทฺทน (สฺยา.)] วา นีลิยา [นีเลน (สฺยา.)] วา มเญฺชฎฺฐาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ [อกิลิยมาโน (สฺยา.)] – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ ยถา อากาโส น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติลียติ [ปติฎฺฐิยติ (ก.)] น ปฎิหญฺญติ, เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺชมาโน อปฺปติลียมาโน อปฺปฎิหญฺญมาโน อปฺปฎิหตมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ
อิเธว สโนฺต อสิโต จเรยฺยนฺติฯ อิเธว สโนฺตติ อิเธว สโนฺต อิเธว สมาโน อิเธว นิสิโนฺน สมาโน อิมสฺมิํเยว อาสเน นิสิโนฺน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสิโนฺน สมาโนติ, เอวมฺปิ – อิเธว สโนฺตฯ อถ วา, อิเธว สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปฺปสฺสโทฺธติ, เอวมฺปิ – อิเธว สโนฺตฯ อสิโตติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโย… ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฎฺฐินิสฺสยํ ปฎินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สเทฺท… คเนฺธ … รเส… โผฎฺฐเพฺพ… ธเมฺม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ [ทิฎฺฐํ, สุตํ, มุตํ, วิญฺญาตํ, สเพฺพฯ มหานิ. ๔๖ ปสฺสิตพฺพํ] ธเมฺม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ [นิสฺสโฎฺฐ (สฺยา.)] วิปฺปมุโตฺต วิสํยุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสาฯ จเรยฺยนฺติ จเรยฺยํ วิหเรยฺยํ อิริเยยฺยํ วเตฺตยฺยํ ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ – อิเธว สโนฺต อสิโต จเรยฺยํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สโนฺต อสิโต จเรยฺย’’นฺติฯ
๓๕.
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺติ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส สนฺติํ, อุปนาหสฺส…เป.… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ กิตฺตยิสฺสามิ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฎฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํฯ
โธตกาติ ภควาติฯ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหนฺติฯ ทิเฎฺฐ ธเมฺมติ ทิเฎฺฐ ธเมฺม ญาเต ธเมฺม ตุลิเต ธเมฺม ตีริเต ธเมฺม วิภูเต ธเมฺม วิภาวิเต ธเมฺม สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิเฎฺฐ ธเมฺม ญาเต ธเมฺม ตุลิเต ธเมฺม ตีริเต ธเมฺม วิภาวิเต ธเมฺม วิภูเต ธเมฺมติ, เอวมฺปิ – ทิเฎฺฐ ธเมฺม…เป.…ฯ อถ วา, ทุเกฺข ทิเฎฺฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิเฎฺฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มเคฺค ทิเฎฺฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิเฎฺฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ, เอวมฺปิ – ทิเฎฺฐ ธเมฺม…เป.…ฯ อถ วา, สนฺทิฎฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ [โอปนยิกํ (สฺยา. ก.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวมฺปิ – ทิเฎฺฐ ธเมฺมฯ อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฎกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตเกฺกน น ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวเตฺตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
๓๖.
ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตญฺจาหํ อภินนฺทามิฯ
มเหสิสนฺติมุตฺตมนฺติฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสิฯ สนฺติมุตฺตมนฺติ สนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิเสฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ – มเหสิ สนฺติมุตฺตมํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา…เป.… ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรโนฺต…เป.… ยาเปโนฺตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติฯ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ…เป.… วีติวเตฺตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
๓๗.
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํฯ
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ อาชานาสิ ปฎิวิชานาสิ ปฎิวิชฺฌสีติ – ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิฯ โธตกาติ ภควาติฯ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติฯ อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ อปายโลโก; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ มนุสฺสโลโกฯ อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อพฺยากตา ธมฺมาฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ รูปธาตุฯ อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ เวมเชฺฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌฯ
เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเกติ สโงฺค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเกฯ
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฎิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพเตฺตสิ มาภินิพฺพเตฺตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
โธตกมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ปญฺจโมฯ
๓๘.
เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ [อารมณํ (ก.)] พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํฯ
เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺติฯ เอโกติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ, ธโมฺม วา เม ทุติโย นตฺถิ, ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวเตฺตยฺยนฺติฯ สกฺกาติ สโกฺกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สโกฺกฯ อถ วา, อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฎฺฐานธนํ…เป.… นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนเกหิ ธนรตเนหิ อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ อถ วา, สโกฺก ปหุ วิสวี อลมโตฺต สูโร วีโร วิกฺกโนฺต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สโกฺกติ – เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํฯ
อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโวฯ
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุนฺติฯ อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต โน วิสหามิ น อุสฺสหามิ น สโกฺกมิ น ปฎิพโล มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตริตุํ อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ – อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํฯ
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขูติ อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา เตน สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ
น ตสฺส อทิฎฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติฯ
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุฯ
ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวเตฺตยฺยนฺติ – ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺย’’นฺติฯ
๓๙.
อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.) ปสฺส อภิธานคเนฺถ อพฺยยวเคฺค] ฯ
อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมาติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ – ‘‘อยํ เม นิสฺสโย’’ติฯ ตสฺส ภควา นิสฺสยญฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริญฺจ นิยฺยานปถํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฎฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธเมฺม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน, ทุกฺขโต…เป.… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… ภวโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต … สมุทยธมฺมโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนฯ
สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฎิสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สติมาติ – อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมาฯ
อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺติ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ กิํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ? วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฎฺฐหิตฺวา ตเญฺญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสติฯ ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ – นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํฯ
กาเม ปหาย วิรโต กถาหีติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ กาเม ปหายาติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กาเม ปหายฯ วิรโต กถาหีติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุเกฺข กงฺขา…เป.… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข กถํกถาย อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ…เป.… อถ วา, ทฺวตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ – กาเม ปหาย วิรโต กถาหิฯ
ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ นตฺตํ วุจฺจติ รตฺติฯ อโหติ ทิวโสฯ รตฺติญฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฎิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฎฺฎกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ – ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสฯ เตนาห ภควา –
‘‘อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสา’’ติฯ
๔๐.
สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺต, ติเฎฺฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ
สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สเพฺพสูติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สเพฺพสูติฯ กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคฯ
อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโวฯ
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺติฯ เหฎฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตติ – อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํฯ
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺตติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโยฯ ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมโกฺข [วิโมกฺขา (ก.) เอวมเญฺญสุ ปเทสุ พหุวจเนน] อโคฺค จ เสโฎฺฐ จ วิเสโฎฺฐ จ ปาโมโกฺข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อเคฺค เสเฎฺฐ วิเสเฎฺฐ ปาโมเกฺข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมเกฺขน อธิมุโตฺต ตตฺราธิมุโตฺต ตทธิมุโตฺต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺยติ – สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺตฯ
ติเฎฺฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติฯ ติเฎฺฐ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา , ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ติเฎฺฐ นุฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน [อเวธมาโน (สฺยา.)] อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน…เป.…ฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติเฎฺฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺต, ติเฎฺฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติฯ
๔๑.
สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺต, ติเฎฺฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีฯ
สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สเพฺพสูติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สเพฺพสูติฯ กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค…เป.… ปฎินิสฺสฎฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโคฯ
อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺติฯ เหฎฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อโชฺฌสิโต อธิมุโตฺตติ – อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํฯ
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺตติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโยฯ ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมโกฺข อโคฺค จ เสโฎฺฐ จ วิเสโฎฺฐ จ ปาโมโกฺข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อเคฺค เสเฎฺฐ วิเสเฎฺฐ ปาโมเกฺข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมเกฺขน อธิมุโตฺต ตตฺราธิมุโตฺต ตทธิมุโตฺต…เป.… ตทธิปเตโยฺยติ – สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺตฯ
ติเฎฺฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติฯ ติเฎฺฐยฺยาติ ติเฎฺฐยฺย สฎฺฐิกปฺปสหสฺสานิฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโนฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติเฎฺฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีฯ เตนาห ภควา –
‘‘สเพฺพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมเกฺข ปรเมธิมุโตฺต, ติเฎฺฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติฯ
๔๒.
ติเฎฺฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ [วสฺสานํ (สฺยา. ก.)] สมนฺตจกฺขุ;
ตเตฺถว โส สีติสิยา วิมุโตฺต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสฯ
ติเฎฺฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีติ สเจ โส ติเฎฺฐยฺย สฎฺฐิกปฺปสหสฺสานิฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโนฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติเฎฺฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ
ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขูติฯ ปูคมฺปิ วสฺสานีติ ปูคมฺปิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ [พหุนฺนํ วสฺสานํ (สฺยา.)] พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปานิ พหูนิ กปฺปสตานิ พหูนิ กปฺปสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปสตสหสฺสานิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ…เป.… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุฯ
ตเตฺถว โส สีติสิยา วิมุโตฺต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสาติ ตเตฺถว โส สีติภาวมนุปฺปโตฺต นิโจฺจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธโมฺม สสฺสติสมํ ตเถว ติเฎฺฐยฺยฯ อถ วา, ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย อุจฺฉิเชฺชยฺย นเสฺสยฺย วินเสฺสยฺย น ภเวยฺยาติ ปุนพฺภวปฎิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพเตฺตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สสฺสตญฺจ อุเจฺฉทญฺจ ปุจฺฉติฯ อุทาหุ ตเตฺถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเยยฺย ฯ อถ วา, ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย ปุน ปฎิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพเตฺตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ, อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺส ปรินิพฺพานญฺจ ปฎิสนฺธิญฺจ ปุจฺฉติฯ ตถาวิธสฺสาติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺฐิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฎิภาคสฺส อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺสาติ – ตเตฺถว โส สีติสิยา วิมุโตฺต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ติเฎฺฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;
ตเตฺถว โส สีติสิยา วิมุโตฺต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสา’’ติฯ
๔๓.
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุโตฺต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขาฯ วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา [กาฬวาตา (ก.)] เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตาฯ วาตเวเคน ขิตฺตาติ วาตเวเคน ขิตฺตา [ขิตฺตํ (สฺยา.) เอวมเญฺญสุ ปเทสุ นิคฺคหีตนฺตวเสน] อุกฺขิตฺตา นุนฺนา ปณุนฺนา ขมฺภิตา วิกฺขมฺภิตาติ – อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาฯ อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติฯ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ ปเลติ, อตฺถํ คเมติ, อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฎิปฺปสฺสมฺภติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ สงฺขํ [อมุกํ นาม ทิสํ คโตติ สงฺขํ (สฺยา.)] น อุเปติ, อุเทฺทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ, ‘‘ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ คตา, ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา, อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา, ทกฺขิณํ วา ทิสํ คตา อุทฺธํ วา คตา, อโธ วา คตา, ติริยํ วา คตา, วิทิสํ วา คตา’’ติ, โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน สงฺขํ คเจฺฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ
เอวํ มุนี นามกายา วิมุโตฺตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฎิปาทนํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ นามกายา วิมุโตฺตติ โส มุนิ ปกติยา ปุเพฺพว รูปกายา วิมุโตฺตฯ ตทงฺคํ สมติกฺกมา [ตทงฺคํ สมติกฺกมฺม (ก.)] วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโนฯ ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฎิลทฺธา โหนฺติฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฎิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริญฺญาตา โหนฺติฯ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริญฺญาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุโตฺต วิมุโตฺต สุวิมุโตฺต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมเกฺขนาติ – เอวํ มุนี นามกายา วิมุโตฺตฯ
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติฯ อตฺถํ ปเลตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต สงฺขํ น อุเปติ, อุเทฺทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ – ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวโสฺสติ วา สุโทฺทติ วา คหโฎฺฐติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุโสฺสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คเจฺฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุโตฺต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ
๔๔.
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถีติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ โส นิรุโทฺธ อุจฺฉิโนฺน วินโฎฺฐติ – อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิฯ
อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคติ อุทาหุ นิโจฺจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธโมฺม สสฺสติสมํ ตเถว ติเฎฺฐยฺยาติ – อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคฯ
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติฯ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิฯ
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธโมฺมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ติฯ
๔๕.
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สเพฺพฯ
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถีติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปมาณํ นตฺถิ, เวทนาปมาณํ นตฺถิ, สญฺญาปมาณํ นตฺถิ, สงฺขารปมาณํ นตฺถิ, วิญฺญาณปมาณํ นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถีติ เยน ตํ ราเคน [เยน ราเคน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๔] วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฎฺฐิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธเจฺจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ – รโตฺตติ วา ทุโฎฺฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพโทฺธติ วา ปรามโฎฺฐติ วา วิเกฺขปคโตติ วา อนิฎฺฐงฺคโตติ [อนิฎฺฐาคโตติ (ก.)] วา ถามคโตติ วา, เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิฯ
สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สมูหเตสูติ สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สเพฺพสุ ขเนฺธสุ สเพฺพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฎิสนฺธีสุ สเพฺพสุ ภเวสุ สเพฺพสุ สํสาเรสุ สเพฺพสุ วเฎฺฎสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาฎิเตสุ สมุปฺปาฎิเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉิเนฺนสุ วูปสเนฺตสุ ปฎิปฺปสฺสเทฺธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ ญาณคฺคินา ทเฑฺฒสูติ – สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สมูหเตสุฯ
สมูหตา วาทปถาปิ สเพฺพติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปญฺญตฺติ จ ปญฺญตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาฎิตา สมุปฺปาฎิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สมูหตา วาทปถาปิ สเพฺพฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สเพฺพสุ ธเมฺมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สเพฺพ’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ…เป.… ปญฺชลิโก นมสฺสมาโน นิสิโนฺน โหติ – สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
อุปสีวมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ฉโฎฺฐฯ
๔๖.
สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ [ชีวิเกนูปปนฺนํ (สฺยา.)] ฯ
สนฺติ โลเก มุนโยติฯ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ มุนโยติ มุนินามกา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฎิลา ตาปสา ฯ (เทวา โลเก มุนโยติ สญฺชานนฺติ, น จ เต มุนโย) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติฯ สนฺติ โลเก มุนโยฯ อิจฺจายสฺมา นโนฺทติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ นโนฺทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นโนฺทฯ
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสูติฯ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ วทนฺตีติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ตยิทํ กถํสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุฯ
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺตีติ ฯ อฎฺฐ สมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติฯ
อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนนฺติ อุทาหุ อเนกวิวิธอติปรมทุกฺกรการิกลูขชีวิตานุโยเคน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺน’’นฺติฯ
๔๗.
น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน,
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา [วิเสนิํกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิฯ
น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ น ทิฎฺฐิยาติ น ทิฎฺฐสุทฺธิยาฯ น สุติยาติ น สุตสุทฺธิยาฯ น ญาเณนาติ นปิ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน นปิ ปญฺจาภิญฺญาญาเณน นปิ มิจฺฉาญาเณนาติ – น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฎิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฎฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา ทิฎฺฐสุทฺธิยา วา สุตสุทฺธิยา วา อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ทิเฎฺฐน วา สุเตน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติฯ
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา, กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ…เป.… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถโมฺภ… สารโมฺภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนาฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ
‘‘ปญฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฎฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มโกฺข ถโมฺภ เต อฎฺฐโม;
ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลโทฺธ จ โย ยโสฯ
‘‘โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานาติ;
เอสา นมุจิ เต เสนา [เอสา เต นมุจิ เสนา (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๔๔๑], กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ
ยโต จตูหิ อริยมเคฺคหิ สพฺพา จ มารเสนา สเพฺพ จ ปฎิเสนิกรา [วิเสนิํกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา [วิปฺปลุคฺคตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๘] ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจนฺติ วิเสนิกตฺวาฯ อนีฆาติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆาฯ เยสํ เอเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ อนีฆาฯ นิราสาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อวิชฺชา โลโภ อกุสลมูลํฯ เยสํ เอสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เต วุจฺจนฺติ นิราสา อรหโนฺต ขีณาสวาฯ วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เย เต วิเสนิกตฺวาว อนีฆา จ นิราสา จ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, เต โลเก มุนโยติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘น ทิฎฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี’’ติฯ
๔๘.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา, อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสฯ อิจฺจายสฺมา นโนฺทติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ นโนฺทติฯ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นโนฺทฯ
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิเฎฺฐนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ; สุเตนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; ทิฎฺฐสฺสุเตนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน [อเนกวิธวตฺต กุตูหลมงฺคเลน (สฺยา.)] สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
กจฺจิสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตาติฯ กจฺจิสฺสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสฺสุฯ เตติ ทิฎฺฐิคติกาฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควาฯ ตตฺถ ยตา จรนฺตาติฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ ยตาติ ยตฺตา ปฎิยตฺตา [ยตา ปฎิยตา (สฺยา.)] คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตาฯ จรนฺตาติ จรนฺตา วิหรนฺตา อิริยนฺตา วเตฺตนฺตา ปาเลนฺตา ยเปนฺตา ยาเปนฺตาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตาฯ
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ชาติชรามรณํ อตริํสุ อุตฺตริํสุ ปตริํสุ สมติกฺกมิํสุ วีติวตฺติํสุฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – มาริสาติ – อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
‘‘กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๔๙.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสฯ นนฺทาติ ภควาติฯ นนฺทาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – นนฺทาติ ภควาฯ
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิเฎฺฐนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธิํ…เป.… ทิฎฺฐสฺสุเตนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ; วเตนปิ สุทฺธิํ…เป.… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺตีติฯ กิญฺจาปีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – กิญฺจาปีติฯ เตติ ทิฎฺฐิคติกาฯ ตตฺถาติ สกาย ทิฎฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยาฯ ยตาติ ยตฺตา ปฎิยตฺตา คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตาฯ จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติฯ
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ชาติชรามรณํ น ตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฎา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา, อโนฺตชาติชรามรเณ ปริวเตฺตนฺติ, อโนฺตสํสารปเถ ปริวเตฺตนฺติ, ชาติยา อนุคตา, ชราย อนุสฎา, พฺยาธินา อภิภูตา, มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
๕๐.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติเณฺณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติฯ เย เกจีติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสฯ อิจฺจายสฺมา นโนฺทติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อิจฺจายสฺมา นโนฺทฯ
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิเฎฺฐนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ…เป.… ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธิํ…เป.… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํฯ
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติเณฺณติฯ เต เจติ ทิฎฺฐิคติเกฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ พฺรูสิ อโนฆติเณฺณติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิโฎฺฐฆํ อวิโชฺชฆํ อติเณฺณ อนติกฺกเนฺต อสมติกฺกเนฺต อวีติวเตฺต อโนฺตชาติชรามรเณ ปริวเตฺตเนฺต อโนฺตสํสารปเถ ปริวเตฺตเนฺต ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฎ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเตฯ พฺรูสีติ พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ ปกาเสสีติ – เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติเณฺณฯ
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อเชฺฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นโนฺท]
ทิฎฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํฯ
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติเณฺณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๕๑.
นาหํ สเพฺพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส [อนาสวา เย (สฺยา. ก.)] ;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิฯ
นาหํ สเพฺพ สมณพฺราหฺมณาเส, นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมีติ นาหํ, นนฺท, สเพฺพ สมณพฺราหฺมณา ชาติชราย อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฎิจฺฉนฺนา ปฎิกุชฺชิตาติ วทามิฯ อตฺถิ เต สมณพฺราหฺมณา เยสํ ชาติ จ ชรามรณญฺจ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาหํ สเพฺพ สมณพฺราหฺมณาเส นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิฯ
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฎฺฐสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาฯ เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย ปหาย…เป.… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา ทิฎฺฐสุตมุตสุทฺธิโย ปหาย เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฎฺฐํว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํฯ
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา เส, เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหํ ปริญฺญายาติ ตณฺหํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา? ตณฺหํ ชานาติ [ปชานาติ (สฺยา.) ปริชานาติ (ก.) มหานิ. ๑๓] ‘‘อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฎฺฐพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหา’’ติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป.… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ตณฺหาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถฯ เอวํ สา ตณฺหา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ฯ อยํ ปหานปริญฺญาฯ ตณฺหํ ปริญฺญายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหโนฺต ขีณาสวา – ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาฯ
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา, เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิโฎฺฐฆํ ติณฺณา อวิโชฺชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘นาหํ สเพฺพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติฯ
๕๒.
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิฯ
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติฯ เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิฯ มเหสิโนติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนฯ
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติฯ สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ [สฺวาจิกฺขิตํ (ก.)] สุเทสิตํ สุปญฺญปิตํ สุปฎฺฐปิตํ สุวิวฎํ สุวิภตฺตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตํฯ โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธินิสฺสคฺคํ อุปธิปฎิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํฯ
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฎฺฐสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาฯ เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย…เป.… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา ทิฎฺฐสุตมุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย… เย สพฺพา วตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํฯ
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหํ ปริญฺญายาติ ตณฺหํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย [ติรณปริญฺญาย (สฺยา.)], ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา ? ตณฺหํ ชานาติ – อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฎฺฐพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ [ติเรติ (สฺยา.)] อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ
ตณฺหํ ปริญฺญายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหโนฺต ขีณาสวาฯ ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติฯ พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา, อหมฺปิ เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิโฎฺฐฆํ ติณฺณา อวิโชฺชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ วทามิติ – ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฎฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํฯ
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติฯ
นนฺทมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส สตฺตโมฯ
๕๓.
เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิํฯ
เย เม ปุเพฺพ วิยากํสูติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จเญฺญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฎฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุฯ อิจฺจายสฺมา เหมโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ เหมโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา เหมโกฯ
หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา ปรํ โคตมสาสนา ปุเร โคตมสาสนา ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนาฯ
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติฯ
สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรํปราย ปิฎกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตเกฺกน ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ กถยิํสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํฯ
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ
นาหํ ตตฺถ อภิรมินฺติ นาหํ ตตฺถ อภิรมิํ น วินฺทิํ นาธิคจฺฉิํ น ปฎิลภินฺติ – นาหํ ตตฺถ อภิรมิํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิ’’นฺติฯ
๕๔.
ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหีติฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ ธมฺมมกฺขาหีติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌเงฺค อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิฯ
ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนีติฯ ตณฺหาติ – รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหานิคฺฆาตนํ ตณฺหาปหานํ ตณฺหาวูปสมํ ตณฺหาปฎินิสฺสคฺคํ ตณฺหาปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรโนฺต วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวเตฺตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
๕๕.
อิธ ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํฯ
อิธ ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสูติฯ ทิฎฺฐนฺติ จกฺขุนา ทิฎฺฐํ; สุตนฺติ โสเตน สุตํ; มุตนฺติ ฆาเนน ฆายิตํ ชิวฺหาย สายิตํ กาเยน ผุฎฺฐํ; วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตนฺติ – อิธ ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุฯ
ปิยรูเปสุ เหมกาติ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)] โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทา โลเก… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฎฺฐพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, ฆานวิญฺญาณํ โลเก… ชิวฺหาวิญฺญาณํ โลเก… กายวิญฺญาณํ โลเก… มโนวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, จกฺขุสมฺผโสฺส โลเก… โสตสมฺผโสฺส โลเก… ฆานสมฺผโสฺส โลเก… ชิวฺหาสมฺผโสฺส โลเก… กายสมฺผโสฺส โลเก… มโนสมฺผโสฺส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปสญฺญา โลเก… สทฺทสญฺญา โลเก… คนฺธสญฺญา โลเก… รสสญฺญา โลเก… โผฎฺฐพฺพสญฺญา โลเก… ธมฺมสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปสเญฺจตนา โลเก… สทฺทสเญฺจตนา โลเก… คนฺธสเญฺจตนา โลเก… รสสเญฺจตนา โลเก… โผฎฺฐพฺพสเญฺจตนา โลเก… ธมฺมสเญฺจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก … โผฎฺฐพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิตโกฺก โลเก… สทฺทวิตโกฺก โลเก… คนฺธวิตโกฺก โลเก… รสวิตโกฺก โลเก… โผฎฺฐพฺพวิตโกฺก โลเก… ธมฺมวิตโกฺก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฎฺฐพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ – ปิยรูเปสุ เหมกฯ
ฉนฺทราควิโนทนนฺติฯ ฉนฺทราโคติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ฉนฺทราควิโนทนนฺติ ฉนฺทราคปฺปหานํ ฉนฺทราควูปสมํ ฉนฺทราคปฎินิสฺสคฺคํ ฉนฺทราคปฎิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ฉนฺทราควิโนทนํฯ
นิพฺพานปทมจฺจุตนฺติ นิพฺพานปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํฯ อจฺจุตนฺติ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – นิพฺพานปทมจฺจุตํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อิธ ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุต’’นฺติฯ
๕๖.
เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ
เอตทญฺญาย เย สตาติฯ เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อญฺญายาติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ เยติ อรหโนฺต ขีณาสวาฯ สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาวิตตฺตา สตา…เป.… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทญฺญาย เย สตาฯ
ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติฯ ทิฎฺฐธมฺมาติ ทิฎฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ทิฎฺฐธมฺมา…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ทิฎฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฎิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาฯ
อุปสนฺตา จ เต สทาติฯ อุปสนฺตาติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา นิพฺพาปิตตฺตา อุปสนฺตา…เป.… โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฎิปฺปสฺสทฺธาติ อุปสนฺตาฯ เตติ อรหโนฺต ขีณาสวาฯ สทาติ สทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโพฺพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมเนฺต คิเมฺห ปุริเม วโยขเนฺธ มชฺฌิเม วโยขเนฺธ ปจฺฉิเม วโยขเนฺธติ – อุปสนฺตา จ เต สทาฯ
ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฎา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –
‘‘เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
เหมกมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส อฎฺฐโมฯ
๕๗.
ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทโยฺย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโสฯ
ยสฺมิํ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมิํ กามา น วสนฺติฯ อิจฺจายสฺมา โตเทโยฺยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ โตเทโยฺยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โตเทโยฺยฯ
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติฯ
กถํกถา จ โย ติโณฺณติ กถํกถา จ โย ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺถิโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – กถํกถา จ โย ติโณฺณฯ
วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโสติ วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโส กิํสณฺฐิโต กิํปกาโร กิํปฎิภาโค อิจฺฉิตโพฺพติ วิโมกฺขํ ปุจฺฉตีติ – วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโสฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทโยฺย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส กีทิโส’’ติฯ
๕๘.
ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส นาปโรฯ
ยสฺมิํ กามา น วสนฺตีติฯ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อรหเนฺต ขีณาสเวฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ ยสฺมิํ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมิํ กามา น วสนฺติฯ
โตเทยฺยาติ ภควาติฯ โตเทยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โตเทยฺยาติ ภควาฯ
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหาฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติฯ
กถํกถา จ โย ติโณฺณติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุเกฺข กงฺขา…เป.… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ โยติ โย โส อรหํ ขีณาสโวฯ กถํกถา จ โย ติโณฺณติ กถํกถา จ โย ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺถิโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – กถํกถา จ โย ติโณฺณฯ
วิโมโกฺข ตสฺส นาปโรติ นตฺถิ ตสฺส อปโร วิโมโกฺขฯ เยน วิโมเกฺขน วิมุเจฺจยฺย วิมุโตฺต โสฯ กตํ ตสฺส วิโมเกฺขน กรณียนฺติ – วิโมโกฺข ตสฺส นาปโรฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติโณฺณ, วิโมโกฺข ตสฺส นาปโร’’ติฯ
๕๙.
นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปญฺญาณวา โส อุท ปญฺญกปฺปี;
มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุฯ
นิราสโส โส อุท อาสสาโนติ นิตฺตโณฺห โส, อุทาหุ สตโณฺห รูเป อาสีสติ [อาสิํสติ (สฺยา.)], สเทฺท…เป.… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ … รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อาสีสติ สาทิยติ ปเตฺถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส อุท อาสสาโนฯ
ปญฺญาณวา โส อุท ปญฺญกปฺปีติฯ ปญฺญาณวา โสติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ อุท ปญฺญกปฺปีติ อุทาหุ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฎฺฐิกปฺปํ วา กเปฺปติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพเตฺตติ อภินิพฺพเตฺตตีติ – ปญฺญาณวา โส อุท ปญฺญกปฺปีฯ
มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญนฺติฯ สกฺกาติ สโกฺก ภควาฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สโกฺกฯ อถ วา, อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฎฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนนฺติฯ เตหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ อถ วา, ปหุ วิสวี อลมโตฺต สูโร วีโร วิกฺกโนฺต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สโกฺกฯ มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญนฺติ สกฺก ยถาหํ มุนิํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฎิวิชาเนยฺยํ ปฎิวิเชฺฌยฺยนฺติ – มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญํฯ
ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขูติฯ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อเชฺฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ วิยาจิกฺขาติ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ…เป.… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปญฺญาณวา โส อุท ปญฺญกปฺปี;
มุนิํ อหํ สกฺก ยถา วิชญฺญํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
๖๐.
นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปญฺญาณวา โส น จ ปญฺญกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชาน, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํฯ
นิราสโส โส น จ อาสสาโนติ นิตฺตโณฺห โสฯ น โส สตโณฺห รูเป นาสีสติฯ สเทฺท…เป.… คเนฺธ… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปเตฺถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส น จ อาสสาโนฯ
ปญฺญาณวา โส น จ ปญฺญกปฺปีติฯ ปญฺญาณวาติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ น จ ปญฺญกปฺปีติ อฎฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา น กเปฺปติ ทิฎฺฐิกปฺปํ วา น กเปฺปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพเตฺตติ นาภินิพฺพเตฺตตีติ – ปญฺญาณวา โส น จ ปญฺญกปฺปีฯ
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชานาติฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชานาติ โตเทยฺย, เอวํ มุนิํ ชาน ปฎิชาน ปฎิวิชาน ปฎิวิชฺฌาติ – เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชานฯ
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํฯ ยเสฺสตานิ [ยเสฺสเต (สฺยา.)] กิญฺจนานิ [กิญฺจนา (สฺยา.)] ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกิญฺจโนฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ ภวาติ เทฺว ภวา – กมฺมภโว จ ปฎิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว…เป.… อยํ ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิญฺจนํ ปุคฺคลํ กาเม จ ภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฎํ วิปฺปมุตฺตํ วิสญฺญุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํฯ เตนาห ภควา –
‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปญฺญาณวา โส น จ ปญฺญกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนิํ วิชาน, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส นวโมฯ
๖๑.
มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [อิจฺจายสฺมา กโปฺป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวญฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยาฯ
มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณญฺจฯ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ; มเชฺฌว สํสาเร สตฺตา ฐิตา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ
กถํ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ , ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกา ชาติโกฎิโย วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ, เหวํ นตฺถิฯ เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ
เอตฺตกานิ วสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกา วสฺสโกฎิโย วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ
เอตฺตกานิ กปฺปานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกา กปฺปโกฎิโย วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสตานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อนมตโคฺคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฎิ น ปญฺญายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํฯ เอวํ ทีฆรตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฎสี วฑฺฒิตา [กฎสีววฑฺฒิตํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๑๒๔]ฯ ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติฯ เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ
กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฎิ น ปญฺญายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฎฺฎํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอตฺตกานิ ชาติสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา ชาติโกฎิโย, เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฎิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา วสฺสโกฎิโย, เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฎิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา กปฺปโกฎิโย, เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสตานิ , เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปโกฎิสตสหสฺสานิ วฎฺฎํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ, มเชฺฌว สํสาเร สตฺตา ฐิตา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํฯ อิจฺจายสฺมา กโปฺปติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ กโปฺปติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา กโปฺปฯ
โอเฆ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิโฎฺฐเฆ อวิโชฺชเฆ ชาเต สญฺชาเต นิพฺพเตฺต อภินิพฺพเตฺต ปาตุภูเตฯ มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเยฯ
ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ชราย ผุฎฺฐานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํฯ มจฺจุนา ผุฎฺฐานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฎานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํฯ
ทีปํ ปพฺรูหิ มาริสาติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ [คติปรายนํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ทีปํ ปพฺรูหิ มาริสฯ
ตฺวญฺจ เม ทีปมกฺขาหีติฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ ทีปมกฺขาหีติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวญฺจ เม ทีปมกฺขาหิฯ
ยถายิทํ นาปรํ สิยาติ ยถยิทํ ทุกฺขํ อิเธว นิรุเชฺฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คเจฺฉยฺย ปฎิปฺปสฺสเมฺภยฺย ปุนปฎิสนฺธิกํ ทุกฺขํ น นิพฺพเตฺตยฺย, กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา สญฺญาภเว วา อสญฺญาภเว วา เนวสญฺญานาสญฺญาภเว วา เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปญฺจโวการภเว วา ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฎิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วเฎฺฎ วา น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺยฯ อิเธว นิรุเชฺฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คเจฺฉยฺย ปฎิปฺปสฺสเมฺภยฺยาติ – ยถายิทํ นาปรํ สิยาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [อิจฺจายสฺมา กโปฺป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวญฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’ติฯ
๖๒.
มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตฯ
มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว, จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณญฺจฯ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติฯ มเชฺฌว สํสาเร สตฺตา ฐิตา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาฯ
กถํ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติ…เป.… เอวํ สํสารสฺส ปุริมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฎิ น ปญฺญายติ…เป.… เอวํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฎิ น ปญฺญายติฯ เอวํ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฎิ น ปญฺญายติฯ มเชฺฌว สํสาเร สตฺตา ฐิตา ปติฎฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อโชฺฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํฯ กปฺปาติ ภควาติฯ กปฺปาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กปฺปาติ ภควาฯ
โอเฆ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิโฎฺฐเฆ อวิโชฺชเฆ ชาเต สญฺชาเต นิพฺพเตฺต อภินิพฺพเตฺต ปาตุภูเตฯ มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเยฯ
ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ชราย ผุฎฺฐานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, มจฺจุนา ผุฎฺฐานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฎานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํฯ
ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตฯ เตนาห ภควา –
‘‘มเชฺฌ สรสฺมิํ ติฎฺฐตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต’’ติฯ
๖๓.
อกิญฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํฯ
อกิญฺจนํ อนาทานนฺติฯ กิญฺจนนฺติ – ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ; กิญฺจนปฺปหานํ กิญฺจนวูปสมํ [กิญฺจนวูปสโม (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] กิญฺจนปฎินิสฺสคฺคํ [กิญฺจนปฎินิสฺสโคฺค (สฺยา.)] กิญฺจนปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิญฺจนํฯ อนาทานนฺติ อาทานํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อาทานปฺปหานํ อาทานวูปสมํ อาทานปฎินิสฺสคฺคํ อาทานปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิญฺจนํ อนาทานํฯ
เอตํ ทีปํ อนาปรนฺติ เอตํ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติ ปรายนํฯ อนาปรนฺติ ตมฺหา ปโร อโญฺญ ทีโป นตฺถิฯ อถ โข โส เอวํ ทีโป อโคฺค จ เสโฎฺฐ จ วิเสโฎฺฐ จ ปาโมโกฺข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – เอตํ ทีปํ อนาปรํฯ
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมีติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วานปฺปหานํ วานวูปสมํ วานปฎินิสฺสคฺคํ วานปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานํฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติฯ พฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิฯ
ชรามจฺจุปริกฺขยนฺติ ชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชรามจฺจุปริกฺขยํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อกิญฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขย’’นฺติฯ
๖๔.
เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู [ปฎฺฐคู (สฺยา. ก.)] ฯ
เอตทญฺญาย เย สตาติฯ เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อญฺญายาติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ เยติ อรหโนฺต ขีณาสวาฯ สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวนฺตา [ภาวิตตฺตา (ก.)] สตา…เป.… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทญฺญาย เย สตาฯ
ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติฯ ทิฎฺฐธมฺมาติ ทิฎฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฎิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาฯ
น เต มารวสานุคาติฯ มาโรติ โย โส มาโร กโณฺห อธิปติ อนฺตคู นมุจิ ปมตฺตพนฺธุฯ น เต มารวสานุคาติ น เต มารสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาปิ มาโร เตสุ วสํ วเตฺตติ ฯ เต มารญฺจ มารปกฺขญฺจ มารปาสญฺจ มารพฬิสญฺจ [มารพลิสญฺจ (ก.)] มารามิสญฺจ มารวิสยญฺจ มารนิวาสญฺจ มารโคจรญฺจ มารพนฺธนญฺจ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – น เต มารวสานุคาฯ
น เต มารสฺส ปทฺธคูติ น เต มารสฺส ปทฺธา ปทฺธจรา [ปฎฺฐา ปฎฺฐจรา (สฺยา. ก.)] ปริจาริกา สิยา; พุทฺธสฺส เต ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจาริกา สิยาติ – น เต มารสฺส ปทฺธคูฯ เตนาห ภควา –
‘‘เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฎฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
กปฺปมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ทสโมฯ
๖๕.
สุตฺวานหํ วีร อกามกามิํ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ปุฎฺฐุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
สุตฺวานหํ วีร อกามกามินฺติ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธาเรตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาฯ อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุโทฺธ ภควาติ – สุตฺวานหํฯ วีราติ วีโร ภควาฯ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมโตฺตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกโนฺต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติ วีโรฯ
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา [วิริยวา (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๓๖] โส;
โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติฯ
สุตฺวานหํ วีรฯ อกามกามินฺติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริญฺญาตา, กิเลสกามา ปหีนาฯ วตฺถุกามานํ ปริญฺญาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปเตฺถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติฯ เย กาเม กาเมนฺติ, กาเม ปเตฺถนฺติ, กาเม ปิเหนฺติ, กาเม อภิชปฺปนฺติ, เต กามกามิโน ราคราคิโน สญฺญาสญฺญิโนฯ ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปเตฺถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติฯ ตสฺมา พุโทฺธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฎินิสฺสฎฺฐกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – สุตฺวานหํ วีร อมกามกามิํฯ
อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณีติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติฯ ชตุกณฺณีติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิฯ
โอฆาติคํ ปุฎฺฐุมกามมาคมนฺติฯ โอฆาติคนฺติ โอฆาติคํ โอฆํ อติกฺกนฺตํ สมติกฺกนฺตํ วีติวตฺตนฺติ – โอฆาติคํฯ ปุฎฺฐุนฺติ ปุฎฺฐุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อเชฺฌสิตุํ ปสาเทตุํฯ อกามมาคมนฺติ อกามํ ปุฎฺฐุํ นิกฺกามํ จตฺตกามํ วนฺตกามํ มุตฺตกามํ ปหีนกามํ ปฎินิสฺสฎฺฐกามํ วีตราคํ วิคตราคํ จตฺตราคํ วนฺตราคํ มุตฺตราคํ ปหีนราคํ ปฎินิสฺสฎฺฐราคํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา ตยา สทฺธิํ สมาคตมฺหาติ – โอฆาติคํ ปุฎฺฐุมกามมาคมํฯ
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺตาติฯ สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ [สนฺติปทนฺติ (ก.)] ตํเยว อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ อถาปเรนากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทาฯ สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ สหชเนตฺตาติ เนตฺตํ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ พุทฺธสฺส ภควโต เนตฺตญฺจ ชินภาโว จ โพธิยา มูเล อปุพฺพํ อจริมํ เอกสฺมิํ ขเณ อุปฺปโนฺน, ตสฺมา พุโทฺธ สหชเนโตฺตติ – สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺตฯ
ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ ยถาตจฺฉํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ…เป.… ปกาเสหีติ – ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สุตฺวานหํ วีร อกามกามิํ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ปุฎฺฐุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ
๖๖.
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิโจฺจว ปถวิํ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปโญฺญ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยตีติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ ภควา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติฯ
อาทิโจฺจว ปถวิํ เตชี เตชสาติ อาทิโจฺจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สฺยา.)]ฯ ปถวี วุจฺจติ ชคตี [ชรา (สฺยา.)]ฯ ยถา สูริโย เตชี เตเชน สมนฺนาคโต ปถวิํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา สนฺตาปยิตฺวา สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺสยิตฺวา อากาเส อนฺตลิเกฺข คคนปเถ [คมนปเถ (สฺยา.) อฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] คจฺฉติ, เอวเมว ภควา ญาณเตชี ญาณเตเชน สมนฺนาคโต สพฺพํ อภิสงฺขารสมุทยํ…เป.… กิเลสตมํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ญาณาโลกํ ทเสฺสตฺวา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – อาทิโจฺจว ปถวิํ เตชี เตชสาฯ
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปโญฺญติ อหมสฺมิ ปริตฺตปโญฺญ โอมกปโญฺญ ลามกปโญฺญ ฉตุกฺกปโญฺญฯ ตฺวมฺปิ มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปโญฺญฯ
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน…เป.… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ ยมหํ วิชญฺญนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฎิชาเนยฺยํ ปฎิวิเชฺฌยฺยํ อธิคเจฺฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํฯ
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชราย มรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิโจฺจว ปถวิํ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปโญฺญ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติฯ
๖๗.
กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนํฯ
กาเมสุ วินย เคธนฺติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ เคธนฺติ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กาเมสุ วินย เคธนฺติ กาเมสุ เคธํ วินย ปฎิวินย ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – กาเมสุ วินย เคธํฯ ชตุกณฺณีติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคเตฺตน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ชตุกณฺณีติ ภควาฯ
เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโตติฯ เนกฺขมฺมนฺติ สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌเงฺค อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต สรณีภูตโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ทฎฺฐุํ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโตฯ
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วาติฯ อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฎฺฐํ อภินิวิฎฺฐํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตํฯ นิรตฺตํ วาติ นิรตฺตํ วา มุญฺจิตพฺพํ วิชหิตพฺพํ วิโนทิตพฺพํ พฺยนฺตีกาตพฺพํ อนภาวํ คเมตพฺพนฺติ – อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วาฯ
มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํฯ อิทํ กิญฺจนํ [อิเม กิญฺจนา (ก.)] ตุยฺหํ มา วิชฺชิตฺถ มา ปวิชฺชิตฺถ มา สํวิชฺชิตฺถ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนํฯ เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฎฺฐุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจน’’นฺติฯ
๖๘.
ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสโนฺต จริสฺสสิฯ
ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหีติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปเชฺชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิฯ อถ วา, เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ [อวีชํ (สฺยา.)] กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิฯ
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฎฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํฯ อิทํ กิญฺจนํ ตุยฺหํ มา อหุ มา อโหสิ มา ชเนสิ [มา ชเนหิ (สฺยา.) ตถาวเสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ] มา สญฺชเนสิ มาภินิพฺพเตฺตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํฯ
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสีติ มเชฺฌ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ ปจฺจุปฺปเนฺน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น ตณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ น นนฺทิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ น อโชฺฌสิสฺสสิฯ อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺตีกริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิฯ
อุปสโนฺต จริสฺสสีติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา อุปสโนฺต จริสฺสสิ, โทสสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธตฺตา สโนฺต อุปสโนฺต วูปสโนฺต นิพฺพุโต ปฎิปฺปสฺสโทฺธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาเลสฺสสิ ยเปสฺสสิ ยาเปสฺสสีติ – อุปสโนฺต จริสฺสสิฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยํ ปุเพฺพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มเชฺฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสโนฺต จริสฺสสี’’ติฯ
๖๙.
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเชฯ
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติฯ สพฺพโสติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺพโสติฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส วิคตเคธสฺส จตฺตเคธสฺส วนฺตเคธสฺส มุตฺตเคธสฺส ปหีนเคธสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐเคธสฺส วีตราคสฺส วิคตราคสฺส จตฺตราคสฺส วนฺตราคสฺส มุตฺตราคสฺส ปหีนราคสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐราคสฺสาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณฯ
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺตีติฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ อสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ น วิชฺชนฺตีติ อิเม อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติฯ
เยหิ มจฺจุวสํ วเชติ เยหิ อาสเวหิ มจฺจุโน วา วสํ คเจฺฉยฺย, มรณสฺส วา วสํ คเจฺฉยฺย, มารปกฺขสฺส วา วสํ คเจฺฉยฺย; เต อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เยหิ มจฺจุวสํ วเชฯ เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส เอกาทสโมฯ
๗๐.
โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ [อปคมิสฺสนฺติ (ก.)] อิโตฯ
โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชนฺติฯ โอกญฺชหนฺติ รูปธาตุยา โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ โอกญฺชโหฯ เวทนาธาตุยา…เป.… สญฺญาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิญฺญาณธาตุยา โย ฉโนฺท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฎฺฐานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ โอกญฺชโหฯ
ตณฺหจฺฉิทนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ฉินฺนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ ตสฺมา พุโทฺธ ตณฺหจฺฉิโทฯ อเนโชติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค …เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ น ปเวธติ น สมฺปเวธตีติฯ ตสฺมา พุโทฺธ อเนโชติ – โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํฯ อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ, ปิยวจนํ…เป.… ภทฺราวุโธติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธฯ
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตนฺติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา นนฺที สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ นนฺทิญฺชโหฯ โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติโณฺณ ภโวฆํ ติโณฺณ ทิโฎฺฐฆํ ติโณฺณ อวิโชฺชฆํ ติโณฺณ สพฺพสํสารปถํ ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺถิโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตฯ โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํฯ วิมุตฺตนฺติ ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํฯ
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธนฺติฯ กปฺปาติ เทฺว กปฺปา – ตณฺหากโปฺป จ ทิฎฺฐิกโปฺป จ…เป.… อยํ ตณฺหากโปฺป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิกโปฺปฯ พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหากโปฺป ปหีโน ทิฎฺฐิกโปฺป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิกปฺปสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา ตสฺมา พุโทฺธ กปฺปญฺชโห ฯ อภิยาเจติ ยาจามิ อภิยาจามิ อเชฺฌสามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ ชปฺปามิ อภิชปฺปามิฯ สุเมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา พุโทฺธ สุเมโธติ – กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํฯ
สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติฯ นาคสฺสาติ นาโคฯ ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป.… เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโคฯ สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา อิโต อปนมิสฺสนฺติ วชิสฺสนฺติ ปกฺกมิสฺสนฺติ ทิสาวิทิสํ คมิสฺสนฺตีติ – สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต’’ติฯ
๗๑.
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตาติฯ นานาชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคา จ มคธา จ กลิงฺคา จ กาสิยา จ โกสลา จ วชฺชิยา จ มลฺลา จ เจติยมฺหา จ [เจติยมฺหา จ สาครมฺหา จ (สฺยา.)] วํสา จ กุรุมฺหา จ ปญฺจาลา จ มจฺฉา จ สุรเสนา จ อสฺสกา จ อวนฺติยา จ โยนา [โยนกา (ก.) มหานิ. ๕๕] จ กโมฺพชา จฯ สงฺคตาติ สงฺคตา สมาคตา สโมหิตา สนฺนิปติตาติ – นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตาฯ
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติฯ วีราติ วีโรฯ ภควา วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมโตฺตติ วีโร, วิคตโลมหํโสติปิ วีโรฯ
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติฯ
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํฯ อภิกงฺขมานาติ อภิกงฺขมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ – ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาฯ
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหีติฯ เตสนฺติ เตสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฎฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ ตุวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิฯ
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธโมฺมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธโมฺม’’ติฯ
๗๒.
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุํฯ
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ อาทานตณฺหํ วุจฺจติ รูปตณฺหา…เป.… อาทานตณฺหาติ กิํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา? ตาย ตณฺหาย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ ตํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหาฯ อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ สพฺพํ อาทานตณฺหํ วินเยยฺย ปฎิวินเยยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํฯ ภทฺราวุธาติ ภควาติฯ ภทฺราวุธาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ภทฺราวุธาติ ภควาฯ
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติฯ อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ มนุสฺสโลโกฯ อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อพฺยากตา ธมฺมาฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ รูปธาตุฯ อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มเชฺฌติ เวมเชฺฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌฯ
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ ยํ ยํ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติฯ
เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว กมฺมาภิสงฺขารวเสน ปฎิสนฺธิโก ขนฺธมาโร ธาตุมาโร อายตนมาโร คติมาโร อุปปตฺติมาโร ปฎิสนฺธิมาโร ภวมาโร สํสารมาโร วฎฺฎมาโร อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิโก โหติฯ ชนฺตุนฺติ สตฺตํ ชนํ นรํ มาณวํ [มานวํ (สฺยา.)] โปสํ ปุคฺคลํ ชีวํ ชาคุํ ชนฺตุํ อินฺทคุํ มนุชนฺติ – เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุ’’นฺติฯ
๗๓.
ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสเตฺต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตํฯ
ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถาติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา, เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อาทานตณฺหายาติ – ตสฺมาฯ ปชานนฺติ ชานโนฺต ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺต ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ชานโนฺต ปชานโนฺต อาชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺตฯ น อุปาทิเยถาติ รูปํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ … อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถฯ
ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเกติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสโกฺข วา ภิกฺขุฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – ภิกฺขุ สโตฯ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ สพฺพโลเกติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเกติ – ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเกฯ
อาทานสเตฺต อิติ เปกฺขมาโนติ อาทานสตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฎฺฎํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติฯ เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน ทิสฺสมาโน ปสฺสมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทานสเตฺต อิติ เปกฺขมาโนฯ
ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตนฺติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํ มจฺจุเธยฺยา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ ปชา มจฺจุเธเยฺย มารเธเยฺย มรณเธเยฺย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทเนฺต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว ปชา มจฺจุเธเยฺย มารเธเยฺย มรณเธเยฺย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตํฯ เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสเตฺต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺต’’นฺติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ทฺวาทสโมฯ
๗๔.
ฌายิํ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ [สํพฺรูหิ (สฺยา.)], อวิชฺชาย ปเภทนํฯ
ฌายิํ วิรชมาสีนนฺติฯ ฌายินฺติ ฌายี ภควาฯ ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุเตฺถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมเตฺตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิเตฺตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต สทตฺถครุโกติ – ฌายิํฯ วิรชนฺติ ราโค รโช, โทโส รโช, โมโห รโช, โกโธ รโช, อุปนาโห รโช…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา รชาฯ เต รชา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อรโช วิรโช นิรโช รชาปคโต รชวิปฺปหีโน รชวิปฺปยุโตฺต สพฺพรชวีติวโตฺตฯ
ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
ราคเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฎิวิโนทิตฺวา (ก.) มหานิ. ๒๐๙] จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติฯ
โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติฯ
โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจตีติฯ –
วิรชํ …เป.…ฯ
อาสีนนฺติ นิสิโนฺน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโนฯ
นคสฺส [นครสฺส (ก.)] ปเสฺส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติฯ
เอวมฺปิ ภควา อาสีโนฯ อถ วา, ภควา สโพฺพสฺสุกฺกปฎิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – ฌายิํ วิรชมาสีนํ ฯ
อิจฺจายสฺมา อุทโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.… อุทโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุทโยฯ
กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต กิจฺจากิจฺจํ กรณียากรณียํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมํฯ ตสฺมา พุโทฺธ กตกิโจฺจฯ
ยสฺส จ วิสตา [ยสฺส ปริปตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๒] นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;
กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตีติฯ
กตกิจฺจํ อนาสวนฺติฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อนาสโวติ – กตกิจฺจํ อนาสวํฯ
ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคูฯ อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํฯ โส วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ; วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ; วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยาย ปญฺญาย; วสิปฺปโตฺต ปารมิปฺปโตฺต อริยาย วิมุตฺติยาฯ โส ปารคโต ปารปฺปโตฺต อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปโตฺต โวสานคโต โวสานปฺปโตฺต ตาณคโต ตาณปฺปโตฺต เลณคโต เลณปฺปโตฺต สรณคโต สรณปฺปโตฺต อภยคโต อภยปฺปโตฺต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปโตฺต อมตคโต อมตปฺปโตฺต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคุํ สพฺพธมฺมานํฯ
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมโตฺต มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสเชฺชตุํ, วหเสฺสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหีติ อญฺญาวิโมโกฺข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมโกฺขฯ อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิฯ
อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย เภทนํ ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ฌายิํ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติฯ
๗๕.
ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส [ถีนสฺส (สฺยา.)] จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ
ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติฯ ฉโนฺทติ โย กาเมสุ กามจฺฉโนฺท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามโชฺฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ กามจฺฉนฺทานํ ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ปหานํ กามจฺฉนฺทานํฯ อุทยาติ ภควาติฯ อุทยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุทยาติ ภควาฯ
โทมนสฺสาน จูภยนฺติฯ โทมนสฺสาติ ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนาฯ โทมนสฺสาน จูภยนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – โทมนสฺสาน จูภยํฯ
ถินสฺส จ ปนูทนนฺติฯ ถินนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนา ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา [ถีนํ ถียนา (สฺยา.)] ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺสฯ ปนูทนนฺติ ถินสฺส จ ปนูทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ถินสฺส จ ปนูทนํฯ
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติฯ กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํฯ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา…เป.… อวเชฺช วชฺชสญฺญิตา, วเชฺช อวชฺชสญฺญิตาฯ ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข, อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข ฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ…เป.… ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ…เป.… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา [ปิสุณวาจา (ก.)], อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ…เป.… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ…เป.… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฎฺฐี’’ติ , อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ
อถ วา, ‘‘สีเลสุมฺหิ อปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป.… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุโตฺตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชเญฺญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฎฺฐานาติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, ปญฺจินฺทฺริยานีติ, ปญฺจ พลานีติ, สตฺต โพชฺฌงฺคาติ, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตํ, สมุทโย เม อปฺปหีโน, มโคฺค เม อภาวิโต, นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฎิสาโร มโนวิเลโขฯ
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจานํ อาวรณํ นีวรณํ ปหานํ อุปสมํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํฯ เตนาห ภควา –
‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณ’’นฺติฯ
๗๖.
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํฯ
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุเตฺถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา [จิตฺตสมโถ (สฺยา.) มหานิ. ๒๐๗] จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สตีติ ยา จตุเตฺถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติฯ อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุเตฺถ ฌาเน อุเปกฺขา จ สติ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา สํสุทฺธา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตาติ – อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํฯ
ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตโกฺก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกโปฺปฯ โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อถ วา, ธมฺมตโกฺก วุจฺจติ สมฺมาทิฎฺฐิฯ สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ , เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อถ วา, ธมฺมตโกฺก วุจฺจติ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนาฯ สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ – เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อญฺญาวิโมโกฺข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมโกฺขฯ อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฎฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิฯ
อวิชฺชาย ปเภทนนฺติฯ อวิชฺชาติ ทุเกฺข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชา โมโห อกุสลมูลํฯ ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํฯ เตนาห ภควา –
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติฯ
๗๗.
กิํสุ สํโยชโน โลโก, กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ
กิํสุ สํโยชโน โลโกติ โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโสฯ เกน โลโก ยุโตฺต ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธติ – กิํสุ สํโยชโน โลโกฯ
กิํสุ ตสฺส วิจารณนฺติ กิํสุ ตสฺส จารณํ วิจารณํ ปฎิวิจารณํฯ เกน โลโก จรติ วิจรติ ปฎิวิจรตีติ – กิํสุ ตสฺส วิจารณํฯ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฎินิสฺสเคฺคน ปฎิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กิํสุ สํโยชโน โลโก, กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ
๗๘.
นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ
นนฺทิสํโยชโน โลโกติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ นนฺทีฯ ยา นนฺที โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส, อิมาย นนฺทิยา โลโก ยุโตฺต ปยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺต ลโคฺค ลคฺคิโต ปลิพุโทฺธติ – นนฺทิสํโยชโน โลโกฯ
วิตกฺกสฺส วิจารณาติฯ วิตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตโกฺก, พฺยาปาทวิตโกฺก, วิหิํสาวิตโกฺก, ญาติวิตโกฺก ชนปทวิตโกฺก , อมราวิตโกฺก, ปรานุทยตาปฎิสํยุโตฺต วิตโกฺก, ลาภสกฺการสิโลกปฎิสํยุโตฺต วิตโกฺก, อนวญฺญตฺติปฎิสํยุโตฺต วิตโกฺกฯ อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกาฯ อิเม นว วิตกฺกา โลกสฺส จารณา วิจารณา ปฎิวิจารณาฯ อิเมหิ นวหิ วิตเกฺกหิ โลโก จรติ วิจรติ ปฎิวิจรตีติ – วิตกฺกสฺส วิจารณาฯ
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฎินิสฺสเคฺคน ปฎิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติฯ เตนาห ภควา –
‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ
๗๙.
กถํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฎฺฐุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวฯ
กถํ สตสฺส จรโตติ กถํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – กถํ สตสฺส จรโตฯ
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีติ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฎิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติฯ
ภควนฺตํ ปุฎฺฐุมาคมาติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุฎฺฐุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อเชฺฌสิตุํ ปสาเทตุํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา, ‘‘ตยา สทฺธิํ สมาคตมฺหา’’ติ – ภควนฺตํ ปุฎฺฐุมาคมาฯ
ตํ สุโณม วโจ ตวาติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุโณม อุคฺคณฺหาม ธาเรม อุปธาเรม อุปลเกฺขมาติ – ตํ สุโณม วโจ ตวฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฎฺฐุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวา’’ติฯ
๘๐.
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติฯ
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตติ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ [น อโชฺฌสาย ติฎฺฐติ (สฺยา.)], อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อชฺฌตฺตํ สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี [อิทํ ปทํ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตํ วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… อชฺฌตฺตํ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… พหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… พหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต…เป.… อนภาวํ คเมติฯ
อถ วา, เวทนํ อนิจฺจโต ปสฺสโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ เวทนํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต…เป.… นิสฺสรณโต ปสฺสโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติฯ อิเมหิ จตฺตาลีสาย [ทฺวาจตฺตาฬีสาย (สฺยา.)] อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อโชฺฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อโชฺฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตฯ
เอวํ สตสฺส จรโตติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – เอวํ สตสฺส จรโตฯ
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฎิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีฯ เตนาห ภควา –
‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
อุทยมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส เตรสโมฯ
๘๑.
โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ [ปารคู (สฺยา. ก.)] สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
โย อตีตํ อาทิสตีติฯ โยติ โย โส ภควา สยมฺภูฯ อนาจริยโก ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปโตฺต, พเลสุ จ วสีภาวํฯ อตีตํ อาทิสตีติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติฯ
กถํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ? ภควา อตฺตโน อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, เทฺวปิ ชาติโย อาทิสติ, ติโสฺสปิ ชาติโย อาทิสติ, จตโสฺสปิ ชาติโย อาทิสติ, ปญฺจปิ ชาติโย อาทิสติ, ทสปิ ชาติโย อาทิสติ, วีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ติํสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ , ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ชาติสตมฺปิ…เป.… ชาติสหสฺสมฺปิ… ชาติสตสหสฺสมฺปิ… อเนเกปิ สํวฎฺฎกเปฺป… อเนเกปิ วิวฎฺฎกเปฺป… อเนเกปิ สํวฎฺฎวิวฎฺฎกเปฺป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อิธูปปโนฺน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุเทฺทสํ อเนกวิหิตํ ปุเพฺพนิวาสํ อาทิสติฯ เอวํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติฯ
กถํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ? ภควา ปเรสํ อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, เทฺวปิ ชาติโย อาทิสติ…เป.… อเนเกปิ สํวฎฺฎวิวฎฺฎกเปฺป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ; ตตฺราปาสิ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อิธูปปโนฺน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุเทฺทสํ อเนกวิหิตํ ปุเพฺพนิวาสํ อาทิสติฯ เอวํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติฯ
ภควา ปญฺจ ชาตกสตานิ ภาสโนฺต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาปทานิยสุตฺตนฺตํ [มหาธนิยสุตฺตํ (สฺยา.)] ภาสโนฺต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตํ ภาสโนฺต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตํ ภาสโนฺต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มฆเทวิยสุตฺตนฺตํ ภาสโนฺต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส สตานุสาริญาณํ [สตานุสฺสริยญาณํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๑๘๗] โหติฯ โส ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติฯ อนาคตญฺจ โข, จุนฺท…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ – ‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติฯ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ [อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณํ (ก.) อฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สตฺตานํ อาสยานุสยญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, ยมกปาฎิหีเร ญาณํ [ยมกปาฎิหิริยญาณํ (สฺยา.)] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพญฺญุตญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, อนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฎิหตมนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํฯ เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ อนาคตมฺปิ อาทิสติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฎฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ปกาเสตีติ – โย อตีตํ อาทิสติฯ
อิจฺจายสฺมา โปสาโลติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.… โปสาโลติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โปสาโลฯ
อเนโช ฉินฺนสํสโยติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ…เป.… ทุเกฺขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ อเนโชฯ ฉินฺนสํสโยติ สํสโย วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุเกฺข กงฺขา…เป.… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ โส สํสโย พุทฺธสฺส ภควโต ปหีโน ฉิโนฺน อุจฺฉิโนฺน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎินิสฺสโคฺค ปฎิปฺปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒฯ ตสฺมา พุโทฺธ ฉินฺนสํสโยติ – อเนโช ฉินฺนสํสโยฯ
ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคู สพฺพธมฺมานํฯ
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป.… ‘‘วหเสฺสตํ ภาร’’นฺติ – อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคม’’นฺติฯ
๘๒.
วิภูตรูปสญฺญิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนโยฺย ตถาวิโธฯ
วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฎฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ รูปสญฺญาฯ วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ จตโสฺส อรูปสมาปตฺติโย ปฎิลทฺธสฺส [ลาภิสฺส (สฺยา.)] รูปสญฺญา วิภูตา โหนฺติ วิคตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – วิภูตรูปสญฺญิสฺสฯ
สพฺพกายปฺปหายิโนติ สโพฺพ ตสฺส ปฎิสนฺธิโก รูปกาโย ปหีโน, ตทงฺคสมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน ตสฺส รูปกาโยติ – สพฺพกายปฺปหายิโนฯ
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติฯ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ กิํการณา? นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ ยํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฎฺฐหิตฺวา ตเญฺญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปสฺสติ – ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตีติ – อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตฯ
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติฯ สกฺกาติ – สโกฺกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สโกฺก …เป.… ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สโกฺกฯ ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ ตสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, ปญฺญํ ปุจฺฉามิ, สมฺพุทฺธํ ปุจฺฉามิฯ ‘‘กีทิสํ กิํสณฺฐิตํ กิํปการํ กิํปฎิภาคํ ญาณํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ – ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิฯ
กถํ เนโยฺย ตถาวิโธติ กถํ โส เนตโพฺพ วิเนตโพฺพ อนุเนตโพฺพ ปญฺญเปตโพฺพ นิชฺฌาเปตโพฺพ เปเกฺขตโพฺพ ปสาเทตโพฺพ? กถํ เตน [กถมสฺส (สฺยา.)] อุตฺตริ ญาณํ อุปฺปาเทตพฺพํ? ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฎิภาโค โย โส อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติลาภีติ – กถํ เนโยฺย ตถาวิโธฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วิภูตรูปสญฺญิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ’’ติฯ
๘๓.
วิญฺญาณฎฺฐิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฎฺฐนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ;
วิญฺญาณฎฺฐิติโย สพฺพาติ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาติ, ปฎิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาติฯ กถํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘รูปุปยํ [รูปูปายํ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๓] วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฎฺฐมานํ ติเฎฺฐยฺย [ติฎฺฐติ (สฺยา. ก.)], รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฎฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปเชฺชยฺยฯ เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สญฺญุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฎฺฐมานํ ติเฎฺฐยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฎฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปเชฺชยฺยา’’ติฯ เอวํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาติฯ
กถํ ภควา ปฎิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน – เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกเจฺจ จ เทวา เอกเจฺจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐมา วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตาฯ อยํ ทุติยา วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ตติยา วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ จตุตฺถี [จตุตฺถา (สฺยา.) ปสฺส อ. นิ. ๗.๔๔] วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฎิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา, อนโนฺต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อยํ ปญฺจมี [ปญฺจมา (สฺยา.)] วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ อยํ ฉฎฺฐี [ฉโฎฺฐ (สฺยา.)] วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ อยํ สตฺตมี [สตฺตมา (สฺยา.)] วิญฺญาณฎฺฐิติ’’ฯ เอวํ ภควา ปฎิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฎฺฐิติโย ชานาตีติ – วิญฺญาณฎฺฐิติโย สพฺพาฯ
โปสาลาติ ภควาติฯ โปสาลาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โปสาลาติ ภควาฯ
อภิชานํ ตถาคโตติฯ อภิชานนฺติ อภิชานโนฺต วิชานโนฺต ปฎิวิชานโนฺต ปฎิวิชฺฌโนฺต ตถาคโตฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติฯ อตีตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติฯ อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตเสฺสว ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายฯ อนาคตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายฯ อิติ โข, จุนฺท, อตีตานาคตปจฺจุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ ตถาคโต กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาทีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ
‘‘ยํ โข, จุนฺท, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฎฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา , สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ ยถาวาที, จุนฺท, ตถาคโต ตถาการี; ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ สเทวเก, จุนฺท, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ – อภิชานํ ตถาคโตฯ
ติฎฺฐนฺตเมนํ ชานาตีติ ภควา อิธตฺถเญฺญว [อิธฎฺฐเญฺญว (สฺยา.)] ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถเญฺญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถเญฺญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถเญฺญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุเสฺสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถเญฺญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สุปฺปฎิปโนฺน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน, ตถา จ อิริยติ, ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุเสฺสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติฯ
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฎิปโนฺน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิเฎฺฐว ธเมฺม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ – ติฎฺฐนฺตเมนํ ชานาติฯ
ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺติฯ ธิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ธิมุตฺตนฺติ วิโมเกฺขน ธิมุตฺตํ ตตฺราธิมุตฺตํ ตทธิมุตฺตํ ตทาธิปเตยฺยํฯ อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปาธิมุโตฺต สทฺทาธิมุโตฺต คนฺธาธิมุโตฺต รสาธิมุโตฺต โผฎฺฐพฺพาธิมุโตฺต กุลาธิมุโตฺต คณาธิมุโตฺต อาวาสาธิมุโตฺต ลาภาธิมุโตฺต ยสาธิมุโตฺต ปสํสาธิมุโตฺต สุขาธิมุโตฺต จีวราธิมุโตฺต ปิณฺฑปาตาธิมุโตฺต เสนาสนาธิมุโตฺต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราธิมุโตฺต สุตฺตนฺตาธิมุโตฺต วินยาธิมุโตฺต อภิธมฺมาธิมุโตฺต อารญฺญกงฺคาธิมุโตฺต ปิณฺฑปาติกงฺคาธิมุโตฺต ปํสุกูลิกงฺคาธิมุโตฺต เตจีวริกงฺคาธิมุโตฺต สปทานจาริกงฺคาธิมุโตฺต ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคาธิมุโตฺต เนสชฺชิกงฺคาธิมุโตฺต ยถาสนฺถติกงฺคาธิมุโตฺต ปฐมชฺฌานาธิมุโตฺต ทุติยชฺฌานาธิมุโตฺต ตติยชฺฌานาธิมุโตฺต จตุตฺถชฺฌานาธิมุโตฺตอากาสานญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุโตฺต วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุโตฺต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุโตฺต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุโตฺต’’ติธิมุตฺตํฯ
ตปฺปรายณนฺติ อากิญฺจญฺญายตนมยํ ตปฺปรายณํ กมฺมปรายณํ วิปากปรายณํ กมฺมครุกํ ปฎิสนฺธิครุกํ ฯ อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปปรายโณ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติปรายโณ’’ติ – ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํฯ เตนาห ภควา –
‘‘วิญฺญาณฎฺฐิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฎฺฐนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณ’’นฺติฯ
๘๔.
อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิญฺญาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตฯ
อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาติ อากิญฺจญฺญาสมฺภโวติ วุจฺจติ อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิโก กมฺมาภิสงฺขาโรฯ อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิกํ กมฺมาภิสงฺขารํ อากิญฺจญฺญาสมฺภโวติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาฯ
นนฺทิสํโยชนํ อิตีติ นนฺทิสํโยชนํ วุจฺจติ อรูปราโคฯ อรูปราเคน ตํ กมฺมํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ อรูปราคํ นนฺทิสํโยชนนฺติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – นนฺทิสํโยชนํ อิติฯ
เอวเมตํ อภิญฺญายาติ เอวํ เอตํ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวเมตํ อภิญฺญายฯ
ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฎฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธเมฺม อนิจฺจโต วิปสฺสติ, ทุกฺขโต วิปสฺสติ, โรคโต…เป.… นิสฺสรณโต วิปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ตโต ตตฺถ วิปสฺสติฯ
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ญาณํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ ตสฺสาติ – เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสฯ
พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติฯ พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ; อรหา วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทโตฺถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทญฺญา วิมุโตฺต; โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร; นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตฯ เตนาห ภควา –
‘‘อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิญฺญาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
โปสาลมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส จุทฺทสโมฯ
๘๕.
ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ [เทวิสิ (สฺยา.)], พฺยากโรตีติ เม สุตํฯ
ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ โส พฺราหฺมโณ ทฺวิกฺขตฺตุํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา ปญฺหํ ปุโฎฺฐ น พฺยากาสิ – ‘‘ตทนฺตรา [จกฺขุสมนนฺตรา (สฺยา.)] อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปาโก ภวิสฺสตี’’ติฯ สกฺกนฺติ สโกฺกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สโกฺกฯ อถ วา, อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฎฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สโกฺกฯ อถ วา, สโกฺก ปหุ วิสวี อลมโตฺต สูโร วีโร วิกฺกโนฺต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สโกฺกฯ ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ อยาจิสฺสํ อเชฺฌสิสฺสํ ปสาทยิสฺสนฺติ – ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํฯ
อิจฺจายสฺมา โมฆราชาติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.… โมฆราชาติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โมฆราชาฯ
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมาติฯ น เม พฺยากาสีติ น เม พฺยากาสิ น อาจิกฺขิ น เทเสสิ น ปญฺญเปสิ น ปฎฺฐเปสิ น วิวริ น วิภชิ น อุตฺตานีอกาสิ น ปกาเสสิฯ จกฺขุมาติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ [ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ (ก.)] จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วโณฺณ, ปีตโก จ วโณฺณ, โลหิตโก จ วโณฺณ, กโณฺห จ วโณฺณ, โอทาโต จ วโณฺณฯ ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฎฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๖]ฯ ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภโต จ อกฺขิกูฎานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มเชฺฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฎฺฐกสมานํ [อฬาริฎฺฐกสมานํ (สฺยา.)]ฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํฯ เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปเนฺนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพเตฺตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจ ฯ ยทา หิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต [อตฺถงฺคมิโต (สฺยา. ก.)] โหติ; กาฬปโกฺข จ อุโปสโถ โหติ, ติโพฺพ จ วนสโณฺฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา. ก.) ปสฺส มหานิ. ๑๕๖] อพฺภุฎฺฐิโต โหติฯ เอวรูเป จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุโฎฺฎ วา กวาฎํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คโจฺฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายฯ เอกํ เจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตํเยว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุฯ เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ; สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภโนฺต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภโนฺต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฎฺฐิกา สมฺมาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติฯ อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, เทฺวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสิํ มหาสหสฺสมฺปิ (ก.)] โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ยาวตกํ วา [ยาวตา (สี. ก.)] ปน อากเงฺขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุฯ เอวํ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปโญฺญ ปุถุปโญฺญ ชวนปโญฺญ หาสปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฎิสมฺภิทปฺปโตฺต จตุเวสารชฺชปฺปโตฺต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชโญฺญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อโฑฺฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปเกฺขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นิเนฺนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี [ธมฺมสามิ (สฺยา. ก.)] ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฎฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา. ก.)] ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.)] อุปาทาย สเพฺพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)] อตฺตโตฺถ วา ปรโตฺถ วา อุภยโตฺถ วา ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ สมฺปรายิโก วา อโตฺถ อุตฺตาโน วา อโตฺถ คมฺภีโร วา อโตฺถ คูโฬฺห วา อโตฺถ ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ เนโยฺย วา อโตฺถ นีโต วา อโตฺถ อนวโชฺช วา อโตฺถ นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ โวทาโน วา อโตฺถ ปรมโตฺถ วา [ปรมโตฺถ วา อโตฺถ (ก.)], สพฺพํ ตํ อโนฺต พุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฎิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปเนฺน อปฺปฎิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฎลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฎฺฐิมํ สมุคฺคปฎลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฎลํ เหฎฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฎฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ
สพฺพธเมฺมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฎิพทฺธา อากงฺขปฎิพทฺธา มนสิการปฎิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฎิพทฺธาฯ สพฺพสเตฺตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สเพฺพสญฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภเพฺพ สเตฺต ชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ [ติมิติปิงฺคลํ (ก.)] อุปาทาย อโนฺตมหาสมุเทฺท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก โลโก สพฺรหฺมโก โลโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อโนฺตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย สมนฺนาคตา เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฎฺฐติฯ
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มเญฺญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฎฺฐิคตานิ, เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฎิจฺฉนฺนานิฯ กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา [ภควโต (ก.)] โหนฺติ นิทฺทิฎฺฐการณาฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ – ยทิทํ ปญฺญายาติฯ เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต [โอโลเกโนฺต (ก.)] อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน [ปร … ทสฺสาวิเน (ก.)] วิหรเนฺตฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อโนฺตนิมุคฺคโปสีนิ [อโนฺตนิมฺมุคฺคโปสีนิ (ก.)], อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อเปฺปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฎฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกโนฺต อทฺทส สเตฺต อปฺปรชเกฺข มหารชเกฺข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรเนฺตฯ ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต’’ติฯ ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุเทฺทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฎิปตฺติํ สีลานิ จ; อตฺตโน ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํฯ
‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฎฺฐิโต, ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ [โสกาวกิณฺณํ (สฺยา.)] ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติฯ
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ
‘‘น ตสฺส อทฺทิฎฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – น เม พฺยากาสิ จกฺขุมาฯ
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยํ พุโทฺธ สหธมฺมิกํ ปญฺหํ ปุโฎฺฐ พฺยากโรติ โน สํสาเรตีติ [สมฺปายตีติ (สฺยา.)] – เอวํ มยา อุคฺคหิตํ, เอวํ มยา อุปธาริตํ, เอวํ มยา อุปลกฺขิตํฯ เทวีสีติ ภควา เจว อิสิ จาติ – เทวีสิฯ ยถา ราชา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ ราชิสโย, พฺราหฺมณา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณิสโย, เอวเมว ภควา เทโว เจว อิสิ จาติ – เทวีสิฯ
อถ วา, ภควา ปพฺพชิโตติปิ อิสิฯ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ… มหโต ทิฎฺฐิสงฺฆาฎสฺส วินิเวฐนํ… มหโต มานทฺธชสฺส ปปาตนํ… มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ… มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ… มหโต ภารสฺส นิเกฺขปนํ… มหโต สํสารวฎฺฎสฺส อุปเจฺฉทํ… มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ… มหโต ปริฬาหสฺส ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ… มหโต ธมฺมทฺธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มหเนฺต สติปฎฺฐาเน… มหเนฺต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหเนฺต โพชฺฌเงฺค… มหนฺตํ อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ ํ๑อตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิฯ มเหสเกฺขหิ วา สเตฺตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุโทฺธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติปิ อิสีติ – ยาวตติยญฺจ เทวีสิ พฺยากโรตีติ เม สุตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติฯ
๘๖.
อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฎฺฐิํ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโนฯ
อยํ โลโก ปโร โลโกติฯ อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโกฯ ปโร โลโกติ มนุสฺสโลกํ ฐเปตฺวา สโพฺพ ปโร โลโกติ – อยํ โลโก ปโร โลโกฯ
พฺรหฺมโลโก สเทวโกติ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสาติ – พฺรหฺมโลโก สเทวโกฯ
ทิฎฺฐิํ เต นาภิชานาตีติ ตุยฺหํ ทิฎฺฐิํ ขนฺติํ รุจิํ ลทฺธิํ อชฺฌาสยํ อธิปฺปายํ โลโก น ชานาติ – ‘‘อยํ เอวํทิฎฺฐิโก เอวํขนฺติโก เอวํรุจิโก เอวํลทฺธิโก เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิปฺปาโย’’ติ น ชานาติ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฎิลภตีติ – ทิฎฺฐิํ เต นาภิชานาติฯ
โคตมสฺส ยสสฺสิโนติ ภควา ยสปฺปโตฺตติ ยสสฺสีฯ อถ วา, ภควา สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติปิ ยสสฺสีติ – โคตมสฺส ยสฺสิโนฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฎฺฐิํ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน’’ติฯ
๘๗.
เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติฯ
เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ อคฺคทสฺสาวิํ เสฎฺฐทสฺสาวิํ วิเสฎฺฐทสฺสาวิํ ปาโมกฺขทสฺสาวิํ อุตฺตมทสฺสาวิํ ปรมทสฺสาวินฺติ – เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํฯ
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป.… วหเสฺสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํฯ
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํฯ
มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฎิลภตีติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ, อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ
๘๘.
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติฯ
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก [สเทวโก โลโก (ก.)]ฯ อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โลโก โลโกติ, ภเนฺต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภเนฺต, โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจ ลุชฺชติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุชฺชติ, รูปา ลุชฺชนฺติ, จกฺขุวิญาณํ ลุชฺชติ, จกฺขุสมฺผโสฺส ลุชฺชติ, ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๒] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ; โสตํ ลุชฺชติ, คนฺธา ลุชฺชนฺติ…เป.… กาโย ลุชฺชติ , โผฎฺฐพฺพา ลุชฺชนฺติ; มโน ลุชฺชติ, ธมฺมา ลุชฺชนฺติ, มโนวิญฺญาณํ ลุชฺชติ, มโนสมฺผโสฺส ลุชฺชติ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติฯ ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ’’ฯ
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ ทฺวีหิ การเณหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ – อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน [อวสฺสิยปวตฺต … (สฺยา.)] วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาฯ กถํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป วโส น ลพฺภติ, เวทนาย วโส น ลพฺภติ, สญฺญาย วโส น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ วโส น ลพฺภติ, วิญฺญาเณ วโส น ลพฺภติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๙] – ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตาฯ รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวเตฺตยฺย; ลเพฺภถ จ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติฯ
‘‘เวทนา อนตฺตาฯ เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวเตฺตยฺย; ลเพฺภถ จ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติฯ
‘‘สญฺญา อนตฺตาฯ สญฺญา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ สญฺญา อาพาธาย สํวเตฺตยฺย; ลเพฺภถ จ สญฺญาย – ‘เอวํ เม สญฺญา โหตุ, เอวํ เม สญฺญา มา อโหสี’ติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สญฺญา อนตฺตา, ตสฺมา สญฺญา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ สญฺญาย – ‘เอวํ เม สญฺญา โหตุ, เอวํ เม สญฺญา มา อโหสี’ติฯ
‘‘สงฺขารา อนตฺตาฯ สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวเตฺตยฺยุํ; ลเพฺภถ จ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว , สงฺขารา อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติฯ
‘‘วิญฺญาณํ อนตฺตาฯ วิญฺญาณญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิญฺญาณํ อาพาธาย สํวเตฺตยฺย; ลเพฺภถ จ วิญฺญาเณ – ‘เอวํ เม วิญฺญาณํ โหตุ, เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’ติฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิญฺญาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิญฺญาเณ – ‘เอวํ เม วิญฺญาณํ โหตุ, เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’’’ติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อเญฺญสํ [ปเรสํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๗]ฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสเญฺจตยิตํ เวทนิยํ ทฎฺฐพฺพํฯ ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฎิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’’ฯ
‘‘อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ …เป.… ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ , เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ เอวํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
กถํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป สาโร น ลพฺภติ, เวทนาย สาโร น ลพฺภติ, สญฺญาย สาโร น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ สาโร น ลพฺภติ, วิญฺญาเณ สาโร น ลพฺภติ; รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป.… สญฺญา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิญฺญาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ ยถา นโฬ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เอรโณฺฑ…เป.… ยถา จ อุทุมฺพโร อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เสตคโจฺฉ [เสตวโจฺฉ (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ ปาลิภทฺทโก [ปาฬิภทฺทโก (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เผณปิโณฺฑ [เผณุปิโณฺฑ (สฺยา.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ อุทกปุพฺพุฬํ [ปุพฺพุลกํ (สฺยา.)] อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ, ยถา จ มรีจิ อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขโนฺธ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา – เอวเมว รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป.… สญฺญา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิญฺญาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ เอวํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
อปิ จ, ฉหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ จกฺขุ สุญฺญํ [สฺยา. … โปตฺถเก อิมสฺมิํ ฐาเน อญฺญถา ทิสฺสติ] อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วา, โสตํ สุญฺญํ…เป.… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุโญฺญ… มโน สุโญฺญ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ รูปา สุญฺญา…เป.… สทฺทา สุญฺญา… คนฺธา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… โผฎฺฐพฺพา สุญฺญา… ธมฺมา สุญฺญา อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วา ฯ จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ…เป.… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… จกฺขุสมฺผโสฺส สุโญฺญ … มโนสมฺผโสฺส สุโญฺญ… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา สุญฺญา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา สุญฺญา… รูปสญฺญา สุญฺญา… ธมฺมสญฺญา สุญฺญา… รูปสเญฺจตนา สุญฺญา… ธมฺมสเญฺจตนา สุญฺญา… รูปตณฺหา สุญฺญา… รูปวิตโกฺก สุโญฺญ… รูปวิจาโร สุโญฺญ… ธมฺมวิจาโร สุโญฺญ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา นิเจฺจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธเมฺมน วาฯ เอวํ ฉหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
อปิ จ, ทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ รูปํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต; เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จุติํ… อุปปตฺติํ… ปฎิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารวฎฺฎํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโตฯ เอวํ ทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
อปิ จ, ทฺวาทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ รูปํ น สโตฺต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ; เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น สโตฺต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิฯ เอวํ ทฺวาทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ สญฺญา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ สงฺขารา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; เต ปชหถฯ เต โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติฯ วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เสยฺยถาปิ [ตํ กิํ มญฺญถ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๓๓], ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมิํ เชตวเน ติณกฎฺฐสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺยฯ อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อเมฺห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’ติ? ‘โน เหตํ, ภเนฺต’ฯ ‘ตํ กิสฺส เหตุ’? ‘น หิ โน เอตํ, ภเนฺต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’ติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ; ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
อายสฺมา อานโนฺท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุโญฺญ [สุญฺญโต (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๕] โลโก, สุโญฺญ โลโก’ติ, ภเนฺต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภเนฺต, สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา…เป.… จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ… จกฺขุสมฺผโสฺส สุโญฺญ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วาฯ โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุโญฺญ … โผฎฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุโญฺญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผโสฺส สุโญฺญ… ยมฺปิทํ สุญฺญํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อเตฺตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุโญฺญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิฯ
‘‘ติณกฎฺฐสมํ โลกํ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
นาญฺญํ [น อญฺญํ (สี. สฺยา. ก.)] ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺรปฺปฎิสนฺธิยา’’ติฯ
เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๖] – ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมเนฺนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมเนฺนสติ ยาวตา เวทนาย คติ, สญฺญํ สมเนฺนสติ ยาวตา สญฺญาย คติ, สงฺขาเร สมเนฺนสติ ยาวตา สงฺขารานํ คติ, วิญฺญาณํ สมเนฺนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ ฯ ตสฺส รูปํ [ตสฺส ภิกฺขุโน รูปํ (สฺยา.)] สมเนฺนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมเนฺนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ, ยมฺปิสฺส ตํ โหติ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติฯ เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติฯ
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ ปจฺจเวกฺขสฺสุ ทกฺขสฺสุ ตุเลหิ ตีเรหิ วิภาเวหิ วิภูตํ กโรหีติ – สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุฯ
โมฆราช สทา สโตติฯ โมฆราชาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ สทาติ สพฺพกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฎฺฐานํ ภาเวโนฺต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – โมฆราช สทา สโตฯ
อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฎฺฐิ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิฯ อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธเมฺม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธเมฺม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ, อยํ อตฺตานุทิฎฺฐิฯ อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ สมูหจฺจ [อุหจฺจ สมุหจฺจ (ก.) สทฺทนีติยา ปน สเมติ] อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฎยิตฺวา สมุปฺปาฎยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจฯ
เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มจฺจุปิ ตเรยฺยาสิ, ชราปิ ตเรยฺยาสิ, มรณมฺปิ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวเตฺตยฺยาสีติ – เอวํ มจฺจุตโร สิยาฯ
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํฯ
มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุปิ มจฺจุราชา, มาโรปิ มจฺจุราชา, มรณมฺปิ มจฺจุราชาฯ น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสตี น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฎิลภติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิโก มิโค อรเญฺญ ปวเน จรมาโน วิสฺสโตฺถ คจฺฉติ วิสฺสโตฺถ [วิสฺสโฎฺฐ (ก.)] ติฎฺฐติ วิสฺสโตฺถ นิสีทติ วิสฺสโตฺถ เสยฺยํ กเปฺปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต [อนาปาตคโต (ก.)], ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺสฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ [อนฺตมกาสิ (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๗๑] มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา, ปฎิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา, นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา, อนโนฺต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต, ติโณฺณ โลเก วิสตฺติก’นฺติฯ โส วิสฺสโตฺถ คจฺฉติ วิสฺสโตฺถ ติฎฺฐติ วิสฺสโตฺถ นิสีทติ วิสฺสโตฺถ เสยฺยํ กเปฺปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต ภิกฺขุ ปาปิมโต’’ติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติฯ เตนาห ภควา –
‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
โมฆราชมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส ปนฺนรสโมฯ
๘๙.
