[๓๐๒] ๒. มหาอสฺสาโรหชาตกวณฺณนา
[๓๑๒] ๒. กสฺสปมนฺทิยชาตกวณฺณนา
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
วิวรถิมาสํ ทฺวารนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จตุนฺนํ ปริพฺพาชิกานํ ปพฺพชฺชํ อารพฺภ กเถสิฯ เวสาลิยํ กิร ลิจฺฉวิราชูนํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ลิจฺฉวี วสิํสุฯ เต สพฺเพปิ ปุจฺฉาปฏิปุจฺฉาจิตฺตกา อเหสุํฯ อเถโก ปญฺจสุ วาทสเตสุ พฺยตฺโต นิคณฺโฐ เวสาลิยํ สมฺปาปุณิ, เต ตสฺส สงฺคหํ อกํสุฯ อปราปิ เอวรูปา นิคณฺฐี สมฺปาปุณิ ฯ ราชาโน ทฺเวปิ ชเน วาทํ กาเรสุํ, อุโภปิ สทิสาว อเหสุํฯ ตโต ลิจฺฉวีนํ เอตทโหสิ ‘‘อิเม ทฺเวปิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปุตฺโต พฺยตฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ เตสํ วิวาหํ กาเรตฺวา ทฺเวปิ เอกโต วาเสสุํฯ อถ เนสํ สํวาสมนฺวาย ปฏิปาฏิยา จตสฺโส ทาริกาโย เอโก จ ทารโก ชายิฯ ทาริกานํ ‘‘สจฺจา, โลลา, อวธาริกา, ปฏิจฺฉาทา’’ติ นามํ อกํสุ, ทารกสฺส ‘‘สจฺจโก’’ติฯ เต ปญฺจปิ ชนา วิญฺญุตํ ปตฺตา มาติโต ปญฺจ วาทสตานิ, ปิติโต ปญฺจ วาทสตานีติ วาทสหสฺสํ อุคฺคณฺหิํสุฯ มาตาปิตโร ทาริกานํ เอวํ โอวทิํสุ ‘‘สเจ โกจิ คิหี ตุมฺหากํ วาทํ ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส ปาทปริจาริกา ภเวยฺยาถฯ สเจ ปพฺพชิโต ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาถา’’ติฯ
อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ เตสุ กาลกเตสุ สจฺจกนิคณฺโฐ ตตฺเถว เวสาลิยํ ลิจฺฉวีนํ สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วสิฯ ภคินิโย ชมฺพุสาขํ คเหตฺวา วาทตฺถาย นครา นครํ จรมานา สาวตฺถิํ ปตฺวา นครทฺวาเร สาขํ นิขณิตฺวา ‘‘โย อมฺหากํ วาทํ อาโรเปตุํ สกฺโกติ คิหี วา ปพฺพชิโต วา, โส เอตํ ปํสุปุญฺชํ ปาเทหิ วิกิริตฺวา ปาเทเหว สาขํ มทฺทตู’’ติ ทารกานํ วตฺวา ภิกฺขาย นครํ ปวิสิํสุฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต อสมฺมฏฺฐฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา ริตฺตฆเฏสุ ปานียํ อุปฏฺฐเปตฺวา คิลาเน จ ปฏิชคฺคิตฺวา ทิวาตรํ สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ตํ สาขํ ทิสฺวา ทารเก ปุจฺฉิ, ทารกา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิํสุฯ เถโร ทารเกเหว ปาตาเปตฺวา มทฺทาเปตฺวา ‘‘เยหิ อยํ สาขา ฐปิตา, เต กตภตฺตกิจฺจาว อาคนฺตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก มํ ปสฺสนฺตู’’ติ ทารกานํ วตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารทฺวารโกฏฺฐเก อฏฺฐาสิฯ ตาปิ ปริพฺพาชิกา ภิกฺขาย จริตฺวา อาคตา สาขํ มทฺทิตํ ทิสฺวา ‘‘เกนายํ มทฺทิตา’’ติ วตฺวา ‘‘สาริปุตฺตตฺเถเรน, สเจ ตุมฺเห วาทตฺถิกา, เชตวนทฺวารโกฏฺฐกํ คจฺฉถา’’ติ ทารเกหิ วุตฺตา ปุน นครํ ปวิสิตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกํ คนฺตฺวา เถรํ วาทสหสฺสํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อญฺญํ กิญฺจิ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานาม, สามี’’ติฯ ‘‘อหํ ปน โว กิญฺจิ ปุจฺฉามี’’ติฯ ‘‘ปุจฺฉ, สามิ, ชานนฺติโย กเถสฺสามา’’ติฯ
เถโร ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ตา น ชานิํสุฯ เถโร วิสฺสชฺเชสิฯ ตา ‘‘อมฺหากํ, สามิ, ปราชโย, ตุมฺหากํ ชโย’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ มาตาปิตูหิ อยํ โอวาโท ทินฺโน ‘สเจ โว คิหี วาทํ ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส ปชาปติโย ภเวยฺยาถฯ สเจ ปพฺพชิโต, ตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาถา’ติ, ปพฺพชฺชํ โน เทถา’’ติฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตา อุปฺปลวณฺณาย เถริยา สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ ตา สพฺพาปิ น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร จตุนฺนํ ปริพฺพาชิกานํ อวสฺสโย หุตฺวา สพฺพา อรหตฺตํ ปาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอตาสํ อวสฺสโย อโหสิ, อิทานิ ปน ปพฺพชฺชาภิเสกํ ทาเปสิ, ปุพฺเพ ราชมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กาลิงฺครฏฺเฐ ทนฺตปุรนคเร กาลิงฺคราเช รชฺชํ กาเรนฺเต อสฺสกรฏฺเฐ ปาฏลินคเร อสฺสโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ กาลิงฺโค สมฺปนฺนพลวาหโน สยมฺปิ นาคพโล ปฏิโยธํ น ปสฺสติฯ โส ยุชฺฌิตุกาโม หุตฺวา อมจฺจานํ อาโรเจสิ ‘‘อหํ ยุทฺธตฺถิโก, ปฏิโยธํ ปน น ปสฺสามิ, กิํ กโรมา’’ติฯ อมจฺจา ‘‘อตฺเถโก, มหาราช, อุปาโย, ธีตโร เต จตสฺโส อุตฺตมรูปธรา, ตา ปสาเธตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา พลปริวุตา คามนิคมราชธานิโย จราเปถฯ โย ราชา ตา อตฺตโน เคเห กาตุกาโม ภวิสฺสติ, เตน สทฺธิํ ยุทฺธํ กริสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ ตาหิ คตคตฏฺฐาเน ราชาโน ภเยน ตาสํ นครํ ปวิสิตุํ น เทนฺติ, ปณฺณาการํ เปเสตฺวา พหินคเรเยว วสาเปนฺติฯ เอวํ สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา อสฺสกรฏฺเฐ ปาฏลินครํ ปาปุณิํสุฯ อสฺสโกปิ นครทฺวารานิ ปิทหาเปตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสิฯ ตสฺส นนฺทิเสโน นาม อมจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโลฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อิมา กิร ราชธีตโร สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา ปฏิโยธํ น ลภิํสุ, เอวํ สนฺเต ชมฺพุทีโป ตุจฺโฉ นาม อโหสิ, อหํ กาลิงฺเคน สทฺธิํ ยุชฺฌิสฺสามี’’ติฯ โส นครทฺวารํ คนฺตฺวา โทวาริเก อามนฺเตตฺวา ตาสํ ทฺวารํ วิวราเปตุํ ปฐมํ คาถมาห –
๑.