ชิโณฺณหมสฺมิ อพโล วีตวโณฺณ [วิวโณฺณ (สฺยา.)], [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว [อนฺตราย (สฺยา. ก.)], อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ
ชิโณฺณหมสฺมิ อพโล วีตวโณฺณติฯ ชิโณฺณหมสฺมีติ ชิโณฺณ วุโฑฺฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปโตฺต วีสวสฺสสติโก ชาติยาฯ อพโลติ ทุพฺพโล อปฺปพโล อปฺปถาโมฯ วีตวโณฺณติ วีตวโณฺณ วิคตวโณฺณ วิคจฺฉิตวโณฺณฯ ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภา สา อนฺตรหิตา, อาทีนโว ปาตุภูโตติ – ชิโณฺณหมสฺมิ อพโล วีตวโณฺณฯ
อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ ปิงฺคิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยฯ
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสูติ เนตฺตา อสุทฺธา อวิสุทฺธา อปริสุทฺธา อโวทาตาฯ โน ตถา จกฺขุนา รูเป ปสฺสามีติ – เนตฺตา น สุทฺธาฯ สวนํ น ผาสูติ โสตํ อสุทฺธํ อวิสุทฺธํ อปริสุทฺธํ อโวทาตํฯ โน ตถา โสเตน สทฺทํ สุโณมีติ – เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุฯ
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติฯ มาหํ นสฺสนฺติ มาหํ นสฺส มาหํ วินสฺสํ มาหํ ปนสฺสํฯ โมมุโหติ โมหมุโห อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปโญฺญฯ อนฺตราวาติ ตุยฺหํ ธมฺมํ ทิฎฺฐิํ ปฎิปทํ มคฺคํ อนญฺญาย อนธิคนฺตฺวา อวิทิตฺวา อปฺปฎิลภิตฺวา อผสฺสยิตฺวา อสจฺฉิกริตฺวา อนฺตราเยว กาลงฺกเรยฺยนฺติ – มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวฯ
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌเงฺค, อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อาจิกฺข ธมฺมํฯ ยมหํ วิชญฺญนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฎิวิชาเนยฺยํ ปฎิวิเชฺฌยฺยํ อธิคเจฺฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํฯ
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ชิโณฺณหมสฺมิ อพโล วีตวโณฺณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติฯ
๙๐.
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายฯ
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเนติฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หญฺญนฺติ วิหญฺญนฺติ อุปหญฺญนฺติ อุปฆาติยนฺติ [อุปฆาตยนฺติ (สฺยา. ก.)]ฯ รูเป สติ วิวิธกมฺมการณา [วิวิธกมฺมกรณานิ (ก.)] กาเรนฺติฯ กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวเตฺตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปโชฺชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฎิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรนฺติ, ตเตฺตนปิ เตเลน โอสิญฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เอวํ สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หญฺญนฺติ วิหญฺญนฺติ อุปหญฺญนฺติ อุปฆาติยนฺติฯ เอวํ หญฺญมาเน วิหญฺญมาเน อุปหญฺญมาเน อุปฆาติยมาเน ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเนฯ
ปิงฺคิยาติ ภควาติฯ ปิงฺคิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควาฯ
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตาติฯ รุปฺปนฺตีติ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ [ปีฬิยนฺติ (สฺยา. ก.)] ฆฎฺฎยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติฯ จกฺขุโรเคน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฎฺฎยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติฯ โสตโรเคน…เป.… กายโรเคน…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฎฺฎยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุฯ
อถ วา, จกฺขุสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน [วิหายมาเน (ก.)] วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ…เป.… โทมนสฺสิตา โหนฺติฯ โสตสฺมิํ…เป.… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฎฺฐพฺพสฺมิํ… กุลสฺมิํ… คณสฺมิํ… อาวาสสฺมิํ… ลาภสฺมิํ… ยสสฺมิํ… ปสํสาย… สุขสฺมิํ… จีวรสฺมิํ… ปิณฺฑปาตสฺมิํ… เสนาสนสฺมิํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฎฺฎยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – เอวมฺปิ รุปฺปนฺติ รูเปสุฯ
ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฎฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ปมตฺตาติ ปมาโท วตฺตโพฺพ กายทุจฺจริเตน วา วจีทุจฺจริเตน วา มโนทุจฺจริเตน วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสโคฺค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฎฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ [อพหุลิกมฺมํ (ก.)] อนธิฎฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโทฯ โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโทฯ อิมินา ปมาเทน สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตาฯ
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺตติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน รูเปสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิยฯ อปฺปมโตฺตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺตฯ
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายาติฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ ชหสฺสุ รูปนฺติ ชหสฺสุ รูปํ, ปชหสฺสุ รูปํ, วิโนเทหิ รูปํ, พฺยนฺตีกโรหิ รูปํ, อนภาวํ คเมหิ รูปํฯ อปุนพฺภวายาติ ยถา เต รูปํ อิเธว นิรุเชฺฌยฺย, ปุนปฎิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพเตฺตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สญฺญาภเว วา อสญฺญาภเว วา เนวสญฺญานาสญฺญาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปญฺจโวการภเว วา, ปุน คติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฎิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วเฎฺฎ วา น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺย, อิเธว นิรุเชฺฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คเจฺฉยฺย ปฎิปฺปสฺสเมฺภยฺยาติ – ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายฯ เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
๙๑.
ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ นมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ
ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโยติ ทส ทิสาฯ
น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ นมตฺถิ โลเกติ น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสฺสุตํ อมุตํ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ อตฺตโตฺถ วา ปรโตฺถ วา อุภยโตฺถ วา ทิฎฺฐธมฺมิโก วา อโตฺถ สมฺปรายิโก วา อโตฺถ อุตฺตาโน วา อโตฺถ คมฺภีโร วา อโตฺถ คูโฬฺห วา อโตฺถ ปฎิจฺฉโนฺน วา อโตฺถ เนโยฺย วา อโตฺถ นีโต วา อโตฺถ อนวโชฺช วา อโตฺถ นิกฺกิเลโส วา อโตฺถ โวทาโน วา อโตฺถ ปรมโตฺถ วา นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภตีติ – น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ นมตฺถิ โลเกฯ
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฎฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ ยมหํ วิชญฺญนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฎิวิชาเนยฺยํ ปฎิวิเชฺฌยฺยํ อธิคเจฺฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํฯ
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฎินิสฺสคฺคํ ปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฎฺฐํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ นมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติฯ
๙๒.
ตณฺหาธิปเนฺน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายฯ
ตณฺหาธิปเนฺน มนุเช เปกฺขมาโนติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหาธิปเนฺนติ ตณฺหาธิปเนฺน [ตณฺหาย อธิปเนฺน (ก.)] ตณฺหานุเค ตณฺหานุคเต ตณฺหานุสเฎ ตณฺหาย ปเนฺน ปฎิปเนฺน อภิภูเต ปริยาทินฺนจิเตฺตฯ มนุเชติ สตฺตาธิวจนํฯ เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – ตณฺหาธิปเนฺน มนุเช เปกฺขมาโนฯ ปิงฺคิยาติ ภควาติฯ ปิงฺคิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควาฯ
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเตติฯ สนฺตาปชาเตติ ชาติยา สนฺตาปชาเต, ชราย สนฺตาปชาเต, พฺยาธินา สนฺตาปชาเต, มรเณน สนฺตาปชาเต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ สนฺตาปชาเต, เนรยิเกน ทุเกฺขน สนฺตาปชาเต…เป.… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน สนฺตาปชาเต อีติชาเต อุปทฺทวชาเต อุปสคฺคชาเตติ – สนฺตาปชาเตฯ ชรสา ปเรเตติ ชราย ผุเฎฺฐ ปเรเต สโมหิเต สมนฺนาคเตฯ ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฎ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเตติ – สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเตฯ
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺตติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน ตณฺหายาติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิยฯ อปฺปมโตฺตติ สกฺกจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺตฯ
ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายาติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ชหสฺสุ ตณฺหนฺติ ชหสฺสุ ตณฺหํ ปชหสฺสุ ตณฺหํ วิโนเทหิ ตณฺหํ พฺยนฺตีกโรหิ ตณฺหํ อนภาวํ คเมหิ ตณฺหํฯ อปุนพฺภวายาติ ยถา เต…เป.… ปุนปฎิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพเตฺตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สญฺญาภเว วา อสญฺญาภเว วา เนวสญฺญานาสญฺญาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปญฺจโวการภเว วา, ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฎิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วเฎฺฎ วา น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพเตฺตยฺย นาภินิพฺพเตฺตยฺย, อิเธว นิรุเชฺฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คเจฺฉยฺย ปฎิปฺปสฺสเมฺภยฺยาติ – ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายฯ เตนาห ภควา –
‘‘ตณฺหาธิปเนฺน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมโตฺต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ สห ธมฺมจกฺขุสฺส ปฎิลาภา อชินชฎาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฎิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสิโนฺน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภเนฺต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิเทฺทโส [สิงฺคิยปญฺหํ (ก.)] โสฬสโมฯ
๙๓. อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรโนฺต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจาริตโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปญฺหํ พฺยากาสิฯ
อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปารายนํ อโวจฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อิทมโวจ ภควาฯ มคเธสุ วิหรโนฺตติ มคธนามเก ชนปเท วิหรโนฺต อิริยโนฺต วเตฺตโนฺต ปาเลโนฺต ยเปโนฺต ยาเปโนฺตฯ ปาสาณเก เจติเยติ ปาสาณกเจติยํ วุจฺจติ พุทฺธาสนนฺติ – มคเธสุ วิหรโนฺต ปาสาณเก เจติเยฯ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานนฺติ ปิงฺคิโย [สิงฺคิโย (ก.)] พฺราหฺมโณ พาวริสฺส พฺราหฺมณสฺส ปโทฺธ ปทฺธจโร ปริจารโก [ปริจาริโก (สฺยา. ก.)] สิโสฺสฯ ปิงฺคิเยน [เตน (ก.)] เต โสฬสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํฯ อถ วา, เต โสฬส พฺราหฺมณา พุทฺธสฺส ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํฯ
อชฺฌิโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปญฺหํ พฺยากาสีติฯ อชฺฌิโฎฺฐติ อชฺฌิโฎฺฐ อเชฺฌสิโตฯ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐติ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉิโต ยาจิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโต ปสาทิโตฯ ปญฺหํ พฺยากาสีติ ปญฺหํ พฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอากาสิ ปกาเสสีติ – อชฺฌิโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปญฺหํ พฺยากาสิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรโนฺต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌิโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปุโฎฺฐ ปญฺหํ พฺยากาสี’’ติฯ
๙๔. เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘‘ปารายน’’เนฺตว อธิวจนํฯ
เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส เจปิ อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ติสฺสเมเตฺตยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปุณฺณกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เมตฺตคูปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โธตกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุปสีวปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ นนฺทกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เหมกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โตเทยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ กปฺปปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ชตุกณฺณิปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ภทฺราวุธปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุทยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โปสาลปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โมฆราชปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺสฯ
อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายาติ เสฺวว ปโญฺห ธโมฺม, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (ก.)] อโตฺถติ อตฺถํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อตฺถมญฺญายฯ ธมฺมมญฺญายาติ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ธมฺมมญฺญายาติ – อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายฯ ธมฺมานุธมฺมํ ปฎิปเชฺชยฺยาติ สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ ปฎิปเชฺชยฺยาติ – ธมฺมานุธมฺมํ ปฎิปเชฺชยฺยฯ คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ คเจฺฉยฺย, ปารํ อธิคเจฺฉยฺย, ปารํ อธิผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ อิเม ธมฺมา ปารงฺคมนียาฯ ปารํ ปาเปนฺติ ปารํ สมฺปาเปนฺติ ปารํ สมนุปาเปนฺติ, ชรามณสฺส ตรณาย [ตารณาย (สฺยา.)] สํวตฺตนฺตีติ – ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ
ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาติ – ตสฺมาฯ อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ อิมสฺส ปารายนสฺสาติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสฯ ปารายนเนฺตว อธิวจนนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยนํ วุจฺจติ มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อธิวจนนฺติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – ปารายนเนฺตว อธิวจนํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายน’เนฺตว อธิวจน’’นฺติฯ
๙๕.
อชิโต ติสฺสเมเตฺตโยฺย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นโนฺท จ อถ เหมโกฯ
๙๖.
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ
๙๗.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห, พุทฺธเสฎฺฐํ อุปาคมุํฯ
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติฯ เอเตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณาฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปโตฺต พเลสุ จ วสีภาวํฯ พุโทฺธติ เกนเฎฺฐน พุโทฺธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุโทฺธ, โพเธตา ปชายาติ พุโทฺธ, สพฺพญฺญุตาย พุโทฺธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุโทฺธ, อภิเญฺญยฺยตาย พุโทฺธ, วิสวิตาย พุโทฺธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุโทฺธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุโทฺธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุโทฺธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุโทฺธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุโทฺธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุโทฺธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุโทฺธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ พุโทฺธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฎิลาภาติ พุโทฺธฯ พุโทฺธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามเจฺจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฎิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ , ยทิทํ พุโทฺธติฯ เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ เอเต พุทฺธํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ – เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํฯ
สมฺปนฺนจรณํ อิสินฺติ จรณํ วุจฺจติ สีลาจารนิพฺพตฺติฯ สีลสํวโรปิ จรณํ, อินฺทฺริยสํวโรปิ จรณํ, โภชเน มตฺตญฺญุตาปิ จรณํ, ชาคริยานุโยโคปิ จรณํ, สตฺตปิ สทฺธมฺมา จรณํ, จตฺตาริปิ ฌานานิ จรณํฯ สมฺปนฺนจรณนฺติ สมฺปนฺนจรณํ เสฎฺฐจรณํ วิเสฎฺฐจรณํ [วิสิฎฺฐจรณํ (ก.)] ปาโมกฺขจรณํ อุตฺตมจรณํ ปวรจรณํฯ อิสีติ อิสิ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ อิสิ…เป.… มเหสเกฺขหิ วา สเตฺตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุโทฺธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภ’’ติ – อิสีติ – สมฺปนฺนจรณํ อิสิํฯ
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺหติฯ ปุจฺฉนฺตาติ ปุจฺฉนฺตา ยาจนฺตา อเชฺฌสนฺตา ปสาเทนฺตาฯ นิปุเณ ปเญฺหติ คมฺภีเร ทุทฺทเส ทุรนุโพเธ สเนฺต ปณีเต อตกฺกาวจเร นิปุเณ ปณฺฑิตเวทนีเย ปเญฺหติ – ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺหฯ
พุทฺธเสฎฺฐํ อุปาคมุนฺติฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติฯ เสฎฺฐนฺติ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิเสฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ พุทฺธํ อุปาคมุํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ – พุทฺธเสฎฺฐํ อุปาคมุํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห, พุทฺธเสฎฺฐํ อุปาคมุ’’นฺติฯ
๙๘.
เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสิ, ปญฺหํ ปุโฎฺฐ ยถาตถํ;
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิฯ
เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสีติฯ เตสนฺติ โสฬสานํ ปารายนิยานํ พฺราหฺมณานํฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติฯ ปพฺยากาสีติ เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสิฯ
ปญฺหํ ปุโฎฺฐ ยถาตถนฺติฯ ปญฺหํ ปุโฎฺฐติ ปญฺหํ ปุโฎฺฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อเชฺฌสิโต ปสาทิโตฯ ยถาตถนฺติ ยถา อาจิกฺขิตพฺพํ ตถา อาจิกฺขิ , ยถา เทสิตพฺพํ ตถา เทเสสิ, ยถา ปญฺญเปตพฺพํ ตถา ปญฺญเปสิ, ยถา ปฎฺฐเปตพฺพํ ตถา ปฎฺฐเปสิ, ยถา วิวริตพฺพํ ตถา วิวริ , ยถา วิภชิตพฺพํ ตถา วิภชิ, ยถา อุตฺตานีกาตพฺพํ ตถา อุตฺตานีอกาสิ, ยถา ปกาสิตพฺพํ ตถา ปกาเสสีติ – ปญฺหํ ปุโฎฺฐ ยถาตถํฯ
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณนาติ ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน อาจิกฺขเนน เทสเนน ปญฺญปเนน ปฎฺฐปเนน วิวรเณน วิภชเนน อุตฺตานีกเมฺมน ปกาสเนนาติ – ปญฺหานํ เวยฺยากรเณนฯ
โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนีติฯ โตเสสีติ โตเสสิ วิโตเสสิ ปสาเทสิ อาราเธสิ อตฺตมเน อกาสิฯ พฺราหฺมเณติ โสฬส ปารายนิเย พฺราหฺมเณฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เตสํ พุโทฺธ ปพฺยากาสิ, ปญฺหํ ปุโฎฺฐ ยถาตถํ;
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี’’ติฯ
๙๙.
เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุเทฺธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจริํสุ, วรปญฺญสฺส สนฺติเกฯ
เต โตสิตา จกฺขุมตาติฯ เตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณาฯ โตสิตาติ โตสิตา วิโตสิตา ปสาทิตา อาราธิตา อตฺตมนา กตาติ – เต โตสิตาฯ จกฺขุมตาติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา…เป.… เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – เต โตสิตา จกฺขุมตาฯ
พุเทฺธนาทิจฺจพนฺธุนาติฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติฯ อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิโจฺจ วุจฺจติ สูริโยฯ โส โคตโม โคเตฺตน, ภควาปิ โคตโม โคเตฺตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุฯ ตสฺมา พุโทฺธ อาทิจฺจพนฺธูติ – พุเทฺธนาทิจฺจพนฺธุนาฯ
พฺรหฺมจริยมจริํสูติ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฎิวิรติ เวรมณี วิรมณํ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโตฯ อปิ จ, นิปฺปริยายวเสน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ, สมฺมาสงฺกโปฺป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมโนฺต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ พฺรหฺมจริยมจริํสูติ พฺรหฺมจริยํ จริํสุ อจริํสุ สมาทาย วตฺติํสูติ – พฺรหฺมจริยมจริํสุฯ
วรปญฺญสฺส สนฺติเกติ วรปญฺญสฺส อคฺคปญฺญสฺส เสฎฺฐปญฺญสฺส วิเสฎฺฐปญฺญสฺส ปาโมกฺขปญฺญสฺส อุตฺตมปญฺญสฺส ปวรปญฺญสฺสฯ สนฺติเกติ สนฺติเก สามนฺตา อาสเนฺน อวิทูเร อุปกเฎฺฐติ – วรปญฺญสฺส สนฺติเกฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุเทฺธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจริํสุ, วรปญฺญสฺส สนฺติเก’’ติฯ
๑๐๐.
เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส, ยถา พุเทฺธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉ ปารํ อปารโตฯ
เอกเมกสฺส ปญฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส ติสฺสเมเตฺตยฺยปญฺหสฺส…เป.… เอกเมกสฺส ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส ปญฺหสฺสฯ
ยถา พุเทฺธน เทสิตนฺติฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา สยมฺภู…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติฯ ยถา พุเทฺธน เทสิตนฺติ ยถา พุเทฺธน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฎฺฐปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ [วิภตฺตํ (สฺยา.)] อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยถา พุเทฺธน เทสิตํฯ
ตถา โย ปฎิปเชฺชยฺยาติ สมฺมาปฎิปทํ อนุโลมปฎิปทํ อปจฺจนีกปฎิปทํ อนฺวตฺถปฎิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฎิปทํ ปฎิปเชฺชยฺยาติ – ตถา โย ปฎิปเชฺชยฺยฯ
คเจฺฉ ปารํ อปารโตติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํ; อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ คเจฺฉ ปารํ อปารโตติ อปารโต ปารํ คเจฺฉยฺย, ปารํ อธิคเจฺฉยฺย, ปารํ ผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คเจฺฉ ปารํ อปารโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส, ยถา พุเทฺธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฎิปเชฺชยฺย, คเจฺฉ ปารํ อปารโต’’ติฯ
๑๐๑.
อปารา ปารํ คเจฺฉยฺย, ภาเวโนฺต มคฺคมุตฺตมํ;
มโคฺค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติฯ
อปารา ปารํ คเจฺฉยฺยาติ อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ; ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อปารา ปารํ คเจฺฉยฺยาติ อปารา ปารํ คเจฺฉยฺย, ปารํ อธิคเจฺฉยฺย, ปารํ ผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – อปารา ปารํ คเจฺฉยฺยฯ
ภาเวโนฺต มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคมุตฺตมํ วุจฺจติ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคํ อคฺคํ เสฎฺฐํ วิเสฎฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํฯ ภาเวโนฺตติ ภาเวโนฺต อาเสวโนฺต พหุลีกโรโนฺตติ – ภาเวโนฺต มคฺคมุตฺตมํฯ
มโคฺค โส ปารํ คมนายาติ –
มโคฺค ปโนฺถ ปโถ ปโชฺช [อโทฺธ (ก.)], อญฺชสํ วฎุมายนํ;
นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุโลฺล จ ภิสิ สงฺกโม [สงฺคโม (สฺยา. ก.) ปสฺส-ธาตุมาลายํ มคฺคธาตุวณฺณนายํ]ฯ
ปารํ คมนายาติ ปารํ คมนาย ปารํ สมฺปาปนาย ปารํ สมนุปาปนาย ชรามรณสฺส ตรณายาติ – มโคฺค โส ปารํ คมนายฯ
ตสฺมา ปารายนํ อิตีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยนํ วุจฺจติ มโคฺคฯ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – ตสฺมา ปารายนํ อิติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อปารา ปารํ คเจฺฉยฺย, ภาเวโนฺต มคฺคมุตฺตมํ;
มโคฺค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิตี’’ติฯ
ปารายนตฺถุติคาถานิเทฺทโส สตฺตรสโมฯ
๑๐๒.
ปารายนมนุคายิสฺสํ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ
ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ [กถิตมนุคายิสฺสํ (สฺยา.) เอวํ สพฺพปเทสุ อนุคายิสฺสนฺติ อาคตํ] ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ – ปารายนมนุคายิสฺสํฯ อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ปิงฺคิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยฯ
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสีติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิฯ
วิมโล ภูริเมธโสติฯ วิมโลติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลาฯ เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ อมโล พุโทฺธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุโตฺต สพฺพมลวีติวโตฺตฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย [ภควา อิมาย (สฺยา.)] ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุโทฺธ สุเมธโสติ – วิมโล ภูริเมธโสฯ
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโคติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริญฺญาตา กิเลสกามา ปหีนา วตฺถุกามานํ ปริญฺญาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตาฯ ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปเตฺถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติฯ เย กาเม กาเมนฺติ กาเม อิจฺฉนฺติ กาเม ปเตฺถนฺติ กาเม ปิเหนฺติ กาเม อภิชปฺปนฺติ เต กามกามิโน ราคราคิโน สญฺญสญฺญิโนฯ ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปเตฺถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติฯ ตสฺมา พุโทฺธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฎินิสฺสฎฺฐกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฎินิสฺสฎฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฎิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – นิกฺกาโมฯ
นิพฺพโนติ ราโค วนํ, โทโส วนํ, โมโห วนํ, โกโธ วนํ, อุปนาโห วนํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วนาฯ เต วนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อวโน วิวโน นิพฺพโน วนาปคโต วนวิปฺปหีโน วนวิมุโตฺต สพฺพวนวีติวโตฺตติ – นิพฺพโนฯ นาโคติ นาโค; ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป.… เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโคฯ
กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติฯ กิสฺส เหตูติ กิสฺส เหตุ กิํเหตุ กิํการณา กิํนิทานา กิํปจฺจยาติ – กิสฺส เหตุฯ มุสา ภเณติ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย; มุสา ภเณติ โมสวชฺชํ ภเณยฺย, มุสาวาทํ ภเณยฺย, อนริยวาทํ ภเณยฺยฯ อิเธกโจฺจ สภาคโต [สภคฺคโต (สฺยา.)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (สฺยา.)] วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุโฎฺฐ – ‘‘เอหโมฺภ [เอหิ โภ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๑๑๒] ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ , ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ, อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ
อปิ จ, ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ – อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ, จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฎฺฐิํ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ, ปญฺจหากาเรหิ…เป.… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุเพฺพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฎฺฐิํ, วินิธาย ขนฺติํ, วินิธาย รุจิํ, วินิธาย สญฺญํ, วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฎฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ โมสวชฺชํฯ กิสฺส เหตุ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ – กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ’’ติฯ
๑๐๓.
ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิตํฯ
ปหีนมลโมหสฺสาติ ฯ มลนฺติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, มาโน มลํ, ทิฎฺฐิ มลํ, กิเลโส มลํ, สพฺพทุจฺจริตํ มลํ, สพฺพภวคามิกมฺมํ มลํฯ
โมโหติ ยํ ทุเกฺข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ อยํ วุจฺจติ โมโหฯ มลญฺจ โมโห จ พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ ปหีนมลโมโหติ – ปหีนมลโมหสฺสฯ
มานมกฺขปฺปหายิโนติฯ มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]ฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ, ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฎฺฐพฺพานนฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป.… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อวมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฎฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ , ทุเกฺขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺสีติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกโจฺจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคเตฺตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อเชฺฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฎฺฐาเนน [วิชฺชาฐาเนน (ก.)] วา สุเตน วา ปฎิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ
มโกฺขติ โย มโกฺข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฎฺฐุริยํ นิฎฺฐุริยกมฺมํ [นิตฺถุริยกมฺมํ (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] – อยํ วุจฺจติ มโกฺขฯ พุทฺธสฺส ภควโต มาโน จ มโกฺข จ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ มานมกฺขปฺปหายีติ – มานมกฺขปฺปหายิโนฯ
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติฯ หนฺทาหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – หนฺทาหนฺติฯ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ วเณฺณน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ วาจํ คิรํ พฺยปฺปถํ อุทีรณํ [โอทีรณํ (สฺยา.)] กิตฺตยิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฎฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิต’’นฺติฯ
๑๐๔.