‘‘วิวรถิมาสํ ทฺวารํ, นครํ ปวิสนฺตุ อรุณราชสฺส;
สีเหน สุสิฏฺเฐน, สุรกฺขิตํ นนฺทิเสเนนา’’ติฯ
ตตฺถ อรุณราชสฺสาติ โส หิ รชฺเช ปติฏฺฐิตกาเล รฏฺฐนามวเสน อสฺสโก นาม ชาโต, กุลทตฺติยํ ปนสฺส นามํ อรุโณติ ฯ เตนาห ‘‘อรุณราชสฺสา’’ติฯ สีเหนาติ ปุริสสีเหนฯ สุสิฏฺเฐนาติ อาจริเยหิ สุฏฺฐุ อนุสาสิเตนฯ นนฺทิเสเนนาติ มยา นนฺทิเสเนน นามฯ
โส เอวํ วตฺวา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา ตา คเหตฺวา อสฺสกรญฺโญ ทตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, ยุทฺเธ สติ อหํ ชินิสฺสามิ, อิมา อุตฺตมรูปธรา ราชธีตโร มเหสิโย กโรถา’’ติ ตาสํ อภิเสกํ ทาเปตฺวา ตาหิ สทฺธิํ อาคเต ปุริเส ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห ราชธีตูนํ อสฺสกราเชน มเหสิฏฺฐาเน ฐปิตภาวํ ตุมฺหากํ รญฺโญ อาจิกฺขถา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ เต คนฺตฺวา อาโรเจสุํฯ กาลิงฺโค ‘‘น หิ นูน โส มยฺหํ พลํ ชานาตี’’ติ วตฺวา ตาวเทว มหติยา เสนาย นิกฺขมิฯ นนฺทิเสโน ตสฺส อาคมนํ ญตฺวา ‘‘อตฺตโน กิร รชฺชสีมายเมว โหตุ, มา อมฺหากํ รญฺโญ รชฺชสีมํ โอกฺกมตุ, อุภินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร ยุทฺธํ ภวิสฺสตี’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ โส สาสนํ สุตฺวา อตฺตโน รชฺชปริยนฺเตเยว อฏฺฐาสิฯ อสฺสโกปิ อตฺตโน รชฺชปริยนฺเต อฏฺฐาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เตสํ ทฺวินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร ปณฺณสาลายํ วสติฯ กาลิงฺโค จินฺเตสิ ‘‘สมณา นาม กิญฺจิ ชานิสฺสนฺติ, โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสติ, กสฺส ชโย วา ปราชโย วา ภวิสฺสติ, ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อญฺญาตกเวเสน โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ภนฺเต, กาลิงฺโค จ อสฺสโก จ ยุชฺฌิตุกามา อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสีมายเมว ฐิตา, เอเตสุ กสฺส ชโย ภวิสฺสติ, กสฺส ปราชโย’’ติ ปุจฺฉิฯ มหาปุญฺญ, อหํ ‘‘อสุกสฺส ชโย, อสุกสฺส ปราชโย’’ติ น ชานามิ, สกฺโก ปน เทวราชา อิธาคจฺฉติ, ตมหํ ปุจฺฉิตฺวา กเถสฺสามิ, สฺเว อาคจฺเฉยฺยาสีติฯ สกฺโก โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา นิสีทิ, อถ นํ โพธิสตฺโต ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, กาลิงฺโค ชินิสฺสติ, อสฺสโก ปราชิสฺสติ, อิทญฺจิทญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตํ ปญฺญายิสฺสตีติฯ
กาลิงฺโค ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ, โพธิสตฺโตปิสฺส อาจิกฺขิฯ โส ‘‘กิํ นาม ปุพฺพนิมิตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ อปุจฺฉิตฺวาว ‘‘อหํ กิร ชินิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย ตุฏฺฐิยา ปกฺกามิฯ สา กถา วิตฺถาริกา อโหสิฯ ตํ สุตฺวา อสฺสโก นนฺทิเสนํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กาลิงฺโค กิร ชินิสฺสติํ , มยํ ปราชิสฺสาม, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘โก เอตํ ชานาติ มหาราช, กสฺส ชโย วา ปราชโย วา, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ราชานํ อสฺสาเสตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, โก ชินิสฺสติ, โก ปราชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กาลิงฺโค ชินิสฺสติ, อสฺสโก ปราชิสฺสตี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ชินนฺตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ กิํ ภวิสฺสติ, กิํ ปราชินนฺตสฺสา’’ติ? ‘‘มหาปุญฺญ, ชินนฺตสฺส อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ ภวิสฺสติ, อิตรสฺส สพฺพกาฬโก, อุภินฺนมฺปิ อารกฺขเทวตา ยุชฺฌิตฺวา ชยปราชยํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ นนฺทิเสโน ตํ สุตฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา รญฺโญ สหาเย สหสฺสมตฺเต มหาโยเธ คเหตฺวา อวิทูเร ปพฺพตํ อภิรุยฺห ‘‘อมฺโภ, อมฺหากํ รญฺโญ ชีวิตํ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สกฺขิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อิมสฺมิํ ปปาเต ปตถา’’ติฯ เต ปติตุํ อารภิํสุฯ อถ เน วาเรตฺวา ‘‘อลํ เอตฺถ ปตเนน, อมฺหากํ รญฺโญ ชีวิตํ ทาตุํ สุหทยา อนิวตฺติโน หุตฺวา ยุชฺฌถา’’ติ อาหฯ เต สมฺปฏิจฺฉิํสุํฯ
อถ สงฺคาเม อุปฏฺฐิเต กาลิงฺโค ‘‘อหํ กิร ชินิสฺสามี’’ติ โวสานํ อาปชฺชิ, พลกายาปิสฺส ‘‘อมฺหากํ กิร ชโย’’ติ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา สนฺนาหํ อกตฺวา วคฺควคฺคา หุตฺวา ยถารุจิ ปกฺกมิํสุ, วีริยกรณกาเล วีริยํ น กริํสุฯ อุโภปิ ราชาโน อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ อญฺญมญฺญํ อุปสงฺกมนฺติฯ อุภินฺนํ อารกฺขเทวตา ปุรโต คนฺตฺวา กาลิงฺครญฺโญ อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ อโหสิ, อิตรสฺส สพฺพกาฬโกฯ ตา เทวตาปิ อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสนฺตา อุปสงฺกมิํสุฯ เต ปน อุสภา อุภินฺนํ ราชูนํเยว ปญฺญายนฺติ, น อญฺเญสํฯ นนฺทิเสโน อสฺสกํ ปุจฺฉิ ‘‘ปญฺญายติ เต, มหาราช, อารกฺขเทวตา’’ติฯ ‘‘อาม, ปญฺญายตี’’ติฯ ‘‘เกนากาเรนา’’ติฯ ‘‘กาลิงฺครญฺโญ อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ หุตฺวา ปญฺญายติ, อมฺหากํ อารกฺขเทวตา สพฺพกาฬโก กิลมนฺโต หุตฺวา ติฏฺฐตี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ตุมฺเห มา ภายถ, มยํ ชินิสฺสาม, กาลิงฺโค ปราชิสฺสติ, ตุมฺเห อสฺสปิฏฺฐิโต โอตริตฺวา อิมํ สตฺติํ คเหตฺวา สุสิกฺขิตสินฺธวํ อุทรปสฺเส วามหตฺเถน อุปฺปีเฬตฺวา อิมินา ปุริสสหสฺเสน สทฺธิํ เวเคน คนฺตฺวา กาลิงฺครญฺโญ อารกฺขเทวตํ สตฺติปฺปหาเรน ปาเตถ, ตโต มยํ สหสฺสมตฺตา สตฺติสหสฺเสน ปหริสฺสาม , เอวํ กาลิงฺคสฺส อารกฺขเทวตา นสฺสิสฺสติ, ตโต กาลิงฺโค ปราชิสฺสติ, มยํ ชินิสฺสามา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ นนฺทิเสเนน ทินฺนสญฺญาย คนฺตฺวา สตฺติยา ปหริ, สูรโยธสหสฺสาปิ อมจฺจา สตฺติสหสฺเสน ปหริํสุฯ อารกฺขเทวตา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ, ตาวเทว กาลิงฺโค ปราชิตฺวา ปลายิฯ ตํ ปลายมานํ ทิสฺวา สหสฺสมตฺตา อมจฺจา ‘‘กาลิงฺโค ปลายตี’’ติ อุนฺนทิํสุฯ กาลิงฺโค มรณภยภีโต ปลายมาโน ตํ ตาปสํ อกฺโกสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๒.
‘‘ชโย กลิงฺคานมสยฺหสาหินํ, ปราชโย อนโย อสฺสกานํ;
อิจฺเจว เต ภาสิตํ พฺรหฺมจาริ, น อุชฺชุภูตา วิตถํ ภณนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ อสยฺหสาหินนฺติ อสยฺหํ ทุสฺสหํ สหิตุํ สมตฺถานํฯ อิจฺเจว เต ภาสิตนฺติ เอวํ ตยา กูฏตาปส ลญฺชํ คเหตฺวา ปราชินกราชานํ ชินิสฺสติ, ชินนราชานญฺจ ปราชิสฺสตีติ ภาสิตํฯ น อุชฺชุภูตาติ เย กาเยน วาจาย มนสา จ อุชุภูตา, น เต มุสา ภณนฺตีติฯ
เอวํ โส ตาปสํ อกฺโกสนฺโต ปลายนฺโต อตฺตโน นครเมว คโต, นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุมฺปิ นาสกฺขิฯ ตโต กติปาหจฺจเยน สกฺโก ตาปสสฺส อุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตาปโส เตน สทฺธิํ กเถนฺโต ตติยํ คาถมาห –
๓.
‘‘เทวา มุสาวาทมุปาติวตฺตา, สจฺจํ ธนํ ปรมํ เตสุ สกฺก;
ตํ เต มุสา ภาสิตํ เทวราช, กิํ วา ปฏิจฺจ มฆวา มหินฺทา’’ติฯ
ตตฺถ ตํ เต มุสา ภาสิตนฺติ ยํ ตยา มยฺหํ ภาสิตํ, ตํ อตฺถภญฺชนกมุสาวาทํ กเถนฺเตน ตยา มุสา ภาสิตํ, ตยา กิํ การณํ ปฏิจฺจ เอวํ ภาสิตนฺติ?
ตํ สุตฺวา สกฺโก จตุตฺถํ คาถมาห –
๔.
‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภญฺญมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺส;
ทโม สมาธิ มนโส อเภชฺโช, อพฺยคฺคตา นิกฺกมนญฺจ กาเล;
ทฬฺหญฺจ วิริยํ ปุริสปรกฺกโม จ, เตเนว อาสิ วิชโย อสฺสกาน’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – กิํ ตยา, พฺราหฺมณ, ตตฺถ ตตฺถ วจเน ภญฺญมาเน อิทํ น สุตปุพฺพํ, ยํ เทวา ปุริสปรกฺกมสฺส น อิสฺสนฺติ น อุสูยนฺติ, อสฺสกรญฺโญ วีริยกรณวเสน อตฺตทมนสงฺขาโต ทโม, สมคฺคภาเวน มนโส อเภชฺโช, อเภชฺชสมาธิ, อสฺสกรญฺโญ สหายานํ วีริยกรณกาเล อพฺยคฺคตา ยถา กาลิงฺคสฺส มนุสฺสา วคฺควคฺคา หุตฺวา โอสกฺกิํสุ, เอวํ อโนสกฺกนํ สมคฺคภาเวน อเภชฺชจิตฺตานํ วีริยญฺจ ปุริสปรกฺกโม จ ถิโร อโหสิ, เตเนว การเณน อสฺสกานํ ชโย อโหสีติฯ
ปลาเต จ ปน กาลิงฺเค อสฺสกราชา วิโลปํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน นครํ คโตฯ นนฺทิเสโน กาลิงฺคสฺส สาสนํ เปเสสิ ‘‘อิมาสํ จตุนฺนํ ราชกญฺญานํ ทายชฺชโกฏฺฐาสํ เปเสตุ, สเจ น เปเสติ, กาตพฺพเมตฺถ ชานิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ สาสนํ สุตฺวา ภีตตสิโต ตาหิ ลทฺธพฺพทายชฺชํ เปเสสิ, ตโต ปฏฺฐาย สมคฺควาสํ วสิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กาลิงฺครญฺโญ ธีตโร อิมา ทหรภิกฺขุนิโย อเหสุํ, นนฺทิเสโน สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
จูฬกาลิงฺคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อเทยฺเยสุํ ททํ ทานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ สตฺถา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน อุปการวเสเนว กิริํสู’’ติ วตฺวา อิธาปิ อตีตํ อาหริฯ
อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิราชา หุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติฯ โส ‘‘ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมสฺสามี’’ติ พลวาหนปริวุโต คนฺตฺวา ปราชิโต อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ปลายมาโน เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปาปุณิฯ ตตฺถ ติํส ชนา ราชเสวกา วสนฺติฯ เต ปาโตว คามมชฺเฌ สนฺนิปติตฺวา คามกิจฺจํ กโรนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา วมฺมิตํ อสฺสํ อภิรุหิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต คามทฺวาเรน อนฺโตคามํ ปาวิสิฯ เต ‘‘กิํ นุ โข อิท’’นฺติ ภีตา ปลายิตฺวา สกสกเคหานิ ปวิสิํสุฯ เอโก ปเนตฺถ อตฺตโน เคหํ อคนฺตฺวา รญฺโญ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘ราชา กิร ปจฺจนฺตํ คโต’’ติ สุยฺยติ, โกสิ ตฺวํ ราชปุริโส โจรปุริโสติ? ‘‘ราชปุริโส, สมฺมา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอถา’’ติ ราชานํ เคหํ เนตฺวา อตฺตโน ปีฐเก นิสีทาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ภทฺเท, สหายกสฺส ปาเท โธวา’’ติ ภริยํ ตสฺส ปาเท โธวาเปตฺวา อตฺตโน พลานุรูเปน อาหารํ ทตฺวา ‘‘มุหุตฺตํ วิสฺสมถา’’ติ สยนํ ปญฺญาเปสิ, ราชา นิปชฺชิฯ อิตโร อสฺสสฺส สนฺนาหํ โมเจตฺวา จงฺกมาเปตฺวา อุทกํ ปาเยตฺวา ปิฏฺฐิํ เตเลน มกฺเขตฺวา ติณํ อทาสิฯ เอวํ ตโย จตฺตาโร ทิวเส ราชานํ ปฏิชคฺคิตฺวา ‘‘คจฺฉามหํ, สมฺมา’’ติ วุตฺเต ปุน รญฺโญ จ อสฺสสฺส จ กตฺตพฺพยุตฺตกํ สพฺพมกาสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘อหํ, สมฺม, มหาอสฺสาโรโห นาม, นครมชฺเฌ อมฺหากํ เคหํ, สเจ เกนจิ กิจฺเจน นครํ อาคจฺฉสิ, ทกฺขิณทฺวาเร ฐตฺวา โทวาริกํ ‘มหาอสฺสาโรโห กตรเคเห วสตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา โทวาริกํ คเหตฺวา อมฺหากํ เคหํ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ
พลกาโยปิ ราชานํ อทิสฺวา พหินคเร ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ฐิโต ราชานํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสิฯ ราชา นครํ ปวิสนฺโต ทฺวารนฺตเร ฐตฺวา โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา มหาชนํ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ‘‘ตาต, เอโก ปจฺจนฺตคามวาสี มํ ทฏฺฐุกาโม อาคนฺตฺวา ‘มหาอสฺสาโรหสฺส เคหํ กห’นฺติ ตํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตํ ตฺวํ หตฺเถ คเหตฺวา อาเนตฺวา มํ ทสฺเสยฺยาสิ, ตทา ตฺวํ สหสฺสํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส นาคจฺฉติ, ตสฺมิํ อนาคจฺฉนฺเต ราชา ตสฺส วสนคาเม พลิํ วฑฺฒาเปสิ, พลิมฺหิ วฑฺฒิเต นาคจฺฉติฯ เอวํ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ พลิํ วฑฺฒาเปสิ, เนว อาคจฺฉติฯ อถ นํ คามวาสิโน สนฺนิปติตฺวา อาหํสุ ‘‘อยฺย, ตว สหายสฺส มหาอสฺสาโรหสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย มยํ พลินา ปีฬิยมานา สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกม, คจฺฉ ตว สหายสฺส มหาอสฺสาโรหสฺส วตฺวา อมฺหากํ พลิํ วิสฺสชฺชาเปหี’’ติฯ สาธุ คจฺฉิสฺสามิ, น ปน สกฺกา ตุจฺฉหตฺเถน คนฺตุํ, มยฺหํ สหายสฺส ทฺเว ทารกา อตฺถิ, เตสญฺจ ภริยาย จสฺส สหายกสฺส จ เม นิวาสนปารุปนปิฬนฺธนาทีนิ สชฺเชถาติฯ ‘‘สาธุ สชฺชิสฺสามา’’ติ เต สพฺพํ ปณฺณาการํ สชฺชยิํสุฯ
โส ตญฺจ อตฺตโน ฆเร ปกฺกปูวญฺจ อาทาย คนฺตฺวา ทกฺขิณทฺวารํ ปตฺวา โทวาริกํ ปุจฺฉิ ‘‘กหํ, สมฺม, มหาอสฺสาโรหสฺส เคห’’นฺติฯ โส ‘‘เอหิ ทสฺเสมิ เต’’ติ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘โทวาริโก เอกํ ปจฺจนฺตคามวาสิํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ ปฏิเวเทสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา อาสนา อุฏฺฐาย ‘‘มยฺหํ สหาโย จ เตน สทฺธิํ อาคตา จ ปวิสนฺตู’’ติ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ทิสฺวาว นํ ปริสฺสชิตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายิกา จ ทารกา จ อโรคา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา มหาตลํ อภิรุหิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา อคฺคมเหสิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, สหายสฺส เม ปาเท โธวา’’ติ อาหฯ สา ตสฺสฺส ปาเท โธวิ, ราชา สุวณฺณภิงฺกาเรน อุทกํ อาสิญฺจิฯ เทวีปิ ปาเท โธวิตฺวา คนฺธเตเลน มกฺเขสิฯ ราชา ‘‘กิํ, สมฺม, อตฺถิ, กิญฺจิ อมฺหากํ ขาทนีย’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘อตฺถี’’ติ ปสิพฺพกโต ปูเว นีหราเปสิฯ ราชา สุวณฺณตฏฺฏเกน คเหตฺวา ตสฺส สงฺคหํ กโรนฺโต ‘‘มม สหาเยน อานีตํ ขาทถา’’ติ เทวิยา จ อมจฺจานญฺจ ขาทาเปตฺวา สยมฺปิ ขาทิฯ อิตโร อิตรมฺปิ ปณฺณาการํ ทสฺเสสิฯ ราชา ตสฺส สงฺคหตฺถํ กาสิกวตฺถานิ อปเนตฺวา เตน อาภตวตฺถยุคํ นิวาเสสิํ ฯ เทวีปิ กาสิกวตฺถญฺเจว อาภรณานิ จ อปเนตฺวา เตน อาภตวตฺถํ นิวาเสตฺวา อาภรณานิ ปิฬนฺธิฯ
อถ นํ ราชา ราชารหํ โภชนํ โภชาเปตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ อิมสฺส มม กรณนิยาเมเนว มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ กาสิกวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา ราชาลงฺกาเรน อลงฺการาเปตฺวา อาเนหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส มชฺเฌ ชาติหิงฺคุลกสุตฺตํ ปาเตตฺวา อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย เอกโต ภุญฺชนฺติ ปิวนฺติ สยนฺติ, วิสฺสาโส ถิโร อโหสิ เกนจิ อเภชฺโชฯ อถสฺส ราชา ปุตฺตทาเรปิ ปกฺโกสาเปตฺวา อนฺโตนคเร นิเวสนํ มาเปตฺวา อทาสิฯ เต สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺติฯ
อถ อมจฺจา กุชฺฌิตฺวา ราชปุตฺตํ อาหํสุ ‘‘กุมาร, ราชา เอกสฺส คหปติกสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ ทตฺวา เตน สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชติ ปิวติ สยติ, ทารเก จ วนฺทาเปติ, อิมินา รญฺญา กตกมฺมํ น ชานาม, กิํ กโรติ ราชา, มยํ ลชฺชาม, ตฺวํ รญฺโญ กเถหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ตํ กถํ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ‘‘มา เอวํ กโรหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหํ ยุทฺธปราชิโต กหํ วสิํ, อปิ นุ ชานาถา’’ติฯ ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อหํ เอตสฺส ฆเร วสนฺโต อโรโค หุตฺวา อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสิํ, เอวํ มม อุปการิโน กสฺมา สมฺปตฺติํ น ทสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา จ ปน โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, โย หิ อทาตพฺพยุตฺตกสฺส เทติ, ทาตพฺพยุตฺตกสฺส น เทติ, โส อาปทํ ปตฺวา กิญฺจิ อุปการํ น ลภตี’’ติ ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อาห –
๕.
‘‘อเทยฺเยสุ ททํ ทานํ, เทยฺเยสุ นปฺปเวจฺฉติ;
อาปาสุ พฺยสนํ ปตฺโต, สหายํ นาธิคจฺฉติฯ
๖.
‘‘นาเทยฺเยสุ ททํ ทานํ, เทยฺเยสุ โย ปเวจฺฉติ;
อาปาสุ พฺยสนํ ปตฺโต, สหายมธิคจฺฉติฯ
๗.
‘‘สญฺโญคสมฺโภควิเสสทสฺสนํ , อนริยธมฺเมสุ สเฐสุ นสฺสติ;
กตญฺจ อริเยสุ จ อชฺชเวสุ, มหปฺผลํ โหติ อณุมฺปิ ตาทิสุฯ
๘.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, อกา โลเก สุทุกฺกรํ;
ปจฺฉา กยิรา น วา กยิรา, อจฺจนฺตํ ปูชนารโห’’ติฯ
ตตฺถ อเทยฺเยสูติ ปุพฺเพ อกตูปกาเรสุฯ เทยฺเยสูติ ปุพฺเพ กตูปกาเรสุฯ นปฺปเวจฺฉตีติ น ปเวเสติ น เทติฯ อาปาสูติ อาปทาสุฯ พฺยสนนฺติ ทุกฺขํฯ สญฺโญคสมฺโภควิเสสทสฺสนนฺติ โย มิตฺเตน กโต สญฺโญโค เจว สมฺโภโค จ, ตสฺส วิเสสทสฺสนํ คุณทสฺสนํ สุกตํ มยฺหํ อิมินาติ เอตํ สพฺพํ อสุทฺธธมฺมตฺตา อนริยธมฺเมสุ เกราฏิกตฺตา สเฐสุ นสฺสติฯ อริเยสูติ อตฺตโน กตคุณชานเนน อริเยสุ ปริสุทฺเธสุฯ อชฺชเวสูติ เตเนว การเณน อุชุเกสุ อกุฏิเลสุฯ อณุมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ ตาทิสูติ เย ตาทิสา ปุคฺคลา โหนฺติ อริยา อุชุภูตา, เตสุ อปฺปมฺปิ กตํ มหปฺผลํ โหติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารํ, สุเขตฺเต วุตฺตพีชมิว น นสฺสติ , อิตรสฺมิํ ปน ปาเป พหุมฺปิ กตํ อคฺคิมฺหิ ขิตฺตพีชมิว นสฺสตีติ อตฺโถฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ยถาปิ พีชมคฺคิมฺหิ, ฑยฺหติ น วิรูหติ;
เอวํ กตํ อสปฺปุริเส, นสฺสติ น วิรูหติฯ
‘‘กตญฺญุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน;
สุเขตฺเต วิย พีชานิ, กตํ ตมฺหิ น นสฺสตี’’ติฯ (ชา. ๑.๑๐.๗๗-๗๘);
ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ ปฐมตรํ อุปการํ กตฺวา ฐิโตฯ อกาติ อกริ, อยํ โลเก สุทุกฺกรํ นาม อกาสีติ อตฺโถฯ ปจฺฉา กยิราติ โส ปจฺฉา อญฺญํ กิญฺจิ คุณํ กโรตุ วา มา วา, เตเนว ปฐมกเตน คุเณน อจฺจนฺตํ ปูชนารโห โหติ, สพฺพํ สกฺการสมฺมานํ อรหตีติฯ
อิทํ ปน สุตฺวา เนว อมจฺจา, น ราชปุตฺโต ปุน กิญฺจิ กเถสีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตคามวาสี อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหาอสฺสาโรหชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
อนุตฺตเร กามคุเณ สมิทฺเธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ โกสลราชเสวกํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา เสยฺยชาตเก (ชา. ๑.๓.๙๔ อาทโย) กถิตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘น ตฺวญฺเญว อนตฺเถน อตฺถํ อาหริ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน อนตฺเถน อตฺถํ อาหริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิรญฺโญ อุปฏฺฐาโก อมจฺโจ ราชนฺเตปุเร ทุพฺภิฯ ราชา ปจฺจกฺขโตว ตสฺส โทสํ ทิสฺวา ตํ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โส ทุพฺภิเสนํ นาม โกสลราชานํ อุปฏฺฐหนฺโตติ สพฺพํ มหาสีลวชาตเก (ชา. ๑.๑.๕๑) กถิตเมวฯ อิธ ปน ทุพฺภิเสโน มหาตเล อมจฺจมชฺเฌ นิสินฺนํ พาราณสิราชานํ คณฺหาเปตฺวา สิกฺกาย ปกฺขิปาเปตฺวา อุตฺตรุมฺมาเร เหฏฺฐาสีสกํ โอลมฺพาเปสิฯ ราชา โจรราชานํ อารพฺภ เมตฺตํ ภาเวตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตสิ, พนฺธนํ ฉิชฺชิ, ตโต ราชา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ โจรราชสฺส สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชิ, ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ ภูมิยํ อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ตุมฺเห เอวรูปํ ธมฺมิกราชานํ นิรปราธํ ทฺวารสฺส อุตฺตรุมฺมาเร เหฏฺฐาสีสกํ โอลมฺพาเปถา’’ติ วทิํสุฯ เตน หิ เวเคน คนฺตฺวา โมเจถ นนฺติฯ ปุริสา คนฺตฺวา ราชานํ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ทุพฺภิเสนสฺส อาโรเจสุํฯ โส เวเคน คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตุํ ปฐมํ คาถมาห –
๙.
‘‘อนุตฺตเร กามคุเณ สมิทฺเธ, ภุตฺวาน ปุพฺเพ วสิ เอกราช;
โสทานิ ทุคฺเค นรกมฺหิ ขิตฺโต, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติฯ
ตตฺถ วสีติ วุตฺโถฯ เอกราชาติ โพธิสตฺตํ นาเมนาลปติฯ โสทานีติ โส ตฺวํ อิทานิฯ ทุคฺเคติ วิสเมฯ นรกมฺหีติ อาวาเฏฯ โอลมฺพิตฏฺฐานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณนฺติ เอวรูเป วิสมฏฺฐาเน ขิตฺโตปิ โปราณกวณฺณญฺจ พลญฺจ นปฺปชหสีติ ปุจฺฉติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต เสสคาถา อโวจ –
๑๐.
‘‘ปุพฺเพว ขนฺตี จ ตโป จ มยฺหํ, สมฺปตฺถิตา ทุพฺภิเสน อโหสิ;
ตํทานิ ลทฺธาน กถํ นุ ราช, ชเห อหํ วณฺณพลํ ปุราณํฯ
๑๑.
‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺฐิตานิ, ยสสฺสินํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺห;
ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํฯ
๑๒.
‘‘ปนุชฺช ทุกฺเขน สุขํ ชนินฺท, สุเขน วา ทุกฺขมสยฺหสาหิ;
อุภยตฺถ สนฺโต อภินิพฺพุตตฺตา, สุเข จ ทุกฺเข จ ภวนฺติ ตุลฺยา’’ติฯ
ตตฺถ ขนฺตีติ อธิวาสนขนฺติฯ ตโปติ ตปจรณํฯ สมฺปตฺถิตาติ อิจฺฉิตา อภิกงฺขิตา ฯ ทุพฺภิเสนาติ ตํ นาเมนาลปติฯ ตํทานิ ลทฺธานาติ ตํ ปตฺถนํ อิทานาหํ ลภิตฺวาฯ ชเหติ เกน การเณน อหํ ชเหยฺยํฯ ยสฺส หิ ทุกฺขํ วา โทมนสฺสํ วา โหติ, โส ตํ ชเหยฺยาติ ทีเปติฯ
‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺฐิตานี’’ติ อนุสฺสววเสน อตฺตโน สมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพาเนว มม กตฺตพฺพกิจฺจานิ ทานสีลภาวนาอุโปสถกมฺมานิ ปุพฺเพว นิฏฺฐิตานีติฯ ยสสฺสินํ ปญฺญวนฺตํ วิสยฺหาติ ปริวารสมฺปตฺติยา ยสสฺสิ, ปญฺญาสมฺปทาย ปญฺญวนฺต, อสยฺหสาหิตาย วิสยฺหฯ เอวํ ตีณิเปตานิ อาลปนาเนวฯ นนฺติ ปเนตฺถ นิปาโต ฯ พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสนนฺตการสฺส สานุนาสิกตา กตาติ ปจฺเจตพฺพาฯ ยโส จาติ ยสญฺจ, อยเมว วา ปาโฐฯ ลทฺธา ปุริมนฺติ ลภิตฺวา ปุริมํ ปุพฺเพ อลทฺธปุพฺพํฯ อุฬารนฺติ มหนฺตํฯ กิเลสวิกฺขมฺภนเมตฺตาภาวนาฌานุปฺปตฺติโย สนฺธาเยวมาหฯ นปฺปชฺชเหติ เอวรูปํ ยสํ ลทฺธา กิํการณา ปุราณวณฺณพลํ ชหิสฺสามีติ อตฺโถฯ
ทุกฺเขนาติ ตยา อุปฺปาทิเตน นรกมฺหิ ขิปนทุกฺเขน มม รชฺชสุขํ ปนุทิตฺวาฯ สุเขน วา ทุกฺขนฺติ ฌานสุเขน วา ตํ ทุกฺขํ ปนุทิตฺวาฯ อุภยตฺถ สนฺโตติ เย สนฺโต โหนฺติ มาทิสา, เต ทฺวีสุปิ เอเตสุ โกฏฺฐาเสสุ อภินิพฺพุตสภาวา มชฺฌตฺตา สุเข จ ทุกฺเข จ ภวนฺติ ตุลฺยา, เอกสทิสา นิพฺพิการาว โหนฺตีติฯ
อิทํ สุตฺวา ทุพฺภิเสโน โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺเหว กาเรถ, อหํ โว โจเร ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตสฺส ทุฏฺฐามจฺจสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺภิเสโน อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เอกราชชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
อิมานิ มนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โกธนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ ตทา หิ ธมฺมสภายํ ตสฺส โกธนภาวกถาย สมุฏฺฐิตาย สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โกธโนสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว , อิทาเนว, ปุพฺเพเปส โกธโนเยว, โกธนภาเวเนวสฺส โปราณกปณฺฑิตา ปริสุทฺธา นาคราชภาเว ฐิตาปิ ตีณิ วสฺสานิ คูถปูริตาย อุกฺการภูมิยํ วสิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส ททฺทรปพฺพตปาเท ททฺทรนาคภวนํ นาม อตฺถิ, ตตฺถ รชฺชํ กาเรนฺตสฺส ททฺทรรญฺโญ ปุตฺโต มหาททฺทโร นาม อโหสิ, กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส จูฬททฺทโร นามฯ โส โกธโน ผรุโส นาคมาณวเก อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต ปหรนฺโต วิจรติฯ นาคราชา ตสฺส ผรุสภาวํ ญตฺวา นาคภวนโต ตํ นีหราเปตุํ อาณาเปสิฯ มหาททฺทโร ปน ปิตรํ ขมาเปตฺวา นิวาเรสิฯ ทุติยมฺปิ ราชา ตสฺส กุชฺฌิ, ทุติยมฺปิ ขมาเปสิฯ ตติยวาเร ปน ‘‘ตฺวํ มํ อิมํ อนาจารํ นีหราเปนฺตํ นิวาเรสิ, คจฺฉถ ทฺเวปิ ชนา อิมมฺหา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา พาราณสิยํ อุกฺการภูมิยํ ตีณิ วสฺสานิ วสถา’’ติ นาคภวนา นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ เต ตตฺถ คนฺตฺวา วสิํสุฯ อถ เน อุกฺการภูมิยํ อุทกปริยนฺเต โคจรํ ปริเยสมาเน คามทารกา ทิสฺวา ปหรนฺตา เลฑฺฑุทณฺฑาทโย ขิปนฺตา ‘‘เก อิเม ปุถุลสีสา สูจินงฺคุฏฺฐา อุทกเทฑฺฑุภา มณฺฑูกภกฺขา’’ติอาทีนิ วตฺวา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติฯ
จูฬททฺทโร จณฺฑผรุสตาย เตสํ ตํ อวมานํ อสหนฺโต ‘‘ภาติก, อิเม ทารกา อมฺเห ปริภวนฺติ, อาสีวิสภาวํ โน น ชานนฺติ, อหํ เตสํ อวมานํ สหิตุํ น สกฺโกมิ, นาสาวาเตน เต นาเสสฺสามี’’ติ ภาตรา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๓.