ตโมนุโท พุโทฺธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวโตฺต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เมฯ
ตโมนุโท พุโทฺธ สมนฺตจกฺขูติฯ ตโมนุโทติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฎฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ; ยทิทํ พุโทฺธติฯ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ…เป.… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตโมนุโท พุโทฺธ สมนฺตจกฺขุฯ
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวโตฺตติฯ โลโกติ เอโก โลโก – ภวโลโกฯ เทฺว โลกา – ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จ; สมฺปตฺติภวโลโก จ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก จ; วิปตฺติภวโลโก จ วิปตฺติสมฺภวโลโก จ [เทฺว โลกา สมฺปตฺติ จ ภวโลโก วิปตฺติ จ ภวโลโก (สฺยา.)]ฯ ตโย โลกา – ติโสฺส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺตวิญฺญาณฎฺฐิติโย ฯ อฎฺฐ โลกา – อฎฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทส อายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฎฺฐารส โลกา – อฎฺฐารส ธาตุโยฯ โลกนฺตคูติ ภควา โลกสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปโตฺต โกฎิคโต โกฎิปฺปโตฺต… นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปโตฺตฯ โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โลกนฺตคูฯ
สพฺพภวาติวโตฺตติฯ ภวาติ เทฺว ภวา – กมฺมภโว จ ปฎิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโวฯ กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโวฯ กตโม ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฎิสนฺธิกา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ปฎิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ ภควา กมฺมภวญฺจ ปฎิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ อติวโตฺต [อุปาติวโตฺต (ก.)] อติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – โลกนฺตคู สพฺพภวาติวโตฺตฯ
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติฯ อนาสโวติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อนาสโวฯ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ สพฺพํ ตสฺส ปฎิสนฺธิกํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ …เป.… ทิฎฺฐิพฺยสนทุกฺขํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฎิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํฯ ตสฺมา พุโทฺธ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ – อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนฯ
สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เมติฯ สจฺจวฺหโยติ สจฺจวฺหโย สทิสนาโม สทิสวฺหโย สจฺจสทิสวฺหโยฯ วิปสฺสี ภควา, สิขี ภควา, เวสฺสภู ภควา, กกุสโนฺธ ภควา, โกณาคมโน ภควา, กสฺสโป ภควาฯ เต พุทฺธา ภควโนฺต สทิสนามา สทิสวฺหยาฯ ภควาปิ สกฺยมุนิ เตสํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สทิสนาโม สทิสวฺหโยติ – ตสฺมา พุโทฺธ สจฺจวฺหโยฯ
พฺรเหฺม อุปาสิโต เมติ โส มยา ภควา อาสิโต อุปาสิโต ปยิรุปาสิโต ปริปุจฺฉิโต ปริปญฺหิโตติ – สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เมฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ตโมนุโท พุโทฺธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวโตฺต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เม’’ติฯ
๑๐๕.
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปโตฺต [อชฺช ปโตฺต (ก.)] ฯ
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ ฯ ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีฯ กิํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี? ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทิโช, มาตุกุจฺฉิมฺหา จ อณฺฑโกสมฺหา จฯ ตํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีติ – ทิโชฯ ยถา กุพฺพนกํ ปหายาติ ยถา ทิโช กุพฺพนกํ ปริตฺตวนกํ อปฺปผลํ อปฺปภกฺขํ อโปฺปทกํ ปหาย ชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวเตฺตตฺวา อญฺญํ พหุปฺผลํ พหุภกฺขํ พหูทกํ [พหุรุกฺขํ (สฺยา.)] มหนฺตํ กานนํ วนสณฺฑํ อธิคเจฺฉยฺย วิเนฺทยฺย ปฎิลเภยฺย, ตสฺมิญฺจ วนสเณฺฑ วาสํ กเปฺปยฺยาติ – ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย พหุปฺผลํ กานนํ อาวเสยฺยฯ
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปโตฺตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฎิปาทนํฯ อปฺปทเสฺส ปหายาติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จเญฺญ ตสฺส อาจริยา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาทาย อปฺปทสฺสา ปริตฺตทสฺสา โถกทสฺสา โอมกทสฺสา ลามกทสฺสา ฉตุกฺกทสฺสา [ชตุกฺกทสฺสา (สฺยา.), ชตุกทสฺสา (สี. อฎฺฐ.)] วาฯ เต อปฺปทเสฺส ปริตฺตทเสฺส โถกทเสฺส โอมกทเสฺส ลามกทเสฺส ฉตุกฺกทเสฺส ปหาย ปชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวเตฺตตฺวา พุทฺธํ ภควนฺตํ อปฺปมาณทสฺสํ อคฺคทสฺสํ เสฎฺฐทสฺสํ วิเสฎฺฐทสฺสํ ปาโมกฺขทสฺสํ อุตฺตมทสฺสํ ปวรทสฺสํ อสมํ อสมสมํ อปฺปฎิสมํ อปฺปฎิภาคํ อปฺปฎิปุคฺคลํ เทวาติเทวํ นราสภํ ปุริสสีหํ ปุริสนาคํ ปุริสาชญฺญํ ปุริสนิสภํ ปุริสโธรยฺหํ ทสพลธาริํ [ทสพลํ ตาทิํ (สฺยา.)] อธิคจฺฉิํ วินฺทิํ ปฎิลภิํฯ ยถา จ หํโส มหนฺตํ มานสกํ [มานุสกตํ (สฺยา.)] วา สรํ อโนตตฺตํ วา ทหํ มหาสมุทฺทํ วา อโกฺขภํ อมิโตทกํ ชลราสิํ อธิคเจฺฉยฺย วิเนฺทยฺย ปฎิลเภยฺย, เอวเมว พุทฺธํ ภควนฺตํ อโกฺขภํ อมิตเตชํ ปภินฺนญาณํ วิวฎจกฺขุํ ปญฺญาปเภทกุสลํ อธิคตปฎิสมฺภิทํ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตํ สุทฺธาธิมุตฺตํ เสตปจฺจตฺตํ อทฺวยภาณิํ ตาทิํ ตถาปฎิญฺญํ อปริตฺตํ มหนฺตํ คมฺภีรํ อปฺปเมยฺยํ ทุปฺปริโยคาหํ ปหูตรตนํ สาครสมํ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตํ อตุลํ วิปุลํ อปฺปเมยฺยํ, ตํ ตาทิสํ ปวทตํ มคฺควาทินํ [ปวรมคฺควาทินํ (ก.)] เมรุมิว นคานํ ครุฬมิว ทิชานํ สีหมิว มิคานํ อุทธิมิว อณฺณวานํ อธิคจฺฉิํ, ตํ สตฺถารํ ชินปวรํ มเหสินฺติ – เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปโตฺตฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปโตฺต’’ติฯ
๑๐๖.
เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุ,
หุรํ โคตมสาสนา ‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ’;
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ
เย เม ปุเพฺพ วิยากํสูติฯ เยติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จเญฺญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฎฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฎฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุฯ
หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา, ปรํ โคตมสาสนา, ปุเร โคตมสาสนา, ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (สฺยา. ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนาฯ
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติฯ
สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรมฺปราย ปิฎกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตเกฺกน ทิฎฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ยํ กถยิํสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํฯ
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฎิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เย เม ปุเพฺพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;
‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺส’ติ;
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒน’’นฺติฯ
๑๐๗.
เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปญฺญาโณ, โคตโม ภูริเมธโสฯ
เอโก ตโมนุทาสีโนติฯ เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก, อทุติยเฎฺฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ
กถํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโกฯ
กถํ ภควา อทุติยเฎฺฐน เอโก? เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา. ก.)] ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิ [ปฎิสลฺลาณสารุปฺปานิ (ก.)]ฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ , เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ภควา อทุติยเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมโตฺต อาตาปี ปหิตโตฺต วิหรโนฺต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหโนฺต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ [ตณฺหํ ชาลินิํ (สฺยา.)] วิสฎํ [สริตํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ
‘‘เอตมาทีนวํ [เอวมาทีนวํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๑๕] ญตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๙๑] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ
กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมโคฺค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา…เป.… อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มเคฺคน ตริํสุ [อตริํสุ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๔๐๙; มหานิ. ๑๙๑] ปุเพฺพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิ ฯ ภควา เตน โพธิญาเณน ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิฯ อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฎิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฎิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสิฯ เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ
ตโมนุโทติ ภควา ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฎฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ อาสีโนติ นิสิโนฺน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน [อาสิโน (ก.)]ฯ
นคสฺส ปเสฺส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติฯ
เอวมฺปิ ภควา อาสีโน…เป.… อถ วา, ภควา สโพฺพสฺสุกฺกปฎิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – เอโก ตโมนุทาสีโนฯ
ชุติมา โส ปภงฺกโรติฯ ชุติมาติ ชุติมา มติมา ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ปภงฺกโรติ ปภงฺกโร อาโลกกโร โอภาสกโร ทีปงฺกโร ปทีปกโร อุโชฺชตกโร ปโชฺชตกโรติ – ชุติมา โส ปภงฺกโรฯ
โคตโม ภูริปญฺญาโณติ โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธโมฺม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺยฯ
ธโช รถสฺส ปญฺญาณํ, ธูโม [ธุโม (สฺยา.)] ปญฺญาณมคฺคิโน;
ราชา รฎฺฐสฺส ปญฺญาณํ, ภตฺตา ปญฺญาณมิตฺถิยาติฯ
เอวเมว โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธโมฺม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺยติ – โคตโม ภูริปญฺญาโณฯ
โคตโม ภูริเมธโสติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุโทฺธ สุเมธโสติ [ภูริเมธโสติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] – โคตโม ภูริเมธโสฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปญฺญาโณ, โคตโม ภูริเมธโส’’ติฯ
๑๐๘.
โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ
โย เม ธมฺมเทเสสีติฯ โยติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปโตฺต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน…เป.… อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิฯ
สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฎฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวํ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธโมฺมฯ โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํฯ
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฎิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฎฺฎกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฎินิสฺสคฺคํ อีติปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฎิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ
๑๐๙.
กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ
กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสีติ กิํ นุ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสิ อเปสิ อปคจฺฉิ [อปคจฺฉสิ (สฺยา. ก.)] วินา โหสีติ – กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิฯ
มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิยาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ – มุหุตฺตมปิฯ ปิงฺคิยาติ พาวรี ตํ นตฺตารํ นาเมน อาลปติฯ
โคตมา ภูริปญฺญาณาติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปญฺญาณาฯ
โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุโทฺธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กิํนุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ
๑๑๐.
โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ
โย เต ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา…เป.… ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปโตฺต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ…เป.… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เต ธมฺมมเทเสสิฯ
สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฎฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวํ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภตีติ – เอวมฺปิ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธโมฺมฯ โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ; ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํฯ
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฎิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฎฺฎกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฎินิสฺสคฺคํ อีติปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฎิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ
๑๑๑.
นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ
นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามีติ นาหํ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสามิ อเปมิ อปคจฺฉามิ วินา โหมีติ – นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิฯ
มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ มุหุตฺตมปิฯ พฺราหฺมณาติ คารเวน มาตุลํ อาลปติฯ
โคตมา ภูริปญฺญาณาติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตโปฺปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปญฺญาณาฯ
โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา พุโทฺธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสาฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ
๑๑๒.
โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ , ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ
โย เม ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปโตฺต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฎฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌเงฺค อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฎิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฎฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิฯ
สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฎฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวํ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฎฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธโมฺมฯ โย ทิเฎฺฐว ธเมฺม อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฎิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํฯ
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฎิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฎฺฎกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฎิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฎิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฎฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ
๑๑๓.
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมโตฺต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ [นมสฺสมาโนว วเสมิ (สี. อฎฺฐ.) … วิวสามิ (สฺยา.)] รตฺติํ, เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ยถา จกฺขุมา ปุริโส อาโลเก รูปคตานิ ปเสฺสยฺย ทเกฺขยฺย โอโลเกยฺย นิชฺฌาเยยฺย อุปปริเกฺขยฺย, เอวเมวาหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ มนสา ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวฯ
รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมโตฺตติ รตฺติญฺจ ทิวา จ พุทฺธานุสฺสติํ มนสา ภาเวโนฺต อปฺปมโตฺตติ – รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมโตฺตฯ
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติฯ นมสฺสมาโนติ กาเยน วา นมสฺสมาโน, วาจาย วา นมสฺสมาโน, จิเตฺตน วา นมสฺสมาโน, อนฺวตฺถปฎิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน, ธมฺมานุธมฺมปฎิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺการมาโน ครุการมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน รตฺตินฺทิวํ วิวเสมิ อตินาเมมิ อติกฺกเมมีติ – นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํฯ
เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสนฺติ ตาย พุทฺธานุสฺสติยา ภาเวโนฺต อวิปฺปวาโสติ ตํ มญฺญามิ, อวิปฺปวุโฎฺฐติ ตํ มญฺญามิ ชานามิฯ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฎิวิชานามิ เอวํ ปฎิวิชฺฌามีติ – เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมโตฺต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ, เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาส’’นฺติฯ
๑๑๔.
สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปโญฺญ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิฯ
สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จาติฯ สทฺธาติ ยา จ ภควนฺตํ อารพฺภ สทฺธา สทฺทหนา [สทฺธหนา (ก.)] โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํฯ ปีตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] โมทนา อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฎฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ มโนติ ยญฺจ ภควนฺตํ อารพฺภ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขโนฺธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ สตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ สมฺมาสตีติ – สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จฯ
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนา นาเปนฺติ น คจฺฉนฺติ น วิชหนฺติ น วินาเสนฺตีติ – นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาฯ
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปโญฺญติฯ ยํ ยํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ วชติ คจฺฉติ กมติ อภิกฺกมติฯ ภูริปโญฺญติ ภูริปโญฺญ มหาปโญฺญ ติกฺขปโญฺญ ปุถุปโญฺญ หาสปโญฺญ ชวนปโญฺญ นิเพฺพธิกปโญฺญ ฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปโญฺญฯ
ส เตน เตเนว นโตหมสฺมีติ โส เยน พุโทฺธ เตน เตเนว นโต ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺยติ – ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปโญฺญ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติฯ
๑๑๕.
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺตฯ
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสาติ ชิณฺณสฺส วุฑฺฒสฺส มหลฺลกสฺส อทฺธคตสฺส วโยอนุปฺปตฺตสฺสฯ ทุพฺพลถามกสฺสาติ ทุพฺพลถามกสฺส อปฺปถามกสฺส ปริตฺตถามกสฺสาติ – ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสฯ
เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถาติ กาโย เยน พุโทฺธ เตน น ปเลติ น วชติ น คจฺฉติ นาติกฺกมตีติ – เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถฯ
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจนฺติ สงฺกปฺปคมเนน วิตกฺกคมเนน ญาณคมเนน ปญฺญาคมเนน พุทฺธิคมเนน วชามิ คจฺฉามิ อติกฺกมามีติ – สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํฯ
มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺตติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺตติ มโน เยน พุโทฺธ เตน ยุโตฺต ปยุโตฺต สํยุโตฺตติ – มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺตฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุโตฺต’’ติฯ
๑๑๖.
ปเงฺก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ
ปเงฺก สยาโน ปริผนฺทมาโนติฯ ปเงฺก สยาโนติ กามปเงฺก กามกทฺทเม กามกิเลเส กามพฬิเส กามปริฬาเห กามปลิโพเธ เสมาโน สยมาโน วสมาโน อาวสมาโน ปริวสมาโน [อวเสมาโน ปริเสมาโน (สฺยา.)] ติ – ปเงฺก สยาโนฯ ปริผนฺทมาโนติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ทิฎฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมาโน , กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมาโน, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมาโน, มโนทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมาโน, รโตฺต ราเคน ผนฺทมาโน, ทุโฎฺฐ โทเสน ผนฺทมาโน, มูโฬฺห โมเหน ผนฺทมาโน, วินิพโนฺธ มาเนน ผนฺทมาโน, ปรามโฎฺฐ ทิฎฺฐิยา ผนฺทมาโน, วิเกฺขปคโต อุทฺธเจฺจน ผนฺทมาโน, อนิฎฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมาโน, ถามคโต อนุสเยหิ ผนฺทมาโน, ลาเภน ผนฺทมาโน, อลาเภน ผนฺทมาโน, ยเสน ผนฺทมาโน, อยเสน ผนฺทมาโน, ปสํสาย ผนฺทมาโน, นินฺทาย ผนฺทมาโน, สุเขน ผนฺทมาโน, ทุเกฺขน ผนฺทมาโน, ชาติยา ผนฺทมาโน, ชราย ผนฺทมาโน, พฺยาธินา ผนฺทมาโน, มรเณน ผนฺทมาโน, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมาโน, เนรยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมาโน, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมาโน, เปตฺติวิสยิเกน ทุเกฺขน ผนฺทมาโน, มานุสิเกน ทุเกฺขน…เป.… คโพฺภกฺกนฺติมูลเกน ทุเกฺขน… คพฺภฎฺฐิติมูลเกน ทุเกฺขน… คพฺภวุฎฺฐานมูลเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุเกฺขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุเกฺขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุเกฺขน… ปรูปกฺกเมน ทุเกฺขน… สงฺขารทุเกฺขน… วิปริณามทุเกฺขน… จกฺขุโรเคน ทุเกฺขน… โสตโรเคน ทุเกฺขน… ฆานโรเคน ทุเกฺขน… ชิวฺหาโรเคน ทุเกฺขน… กายโรเคน ทุเกฺขน… สีสโรเคน ทุเกฺขน… กณฺณโรเคน ทุเกฺขน… มุขโรเคน ทุเกฺขน… ทนฺตโรเคน ทุเกฺขน… โอฎฺฐโรเคน ทุเกฺขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน [ทาเหน (ก.) มหานิ. ๑๑] … ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุเฎฺฐน… คเณฺฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน … ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิตปิเตฺตน [โลหิเตนฯ ปิเตฺตน (สฺยา. ก.)] … มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฎฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย … ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุเกฺขน… มาตุมรเณน ทุเกฺขน… ปิตุมรเณน ทุเกฺขน… ปุตฺตมรเณน ทุเกฺขน… ธีตุมรเณน ทุเกฺขน… ญาติพฺยสเนน ทุเกฺขน… โภคพฺยสเนน ทุเกฺขน… โรคพฺยสเนน ทุเกฺขน… สีลพฺยสเนน ทุเกฺขน… ทิฎฺฐิพฺยสเนน ทุเกฺขน ผนฺทมาโน ปริผนฺทมาโน ปเวธมาโน สมฺปเวธมาโนติ – ปเงฺก สยาโน ปริผนฺทมาโนฯ
ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺติ สตฺถารโต สตฺถารํ ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คณโต คณํ ทิฎฺฐิยา ทิฎฺฐิํ ปฎิปทาย ปฎิปทํ มคฺคโต มคฺคํ ปลฺลวิํ อุปลฺลวิํ สมฺปลฺลวินฺติ – ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํฯ
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธนฺติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ อทฺทสาสินฺติ อทฺทสํ อทฺทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฎิวิชฺฌิํฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติ – อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํฯ
โอฆติณฺณมนาสวนฺติฯ โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติโณฺณ, ภโวฆํ ติโณฺณ, ทิโฎฺฐฆํ ติโณฺณ, อวิโชฺชฆํ ติโณฺณ, สพฺพสํสารปถํ ติโณฺณ อุตฺติโณฺณ นิตฺถิโณฺณ อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺต, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โอฆติณฺณํฯ อนาสวนฺติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฎฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อนาสวาติ – โอฆติณฺณมนาสวํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปเงฺก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสว’’นฺติฯ
๑๑๗.
ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสโทฺธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํฯ
ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสโทฺธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จาติ ยถา วกฺกลิเตฺถโร [วกฺกลิ (สฺยา.)] สโทฺธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุโตฺต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปโตฺต, ยถา ภทฺราวุโธ เถโร สโทฺธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุโตฺต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปโตฺต, ยถา อาฬวิโคตโม เถโร สโทฺธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุโตฺต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปโตฺตติ – ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสโทฺธ ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จฯ
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธนฺติ เอวเมว ตฺวํ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกเปฺปหิฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกเปฺปหิฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกเปฺปหิ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ, สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกเปฺปหีติ – เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํฯ
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ มจฺจุเธยฺยํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ ตฺวํ ปารํ คมิสฺสสิ, ปารํ อธิคมิสฺสสิ, ปารํ ผสฺสิสฺสสิ, ปารํ สจฺฉิกริสฺสสีติ – คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสโทฺธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ,
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติฯ
๑๑๘.
เอส ภิโยฺย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฎจฺฉโท [วิวฎจฺฉทโน (ก.) สทฺทนีติปทมาลา โอโลเกตพฺพา] สมฺพุโทฺธ, อขิโล ปฎิภานวา [ปฎิภาณวา (สฺยา.)] ฯ
เอส ภิโยฺย ปสีทามีติ เอส ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย โอกเปฺปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ , ภิโยฺย ภิโยฺย โอกเปฺปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย โอกเปฺปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามีติ – เอส ภิโยฺย ปสีทามิฯ
สุตฺวาน มุนิโน วโจติฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สุตฺวาน มุนิโน วโจติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุตฺวาน อุคฺคเหตฺวาน อุปธารยิตฺวาน อุปลกฺขยิตฺวานาติ – สุตฺวาน มุนิโน วโจฯ
วิวฎจฺฉโท สมฺพุโทฺธติฯ ฉทนนฺติ ปญฺจ ฉทนานิ – ตณฺหาฉทนํ, ทิฎฺฐิฉทนํ, กิเลสฉทนํ, ทุจฺจริตฉทนํ, อวิชฺชาฉทนํฯ ตานิ ฉทนานิ พุทฺธสฺส ภควโต วิวฎานิ วิทฺธํสิตานิ สมุคฺฆาฎิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ ตสฺมา พุโทฺธ วิวฎจฺฉโทฯ พุโทฺธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุโทฺธติ – วิวฎจฺฉโท สมฺพุโทฺธฯ
อขิโล ปฎิภานวาติฯ อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลาฯ เต ขิลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุโทฺธ อขิโลฯ
ปฎิภานวาติ ตโย ปฎิภานวโนฺต – ปริยตฺติ ปฎิภานวา, ปริปุจฺฉาปฎิภานวา, อธิคมปฎิภานวาฯ กตโม ปริยตฺติปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ [ปกติยา (ก.)] ปริยาปุตํ [ปริยาปุฎํ (สฺยา. ก.)] โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํฯ ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฎิภาติ [ปฎิภายติ (ก.)] – อยํ ปริยตฺติปฎิภานวาฯ
กตโม ปริปุจฺฉาปฎิภานวา? อิเธกโจฺจ ปริปุจฺฉิตา โหติ อเตฺถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จฯ ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฎิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฎิภานวาฯ
กตโม อธิคมปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตโสฺส ปฎิสมฺภิทาโย, ฉ อภิญฺญาโยฯ ตสฺส อโตฺถ ญาโต, ธโมฺม ญาโต, นิรุตฺติ ญาตาฯ อเตฺถ ญาเต อโตฺถ ปฎิภาติ, ธเมฺม ญาเต ธโมฺม ปฎิภาติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฎิภาติฯ อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฎิภานปฎิสมฺภิทาฯ ภควา อิมาย ปฎิภานปฎิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา พุโทฺธ ปฎิภานวาฯ ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฎิภายิสฺสตีติ – อขิโล ปฎิภานวา ฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เอส ภิโยฺย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฎจฺฉโท สมฺพุโทฺธ, อขิโล ปฎิภานวา’’ติฯ
๑๑๙.
อธิเทเว [อติเทเว (ก.)] อภิญฺญาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ [ปโรวรํ (สี. อฎฺฐ.)] ;
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฎิชานตํฯ
อธิเทเว อภิญฺญายาติฯ เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา [สมฺมภิเทวา (สฺยา.)], อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน [กตเม สมฺมติเทวา ราชาโน (สฺยา.) เอวมุปริปิ] จ ราชกุมาโร จ เทวิโย จฯ อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวาฯ กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา…เป.… พฺรหฺมกายิกา เทวา, เย จ เทวา ตทุตฺตริฯ อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวาฯ กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตา ตถาคตสาวกา อรหโนฺต ขีณาสวา, เย จ ปเจฺจกสมฺพุทฺธาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวาฯ ภควา สมฺมุติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย อุปปตฺติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย, วิสุทฺธิเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อธิเทเว อภิญฺญายฯ
สพฺพํ เวทิ ปโรปรนฺติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธเมฺม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฎิวิชฺฌิฯ กตเม อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฎิปทา อนุโลมปฎิปทา อปจฺจนีกปฎิปทา อนฺวตฺถปฎิปทา ธมฺมานุธมฺมปฎิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา…เป.… อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมาฯ
กตเม ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฎิปทา…เป.… อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมาฯ เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธเมฺม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฎิวิชฺฌีติ – สพฺพํ เวทิ ปโรปรํฯ
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถาติ ภควา ปารายนิกปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริเจฺฉทกโร ปริวฎุมกโร; สภิยปญฺหานํ [ปริสปญฺหานํ (สฺยา.), ปิงฺคิยปญฺหานํ (ก.)] อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริเจฺฉทกโร ปริวฎุมกโร; สกฺกปญฺหานํ…เป.… สุยามปญฺหานํ… ภิกฺขุปญฺหานํ… ภิกฺขุนีปญฺหานํ… อุปาสกปญฺหานํ… อุปาสิกาปญฺหานํ… ราชปญฺหานํ… ขตฺติยปญฺหานํ… พฺราหฺมณปญฺหานํ… เวสฺสปญฺหานํ… สุทฺทปญฺหานํ… เทวปญฺหานํ… พฺรหฺมปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริเจฺฉทกโร ปริวฎุมกโรติ – ปญฺหานนฺตกโรฯ สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโหฯ ยถา สตฺถวาโห สเตฺถ กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ [นิตฺตาเรติ (สฺยา. ก.)] ปตาเรติ, เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สเตฺต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ…เป.… พฺยาธิกนฺตารํ… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ, ราคกนฺตารํ ตาเรติ, โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฎฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ ตาเรติ, โมหคหนํ… ทิฎฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ ปตาเรติ; เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ – เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ
อถ วา, ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตาติ, เอวํ ภควา สตฺถวาโหฯ อถ วา, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ, เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – ปญฺหานนฺตกโร สตฺถาฯ
กงฺขีนํ ปฎิชานตนฺติ สกงฺขา อาคนฺตฺวา นิกฺกงฺขา สมฺปชฺชนฺติ, สเลฺลขา อาคนฺตฺวา นิเลฺลขา สมฺปชฺชนฺติ, สเทฺวฬฺหกา อาคนฺตฺวา นิเทฺวฬหกา สมฺปชฺชนฺติ, สวิจิกิจฺฉา อาคนฺตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉา สมฺปชฺชนฺติ, สราคา อาคนฺตฺวา วีตราคา สมฺปชฺชนฺติ, สโทสา อาคนฺตฺวา วีตโทสา สมฺปชฺชนฺติ, สโมหา อาคนฺตฺวา วีตโมหา สมฺปชฺชนฺติ, สกิเลสา อาคนฺตฺวา นิกฺกิเลสา สมฺปชฺชนฺตีติ – กงฺขีนํ ปฎิชานตํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘อธิเทเว อภิญฺญาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฎิชานต’’นฺติฯ
๑๒๐.
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตํฯ
อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อสํหีรํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อสํหีรนฺติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มเกฺขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเฐเยฺยน ถเมฺภน สารเมฺภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพาสเวหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ อสํหาริยํ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํฯ
อสํกุปฺปนฺติ อสํกุปฺปํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ นิพฺพานสฺส [ยสฺส (สฺยา.)] น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย นตฺถิ, น ตสฺส อญฺญถตฺตํ [ตสฺส อญฺญทตฺถุ (สฺยา.)] ปญฺญายติฯ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํ อสํกุปฺปํฯ
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฎิภาโค นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขาติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ คมิสฺสามีติ คมิสฺสามิ อธิคมิสฺสามิ ผสฺสิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – อทฺธา คมิสฺสามิฯ น เมตฺถ กงฺขาติฯ เอตฺถาติ นิพฺพาเน กงฺขา นตฺถิ, วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, เทฺวฬฺหกํ นตฺถิ, สํสโย นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉิโนฺน วูปสโนฺต ปฎิปฺปสฺสโทฺธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทโฑฺฒติ – อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขาฯ
เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติฯ เอวํ มํ ธาเรหีติ เอวํ มํ อุปลเกฺขหิฯ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ นิพฺพานาธิมุตฺตนฺติ – เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติฯ
ปารายนานุคีติคาถานิเทฺทโส อฎฺฐารสโมฯ
ปารายนวโคฺค สมโตฺตฯ
๑๒๑.
สเพฺพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิเจฺฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สเพฺพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติฯ สเพฺพสูติ สเพฺพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สเพฺพสูติฯ ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จฯ ตสาติ เยสํ ตสิตตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภาสนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสาฯ ถาวราติ เยสํ ตสิตตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวราฯ ทณฺฑนฺติ ตโย ทณฺฑา – กายทโณฺฑ วจีทโณฺฑ มโนทโณฺฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทโณฺฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทโณฺฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทโณฺฑฯ สเพฺพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สเพฺพสุ ภูเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวาฯ
อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทเณฺฑน วา สเตฺถน วา อนฺทุยา [อรุยา (สฺยา.), อทฺทุยา (ก.)] วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยโนฺต, สเพฺพปิ สเตฺต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทเณฺฑน วา สเตฺถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยโนฺตติ – อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํฯ
น ปุตฺตมิเจฺฉยฺย กุโต สหายนฺติฯ นาติ ปฎิเกฺขโป; ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุโตฺต, เขตฺตโช ปุโตฺต, ทินฺนโก ปุโตฺต, อเนฺตวาสิโก ปุโตฺตฯ สหายนฺติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, คมนาคมนํ ผาสุ, ฐานํ ผาสุ, นิสชฺชนํ ผาสุ, สยนํ [นิปชฺชนํ (สฺยา.)] ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, อุลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ ฯ น ปุตฺตมิเจฺฉยฺย กุโต สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิเจฺฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺถเยยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชเปฺปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฎฺฐํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิเจฺฉยฺย [อิจฺฉิสฺสติ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อนาคตวิภตฺติยา] สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชเปฺปยฺยาติ – น ปุตฺตมิเจฺฉยฺย กุโต สหายํฯ
เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปติฯ เอโกติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยเฎฺฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน [ตณฺหาปหานเฎฺฐน (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปเจฺจกสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อทุติยเฎฺฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฎฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฎิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อทุติยเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมโตฺต อาตาปี ปหิตโตฺต วิหรโนฺต มหาปธานํ ปทหโนฺต มารํ สเสนกํ นมุจิํ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํคเมสิฯ
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ
‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ตณฺหาย ปหานเฎฺฐน เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมโคฺค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มเคฺคน ตริํสุ ปุเพฺพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ
เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอโก อนุตฺตรํ ปเจฺจกสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มเคฺคสุ ญาณํฯ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฎฺฐิฯ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ มคฺคปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ญาณปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา อภิเญฺญยฺยา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ; ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ…เป.… นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิฯ
อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฎิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปเจฺจกโพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฎิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เอโก อนุตฺตรํ ปเจฺจกสโมฺพธิํ อภิสมฺพุโทฺธติ – เอโกฯ
จเรติ อฎฺฐ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาฯ อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสเจฺจสุฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมเคฺคสุฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหเนฺตสุ สมฺมาสมฺพุเทฺธสุ ปเทสโต ปเจฺจกสมฺพุเทฺธสุ ปเทสโต สาวเกสุฯ อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ , สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฎิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต ปเจฺจกพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํฯ อิมา อฎฺฐ จริยาโยฯ อปราปิ อฎฺฐ จริยาโย – อธิมุจฺจโนฺต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหโนฺต วีริเยน จรติ, อุปฎฺฐเปโนฺต สติยา จรติ, อวิเกฺขปํ กโรโนฺต สมาธินา จรติ, ปชานโนฺต ปญฺญาย จรติ, วิชานโนฺต วิญฺญาณจริยาย จรติฯ เอวํ ปฎิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ – อายตนจริยาย จรติฯ เอวํ ปฎิปโนฺน วิเสสมธิคจฺฉตีติ – วิเสสจริยาย จรติฯ อิมา อฎฺฐ จริยาโยฯ
อปราปิ อฎฺฐ จริยาโย – ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฎฺฐิยา, อภิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส , ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฎฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฎฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิเกฺขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺสฯ อิมา อฎฺฐ จริยาโยฯ
ขคฺควิสาณกโปฺปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ, เอวเมว โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ตกฺกโปฺป ตสฺสทิโส ตปฺปฎิภาโคฯ ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกโปฺป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกโปฺป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกโปฺป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกโปฺป , อติสีตลํ วุจฺจติ หิมกโปฺป, มหาอุทกกฺขโนฺธ วุจฺจติ สมุทฺทกโปฺป, มหาภิญฺญาพลปฺปโตฺต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกโปฺปติ; เอวเมว โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ตตฺถ ตกฺกโปฺป ตสฺสทิโส ตปฺปฎิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สเพฺพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิเจฺฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๒.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา, เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหาติฯ สํสคฺคาติ เทฺว สํสคฺคา – ทสฺสนสํสโคฺค จ สวนสํสโคฺค จฯ กตโม ทสฺสนสํสโคฺค? อิเธกโจฺจ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํฯ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ – เกสา วา โสภนา [โสภณา (สฺยา.)] มุขํ วา โสภนํ อกฺขี วา โสภนา กณฺณา วา โสภนา นาสา วา โสภนา โอฎฺฐา วา โสภนา ทนฺตา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ คีวา วา โสภนา ถนา วา โสภนา อุรํ วา โสภนํ อุทรํ วา โสภนํ กฎิ วา โสภนา อูรู วา โสภนา ชงฺฆา วา โสภนา หตฺถา วา โสภนา ปาทา วา โสภนา องฺคุลิโย วา โสภนา นขา วา โสภนาติฯ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปเตฺถติ อนุปฺปาเทติ [อนุสฺสรติ (ก.)] อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ ทสฺสนสํสโคฺคฯ
กตโม สวนสํสโคฺค? อิเธกโจฺจ สุณาติ – ‘‘อสุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ ฯ สุตฺวา สุณิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปเตฺถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ สวนสํสโคฺคฯ
เสฺนหาติ เทฺว เสฺนหา – ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จฯ กตโม ตณฺหาเสฺนโห? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ [สีมกตํ มริยาทิกตํ (สฺยา.)] โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม’’ฯ รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฎฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฎสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฎฺฐสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหาเสฺนโหฯ
กตโม ทิฎฺฐิเสฺนโห? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฎฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห [ปติฎฺฐาโห (ก.)] อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อยํ ทิฎฺฐิเสฺนโหฯ
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหาติ ทสฺสนสํสคฺคปจฺจยา จ สวนสํสคฺคปจฺจยา จ ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหาฯ
เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติฯ เสฺนโหติ เทฺว เสฺนหา – ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาเสฺนโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเสฺนโหฯ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ อิเธกโจฺจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ [วิโลปมฺปิ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗๐] หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รโญฺญ ทเสฺสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ตํ ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ – อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปเกฺขปพนฺธเนน วา ปริเกฺขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา รฎฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา, อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติฯ โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา ตเสฺสว [ตสฺส (สฺยา.)] ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วาฯ โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา [วิวิธานิ กมฺมกรณานิ (ก.)] การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวเตฺตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทเณฺฑหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ , ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปโชฺชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ [เอรกวฎฺฎิกมฺปิ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๙] กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฎิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตเตฺตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติฯ โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฎิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรฯ
โส สเกน กเมฺมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] – ตตฺตํ อโยขิลํ หเตฺถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หเตฺถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มเชฺฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] ขรา กฎุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] กุฐารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺฉนฺติ…เป.… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติฯ ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สโญฺชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิฯ ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิฯ ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตายฯ โส ตตฺถ เผณุเทฺทหกํ ปจฺจติฯ โส ตตฺถ เผณุเทฺทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฎุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ โส โข ปน มหานิรโย –
จตุกฺกโณฺณ จตุทฺวาโร, วิภโตฺต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยโนฺต, อยสา ปฎิกุชฺชิโตฯ
ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฎฺฐติ สพฺพทาฯ
กทริยาตปนา [กทริยา ตาปนา (ก.) มหานิ. ๑๗๐] โฆรา, อจฺจิมโนฺต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฎิภยา ทุขาฯ
ปุรตฺถิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ปจฺฉิมาย ปฎิหญฺญติฯ
ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ปุริมาย ปฎิหญฺญติฯ
ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, อุตฺตราย ปฎิหญฺญติฯ
อุตฺตราย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขโนฺธ สมุฎฺฐิโต;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ทกฺขิณาย ปฎิหญฺญติฯ
เหฎฺฐโต จ สมุฎฺฐาย, อจฺจิกฺขโนฺธ ภยานโก;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ฉทนสฺมิํ ปฎิหญฺญติฯ
ฉทนมฺหา สมุฎฺฐาย, อจฺจิกฺขโนฺธ ภยานโก;
ฑหโนฺต ปาปกมฺมเนฺต, ภูมิยํ ปฎิหญฺญติฯ
อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฎฺฐา อุปริ ปสฺสโตฯ
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (ก.)]ฯ
ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปิ มสิฯ
ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํฯ
ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ, ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;
อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโนฯ
น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติฯ
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ
ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ, ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติฯ
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโนติฯ เสฺนโหติ เทฺว เสฺนหา – ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาเสฺนโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเสฺนโหฯ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโนติ ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา, เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๓.
มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฎิพทฺธจิโตฺต [ปฎิพนฺธจิโตฺต (ก.)] ;
เอตํ ภยํ สนฺถเว [สนฺธเว (ก.)] เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฎิพทฺธจิโตฺตติฯ มิตฺตาติ เทฺว มิตฺตา – อคาริกมิโตฺต จ อนาคาริกมิโตฺต [ปพฺพชิตมิโตฺต (ก.) เอวมุปริปิ] จฯ กตโม อคาริกมิโตฺต? อิเธกโจฺจ ทุทฺททํ ททาติ, ทุจฺจชํ จชติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ, คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ [ปริคุยฺหติ (สฺยา. ก.)], อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ, ขีเณ นาติมญฺญติ – อยํ อคาริกมิโตฺตฯ
กตโม อนาคาริกมิโตฺต? อิธ ภิกฺขุ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จ อฎฺฐาเน นิโยเชติ อธิสีเล สมาทเปติ, จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ ภาวนานุโยเค สมาทเปติ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ…เป.… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยเค สมาทเปติ – อยํ อนาคาริกมิโตฺตฯ
สุหชฺชา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ [นิสชฺชา (ก.)] ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถนฺติ มิเตฺต จ สุหเชฺช จ สนฺทิเฎฺฐ จ สมฺภเตฺต จ สหาเย จ อนุกมฺปมาโน อนุเปกฺขมาโน อนุคณฺหมาโน อตฺตตฺถมฺปิ ปรตฺถมฺปิ อุภยตฺถมฺปิ หาเปติ, ทิฎฺฐธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, ปรมตฺถมฺปิ หาเปติ ปหาเปติ ปริหาเปติ ปริธํเสติ ปริวเชฺชติ [ปริสเชฺชติ (สฺยา.)] อนฺตรธาเปตีติ – มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถํฯ
ปฎิพทฺธจิโตฺตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ? ตุเมฺห เม พหูปการา, อหํ ตุเมฺห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ ยมฺปิ [เยปิ (ก.) เอวํ จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิเทฺทส ๑๕๑] เม อเญฺญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุเมฺห นิสฺสาย ตุเมฺห สมฺปสฺสนฺตาฯ ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ, ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํฯ ตุเมฺหหิ อหํ ญายามิ – อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโกติ ฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติฯ
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ? อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุเมฺห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฎิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฎิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฎิวิรตา, มุสาวาทา ปฎิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฎฺฐานา ปฎิวิรตา; อหํ ตุมฺหากํ อุเทฺทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฎฺฐามิฯ อถ ปน ตุเมฺห มํ อุชฺฌิตฺวา [ปริจฺจชิตฺวา (สฺยา.)] อเญฺญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถาติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหตีติ – มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฎิพทฺธจิโตฺตฯ
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติฯ ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฎฺฎภยํ สุสุมารภยํ [สุํสุมารภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุเพฺพโค อุตฺราโสฯ สนฺถเวติ เทฺว สนฺถวา – ตณฺหาสนฺถโว จ ทิฎฺฐิสนฺถโว จ…เป.… อยํ ตณฺหาสนฺถโว…เป.… อยํ ทิฎฺฐิสนฺถโวฯ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘มิเตฺต สุหเชฺช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฎิพทฺธจิโตฺต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๔.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสโตฺต, ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว [วํเส กฬีโรว (ก.)] อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
วํโส วิสาโลว ยถา วิสโตฺตติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุโมฺพฯ ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ โปราณกา วํสา สตฺตา [เวฬุคุมฺพสฺมิํ กณฺฎกา ชฎิตา สํสิพฺพิตา (สฺยา.)] วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา, เอวเมว วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อโชฺฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สโงฺค ปโงฺก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฎา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฎิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฎฺฐพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คโนฺถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฎฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุโทฺท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ
วิสตฺติกาติ เกนเฎฺฐน วิสตฺติกา? วิสาลาติ วิสตฺติกา วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฎาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกาฯ วิสาลา วา ปน ตณฺหา รูเป สเทฺท คเนฺธ รเส โผฎฺฐเพฺพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปเนฺน ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ วิสตา วิตฺถตาติ – วิสตฺติกาติ – วํโส วิสาโลว ยถา วิสโตฺตฯ
ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาติฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุโตฺต, เขตฺตโช ปุโตฺต, ทินฺนโก ปุโตฺต, อเนฺตวาสิโก ปุโตฺตฯ ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโยฯ อเปกฺขา วุจฺจนฺติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาฯ
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุโมฺพฯ ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ ตรุณกา กฬีรกา [ตรุณกฬีรา (สฺยา.)] อสตฺตา อลคฺคา อคธิตา [อปลิเวฎฺฐิตา (สฺยา.)] อปลิพุทฺธา นิกฺขนฺตา นิสฺสฎา วิปฺปมุตฺตา เอวเมวฯ สชฺชาติ เทฺว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฎฺฐิสชฺชนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐิสชฺชนาฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาสชฺชนา ปหีนา, ทิฎฺฐิสชฺชนา ปฎินิสฺสฎฺฐาฯ ตณฺหาสชฺชนาย ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิสชฺชนาย ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ รูเป น สชฺชติ สเทฺท น สชฺชติ คเนฺธ น สชฺชติ รเส น สชฺชติ โผฎฺฐเพฺพ น สชฺชติ กุเล…เป.… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปเนฺน… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ น มุจฺฉติ; นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสโตฺต, ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๕.
มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพโทฺธ [อพโนฺธ (สฺยา. ก.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพโทฺธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติฯ มิโคติ เทฺว มิคา – เอณิมิโค จ ปสทมิโค จฯ ยถา อารญฺญิโก [อารญฺญโก (สฺยา. ก.)] มิโค อรเญฺญ ปวเน จรมาโน [อรเญฺญ วสมาโน (สฺยา.)] วิสฺสโตฺถ คจฺฉติ วิสฺสโตฺถ ติฎฺฐติ วิสฺสโตฺถ นิสีทติ วิสฺสโตฺถ เสยฺยํ กเปฺปติฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิโก มิโค อรเญฺญ ปวเน จรมาโน วิสฺสโตฺถ คจฺฉติ วิสฺสโตฺถ ติฎฺฐติ วิสฺสโตฺถ นิสีทติ วิสฺสโตฺถ เสยฺยํ กเปฺปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺสฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ [ปรํ (ก.) ม. นิ. ๑.๒๗๑] วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฎิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุเพฺพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฎิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนโนฺต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’, ติโณฺณ โลเก วิสตฺติกํฯ โส วิสฺสโตฺถ คจฺฉติ วิสฺสโตฺถ ติฎฺฐติ วิสฺสโตฺถ นิสีทติ วิสฺสโตฺถ เสยฺยํ กเปฺปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ปาปิมโต’’ติ – มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพโทฺธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายฯ
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติฯ วิญฺญูติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ นโรติ สโตฺต มาณโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ เสรีติ เทฺว เสรี – ธโมฺมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรีฯ กตโม ธโมฺม เสรี? จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค – อยํ ธโมฺม เสรีฯ กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธเมฺมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรีฯ วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ วิญฺญู นโร เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน, ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพโทฺธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๖.
อามนฺตนา โหติ สหายมเชฺฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
อามนฺตนา โหติ สหายมเชฺฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายาติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ อามนฺตนา โหติ สหายมเชฺฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายาติ สหายมเชฺฌ วาเสปิ ฐาเนปิ คมเนปิ จาริกายปิ อตฺตตฺถมนฺตนา ปรตฺถมนฺตนา อุภยตฺถมนฺตนา ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถมนฺตนา สมฺปรายิกตฺถมนฺตนา ปรมตฺถมนฺตนา [อุภยตฺถมนฺตนา (ก.)] ติ – อามนฺตนา โหติ สหายมเชฺฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายฯ
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ อนภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ พาลานํ อสปฺปุริสานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถยสาวกานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตาฯ อภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธสาวกานํ ปเจฺจกพุทฺธานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตาฯ เสรีติ เทฺว เสรี – ธโมฺมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรีฯ กตโม ธโมฺม เสรี? จตฺตาโร สติปฎฺฐานา …เป.… อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค – อยํ ธโมฺม เสรีฯ กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธเมฺมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรีฯ อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมเชฺฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๗.
ขิฑฺฑา [ขิฎฺฎา (ก.)] รตี โหติ สหายมเชฺฌ, ปุเตฺตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ [วิปฺปโยคมฺปิ (ก.)] วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมเชฺฌติฯ ขิฑฺฑาติ เทฺว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑาฯ กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อเสฺสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, ถรูหิปิ กีฬนฺติ, อฎฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฎิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหเตฺถนปิ กีฬนฺติ, อเกฺขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺคจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวเชฺชนปิ กีฬนฺติฯ อยํ กายิกา ขิฑฺฑาฯ
กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สฺยา.), มุขทินฺทิมกํ (ก.)] มุขจลิมกํ มุขเกรกํ [มุขเภรุกํ (สฺยา.)] มุขททฺทริกํ นาฎกํ ลาสํ คีตํ ทวกมฺมํฯ อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาฯ
รตีติ อนุกฺกณฺฐิตาธิวจนเมตํ รตีติฯ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมเชฺฌติ ขิฑฺฑา จ รติ จ สหายมเชฺฌ โหตีติ – ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมเชฺฌฯ
ปุเตฺตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺติฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุโตฺต, เขตฺตโช ปุโตฺต , ทินฺนโก ปุโตฺต, อเนฺตวาสิโก ปุโตฺตฯ ปุเตฺตสุ จ วิปุลํ โหติํ เปมนฺติ ปุเตฺตสุ จ อธิมตฺตํ โหติ เปมนฺติ – ปุเตฺตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํฯ
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ เทฺว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคเกฺขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุโตฺต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา, อิเม สตฺตา ปิยาฯ
กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฎฺฐพฺพา, อิเม สงฺขารา ปิยาฯ ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ปิยานํ วิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน อฎฺฎิยมาโน หรายมาโนติ – ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมเชฺฌ, ปุเตฺตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๘.
จาตุทฺทิโส อปฺปฎิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
จาตุทฺทิโส อปฺปฎิโฆ จ โหตีติฯ จาตุทฺทิโสติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปเชฺชน [อพฺยาปเชฺฌน (สฺยา.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๐๘] ผริตฺวา วิหรติฯ กรุณาสหคเตน…เป.… มุทิตาสหคเตน…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ…เป.… อพฺยาปเชฺชน ผริตฺวา วิหรติฯ จาตุทฺทิโส อปฺปฎิโฆ จ โหตีติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา [อปฺปฎิกุลา (พหูสุ)] โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ , เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย เหฎฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ; กรุณาย ภาวิตตฺตา มุทิตาย ภาวิตตฺตา อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ…เป.… เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺตีติ – จาตุทฺทิโส อปฺปฎิโฆ จ โหติฯ
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ [อปฺปฎิรูปํ (สฺยา.)] อาปชฺชติฯ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปสโนฺน [อนโชฺฌปโนฺน (สฺยา.)] อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติฯ ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตฯ สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน…เป.…
สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน…เป.… สนฺตุโฎฺฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฎฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติฯ อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ น ปริตสฺสติฯ ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปโนฺน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปโญฺญ ปริภุญฺชติฯ ตาย จ อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฎฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วเมฺภติฯ โย หิ ตตฺถ ทโกฺข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ โปราเณ อคฺคเญฺญ อริยวํเส ฐิโตติ – สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนฯ
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ กตเม ปากฎปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. ๕] หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฎฺฐํ คโณฺฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฎฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฎฺฐานา อาพาธา วาตสมุฎฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วาฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยาฯ
กตเม ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มโกฺข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถโมฺภ สารโมฺภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สเพฺพ กิเลสา สเพฺพ ทุจฺจริตา สเพฺพ ทรถา สเพฺพ ปริฬาหา สเพฺพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขาราฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยาติ เกนเฎฺฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อโชฺฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฎิปทาย อนุโลมปฎิปทาย อปจฺจนีกปฎิปทาย อนฺวตฺถปฎิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฎิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฎฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฎฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตเตฺถเต [ตตฺร เต (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา [อุทเก อุทกาสยา (สฺยา.)] ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ , รุเกฺข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตเตฺถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘สาเนฺตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, สรสงฺกปฺปา สํโญฺญชนียา [สโญฺญชนิกา (ก.)], ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโก วุจฺจติฯ เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อโนฺต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาเนฺตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาเนฺตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย ? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๘๘] อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิโตฺต อนฺตราสปโตฺต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติฯ
อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
ลุโทฺธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุโทฺธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ
อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
ทุโฎฺฐ อตฺถํ น ชานาติ, ทุโฎฺฐ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ
อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ
มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ, มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นรนฺติฯ
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย ฯ กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธโมฺม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ [สผลนฺติ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๕๐]ฯ
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [จงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๒๗๓-๒๗๔]ฯ
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ
ปริสฺสยานํ สหิตาติ ปริสฺสเย สหิตา อาราธิตา อโชฺฌตฺถริตา ปริยาทิตา ปฎินิสฺสตาติ – ปริสฺสยานํ สหิตาฯ อฉมฺภีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – ปริสฺสยานํ สหิตา อจฺฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฎิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๒๙.
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฎฺฐา ฆรมาวสนฺตา;
อโปฺปสฺสุโกฺก ปรปุเตฺตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกติ ปพฺพชิตาปิ อิเธกเจฺจ นิสฺสเยปิ ทิยฺยมาเน อุเทฺทเสปิ ทิยฺยมาเน ปริปุจฺฉายปิ [ปริปุเจฺฉปิ (ก.)] ทิยฺยมาเน จีวเรปิ ทิยฺยมาเน ปเตฺตปิ ทิยฺยมาเน โลหถาลเกปิ ทิยฺยมาเน ธมฺมกรเณปิ [ธมฺมกรเกปิ (สฺยา.)] ทิยฺยมาเน ปริสฺสาวเนปิ ทิยฺยมาเน ถวิเกปิ ทิยฺยมาเน อุปาหเนปิ ทิยฺยมาเน กายพนฺธเนปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฎฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฎิโลมวุตฺติโน อเญฺญเนว มุขํ กโรนฺตีติ – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกฯ
อโถ คหฎฺฐา ฆรมาวสนฺตาติ คหฎฺฐาปิ อิเธกเจฺจ หตฺถิมฺหิปิ ทิยฺยมาเน…เป.… รเถปิ เขเตฺตปิ วตฺถุมฺหิปิ หิรเญฺญปิ สุวเณฺณปิ ทิยฺยมาเน คาเมปิ…เป.… นิคเมปิ นคเรปิ… รเฎฺฐปิ… ชนปเทปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฎฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฎิโลมวุตฺติโน อเญฺญเนว มุขํ กโรนฺตีติ – อโถ คหฎฺฐา ฆรมาวสนฺตาฯ
อโปฺปสฺสุโกฺก ปรปุเตฺตสุ หุตฺวาติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา สเพฺพ อิมสฺมิํ อเตฺถ ปรปุตฺตาฯ เตสุ ปรปุเตฺตสุ อโปฺปสฺสุโกฺก หุตฺวา อพฺยาวโฎ หุตฺวา อนเปโกฺข หุตฺวาติ – อโปฺปสฺสุโกฺก ปรปุเตฺตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฎฺฐา ฆรมาวสนฺตา;
อโปฺปสฺสุโกฺก ปรปุเตฺตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๐.
โอโรปยิตฺวา [โวโรปยิตฺวา (สฺยา.)] คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปโตฺต [สํสีนปโตฺต (สี. อฎฺฐ.)] ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ มาลา จ คนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ อาภรณญฺจ ปิลนฺธนญฺจ วตฺถญฺจ ปารุปนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ [นหาปนํ (สฺยา.)] สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ [นาลิกํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๑.๑๖] ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ [ทีฆรสฺสานิ (สฺยา.)] อิติ วาฯ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฎิปสฺสมฺภยิตฺวาติ – โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิฯ
สญฺฉินฺนปโตฺต ยถา โกวิฬาโรติ ยถา โกวิฬารสฺส ปตฺตานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานิ ปริปติตานิ, เอวเมว ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส คิหิพฺยญฺชนานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานีติ – สญฺฉินฺนปโตฺต ยถา โกวิฬาโรฯ
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติฯ วีโรติ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมโตฺตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกโนฺต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโวติ วีโร, วิคตโลมหํโสติ วีโรฯ
วิรโต อิธ [อารโต อิเธว (สฺยา.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] สพฺพปาเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร [วีโร (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ
คิหิพนฺธนานิ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฎสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตญฺจ วตฺถุ จ หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฎฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฎฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุฯ
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปโตฺต ยถา โกวิฬาโร,
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ;
เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
ปฐโม วโคฺคฯ
๑๓๑.