‘‘อิมานิ มํ ททฺทร ตาปยนฺติ, วาจาทุรุตฺตานิ มนุสฺสโลเก;
มณฺฑูกภกฺขา อุทกนฺตเสวี, อาสีวิสํ มํ อวิสา สปนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ ตาปยนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติฯ มณฺฑูกภกฺขา อุทกนฺตเสวีติ ‘‘มณฺฑูกภกฺขา’’ติ จ ‘‘อุทกนฺตเสวี’’ติ จ วทนฺตา เอเต อวิสา คามทารกา มํ อาสีวิสํ สมานํ สปนฺติ อกฺโกสนฺตีติฯ
ตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาททฺทโร เสสคาถา อภาสิ –
๑๔.
‘‘สกา รฏฺฐา ปพฺพาชิโต, อญฺญํ ชนปทํ คโต;
มหนฺตํ โกฏฺฐํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเวฯ
๑๕.
‘‘ยตฺถ โปสํ น ชานนฺติ, ชาติยา วินเยน วา;
น ตตฺถ มานํ กยิราถ, วสมญฺญาตเก ชเนฯ
๑๖.
‘‘วิเทสวาสํ วสโต, ชาตเวทสเมนปิ;
ขมิตพฺพํ สปญฺเญน, อปิ ทาสสฺส ตชฺชิต’’นฺติฯ
ตตฺถ ทุรุตฺตานํ นิเธตเวติ ยถา ธญฺญนิธานตฺถาย มหนฺตํ โกฏฺฐํ กตฺวา ปูเรตฺวา กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ธญฺญํ วฬญฺเชนฺติ, เอวเมวํ วิเทสํ คโต อนฺโตหทเย ปณฺฑิโต โปโส ทุรุตฺตานํ นิธานตฺถาย มหนฺตํ โกฏฺฐํ กยิราถฯ ตตฺถ ตานิ ทุรุตฺตานิ นิทหิตฺวา ปุน อตฺตโน ปโหนกกาเล กาตพฺพํ กริสฺสติฯ ชาติยา วินเยน วาติ ‘‘อยํ ขตฺติโย พฺราหฺมโณ’’ติ วา ‘‘สีลวา พหุสฺสุโต คุณสมฺปนฺโน’’ติ วา เอวํ ยตฺถ ชาติยา วินเยน วา น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ มานนฺติ เอวรูปํ มํ ลามกโวหาเรน โวหรนฺติ, น สกฺกโรนฺติ น ครุํ กโรนฺตีติ มานํ น กเรยฺยฯ วสมญฺญาตเก ชเนติ อตฺตโน ชาติโคตฺตาทีนิ อชานนฺตสฺส ชนสฺส สนฺติเก วสนฺโตฯ วสโตติ วสตา, อยเมว วา ปาโฐฯ
เอวํ เต ตตฺถ ตีณิ วสฺสานิ วสิํสุฯ อถ เน ปิตา ปกฺโกสาเปสิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย นิหตมานา ชาตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โกธโน ภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา จูฬททฺทโร โกธโน ภิกฺขุ อโหสิ, มหาททฺทโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ททฺทรชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
นตฺถิ โลเก รโห นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เอกาทสกนิปาเต ปานียชาตเก (ชา. ๑.๑๑.๕๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – ปญฺจสตา ภิกฺขู อนฺโตเชตวเน วสนฺตา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร กามวิตกฺกํ วิตกฺกยิํสุฯ สตฺถา ฉสุปิ รตฺติทิวาโกฏฺฐาเสสุ ยถา เอกจกฺขุโก จกฺขุํ, เอกปุตฺโต ปุตฺตํ, จามรี วาลํ อปฺปมาเทน รกฺขติ, เอวํ นิจฺจกาลํ ภิกฺขู โอโลเกติฯ โส รตฺติภาเค ทิพฺพจกฺขุนา เชตวนํ โอโลเกนฺโต จกฺกวตฺติรญฺโญ อตฺตโน นิเวสเน อุปฺปนฺนโจเร วิย เต ภิกฺขู ทิสฺวา คนฺธกุฏิํ วิวริตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อานนฺท, อนฺโตเชตวเน โกฏิสนฺถาเร วสนกภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา คนฺธกุฏิทฺวาเร อาสนํ ปญฺญาเปหี’’ติ อาหฯ โส ตถา กตฺวา สตฺถุ ปฏิเวเทสิฯ สตฺถา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสน อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ‘ปาปกรเณ รโห นาม นตฺถี’ติ ปาปํ น กริํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตตฺเถว พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ปญฺจนฺนํ มาณวกสตานํ เชฏฺฐโก หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติฯ อาจริยสฺส ปน วยปฺปตฺตา ธีตา อตฺถิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อิเมสํ มาณวกานํ สีลํ วีมํสิตฺวา สีลสมฺปนฺนสฺเสว ธีตรํ ทสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ มาณวเก อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, มยฺหํ ธีตา วยปฺปตฺตา, วิวาหมสฺสา กาเรสฺสามิ, วตฺถาลงฺการํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉถ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ญาตกานํ อปสฺสนฺตานญฺเญว เถเนตฺวา วตฺถาลงฺกาเร อาหรถ, เกนจิ อทิฏฺฐเมว คณฺหามิ, ทสฺเสตฺวา อาภตํ น คณฺหามี’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ญาตกานํ อปสฺสนฺตานํ เถเนตฺวา วตฺถปิฬนฺธนาทีนิ อาหรนฺติฯ อาจริโย อาภตาภตํ วิสุํ วิสุํ ฐเปสิฯ โพธิสตฺโต ปน น กิญฺจิ อาหริฯ อถ นํ อาจริโย อาห ‘‘ตฺวํ ปน, ตาต, น กิญฺจิ อาหรสี’’ติฯ ‘‘อาม, อาจริยา’’ติฯ ‘‘กสฺมา, ตาตา’’ติฯ ‘‘ตุมฺเห น กสฺสจิ ปสฺสฺสนฺตสฺส อาภตํ คณฺหถ, อหํ ปน ปาปกรเณ รโห นาม น ปสฺสามี’’ติ ทีเปนฺโต อิมา ทฺเว คาถา อาห –
๑๗.
‘‘นตฺถิ โลเก รโห นาม, ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโต;
ปสฺสนฺติ วนภูตานิ, ตํ พาโล มญฺญตี รโหฯ
๑๘.