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฎิลเภยฺย อธิคเจฺฉยฺย วิเนฺทยฺยาติ – สเจ ลเภถ นิปกํ สํหายํฯ
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติฯ สทฺธิํ จรนฺติ เอกโต จรํฯ สาธุวิหารินฺติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, ทุติเยนปิ ฌาเนน… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุเตฺถนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, กรุณายปิ…เป.… มุทิตายปิ… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ , วิญฺญาณญฺจ อายตนสมาปตฺติยาปิ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํฯ ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ – สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํฯ
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติฯ ปริสฺสยาติ เทฺว ปริสฺสยา – ปากฎปริสฺสยา จ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฎปริสฺสยา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป.… เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สเพฺพ ปริสฺสเย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิฯ
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เตน นิปเกน ปณฺฑิเตน ปญฺญวเนฺตน พุทฺธิมเนฺตน ญาณินา วิภาวินา เมธาวินา สหาเยน สทฺธิํ อตฺตมโน ตุฎฺฐมโน หฎฺฐมโน ปหฎฺฐมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วเตฺตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโนฯ สตีมาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปเกฺกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา’’ติฯ
๑๓๒.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฎฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ โน เจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฎิลเภยฺย อธิคเจฺฉยฺย วิเนฺทยฺยาติ – โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํฯ
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติฯ สทฺธิํ จรนฺติ เอกโต จรํฯ สาธุวิหารินฺติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ…เป.… นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํฯ ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ – สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํฯ
ราชาว รฎฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิโตฺต วิชิตสงฺคาโม นิหตปจฺจามิโตฺต ลทฺธาธิปฺปาโย ปริปุณฺณโกสโกฎฺฐาคาโร รฎฺฐญฺจ ชนปทญฺจ โกสญฺจ โกฎฺฐาคารญฺจ ปหูตหิรญฺญสุวณฺณํ นครญฺจ ปริจฺจชิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ราชาว รฎฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฎฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๓.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฎฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทา วุจฺจติ โย โส สหาโย อเสเกฺขน สีลกฺขเนฺธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสเกฺขน สมาธิกฺขเนฺธน… อเสเกฺขน ปญฺญากฺขเนฺธน … อเสเกฺขน วิมุตฺติกฺขเนฺธน… อเสเกฺขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธน สมนฺนาคโต โหติฯ อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทํ ปสํสาม โถเมม กิเตฺตม วเณฺณมาติ – อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํฯ
เสฎฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายาติ เสฎฺฐา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน; สมา สทิสา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนฯ เสฎฺฐา วา สหายา สทิสา วา สหายา เสวิตพฺพา ภชิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพา ปริปุจฺฉิตพฺพา ปริปญฺหิตพฺพาติ – เสฎฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายาฯ
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ อตฺถิ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี อตฺถิ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีติฯ กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี? อิเธกโจฺจ ปุคฺคโล กุหนาย ลปนาย เนมิตฺติกตาย นิเปฺปสิกตาย ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคิํสนตาย (สฺยา.)] ทารุทาเนน เวฬุทาเนน ปตฺตทาเนน ปุปฺผทาเนน ผลทาเนน สินานทาเนน จุณฺณทาเนน มตฺติกาทาเนน ทนฺตกฎฺฐทาเนน มุโขทกทาเนน จาฎุกมฺยตาย [ปาตุกมฺยตาย (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๙] มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)] ปาริภฎฺยตาย ปีฐมทฺทิกตาย วตฺถุวิชฺชาย ติรจฺฉานวิชฺชาย องฺควิชฺชาย นกฺขตฺตวิชฺชาย ทูตคมเนน ปหิณคมเนน ชงฺฆเปสนิเยน เวชฺชกเมฺมน นวกเมฺมน [ทูตกเมฺมน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๙] ปิณฺฑปฎิปิณฺฑเกน ทานานุปฺปทาเนน , อธเมฺมน วิสเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวา ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กเปฺปติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชีฯ
กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี? อิเธกโจฺจ ปุคฺคโล น กุหนาย น ลปนาย น เนมิตฺติกตาย น นิเปฺปสิกตาย น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย น ทารุทาเนน น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น จุณฺณทาเนน น มตฺติกาทาเนน น ทนฺตกฎฺฐทาเนน น มุโขทกทาเนน น จาฎุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฎฺยตาย น ปีฐมทฺทิกตาย น วตฺถุวิชฺชาย น ติรจฺฉานวิชฺชาย น องฺควิชฺชาย น นกฺขตฺตวิชฺชาย น ทูตคมเนน น ปหิณคมเนน น ชงฺฆเปสนิเยน น เวชฺชกเมฺมน น นวกเมฺมน น ปิณฺฑปฎิปิณฺฑเกน น ทานานุปฺปทาเนน, ธเมฺมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวา ชีวิกํ กเปฺปติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีฯ
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ เอเต อนวชฺชโภชี อลทฺธา อลภิตฺวา อนธิคนฺตฺวา อวินฺทิตฺวา อปฺปฎิลภิตฺวาติ – เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฎฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๔.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานิ;
สงฺฆฎฺฎยนฺตานิ [สํฆฎฺฎมานานิ (สุ. นิ. ๔๘)] ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานีติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สุวณฺณสฺสาติ ชาตรูปสฺสฯ ปภสฺสรานีติ ปริสุทฺธานิ ปริโยทาตานีติ – ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิฯ
กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานีติ กมฺมารปุโตฺต วุจฺจติ สุวณฺณกาโรฯ กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานีติ กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานิ สุกตานิ สุปริกมฺมกตานีติ – กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานิฯ
สงฺฆฎฺฎยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมินฺติ ภุโช วุจฺจติ หโตฺถฯ ยถา เอกสฺมิํ หเตฺถ เทฺว นูปุรานิ [ธุวรานิ (สฺยา.)] ฆเฎฺฎนฺติ [ฆเฎนฺติ (สฺยา.)]; เอวเมว สตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฎฺฐิวเสน นิรเย ฆเฎฺฎนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยํ ฆเฎฺฎนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆเฎฺฎนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆเฎฺฎนฺติ, เทวโลเก ฆเฎฺฎนฺติ, คติยา คติํ อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ ปฎิสนฺธิยา ปฎิสนฺธิํ ภเวน ภวํ สํสาเรน สํสารํ วเฎฺฎน วฎฺฎํ ฆเฎฺฎนฺติ สงฺฆเฎฺฎนฺติ สงฺฆเฎฺฎนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วเตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – สงฺฆฎฺฎยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุเตฺตน สุนิฎฺฐิตานิ;
สงฺฆฎฺฎยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ฯ
๑๓๕.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสาติ ตณฺหาทุติโย วา โหติ ปุคฺคลทุติโย วาฯ กถํ ตณฺหาทุติโย โหติ? ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ยเสฺสสา ตณฺหา อปฺปหีนา, โส วุจฺจติ ตณฺหาทุติโยฯ
ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตีติฯ
เอวํ ตณฺหาทุติโย วา โหติฯ
กถํ ปุคฺคลทุติโย โหติ? อิเธกโจฺจ น อตฺถเหตุ [อตฺตเหตุ (สฺยา.)] น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิโตฺต เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุโตฺถ โหติฯ ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ; เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๑๗, ๒๐๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๐ ปสฺสิตพฺพํ] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฎฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ กเถติฯ เอวํ ปุคฺคลทุติโย โหตีติ – เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสฯ
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาติ วาจาภิลาโป วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ…เป.… อิติภวาภวกถํฯ อภิสชฺชนา วาติ เทฺว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฎฺฐิสชฺชนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป.… อยํ ทิฎฺฐิสชฺชนาติ – วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาฯ
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโนติฯ ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฎฺฎภยํ สุสุมารภยํ อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุเพฺพโค อุตฺราโสฯ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ฯ
๑๓๖.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ จิตฺราติ นานาวณฺณา รูปา นานาวณฺณา สทฺทา นานาวณฺณา คนฺธา นานาวณฺณา รสา นานาวณฺณา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ มธุราติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา [ม. นิ. ๑.๑๖๗ ปสฺสิตพฺพํ] – ‘‘ปญฺจิเม , ภิกฺขเว, กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณาฯ ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มิฬฺหสุขํ [มีฬฺหสุขํ (ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๒๘)] ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ, น เสวิตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น พหุลีกาตพฺพํ, ‘ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ วทามี’’ติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ มโน รเมนฺติ โถเมนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาฯ
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺติ นานาวเณฺณหิ รูเปหิ…เป.… นานาวเณฺณหิ โผฎฺฐเพฺพหิ จิตฺตํ มเถนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํฯ
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุโตฺต เยน สิปฺปฎฺฐาเนน ชีวิกํ กเปฺปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนาย ยทิ สงฺขาเนน ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครเกฺขน ยทิ อิสฺสเตฺถน [อิสฺสเฎฺฐน (สฺยา.), อิสฺสเตฺตน (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๗] ยทิ ราชโปริเสน ยทิ สิปฺปญฺญตเรน, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ สมฺผสฺสมาโน [ริสฺสมาโน (ม. นิ. ๑.๑๖๗)] ขุปฺปิปาสาย มียมาโน; อยํ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฎฺฐหโต ฆฎโต วายมโต เต โภคา นาภินิปฺผชฺชนฺติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สโมฺมหํ อาปชฺชติ – ‘โมฆํ วต เม อุฎฺฐานํ, อผโล วต เม วายาโม’ติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฎฺฐหโต ฆฎโต วายมโต เต โภคา อภินิปฺผชฺชนฺติ, โส เตสํ โภคานํ อารกฺขาธิกรณํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา. ก.)] ปฎิสํเวเทติ – ‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติฯ ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติฯ โส โสจติ…เป.… สโมฺมหํ อาปชฺชติ – ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ โน นตฺถี’ติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุเตฺตน วิวทติ, ปุโตฺตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติฯ เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ทเณฺฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ สเตฺถหิปิ อุปกฺกมนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺหํ [อุภโตวิยูฬฺหํ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] สงฺคามํ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ อสีสุปิ วิโชฺชตลเนฺตสุฯ เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ [สตฺติยาปิ (ม. นิ. ๑.๑๖๗, ๑๗๘)] วิชฺฌนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อทฺทาวเลปนา [อทฺธาวเลปนา (สฺยา.)] อุปการิโย ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ, อสีสุปิ วิโชฺชตลเนฺตสุฯ เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ ฉกณกายปิ [ฉกณฎิยาปิ (สฺยา.), ปกฺกฎฺฐิยา (สี. อฎฺฐ.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] โอสิญฺจนฺติ อภิวเคฺคนปิ โอมทฺทนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ นิโลฺลปมฺปิ หรนฺติ เอกาคาริกมฺปิ กโรนฺติ ปริปเนฺถปิ ติฎฺฐนฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉนฺติฯ ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวเตฺตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ…เป.… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฎฺฐิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติฯ เต กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติฯ อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สมฺปรายิโก ทุกฺขกฺขโนฺธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ’’ฯ
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ กามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๗.
อีตี จ คโณฺฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
อีตี จ คโณฺฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตนฺติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ภยนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ โรโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ คโณฺฑติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ สลฺลนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ สโงฺคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ ปโงฺกติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ คโพฺภติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพโทฺธ [ฉนฺทราควินิพโนฺธ (สฺยา. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๘.๕๖] ทิฎฺฐธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํฯ กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ…เป.… โรโคติ… คโณฺฑติ… สลฺลนฺติ… สโงฺคติ… ปโงฺกติ… คโพฺภติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพโทฺธ ทิฎฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คโพฺภติ กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ
ภยํ ทุกฺขญฺจ โรโค จ, คโณฺฑ สลฺลญฺจ สโงฺค จ;
ปโงฺก คโพฺภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;
ยตฺถ สโตฺต ปุถุชฺชโนฯ
โอติโณฺณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;
ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชญฺญํ น ริจฺจติ [น ริญฺจติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๔.๒๕๑]ฯ
โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;
ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติฯ
อีตี จ คโณฺฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํฯ
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘อีตี จ คโณฺฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๘.
สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิริํสเป (สฺยา.), ฑํสมกสสรีสเป (ก.)] จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสนฺติฯ สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติฯ อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหติฯ ขุทา [ขุทฺทา (สฺยา. ก.)] วุจฺจติ ฉาตโกฯ ปิปาสา วุจฺจติ อุทกปิปาสาติ – สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํฯ
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จาติฯ วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา [ตาลวณฺฑวาตา (ก.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิเทฺทส ๔๓] วิธูปนวาตาฯ อาตโป วุจฺจติ สูริยสนฺตาโปฯ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – วาตาตเป ฑํสสรีสเป จฯ
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวาติ อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๓๙.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สญฺชาตขโนฺธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร [วีหรํ (สุ. นิ. ๕๓)] อรเญฺญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ นาโค วุจฺจติ หตฺถินาโคฯ ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ นาโคฯ กิํการณา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ นาโค? อาคุํ น กโรตีติ นาโค; น คจฺฉตีติ นาโค; น อาคจฺฉตีติ นาโคฯ กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุโตฺต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ
เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อาคุํ น กโรตีติ นาโคฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น คจฺฉตีติ นาโค? โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฎฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วเคฺคหิ กเปฺปหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น คจฺฉตีติ นาโคฯ
กถํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น อาคจฺฉตีติ นาโค? โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมเคฺคน…เป.… อนาคามิมเคฺคน…เป.… อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น อาคจฺฉตีติ นาโคฯ
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ ยถา โส หตฺถินาโค ยูถานิ วิวเชฺชตฺวา ปริวเชฺชตฺวา อภินิวเชฺชตฺวา เอโกว อรญฺญวนมโชฺฌคาเหตฺวา [อรเญฺญ วนมชฺฌสฺส อโชฺฌคาเหตฺวา (สฺยา.)] จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ คณํ วิวเชฺชตฺวา ปริวเชฺชตฺวา อภิวเชฺชตฺวา เอโก [เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป (สฺยา.)] อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฎฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฎิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาฯ
สญฺชาตขโนฺธ ปทุมี อุฬาโรติ ยถา โส หตฺถินาโค สญฺชาตกฺขโนฺธ สตฺตรตโน วา โหติ อฎฺฐรตโน วา, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ สญฺชาตกฺขโนฺธ อเสเกฺขน สีลกฺขเนฺธน อเสเกฺขน สมาธิกฺขเนฺธน อเสเกฺขน ปญฺญากฺขเนฺธน อเสเกฺขน วิมุตฺติกฺขเนฺธน อเสเกฺขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธนฯ ยถา โส หตฺถินาโค ปทุมี, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺคปุเปฺผหิ ปทุมี, สติสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน วีริยสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน ปีติสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน, ปีติสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน ปสฺสทฺธิสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน สมาธิสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผน อุเปกฺขาสโมฺพชฺฌงฺคปุเปฺผนฯ ยถา โส หตฺถินาโค อุฬาโร ถาเมน พเลน ชเวน สูเรน, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ อุฬาโร สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนาติ – สญฺชาตขโนฺธ ปทุมี อุฬาโรฯ
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรเญฺญติ ยถา โส หตฺถินาโค ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติฯ ปฐเมนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ, ทุติเยนปิ ฌาเนน…เป.… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุเตฺถนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ; เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ, กรุณายปิ เจโตวิมุตฺติยา… มุทิตายปิ เจโตวิมุตฺติยา… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… นิโรธสมาปตฺติยาปิ… ผลสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรเญฺญ วิหรตีติ – ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรเญฺญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สญฺชาตขโนฺธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรเญฺญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๐.
อฎฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา. ก.)] สามยิกํ [อาสามายิกํ (ก.)] วิมุตฺติํ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
อฎฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ยาวตานนฺท [โส วตานนฺท (ม. นิ. ๓.๑๘๖)], ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุโตฺต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุโตฺต) [( ) นตฺถิ ม. นิ. ๓.๑๘๖], ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สโมฺพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกโฎฺฐ วิหรติ, ตเสฺสตํ ภิกฺขุโน ปาฎิกงฺขํฯ ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สโมฺพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุโตฺต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุโตฺต,) สามายิกํ [สามยิกํ (สฺยา. ก.)] วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกโฎฺฐ วิหรติ, ตเสฺสตํ ภิกฺขุโน ปาฎิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ, ฐานเมตํ วิชฺชตี’’ติ – อฎฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํฯ
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิโจฺจ วุจฺจติ สูริโยฯ โส โคตโม โคเตฺตนฯ ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ โคตโม โคเตฺตนฯ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อาทิจฺจพนฺธุฯ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฎฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘อฎฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
ทุติโย วโคฺคฯ
๑๔๑.
ทิฎฺฐีวิสูกานิ อุปาติวโตฺต, ปโตฺต นิยามํ ปฎิลทฺธมโคฺค;
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ทิฎฺฐิวิสูกานิ อุปาติวโตฺตติ ทิฎฺฐิวิสูกานิ วุจฺจนฺติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐีฯ อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธเมฺม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธเมฺม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ยา เอวรูปา ทิฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตํ ทิฎฺฐิคหนํ ทิฎฺฐิกนฺตาโร ทิฎฺฐิวิสูกายิกํ ทิฎฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฎฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฎิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมโคฺค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ – อิมานิ ทิฎฺฐิวิสูกานิฯ ทิฎฺฐิวิสูกานิ อุปาติวโตฺตติ ทิฎฺฐิวิสูกานิ อุปาติวโตฺต อติกฺกโนฺต สมติกฺกโนฺต วีติวโตฺตติ – ทิฎฺฐีวิสูกานิ อุปาติวโตฺตฯ
ปโตฺต นิยามํ ปฎิลทฺธมโคฺคติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร มคฺคา; อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฎฺฐิ สมฺมาสงฺกโปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมโนฺต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ จตูหิ อริยมเคฺคหิ สมนฺนาคโต นิยามํ ปโตฺต สมฺปโตฺต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโตติ – ปโตฺต นิยามํฯ ปฎิลทฺธมโคฺคติ ลทฺธมโคฺค ปฎิลทฺธมโคฺค อธิคตมโคฺค ผสฺสิตมโคฺค สจฺฉิกตมโคฺคติ – ปโตฺต นิยามํ ปฎิลทฺธมโคฺคฯ
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺยติ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ – อุปฺปนฺนญาโณมฺหิฯ อนญฺญเนโยฺยติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ น ปรเนโยฺย
น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฎิพทฺธคู, ยถาภูตํ [ตํ (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ น ปรเนโยฺย น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฎิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ น ปรเนโยฺย น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฎิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฎิสฺสโตติ – อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ทิฎฺฐีวิสูกานิ อุปาติวโตฺต, ปโตฺต นิยามํ ปฎิลทฺธมโคฺค;
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๒.
นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมโกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส [นิราสโย (สี. อฎฺฐ.) สุ. นิ. ๕๖] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโสติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ นิโลฺลลุโปฯ
นิกฺกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ [ภิกฺขู (ก.) มหานิ. ๘๗] นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, โส ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติฯ โส เอวมาห – ‘‘กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฎา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฎิกํ กริตฺวา ธาเรยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กเปฺปยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อโพฺภกาสิโก วาฯ กิํ สมณสฺส มหเคฺฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุเตฺตน วา หริตกีขเณฺฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติฯ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ ลูขํ เสนาสนํ ปฎิเสวติ ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิเสวติฯ ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิโจฺฉ สนฺตุโฎฺฐ ปวิวิโตฺต อสํสโฎฺฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติฯ ภิโยฺย ภิโยฺย นิมเนฺตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สโทฺธ กุลปุโตฺต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ ตุมฺหากเญฺจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธโมฺม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฎิคฺคาหโกฯ สเจหํ น ปฎิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุเมฺห ปุเญฺญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ [ภวิสฺสนฺติ (มหานิ. ๘๗)]ฯ น มยฺหํ อิมินา อโตฺถฯ อปิ จ, ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฎิคฺคณฺหามี’’ติฯ ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฎิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฎิคฺคณฺหาติฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฎิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺฐเปติ ฐานํ สณฺฐเปติ นิสชฺชํ [นิสชฺชนํ (ก.)] สณฺฐเปติ สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฎฺฐติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กเปฺปติ สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฎฺฐติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กเปฺปติ, อาปาถกชฺฌายีว [อาปาตกชฺฌายี จ (ก.)] โหติฯ ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ [กุหายิตตฺตํ (สฺยา. ก.), วิสุทฺธิมคฺคฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกโจฺจ ปาปิโจฺฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ อริยธเมฺม สนฺนิสฺสิตวาจํ ภาสติฯ ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ…เป.… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ [อาโยคพนฺธนํ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๘๗] ธาเรติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูปา อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติ; ยสฺส เอวรูโป อาจริโย …เป.… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฎฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสโกฺขติ ภณติ; โย เอวรูเป วิหาเร วสติ… อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฎิยํ วสติ… กูฎาคาเร วสติ… อเฎฺฎ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทเณฺฑ [อุฎฺฎเณฺฑ (ก.)] วสติ… อุปฎฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ โส สมโณ มเหสโกฺข’’ติ ภณติฯ
อถ วา, โกรชิกโกรชิโก ภากุฎิกภากุฎิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฎิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฎิสญฺญุตฺตํ กถํ กเถติฯ ยา เอวรูปา ภากุฎิกา ภากุฎิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ, อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฎิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ ตสฺมา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ นิกฺกุโหฯ
นิปฺปิปาโสติ ปิปาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา ปิปาสา ตณฺหา ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ นิปฺปิปาโสติ – นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโสฯ
นิมฺมโกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโหติฯ มโกฺขติ โย มโกฺข มกฺขายนา [มกฺขิยนา (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] มกฺขายิตตฺตํ นิฎฺฐุริยํ นิฎฺฐุริยกมฺมํฯ กสาโวติ ราโค กสาโว, โทโส กสาโว, โมโห กสาโว, โกโธ…เป.… อุปนาโห… มโกฺข… ปฬาโส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา กสาวาฯ โมโหติ ทุเกฺข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพเนฺต อญฺญาณํ, อปรเนฺต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ อญฺญาณํฯ ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อปฺปฎิเวโธ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุเมฺมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สโมฺมโห อวิชฺชา อวิโชฺชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฎฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส มโกฺข จ กสาโว จ โมโห จ วนฺตา สํวนฺตา นิทฺธนฺตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฎิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติฯ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ นิมฺมโกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโหฯ
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สพฺพโลเกติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเกฯ นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ สพฺพโลเก นิราสโส ภวิตฺวา นิตฺตโณฺห ภวิตฺวา นิปฺปิปาโส ภวิตฺวาติ – นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมโกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๓.
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฎฺฐํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถาติฯ ปาปสหาโย วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฎฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฎานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฎิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติฯ อยํ ปาปสหาโยฯ ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถาติฯ ปาปํ สหายํ วเชฺชยฺย ปริวเชฺชยฺยาติ – ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถฯ
อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฎฺฐนฺติ อนตฺถทสฺสี วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฎฺฐํ…เป.… เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติฯ วิสเม นิวิฎฺฐนฺติ วิสเม กายกเมฺม นิวิฎฺฐํ, วิสเม วจีกเมฺม นิวิฎฺฐํ, วิสเม มโนกเมฺม นิวิฎฺฐํ, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฎฺฐํ, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฎฺฐํ, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฎฺฐํ, วิสเม มุสาวาเท นิวิฎฺฐํ, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย [ปิสุณวาจาย (ก.)] นิวิฎฺฐํ, วิสมาย ผรุสาย วาจาย [ผรุสวาจาย (ก.)] นิวิฎฺฐํ, วิสเม สมฺผปฺปลาเป นิวิฎฺฐํ, วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฎฺฐํ, วิสเม พฺยาปาเท นิวิฎฺฐํ, วิสมาย มิจฺฉาทิฎฺฐิยา นิวิฎฺฐํ, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฎฺฐํ วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฎฺฐํ, วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฎฺฐํ วินิวิฎฺฐํ สตฺตํ อลฺลีนํ อุปคตํ อโชฺฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฎฺฐํฯ
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติฯ ปสุตนฺติ โยปิ กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ, สเทฺท…เป.… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฎิลภติ, สเทฺท…เป.… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปฎิลภติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชติ, สเทฺท…เป.… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริภุญฺชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ ยถา กลหการโก กลหปฺปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปฺปสุโต, โคจเร จรโนฺต โคจรปฺปสุโต, ฌายี ฌานปฺปสุโต; เอวเมว โย กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ…เป.… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฎิลภติ…เป.… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชติ, สเทฺท…เป.… คเนฺธ… รเส… โผฎฺฐเพฺพ ปริภุญฺชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโนฺน ตโปฺปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุโตฺต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโตฯ ปมตฺตนฺติฯ ปมาโท วตฺตโพฺพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสโคฺค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฎฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฎฺฐานํ อนนุโยโค, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโทฯ
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติ ปสุตํ น เสเวยฺย ปมตฺตญฺจ สยํ น เสเวยฺย สามํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปริสํเสเวยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วเตฺตยฺยาติ – สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฎฺฐํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
๑๔๔.
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฎิภานวนฺตํ;
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุโต โหติ มิโตฺต สุตธโร สุตสนฺนิจโยฯ เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มเชฺฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ [สตฺถา สพฺยญฺชนา (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๘๒] เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา [ธตา (สฺยา.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฎฺฐิยา สุปฺปฎิวิทฺธาฯ ธมฺมธรนฺติ ธมฺมํ ธาเรนฺตํ [ธาเรติ (ก.)] – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํฯ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุตญฺจ ธมฺมธรญฺจ มิตฺตํ ภเชยฺย สํภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฎิเสเวยฺยาติ – พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถฯ
มิตฺตํ อุฬารํ ปฎิภานวนฺตนฺติ อุฬาโร โหติ มิโตฺต สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทเสฺสนฯ ปฎิภานวนฺตนฺติ ตโย ปฎิภานวโนฺต – ปริยตฺติปฎิภานวา, ปริปุจฺฉาปฎิภานวา, อธิคมปฎิภานวาฯ กตโม ปริยตฺติปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ ปริยาปุตํ [ปริยาปุฎํ (สฺยา. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๒๘๒] โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํฯ ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฎิภาติ – อยํ ปริยตฺติปฎิภานวาฯ
กตโม ปริปุจฺฉาปฎิภานวา? อิเธกโจฺจ ปริปุจฺฉิโตปิ โหติ อเตฺถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฎฺฐาเน จฯ ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฎิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฎิภานวาฯ
กตโม อธิคมปฎิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตโสฺส ปฎิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย [ฉฬภิญฺญาโย (สฺยา.)]ฯ ตสฺส อโตฺถ ญาโต ธโมฺม ญาโต นิรุตฺติ ญาตาฯ อเตฺถ ญาเต อโตฺถ ปฎิภาติ, ธเมฺม ญาเต ธโมฺม ปฎิภาติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฎิภาติฯ อิเมสุ ตีสุ ญาณํ ปฎิภานปฎิสมฺภิทาฯ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อิมาย ปฎิภานปฎิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปฎิภานวา ฯ ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ ปริปุจฺฉา นตฺถิ อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฎิภายิสฺสตีติ – มิตฺตํ อุฬารํ ปฎิภานวนฺตํฯ
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขนฺติ อตฺตตฺถํ อญฺญาย ปรตฺถํ อญฺญาย อุภยตฺถํ อญฺญาย ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถํ อญฺญาย สมฺปรายิกตฺถํ อญฺญาย ปรมตฺถํ อญฺญาย อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา กงฺขํ วิเนยฺย ปฎิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฎิภานวนฺตํ;
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๕.
ขิฑฺฑํ รติํ [รตี (สฺยา.)] กามสุขญฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฎฺฐานา [วิภูสนฎฺฐานา (สฺยา. ก.), วิภูสณฎฺฐานา (สี. อฎฺฐ.)] วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเกติฯ ขิฑฺฑาติ เทฺว ขิฑฺฑา – กายิกา ขิฑฺฑา จ วาจสิกา ขิฑฺฑา จ…เป.… อยํ กายิกา ขิฑฺฑา…เป.… อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาฯ รตีติ อนุกฺกณฺฐิตาธิวจนเมตํ – รตีติฯ กามสุขนฺติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๒.๒๘๐] – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณาฯ ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ’’ฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเกฯ
อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโนติ ขิฑฺฑญฺจ รติญฺจ กามสุขญฺจ โลเก อนลงฺกริตฺวา อนเปโกฺข หุตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโนฯ
วิภูสฎฺฐานา วิรโต สจฺจวาทีติฯ วิภูสาติ เทฺว วิภูสา – อตฺถิ อคาริกวิภูสา [อคาริกสฺส วิภูสา (ก.) เอวมุปริปิ] อตฺถิ อนาคาริกวิภูสาฯ กตมา อคาริกวิภูสา? เกสา จ มสฺสู จ มาลาคนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ อาภรณญฺจ ปิลนฺธนญฺจ วตฺถญฺจ ปารุปนญฺจ [ปสาธนญฺจ (สฺยา.), สยนาสนญฺจ (ก.) จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิเทฺทส ๑๓๐ นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ] เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริกวิภูสาฯ
กตมา อนาคาริกวิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คทฺธิกตา คทฺธิกตฺตํ [เคธิกตา เคธิกตฺตํ (สฺยา.) ปสฺส วิภ. ๘๕๔] จปลตา [จปลนา (สฺยา.)] จาปลฺยํ – อยํ อนาคาริกวิภูสาฯ
สจฺจวาทีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สจฺจวาที สจฺจสโนฺธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส, วิภูสฎฺฐานา อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิภูสฎฺฐานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฎฺฐานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๖.
ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ, ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรนฺติฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุโตฺต, เขตฺตโช [เขตฺรโช (สฺยา. ก.)] ปุโตฺต, ทินฺนโก ปุโตฺต, อเนฺตวาสิโก ปุโตฺตฯ ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโยฯ ปิตาติ โย โส ชนโกฯ มาตาติ ยา สา ชนิกาติ – ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํฯ
ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานีติ ธนานิ วุจฺจนฺติ หิรญฺญํ สุวณฺณํ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สโงฺข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตโงฺค [โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํฯ ธญฺญานิ วุจฺจนฺติ ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํฯ ปุพฺพณฺณํ นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโก [กุทฺรุสโก (สฺยา.)]ฯ อปรณฺณํ นาม สูเปยฺยํฯ พนฺธวานีติ จตฺตาโร พนฺธวา – ญาติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มิตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธูติ – ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิฯ
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ หิตฺวาน กามานีติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาฯ หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติ โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติ; สกทาคามิมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา…เป.… อนาคามิมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา… อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ, ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๗.