‘‘อหํ รโห น ปสฺสามิ, สุญฺญํ วาปิ น วิชฺชติ;
ยตฺถ อญฺญํ น ปสฺสามิ, อสุญฺญํ โหติ ตํ มยา’’ติฯ
ตตฺถ รโหติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํฯ วนภูตานีติ วเน นิพฺพตฺตภูตานิฯ ตํ พาโลติ ตํ ปาปกมฺมํ รโห มยา กตนฺติ พาโล มญฺญติฯ สุญฺญํ วาปีติ ยํ วา ฐานํ สตฺเตหิ สุญฺญํ ตุจฺฉํ ภเวยฺย, ตมฺปิ นตฺถีติ อาหฯ
อาจริโย ตสฺส ปสีทิตฺวา ‘‘ตาต, น มยฺหํ เคเห ธนํ นตฺถิ, อหํ ปน สีลสมฺปนฺนสฺส ธีตรํ ทาตุกาโม อิเม มาณวเก วีมํสนฺโต เอวมกาสิํ, มม ธีตา ตุยฺหเมว อนุจฺฉวิกา’’ติ ธีตรํ อลงฺกริตฺวา โพธิสตฺตสฺส อทาสิฯ เสสมาณวเก ‘‘ตุมฺเหหิ อาภตาภตํ ตุมฺหากํ เคหเมว เนถา’’ติ อาหฯ
สตฺถา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, เต ทุสฺสีลมาณวกา อตฺตโน ทุสฺสีลตาย ตํ อิตฺถิํ น ลภิํสุ, อิตโร ปณฺฑิตมาณโว สีลสมฺปนฺนตาย ลภี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๙.
‘‘ทุชฺชจฺโจ จ สุชจฺโจ จ, นนฺโท จ สุขวฑฺฒิโต;
วชฺโช จ อทฺธุวสีโล จ, เต ธมฺมํ ชหุมตฺถิกาฯ
๒๐.
‘‘พฺราหฺมโณ จ กถํ ชเห, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
โย ธมฺมมนุปาเลติ, ธิติมา สจฺจนิกฺกโม’’ติฯ
ตตฺถ ทุชฺชจฺโจติอาทโย ฉ เชฏฺฐกมาณวา, เตสํ นามํ คณฺหิ, อวเสสานํ นามํ อคฺคเหตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสเนว ‘‘เต ธมฺมํ ชหุมตฺถิกา’’ติ อาหฯ ตตฺถ เตติ สพฺเพปิ เต มาณวาฯ ธมฺมนฺติ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ฯ ชหุมตฺถิกาติ ชหุํ อตฺถิกา, อยเมว วา ปาโฐฯ มกาโร ปทพฺยญฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺเพปิ เต มาณวา ตาย อิตฺถิยา อตฺถิกาว หุตฺวา อตฺตโน ทุสฺสีลตาย ตํ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ชหิํสุฯ
พฺราหฺมโณ จาติ อิตโร ปน สีลสมฺปนฺโน พฺราหฺมโณฯ กถํ ชเหติ เกน การเณน ตํ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ชหิสฺสติฯ สพฺพธมฺมานนฺติ อิมสฺมิํ ฐาเน โลกิยานิ ปญฺจ สีลานิ, ทส สีลานิ, ตีณิ สุจริตานิ จ, สพฺพธมฺมา นาม, เตสํ โส ปารํ คโตติ ปารคูฯ ธมฺมนฺติ วุตฺตปฺปการเมว ธมฺมํ โย อนุปาเลติ รกฺขติฯ ธิติมาติ สีลรกฺขนธิติยา สมนฺนาคโตฯ สจฺจนิกฺกโมติ สจฺเจ สภาวภูเต ยถาวุตฺเต สีลธมฺเม นิกฺกเมน สมนฺนาคโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ
ตทา อาจริโย สาริปุตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตมาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สีลวีมํสนชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
กิมณฺฑกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร รญฺโญ ตาย สทฺธิํ สิริวิวาโท อโหสิ, ‘‘สยนกลโห’’ติปิ วทนฺติเยวฯ ราชา กุชฺฌิตฺวา ตสฺสา อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติฯ มลฺลิกา เทวีปิ ‘‘สตฺถา รญฺโญ มยิ กุทฺธภาวํ น ชานาติ มญฺเญ’’ติ จินฺเตสิฯ สตฺถาปิ ญตฺวา ‘‘อิเมสํ สมคฺคภาวํ กริสฺสามี’’ติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา ตถาคตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา นิเวสนํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ยาคุขชฺชกํ อาหริฯ สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ เทวี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ตาย อตฺตโน ยเสน มตฺตายา’’ติ? ‘‘มหาราช, สยเมว ยสํ ทตฺวา มาตุคามํ อุกฺขิปิตฺวา ตาย กตสฺส อปราธสฺส อสหนํ นาม น ยุตฺต’’นฺติฯ ราชา สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ, สา สตฺถารํ ปริวิสิฯ สตฺถา ‘‘อญฺญมญฺญํ สมคฺเคหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สามคฺคิรสวณฺณํ กเถตฺวา ปกฺกามิฯ ตโต ปฏฺฐาย อุโภ สมคฺควาสํ วสิํสุฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา เอกวจเนเนว อุโภ สมคฺเค อกาสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ เอเต เอกวาเทเนว สมคฺเค อกาสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ราชา วาตปานํ วิวริตฺวา ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกา ปณฺณิกธีตา อภิรูปา ปฐมวเย ฐิตา สุชาตา นาม พทรปจฺฉิํ สีเส กตฺวา ‘‘พทรานิ คณฺหถ, พทรานิ คณฺหถา’’ติ วทมานา ราชงฺคเณน คจฺฉติฯ ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อสามิกภาวํ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปาฯ อเถกทิวสํ ราชา สุวณฺณตฏฺฏเก พทรานิ ขาทนฺโต นิสีทิฯ ตทา สุชาตา เทวี ราชานํ พทรานิ ขาทนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มหาราช, กิํ นาม ตุมฺเห ขาทถา’’ติ ปุจฺฉนฺตี ปฐมํ คาถมาห –
๒๑.
‘‘กิมณฺฑกา อิเม เทว, นิกฺขิตฺตา กํสมลฺลเก;
อุปโลหิตกา วคฺคู, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ
ตตฺถ กิมณฺฑกาติ กิํผลานิ นาเมตานิ, ปริมณฺฑลวเสน ปน อณฺฑกาติ อาหฯ กํสมลฺลเกติ สุวณฺณตฏฺฏเกฯ อุปโลหิตกาติ รตฺตวณฺณาฯ วคฺคูติ โจกฺขา นิมฺมลาฯ
ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘พทรวาณิชเก ปณฺณิกคหปติกสฺส ธีเต อตฺตโน กุลสนฺตกานิ พทรานิปิ น ชานาสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๒๒.
‘‘ยานิ ปุเร ตุวํ เทวิ, ภณฺฑุ นนฺตกวาสินี;
อุจฺฉงฺคหตฺถา ปจินาสิ, ตสฺสา เต โกลิยํ ผลํฯ
๒๓.
‘‘อุฑฺฑยฺหเต น รมติ, โภคา วิปฺปชหนฺติ ตํ;
ตตฺเถวิมํ ปฏิเนถ, ยตฺถ โกลํ ปจิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ ภณฺฑูติ มุณฺฑสีสา หุตฺวาฯ นนฺตกวาสินีติ ชิณฺณปิโลติกนิวตฺถาฯ อุจฺฉงฺคหตฺถา ปจินาสีติ อฏวิํ ปวิสิตฺวา องฺกุสเกน สาขํ โอนาเมตฺวา โอจิโตจิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค ปกฺขิปนวเสน อุจฺฉงฺคหตฺถา หุตฺวา ปจินาสิ โอจินาสิฯ ตสฺสา เต โกลิยํ ผลนฺติ ตสฺสา ตว เอวํ ปจินนฺติยา โอจินนฺติยา ยมหํ อิทานิ ขาทามิ, อิทํ โกลิยํ กุลทตฺติยํ ผลนฺติ อตฺโถฯ
อุฑฺฑยฺหเต น รมตีติ อยํ ชมฺมี อิมสฺมิํ ราชกุเล วสมานา โลหกุมฺภิยํ ปกฺขิตฺตา วิย ฑยฺหติ นาภิรมติฯ โภคาติ ราชโภคา อิมํ อลกฺขิกํ วิปฺปชหนฺติฯ ยตฺถ โกลํ ปจิสฺสตีติ ยตฺถ คนฺตฺวา ปุน พทรเมว ปจินิตฺวา วิกฺกิณนฺตี ชีวิกํ กปฺเปสฺสติ, ตตฺเถว นํ เนถาติ วทติฯ
โพธิสตฺโต ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อิเม สมคฺเค กาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อนิกฺกฑฺฒนํ กริสฺสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๒๔.