สโงฺค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย;
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา [มุตีมา (สุ. นิ. ๖๑)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สโงฺค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ สโงฺคติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปญฺจเนฺนตํ กามคุณานํ อธิวจนํฯ ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา – ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป.… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณาฯ ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํฯ อปฺปกํ เอตํ สุขํ , ปริตฺตกํ เอตํ สุขํ, โถกกํ เอตํ สุขํ, โอมกํ เอตํ สุขํ, ลามกํ เอตํ สุขํ, ฉตุกฺกํ เอตํ สุข’’นฺติ – สโงฺค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํฯ
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺยติ อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๓๗] พหุทุกฺขา พหุปายาสา [พหูปายาสา (สฺยา.)]; อาทีนโว เอตฺถ ภิโยฺยฯ อฎฺฐิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา , สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, อสิสูนูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สตฺติสูลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สปฺปสิรูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิโยฺยติ – อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺยฯ
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมาติ คโฬติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา พนฺธนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปญฺจเนฺนตํ กามคุณานํ อธิวจนํฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสโคฺค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฎฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติฯ มติมาติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมาติ มติมา คโฬติ ญตฺวา พฬิสนฺติ ญตฺวา อามิสํ ติ ญตฺวา ลคฺคนนฺติ ญตฺวา พนฺธนนฺติ ญตฺวา ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สโงฺค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย;
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๘.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ, ปฎิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฎฺฐิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํฯ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ ทาลยิตฺวา สนฺทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิฯ
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารีติ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํฯ สลิลํ วุจฺจติ อุทกํฯ อมฺพุจารี วุจฺจติ มโจฺฉฯ ยถา มโจฺฉ ชาลํ ภินฺทิตฺวา ปภินฺทิตฺวา ทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, เอวเมว เทฺว ชาลา – ตณฺหาชาลญฺจ ทิฎฺฐิชาลญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิชาลํฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ, ทิฎฺฐิชาลํ ปฎินิสฺสฎฺฐํฯ ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิชาลสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ รูเป น สชฺชติ สเทฺท น สชฺชติ คเนฺธ น สชฺชติ…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารีฯ
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโนติ ยถา อคฺคิ ติณกฎฺฐุปาทานํ ทหโนฺต คจฺฉติ อนิวตฺตโนฺต, เอวเมว ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส โสตาปตฺติมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมเคฺคน…เป.… อนาคามิมเคฺคน… อรหตฺตมเคฺคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปเจฺจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๔๙.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน [อปริทยฺหมาโน (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติ กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑๕๗] จกฺขุโลโล จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติฯ อทิฎฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฎฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รเฎฺฐน รฎฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ [อนวตฺถจาริกํ (สฺยา.)] อนุยุโตฺต โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวํ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน อสํวุโต คจฺฉติฯ หตฺถิํ โอโลเกโนฺต อสฺสํ โอโลเกโนฺต รถํ โอโลเกโนฺต ปตฺติํ โอโลเกโนฺต กุมารเก โอโลเกโนฺต กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต ปุริเส โอโลเกโนฺต อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต อุทฺธํ โอโลเกโนฺต อโธ โอโลเกโนฺต ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (สฺยา. ก.)] คจฺฉติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฎิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ [โสภนครกํ (สฺยา.), โสภนกรณํ (ก.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฎยุทฺธํ วฎฺฎกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฎฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ อิติ เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุโตฺต โหติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
กถํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติฯ อทิฎฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฎฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รเฎฺฐน รฎฺฐํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนุยุโตฺต โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิโฎฺฐ วีถิํ ปฎิปโนฺน สํวุโต คจฺฉติฯ น หตฺถิํ โอโลเกโนฺต น อสฺสํ โอโลเกโนฺต น รถํ โอโลเกโนฺต น ปตฺติํ โอโลเกโนฺต น กุมารเก โอโลเกโนฺต น กุมาริกาโย โอโลเกโนฺต น อิตฺถิโย โอโลเกโนฺต น ปุริเส โอโลเกโนฺต น อนฺตราปณํ โอโลเกโนฺต น ฆรมุขานิ โอโลเกโนฺต น อุทฺธํ โอโลเกโนฺต น อโธ โอโลเกโนฺต น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
อถ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฎิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
ยถา วา ปเนเก โภโนฺต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฎิวิรโตฯ เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติฯ
น จ ปาทโลโลติ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกโจฺจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รเฎฺฐน รฎฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฎฺฐิตจาริกํ อนุยุโตฺต โหติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
อถ วา, ภิกฺขุ อโนฺตสงฺฆาราเม [อโนฺตปิ สํฆาราเม (ก.)] ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิโตฺต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ, ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ, หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ, คุหโต คุหํ คจฺฉติ, เลณโต เลณํ คจฺฉติ, กุฎิยา กุฎิํ คจฺฉติ, กูฎาคารโต กูฎาคารํ คจฺฉติ, อฎฺฎโต อฎฺฎํ คจฺฉติ, มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ, อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ [อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ, อุโทฺธสิตโต อุโทฺธสิตํ คจฺฉติ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗], อุปฎฺฐานสาลโต อุปฎฺฐานสาลํ คจฺฉติ, มณฺฑปโต มณฺฑปํ คจฺฉติ, รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ วา คจฺฉนฺติ วา, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุโตฺถ โหติฯ ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ…เป.… อิติ ภวาภวกถํ กเถติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ
น จ ปาทโลโลติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปาทโลลิยา อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา ปฎิสลฺลานาราโม โหติ ปฎิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุโตฺต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลฯ
คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโนติฯ คุตฺตินฺทฺริโยติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฎิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฎฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา … มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี ฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฎิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ – คุตฺตินฺทฺริโยฯ รกฺขิตมานสาโนติ โคปิตมานสาโนติ – คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโนฯ
อนวสฺสุโต ปริฑยฺหมาโนติ วุตฺตเญฺหตํ อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน – ‘‘อวสฺสุตปริยายญฺจ [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] โว, อาวุโส, เทเสสฺสามิ อนวสฺสุตปริยายญฺจฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจโสฺสสุํฯ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เอตทโวจ –
‘‘กถํ จาวุโส, อวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฎฺฐิตกายสฺสติ [อนุปฎฺฐิตกายสติ (สฺยา. ก.)] จ วิหรติ ปริตฺตเจตโสฯ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส [ตตฺถ เย (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ปิยรูเป ธเมฺม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธเมฺม พฺยาปชฺชติ, อนุปฎฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโสฯ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อวสฺสุโต จกฺขุวิเญฺญเยฺยสุ รูเปสุ…เป.… อวสฺสุโต มโนวิเญฺญเยฺยสุ ธเมฺมสุฯ เอวํวิหาริํ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว [ลภเตว (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร โอตารํ ลเภถ [ลภติ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ…เป.… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ [โกลาปํ (สฺยา.) สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เตโรวสฺสิกํฯ ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย…เป.… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฎฺฐิมโต [ปจฺฉโต (สฺยา.), เหฎฺฐิมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต [อุปริโต (สฺยา.), อุปริมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํฯ เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหาริํ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ…เป.… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํฯ
‘‘เอวํวิหาริํ จาวุโส, ภิกฺขุํ รูปา อธิภํสุ [อภิภวิํสุ (สฺยา.), อภิภํสุ (ก.) เอวมุปริปิ], น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ; สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ สเทฺท อธิโภสิ; คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ คเนฺธ อธิโภสิ; รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รเส อธิโภสิ; โผฎฺฐพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ โผฎฺฐเพฺพ อธิโภสิ; ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ธเมฺม อธิโภสิฯ อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภูโต สทฺทาธิภูโต คนฺธาธิภูโต รสาธิภูโต โผฎฺฐพฺพาธิภูโต ธมฺมาธิภูโต อธิภู อนธิภูโต อธิภํสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ เอวํ โข, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติฯ
‘‘กถํ จาวุโส, อนวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฎฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโสฯ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ปิยรูเป ธเมฺม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธเมฺม น พฺยาปชฺชติ, อุปฎฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโสฯ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อนวสฺสุโต จกฺขุวิเญฺญเยฺยสุ รูเปสุ…เป.… อนวสฺสุโต มโนวิเญฺญเยฺยสุ ธเมฺมสุฯ เอวํวิหาริํ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป.… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กูฎาคารา วา กูฎาคารสาลา [สนฺถาคารสาลา (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] วา พหลมตฺติกา อทฺทาวเลปนา [อลฺลาวเลปนา (สฺยา.)] ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฎฺฐิมโต เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํฯ เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหาริํ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป.… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํฯ
‘‘เอวํวิหารี จาวุโส, ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ [อภิภวิํสุ (สฺยา.), อภิโภสิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓], น รูปา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; สเทฺท ภิกฺขุ อธิโภสิ, น สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; คเนฺธ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; รเส ภิกฺขุ อธิโภสิ, น รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; โผฎฺฐเพฺพ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น โผฎฺฐพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; ธเมฺม ภิกฺขุ อธิโภสิ, น ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุฯ อยํ วุจฺจตาวุโส , ภิกฺขุ รูปาธิภู สทฺทาธิภู คนฺธาธิภู รสาธิภู โผฎฺฐพฺพาธิภู ธมฺมาธิภู อธิภู อนธิภูโต [อนภิภูโต เกหิ จิ กิเลเสหิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓]ฯ อธิโภสิ เต ปาปเก อกุสเล ธเมฺม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายติํ ชาติชรามรณิเยฯ เอวํ โข, อาวุโส, อนวสฺสุโต โหตี’’ติ – อนวสฺสุโตฯ
อปริฑยฺหมาโนติ ราคเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โทสเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โมหเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโนติ – อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๐.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉนฺนปโตฺต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวโตฺถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ…เป.… ทีฆทสานิ อิติ วาฯ โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฎิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ – โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิฯ
สญฺฉนฺนปโตฺต ยถา ปาริฉตฺตโกติ ยถา โส ปาริฉตฺตโก โกวิฬาโร พหลปตฺตปลาโส [สาขปตฺตปลาโส (ก.)] สนฺทจฺฉาโย [สณฺฑจฺฉาโย (สฺยา.), สนฺตจฺฉาโย (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๕๔], เอวเมว โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปริปุณฺณปตฺตจีวรธโรติ – สญฺฉนฺนปโตฺต ยถา ปาริฉตฺตโกฯ
กาสายวโตฺถ อภินิกฺขมิตฺวาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา [โอหารยิตฺวา (สฺยา. ก.)] กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – กาสายวโตฺถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉนฺนปโตฺต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวโตฺถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
ตติโย วโคฺคฯ
๑๕๑.
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนญฺญโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลติฯ รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฎุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลมฺพิลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อายตนวิภเงฺค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํฯ สเนฺตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธาฯ เต ชิวฺหเคฺคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติฯ เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฎุกํ ลภิตฺวา อกุฎกํ ปริเยสนฺติ, อกุฎกํ ลภิตฺวา กฎุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; กสาวํ ลภิตฺวา อกสาวํ ปริเยสนฺติ, อกสาวํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา อลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ, อลมฺพิกํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ ฯ เต ยํ ยํ ลภนฺติ เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติฯ มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คถิตา มุจฺฉิตา อโชฺฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ สา รสตณฺหา ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฎิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ
ยถา วณํ อาลิเมฺปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [โรปนตฺถาย (สฺยา.)], ยถา วา อกฺขํ อพฺภเญฺชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปฎิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฎิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ รสตณฺหาย อารโต วิรโต ปฎิวิรโต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – รเสสุ เคธํ อกรํฯ
อโลโลติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อโลโลติ – รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลฯ
อนญฺญโปสี สปทานจารีติ อนญฺญโปสีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อตฺตานเญฺญว โปเสติ, น ปรนฺติฯ
อนญฺญโปสิมญฺญาตํ , ทนฺตํ สาเร ปติฎฺฐิตํ [สาเรสุ สุปติฎฺฐิตํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อุทา. ๖];
ขีณาสวํ วนฺตโทสํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติฯ
อนญฺญโปสี สปทานจารีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปุพฺพณฺหสมยํ [ปุพฺพนฺหสมยํ (ก.)] นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิเตฺตน อุปฎฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปโนฺน กุลา กุลํ อนติกฺกมโนฺต ปิณฺฑาย จรตีติ – อนญฺญโปสี สปทานจารีฯ
กุเล กุเล อปฺปฎิพทฺธจิโตฺตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ? ‘‘ตุเมฺห เม พหูปการา, อหํ ตุเมฺห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ ยมฺปิ เม อเญฺญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุเมฺห นิสฺสาย ตุเมฺห ปสฺสนฺตาฯ ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ ตุเมฺหหิ อหํ ญายามิ – ‘อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโก’’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปโนฺต ปรํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติฯ
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุเมฺห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา ธมฺมํ สรณํ คตา สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฎิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฎิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฎิวิรตา, มุสาวาทา ปฎิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฎฺฐานา ปฎิวิรตา, ตุมฺหากํ อหํ อุเทฺทสํ เทมิ ปริปุจฺฉํ เทมิ อุโปสถํ อาจิกฺขามิ นวกมฺมํ อธิฎฺฐามิ; อถ จ ปน ตุเมฺห มํ อุชฺฌิตฺวา อเญฺญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปโนฺต ปรํ นีจํ ฐเปโนฺต ปฎิพทฺธจิโตฺต โหติฯ
กุเล กุเล อปฺปฎิพทฺธจิโตฺตติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ กุลปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, คณปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, อาวาสปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, จีวรปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, ปิณฺฑปาตปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, เสนาสนปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต โหตีติ – กุเล กุเล อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนญฺญโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฎิพทฺธจิโตฺต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๒.
ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สเพฺพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ก.)] สิเนหโทสํ [เสฺนหโทสํ (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโสติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา วิวิเจฺจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธเมฺมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโสฯ
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สเพฺพติ ราโค จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โทโส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โมโห จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โกโธ… อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสาฯ อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สเพฺพติ สเพฺพ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช ปนุทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สเพฺพฯ
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติฯ อนิสฺสิโตติ เทฺว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ สิเนโหติ เทฺว เสฺนหา – ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฎฺฐิเสฺนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาเสฺนโห…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเสฺนโหฯ โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฎิฆาโต ปฎิฆํ ปฎิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส ฯ อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ตณฺหาเสฺนหญฺจ ทิฎฺฐิเสฺนหญฺจ โทสญฺจ เฉตฺวา อุจฺฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพ ธเมฺม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนโชฺฌสิโต อนธิมุโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สเพฺพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๓.
วิปิฎฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุเพฺพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
วิปิฎฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุเพฺพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุเพฺพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – วิปิฎฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุเพฺพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํฯ
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา [จิตฺตวิสฎตา (ก.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๗] มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สมโถติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฎฺฐิติ อวิสาหาโร [อวิสํหาโร (ก.) ปสฺส ธ. ส. ๑๑, ๑๕] อวิเกฺขโป อวิสาหฎมานสตา [อวิสํหฎมานสตา (ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ; จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา จ สมโถ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตาฯ ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขญฺจ สมถญฺจ ลทฺธา ลภิตฺวา วินฺทิตฺวา ปฎิลภิตฺวาติ – ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘วิปิฎฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุเพฺพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๔.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปโนฺน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาติ ปรมตฺถํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ ปรมตฺถสฺส ปตฺติยา ลาภาย ปฎิลาภาย อธิคมาย ผสฺสนาย สจฺฉิกิริยาย อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปทาย ถามวา [ถามสา (ก.)] ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาฯ
อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺตีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสโมฺมสาย ภิโยฺยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา [ภาวนาปาริปูริยา (สฺยา.)] ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ – เอวํ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
อถ วา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฎฺฐิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.) ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒ ปสฺสิตพฺพํ], สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ [วิริยสฺส ฐานํ (สฺยา.)] ภวิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสเลฺล อนูหเตติฯ
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฎฺฐหิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ…เป.… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ… คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ… เลณา นิกฺขมิสฺสามิ… กุฎิยา นิกฺขมิสฺสามิ… กูฎาคารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฎฺฎา นิกฺขมิสฺสามิ… มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ… อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ … อุปฎฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ… มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
‘‘อิมสฺมิํเยว ปุพฺพณฺหสมเย [ปุพฺพณฺหสมยํ (ก.) มหานิ. ๑๗] อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ อิมสฺมิํเยว มชฺฌนฺหิกสมเย…เป.… สายนฺหสมเย …เป.… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุเณฺห… วเสฺส… เหมเนฺต … คิเมฺห… ปุริเม วโยขเนฺธ… มชฺฌิเม วโยขเนฺธ… ปจฺฉิเม วโยขเนฺธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติฯ
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปโนฺนติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธเมฺมสุ อวฎฺฐิตสมาทาโน กายสุจริเต วจีสุจริเต มโนสุจริเต ทานสํวิภาเค สีลสมาทาเน อุโปสถุปวาเส มเตฺตยฺยตาย [เมเตฺตยฺยตาย (สฺยา. ก.) โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๔.๓๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] เปเตฺตยฺยตาย สามญฺญตาย พฺรหฺมญฺญตาย กุเลเชฎฺฐาปจายิตาย อญฺญตรญฺญตเรสุ อธิกุสเลสุ ธเมฺมสูติ – ทฬฺหนิกฺกโมฯ ถามพลูปปโนฺนติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ถาเมน จ พเลน จ วีริเยน จ ปรกฺกเมน จ ปญฺญาย จ อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตติ – ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปโนฺน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิโตฺต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปโนฺน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๕.
ปฎิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน, ธเมฺมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ปฎิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโนติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปฎิสลฺลานาราโม โหติ ปฎิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุโตฺต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุโตฺต สทตฺถครุโกติ ปฎิสลฺลานํฯ ฌานมริญฺจมาโนติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานํ น ริญฺจติ – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุโตฺต ปยุโตฺต สํยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป.… อนุปฺปนฺนสฺส วา ตติยสฺส ฌานสฺส… อนุปฺปนฺนสฺส วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุโตฺต ปยุโตฺต สํยุโตฺต อายุโตฺต สมายุโตฺตติ – เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจติฯ
อถ วา, อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ…เป.… อุปฺปนฺนํ วา ตติยํ ฌานํ… อุปฺปนฺนํ วา จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจตีติ – ปฎิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโนฯ
ธเมฺมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร สติปฎฺฐานา…เป.… อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ กตเม อนุธมฺมา? สมฺมาปฎิปทา อปจฺจนีกปฎิปทา อนฺวตฺถปฎิปทา ธมฺมานุธมฺมปฎิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ – อิเม วุจฺจนฺติ อนุธมฺมาฯ ธเมฺมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธเมฺมสุ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโวกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ [อุทกุมฺมิชาตํ (สฺยา.), อุทกุมฺมิกชาตํ (ก.)]
อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมเนฺต คิเมฺห ปุริเม วโยขเนฺธ มชฺฌิเม วโยขเนฺธ ปจฺฉิเม วโยขเนฺธ จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ธเมฺมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีฯ
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ – อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ปฎิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน, ธเมฺมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๖.
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมโตฺต, อเนฬมูโค [อเนลมูโค (สฺยา. ก.)] สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธโมฺม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมโตฺตติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฎิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฎฺฎกฺขยํ ปตฺถยโนฺต อิจฺฉโนฺต สาทิยโนฺต ปิหยโนฺต อภิชปฺปโนฺตติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยํฯ อปฺปมโตฺตติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธเมฺมสูติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมโตฺตฯ
อเนฬมูโค สุตวา สตีมาติฯ อเนฬมูโคติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สุตวาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโยฯ เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มเชฺฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฎฺฐิยา สุปฺปฎิวิทฺธาฯ สตีมาติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปเกฺกน สมนฺนาคตตฺตา จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – อเนฬมูโค สุตวา สตีมาฯ
สงฺขาตธโมฺม นิยโต ปธานวาติ สงฺขาตธโมฺม วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิฯ สงฺขาตธโมฺมติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สงฺขาตธโมฺม ญาตธโมฺม ตุลิตธโมฺม ตีริตธโมฺม วิภูตธโมฺม วิภาวิตธโมฺม ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธโมฺม…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธโมฺม ญาตธโมฺม ตุลิตธโมฺม ตีริตธโมฺม วิภูตธโมฺม วิภาวิตธโมฺมฯ อถ วา, ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส จ ขนฺธา สํขิตฺตา ธาตุโย สํขิตฺตา อายตนานิ สํขิตฺตานิ คติโย สํขิตฺตา อุปปตฺติโย สํขิตฺตา ปฎิสนฺธิโย สํขิตฺตา ภวา สํขิตฺตา สํสารา สํขิตฺตา วฎฺฎา สํขิตฺตาฯ อถ วา, โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ขนฺธปริยเนฺต ฐิโต ธาตุปริยเนฺต ฐิโต อายตนปริยเนฺต ฐิโต คติปริยเนฺต ฐิโต อุปปตฺติปริยเนฺต ฐิโต ปฎิสนฺธิปริยเนฺต ฐิโต ภวปริยเนฺต ฐิโต สํสารปริยเนฺต ฐิโต วฎฺฎปริยเนฺต ฐิโต สงฺขารปริยเนฺต ฐิโต อนฺติมภเว [อนฺติเม ภเว (ก.) จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิเทฺทส ๒๘] ฐิโต อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโต อนฺติมเทหธโร ปเจฺจกสมฺพุโทฺธฯ
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร [ชาติชรามรณสํสาโร (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ], นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ
ตํการณา ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ สงฺขาตธโมฺมฯ นิยโตติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ จตูหิ อริยมเคฺคหิ สมนฺนาคโตติ นิยโตฯ นิยามํ ปโตฺต สมฺปโตฺต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโต ปโตฺต นิยามํฯ ปธานวาติ ปธานํ วุจฺจติ วีริยํฯ โส เจตโส วีริยารโมฺภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ อิมินา ปธาเนน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปโนฺน สมุปปโนฺน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปธานวาติ – สงฺขาตธโมฺม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมโตฺต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธโมฺม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๗.
สีโหว สเทฺทสุ อสนฺตสโนฺต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน [อลิปฺปมาโน, สุ. นิ. ๗๑], เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สีโหว สเทฺทสุ อสนฺตสโนฺตติ ยถา สีโห มิคราชา สเทฺทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิโคฺค อนุสฺสงฺกี [อนุสฺสุกี (สฺยา.)] อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ สเทฺทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิโคฺค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – สีโหว สเทฺทสุ อสนฺตสโนฺตฯ
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนติฯ วาโตติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา [ปกฺขิวาตา (สฺยา.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิเทฺทส ๔๓, ขคฺควิสาณสุตฺตนิเทฺทส ๑๓๘ นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ] สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตาฯ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํฯ ยถา วาโต ชาลมฺหิ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวเมว เทฺว ชาลา – ตณฺหาชาลญฺจ ทิฎฺฐิชาลญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป.… อิทํ ทิฎฺฐิชาลํฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ ทิฎฺฐิชาลํ ปฎินิสฺสฎฺฐํ, ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิชาลสฺส ปฎินิสฺสฎฺฐตฺตา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ รูเป น สชฺชติ สเทฺท น สชฺชติ…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนฯ
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโนติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํฯ โตยํ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา ปทุมปุปฺผํ โตเยน น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว เทฺว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฎฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฎฺฐิเลโปฯ ตสฺส ปเจฺจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฎฺฐิเลโป ปฎินิสฺสโฎฺฐฯ ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา ทิฎฺฐิเลปสฺส ปฎินิสฎฺฐตฺตา โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ รูเป น ลิมฺปติ สเทฺท น ลิมฺปติ…เป.… ทิฎฺฐสุตมุตวิญฺญาตเพฺพสุ ธเมฺมสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิโตฺต อปลิโตฺต อนุปลิโตฺต นิกฺขโนฺต นิสฺสโฎ วิปฺปมุโตฺต วิสญฺญุโตฺต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สีโหว สเทฺทสุ อสนฺตสโนฺต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๘.
สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีติ ยถา สีโห มิคราชา ทาฐพลี ทาฐาวุโธ สเพฺพ ติรจฺฉานคเต ปาเณ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ ปญฺญาพลี ปญฺญาวุโธ สพฺพปาณภูเต ปุคฺคเล ปญฺญาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อโชฺฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีฯ
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานีติ ยถา สีโห มิคราชา อรญฺญวนมโชฺฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปเจฺจกสมฺพุโทฺธปิ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฎิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิโคฺฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฎิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฎฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กเปฺปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฎิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฎฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วเตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๕๙.
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;
สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเลติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปเชฺชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา…เป.… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปเชฺชน ผริตฺวา วิหรตีติ – เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเลฯ
สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา… เย เหฎฺฐิมาย [อโธคมาย (สฺยา.)] ทิสาย สตฺตา… เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติฯ กรุณาย ภาวิตตฺตา… มุทิตาย ภาวิตตฺตา… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฎิกูลา โหนฺติฯ สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, อปฺปฎิวิรุชฺฌมาโน อนาฆาติยมาโน [อฆฎฺฎิยมาโน (สฺยา.)] อปฺปฎิหญฺญมาโนติ – สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;
สเพฺพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๖๐.
ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ [สํโยชนานิ (ก.)] ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺติฯ ราโคติ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ โมโหติ ทุเกฺข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ราคญฺจ โทสญฺจ โมหญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํฯ
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติฯ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ ปฎิฆสํโยชนํ…เป.… อวิชฺชาสํโยชนํฯ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ สนฺทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิฯ
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ชีวิตปริโยสาเน อสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิโคฺค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
๑๖๑.
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปญฺญา [อตฺตฎฺฐปญฺญา (ก.)] อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถาติ อตฺตตฺถการณา ปรตฺถการณา อุภยตฺถการณา ทิฎฺฐธมฺมิกตฺถการณา สมฺปรายิกตฺถการณา ปรมตฺถการณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฎิเสวนฺตีติ – ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถาฯ
นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ เทฺว มิตฺตา – อคาริกมิโตฺต จ อนาคาริกมิโตฺต จ…เป.… อยํ อคาริกมิโตฺต…เป.… อยํ อนาคาริกมิโตฺตฯ นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ อิเม เทฺว มิตฺตา อการณา นิกฺการณา อเหตู อปฺปจฺจยา ทุลฺลภา (ทุลฺลทฺธา สุทุลฺลทฺธา) [( ) นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ – นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาฯ
อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสาติฯ อตฺตตฺถปญฺญาติ อตฺตโน อตฺถาย อตฺตโน เหตุ อตฺตโน ปจฺจยา อตฺตโน การณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฎิเสวนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ปริปุจฺฉนฺติ ปริปญฺหนฺตีติ – อตฺตตฺถปญฺญาฯ อสุจี มนุสฺสาติ อสุจินา กายกเมฺมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา วจีกเมฺมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา มโนกเมฺมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปาณาติปาเตน…เป.… อสุจินา อทินฺนาทาเนน… อสุจินา กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… อสุจินา มุสาวาเทน… อสุจิยา ปิสุณาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจิยา ผรุสาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจินา สมฺผปฺปลาเปน สมนฺนาคตา… อสุจิยา อภิชฺฌาย สมนฺนาคตา… อสุจินา พฺยาปาเทน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา มิจฺฉาทิฎฺฐิยา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา เจตนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา ปตฺถนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปณิธินา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจี หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสาฯ
เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปติฯ เอโกติ โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก…เป.… จเรติ อฎฺฐ จริยาโย…เป.… ขคฺควิสาณกโปฺปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ…เป.… เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺปฯ เตนาห โส ปเจฺจกสมฺพุโทฺธ –
‘‘ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกโปฺป’’ติฯ
จตุโตฺถ วโคฺคฯ
ขคฺควิสาณสุตฺตนิเทฺทโส นิฎฺฐิโตฯ
อชิโต ติสฺสเมเตฺตโยฺย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นโนฺท จ อถ เหมโกฯ
โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ
โสฬสานํ [โสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] ปเนเตสํ, พฺราหฺมณานํว สาสนํ;
ปารายนานํ นิเทฺทสา, ตตฺตกา จ ภวนฺติ หิ [วา (ก.)]ฯ
ขคฺควิสาณสุตฺตานํ, นิเทฺทสาปิ ตเถว จ;
นิเทฺทสา ทุวิธา เญยฺยา, ปริปุณฺณา สุลกฺขิตาติฯ
จูฬนิเทฺทสปาฬิ นิฎฺฐิตาฯ