‘‘โหนฺติ เหเต มหาราช, อิทฺธิปฺปตฺตาย นาริยา;
ขม เทว สุชาตาย, มาสฺสา กุชฺฌ รเถสภา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, เอเต เอวรูปา ปมาทโทสา ยสํ ปตฺตาย นาริยา โหนฺติเยว, เอตํ เอวรูเป อุจฺเจ ฐาเน ฐเปตฺวา อิทานิ ‘‘เอตฺตกสฺส อปราธสฺส อสหนํ นาม น ยุตฺตํ ตุมฺหากํ, ตสฺมา ขม, เทว, สุชาตาย, เอติสฺสา มา กุชฺฌ รเถสภ รถเชฏฺฐกาติฯ
ราชา ตสฺส วจเนน เทวิยา ตํ อปราธํ สหิตฺวา ยถาฐาเนเยว นํ ฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย อุโภ สมคฺควาสํ วสิํสูติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา โกสลราชา อโหสิ, สุชาตา มลฺลิกา, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุชาตาชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โสหายสฺมา ‘‘อชฺช รตฺติยา ปจฺจูสสมเย สตฺถา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อหญฺจมฺหิ เสกฺโข สกรณีโย, สตฺถุ จ เม ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, ปญฺจวีสติ วสฺสานิ สตฺถุ กตํ อุปฏฺฐานํ นิปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ โสกาภิภูโต อุยฺยานโอวรเก กปิสีสํ อาลมฺพิตฺวา ปโรทิฯ สตฺถา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ, ภิกฺขเว, อานนฺโท’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กตปุญฺโญสิ ตฺวํ, อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, มา จินฺตยิ, อิทานิ ตยา มม กตํ อุปฏฺฐานํ กิํการณา นิปฺผลํ ภวิสฺสติ, ยสฺส เต ปุพฺเพ สราคาทิกาเลปิ มม กตํ อุปฏฺฐานํ นิปฺผลํ นาโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิโต อวิทูเร ปลาสรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา พาราณสิวาสิโน มนุสฺสา เทวตามงฺคลิกา อเหสุํ นิจฺจํ พลิกรณาทีสุ ปยุตฺตาฯ อเถโก ทุคฺคตพฺราหฺมโณ ‘‘อหมฺปิ เอกํ เทวตํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ อุนฺนตปฺปเทเส ฐิตสฺส มหโต ปลาสรุกฺขสฺส มูลํ สมํ นิตฺติณํ กตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวาว สมฺมชฺชิตฺวา รุกฺเข คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา มาลาคนฺธธูเมหิ ปูเชตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ‘‘สุขํ สยา’’ติ วตฺวา รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมติฯ ทุติยทิวเส ปาโตว คนฺตฺวา สุขเสยฺยํ ปุจฺฉติฯ อเถกทิวสํ รุกฺขเทวตา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ อติวิย มํ ปฏิชคฺคติ, อิมํ พฺราหฺมณํ วีมํสิตฺวา เยน การเณน มํ ปฏิชคฺคติ, ตํ ทสฺสามี’’ติฯ สา ตสฺมิํ ขเณ พฺราหฺมเณ อาคนฺตฺวา รุกฺขมูเล สมฺมชฺชนฺเต มหลฺลกพฺราหฺมณเวเสน สมีเป ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๒๕.
‘‘อเจตนํ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ, ชาโน อชานนฺตมิมํ ปลาสํ;
อารทฺธวิริโย ธุวํ อปฺปมตฺโต, สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺส เหตู’’ติฯ
ตตฺถ อสฺสุณนฺตนฺติ อเจตนตฺตาว อสุณนฺตํฯ ชาโนติ ตุวํ ชานมาโน หุตฺวา ธุวํ อปฺปมตฺโตติ นิจฺจํ อปฺปมตฺโตฯ
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –
๒๖.
‘‘ทูเร สุโต เจว พฺรหา จ รุกฺโข, เทเส ฐิโต ภูตนิวาสรูโป;
ตสฺมา นมสฺสามิ อิมํ ปลาสํ, เย เจตฺถ ภูตา เต ธนสฺส เหตู’’ติฯ
ตตฺถ ทูเร สุโตติ พฺราหฺมณ อยํ รุกฺโข ทูเร สุโต วิสฺสุโต, น อาสนฺนฏฺฐาเนเยว ปากโฏฯ พฺรหา จาติ มหนฺโต จฯ เทเส ฐิโตติ อุนฺนเต สเม ภูมิปฺปเทเส ฐิโตฯ ภูตนิวาสรูโปติ เทวตานิวาสสภาโว, อทฺธา เอตฺถ มเหสกฺขา เทวตา นิวุตฺถา ภวิสฺสติฯ เต ธนสฺส เหตูติ อิมญฺจ รุกฺขํ เย เจตฺถ นิวุตฺถา ภูตา, เต ธนสฺส เหตุ นมสฺสามิ, น นิกฺการณาติฯ
ตํ สุตฺวา รุกฺขเทวตา พฺราหฺมณสฺส ปสนฺนา ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, อิมสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา, มา ภายิ, ธนํ เต ทสฺสามี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน วิมานทฺวาเร มหนฺเตน เทวตานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๒๗.
‘‘โส เต กริสฺสามิ ยถานุภาวํ, กตญฺญุตํ พฺราหฺมณ เปกฺขมาโน;
กถญฺหิ อาคมฺม สตํ สกาเส, โมฆานิ เต อสฺสุ ปริผนฺทิตานิฯ
๒๘.
‘‘โย ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปโร ปิลกฺโข, ปริวาริโต ปุพฺพยญฺโญ อุฬาโร;
ตสฺเสส มูลสฺมิํ นิธิ นิขาโต, อทายาโท คจฺฉ ตํ อุทฺธราหี’’ติฯ
ตตฺถ ยถานุภาวนฺติ ยถาสตฺติ ยถาพลํฯ กตญฺญุตนฺติ ตยา มยฺหํ กตคุณํ ชานนฺโต ตํ อตฺตนิ วิชฺชมานํ กตญฺญุตํ เปกฺขมาโนฯ อาคมฺมาติ อาคนฺตฺวาฯ สตํ สกาเสติ สปฺปุริสานํ สนฺติเกฯ โมฆานิ เต อสฺสุ ปริผนฺทิตานีติ สุขเสยฺยปุจฺฉนวเสน วาจาผนฺทิตานิ สมฺมชฺชนาทิกรเณน กายผนฺทิตานิ จ ตว กถํ อผลานิ ภวิสฺสนฺติฯ
โย ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปโร ปิลกฺโขติ โย เอส ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปรโต ปิลกฺขรุกฺโข ฐิโตติ วิมานทฺวาเร ฐิตาว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสติฯ ปริวาริโตติอาทีสุ ตสฺส ปิลกฺขรุกฺขสฺส มูเล เอส ตํ รุกฺขมูลํ ปริกฺขิปิตฺวา นิหิตตาย ปริวาริโต, ปุพฺเพ ยิฏฺฐยญฺญวเสน ปุริมสามิกานํ อุปฺปนฺนตาย ปุพฺพยญฺโญ, อเนกนิธิกุมฺภิ ภาเวน มหนฺตตฺตา อุฬาโร, ภูมิํ ขณิตฺวา ฐปิตตฺตา นิขาโต, อิทานิ ทายาทานํ อภาวโต อทายาโทฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอส ตํ รุกฺขมูลํ ปริกฺขิปิตฺวา คีวาย คีวํ ปหรนฺตีนํ นิธิกุมฺภีนํ วเสน มหานิธิ นิขาโต อสามิโก, คจฺฉ ตํ อุทฺธริตฺวา คณฺหาติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา สา เทวตา ‘‘พฺราหฺมณ, ตฺวํ เอตํ อุทฺธริตฺวา คณฺหนฺโต กิลมิสฺสสิ, คจฺฉ ตฺวํ, อหเมว ตํ ตว ฆรํ เนตฺวา อสุกสฺมิํ อสุกสฺมิญฺจ ฐาเน นิทหิสฺสามิ, ตฺวํ เอตํ ธนํ ยาวชีวํ ปริภุญฺชนฺโต ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺขาหี’’ติ พฺราหฺมณสฺส โอวาทํ ทตฺวา ตํ ธนํ อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ฆเร ปติฏฺฐาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปลาสชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
อกรมฺหส เต กิจฺจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส อกตญฺญุตํ อารพฺภ กเถสิฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส รุกฺขโกฏฺฏกสกุโณ หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถกสฺส สีหสฺส มํสํ ขาทนฺตสฺส อฏฺฐิ คเล ลคฺคิ, คโล อุทฺธุมายิ, โคจรํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ขรา เวทนา ปวตฺตติฯ อถ นํ โส สกุโณ โคจรปฺปสุโต ทิสฺวา สาขาย นิลีโน ‘‘กิํ เต, สมฺม, ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ ‘‘อหํ เต, สมฺม, เอตํ อฏฺฐิํ อปเนยฺยํ, ภเยน ปน เต มุขํ ปวิสิตุํ น วิสหามิ, ขาเทยฺยาสิปิ ม’’นฺติฯ ‘‘มา ภายิ, สมฺม, นาหํ ตํ ขาทามิ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ วามปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘โก ชานาติ, กิมฺเปส กริสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา มุขํ ปิทหิตุํ น สกฺโกติ, ตถา ตสฺส อธโรฏฺเฐ จ อุตฺตโรฏฺเฐ จ ทณฺฑกํ ฐเปตฺวา มุขํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐิโกฏิํ ตุณฺเฑน ปหริ, อฏฺฐิ ปติตฺวา คตํฯ โส อฏฺฐิํ ปาเตตฺวา สีหสฺส มุขโต นิกฺขมนฺโต ทณฺฑกํ ตุณฺเฑน ปหริตฺวา ปาเตนฺโตว นิกฺขมิตฺวา สาขคฺเค นิลียิฯ สีโห นิโรโค หุตฺวา เอกทิวสํ เอกํ วนมหิํสํ วธิตฺวา ขาทติฯ สกุโณ ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส อุปริภาเค สาขาย นิลียิตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๒๙.
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส;
มิคราช นโม ตฺยตฺถุ, อปิ กิญฺจิ ลภามเส’’ติฯ
ตตฺถ อกรมฺหส เต กิจฺจนฺติ โภ, สีห, มยมฺปิ ตว เอกํ กิจฺจํ อกริมฺหฯ ยํ พลํ อหุวมฺหเสติ ยํ อมฺหากํ พลํ อโหสิ, เตน พเลน ตโต กิญฺจิ อหาเปตฺวา อกริมฺหเยวฯ
ตํ สุตฺวา สีโห ทุติยํ คาถมาห –
๓๐.
‘‘มม โลหิตภกฺขสฺส, นิจฺจํ ลุทฺทานิ กุพฺพโต;
ทนฺตนฺตรคโต สนฺโต, ตํ พหุํ ยมฺปิ ชีวสี’’ติฯ
ตํ สุตฺวา สกุโณ อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๓๑.
‘‘อกตญฺญุมกตฺตารํ, กตสฺส อปฺปฏิการกํ;
ยสฺมิํ กตญฺญุตา นตฺถิ, นิรตฺถา ตสฺส เสวนาฯ
๓๒.
‘‘ยสฺส สมฺมุขจิณฺเณน, มิตฺตธมฺโม น ลพฺภติ;
อนุสูยมนกฺโกสํ, สณิกํ ตมฺหา อปกฺกเม’’นฺติฯ
ตตฺถ อกตญฺญุนฺติ กตคุณํ อชานนฺตํฯ อกตฺตารนฺติ ยํกิญฺจิ อกโรนฺตํฯ สมฺมุขจิณฺเณนาติ สมฺมุเข กเตน คุเณนฯ อนุสูยมนกฺโกสนฺติ ตํ ปุคฺคลํ น อุสูยนฺโต น อกฺโกสนฺโต สณิกํ ตมฺหา ปาปปุคฺคลา อปคจฺเฉยฺยาติฯ เอวํ วตฺวา โส สกุโณ ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีโห เทวทตฺโต อโหสิ, สกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สกุณชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
สพฺพมิทํ จริมํ กตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ วินเย (ปาจิ. ๖๔๖) วิตฺถารโต อาคตเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – สตฺถา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ มม ธมฺเม อคารวกรณํ, โปราณกปณฺฑิตา หิ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา พาหิรกมนฺเตปิ วาเจนฺเต ครหิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จณฺฑาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปสิฯ ตสฺส ภริยา อมฺพโทหฬินี หุตฺวา ตํ อาห ‘‘สามิ, อิจฺฉามหํ อมฺพํ ขาทิตุ’’นฺติฯ ‘‘ภทฺเท, อิมสฺมิํ กาเล อมฺพํ นตฺถิ, อญฺญํ กิญฺจิ อมฺพิลผลํ อาหริสฺสามี’’ติฯ ‘‘สามิ, อมฺพผลํ ลภมานาว ชีวิสฺสามิ, อลภมานาย เม ชีวิตํ นตฺถี’’ติฯ โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต ‘‘กหํ นุ โข อมฺพผลํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ เตน โข ปน สมเยน พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน อมฺโพ ธุวผโล โหติฯ โส ‘‘ตโต อมฺพปกฺกํ อาหริตฺวา อิมิสฺสา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมฺพํ อภิรุหิตฺวา นิลีโน สาขาย สาขํ อมฺพํ โอโลเกนฺโต วิจริฯ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทานิ โอตริตฺวา คมิสฺสามิ, ทิสฺวา มํ ‘โจโร’ติ คณฺหิสฺสนฺติ, รตฺติภาเค คมิสฺสามี’’ติฯ อเถกํ วิฏปํ อภิรุหิตฺวา นิลีโน อจฺฉิฯ
ตทา พาราณสิราชา ‘‘ปุโรหิตสฺส สนฺติเก มนฺเต อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อมฺพรุกฺขมูเล อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อาจริยํ นีเจ อาสเน นิสีทาเปตฺวา มนฺเต อุคฺคณฺหิฯ โพธิสตฺโต อุปริ นิลีโน จินฺเตสิ – ‘‘ยาว อธมฺมิโก อยํ ราชา, โย อุจฺจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต อุคฺคณฺหาติฯ อยํ พฺราหฺมโณปิ อธมฺมิโก, โย นีจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต วาเจติฯ อหมฺปิ อธมฺมิโก, โย มาตุคามสฺส วสํ คนฺตฺวา มม ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺพํ อาหรามี’’ติฯ โส รุกฺขโต โอตรนฺโต เอกํ โอลมฺพนสาขํ คเหตฺวา เตสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตเร ปติฏฺฐาย ‘‘มหาราช, อหํ นฏฺโฐ, ตฺวํ มูฬฺโห, ปุโรหิโต มโต’’ติ อาหฯ โส รญฺญา ‘‘กิํการณา’’ติ ปุฏฺโฐ ปฐมํ คาถมาห –
๓๓.
‘‘สพฺพมิทํ จริมํ กตํ, อุโภ ธมฺมํ น ปสฺสเร;
อุโภ ปกติยา จุตา, โย จายํ มนฺเตชฺฌาเปติ;
โย จ มนฺตํ อธียตี’’ติฯ
ตตฺถ สพฺพมิทํ จริมํ กตนฺติ ยํ อมฺเหหิ ตีหิ ชเนหิ กตํ, สพฺพํ อิทํ กิจฺจํ ลามกํ นิมฺมริยาทํ อธมฺมิกํฯ เอวํ อตฺตโน โจรภาวํ เตสญฺจ มนฺเตสุ อคารวํ ครหิตฺวา ปุน อิตเร ทฺเวเยว ครหนฺโต ‘‘อุโภ ธมฺมํ น ปสฺสเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุโภติ อิเม ทฺเวปิ ชนา ครุการารหํ โปราณกธมฺมํ น ปสฺสนฺติ, ตโต ธมฺมปกติโต จุตาฯ ธมฺโม หิ ปฐมุปฺปตฺติวเสน ปกติ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ธมฺโม หเว ปาตุรโหสิ ปุพฺเพ;
ปจฺฉา อธมฺโม อุทปาทิ โลเก’’ติฯ (ชา. ๑.๑๑.๒๘);
โย จายนฺติ โย จ อยํ นีจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต อชฺฌาเปติ, โย จ อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อธียตีติฯ
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –
๓๔.
‘‘สาลีนํ โอทนํ ภุญฺเช, สุจิํ มํสูปเสจนํ;
ตสฺมา เอตํ น เสวามิ, ธมฺมํ อิสีหิ เสวิต’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหญฺหิ โภ อิมสฺส รญฺโญ สนฺตกํ สาลีนํ โอทนํ สุจิํ ปณฺฑรํ นานปฺปการาย มํสวิกติยา สิตฺตํ มํสูปเสจนํ ภุญฺชามิ, ตสฺมา อุทเร พทฺโธ หุตฺวา เอตํ เอสิตคุเณหิ อิสีหิ เสวิตํ ธมฺมํ น เสวามีติฯ
ตํ สุตฺวา อิตโร ทฺเว คาถา อภาสิ –
๓๕.
‘‘ปริพฺพช มหา โลโก, ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโน;
มา ตํ อธมฺโม อาจริโต, อสฺมา กุมฺภมิวาภิทาฯ
๓๖.
‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภญฺจ พฺราหฺมณ;
ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติฯ
ตตฺถ ปริพฺพชาติ อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉฯ มหาติ อยํ โลโก นาม มหาฯ ปจนฺตญฺเญปิ ปาณิโนติ อิมสฺมิํ ชมฺพุทีเป อญฺเญปิ ปาณิโน ปจนฺติ, นายเมเวโก ราชาฯ อสฺมา กุมฺภมิวาภิทาติ ปาสาโณ ฆฏํ วิยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตฺวํ อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา อิธ วสนฺโต อธมฺมํ อาจรสิ, โส อธมฺโม เอวํ อาจริโต ปาสาโณ ฆฏํ วิย มา ตํ ภินฺทิฯ
‘‘ธิรตฺถู’’ติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – พฺราหฺมณ โย เอส เอวํ ตว ยสลาโภ จ ธนลาโภ จ ธิรตฺถุ, ตํ ครหาม มยํฯ กสฺมา? ยสฺมา อยํ ตยา ลทฺธลาโภ อายติํ อปาเยสุ วินิปาตนเหตุนา สมฺปติ จ อธมฺมจรเณน ชีวิตวุตฺติ นาม โหติ, ยา เจสา วุตฺติ อิมินา อายติํ วินิปาเตน อิธ อธมฺมจรเณน วา นิปฺปชฺชติ, กิํ ตาย, เตน ตํ เอวํ วทามีติฯ
อถสฺส ธมฺมกถาย ราชา ปสีทิตฺวา ‘‘โภ, ปุริส, กิํชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จณฺฑาโล อหํ, เทวา’’ติฯ โภ ‘‘สเจ ตฺวํ ชาติสมฺปนฺโน อภวิสฺสฺส, รชฺชํ เต อหํ อทสฺสํ, อิโต ปฏฺฐาย ปน อหํ ทิวา ราชา ภวิสฺสามิ, ตฺวํ รตฺติํ ราชา โหหี’’ติ อตฺตโน กณฺเฐ ปิฬนฺธนํ ปุปฺผทามํ ตสฺส คีวายํ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตํ นครคุตฺติกํ อกาสิฯ อยํ นครคุตฺติกานํ กณฺเฐ รตฺตปุปฺผทามปิฬนฺธนวํโสฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน ราชา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา อาจริเย คารวํ กริตฺวา นีเจ อาสเน นิสินฺโน มนฺเต อุคฺคณฺหีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, จณฺฑาลปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ฉวชาตกวณฺณนา นวมาฯ
สสมุทฺทปริยายนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อภิรูปํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อุกฺกณฺฐิโต สาสเน นาภิรมิฯ อถ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ โส ภควตา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุกฺกณฺฐิโตสิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภนฺตาปิ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา รญฺโญ ปุตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวเส วิชายิฯ ราชา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ เม ปุตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวเส ชาโต’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, มหาราช, ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต’’ติฯ ราชา ตํ อาหราเปตฺวา ธาตีนํ ทตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ เอกโตว ปฏิชคฺคาเปสิฯ อุภินฺนํ อาภรณานิ เจว ปานโภชนาทีนิ จ เอกสทิสาเนว อเหสุํฯ เต วยปฺปตฺตา เอกโตว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคมํสุฯ ราชา ปุตฺตสฺส โอปรชฺชํ อทาสิ, มหายโส อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต ราชปุตฺเตน สทฺธิํ เอกโตว ขาทติ ปิวติ สยติ, อญฺญมญฺญํ วิสฺสาโส ถิโร อโหสิฯ
อปรภาเค ราชปุตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สหาโย รชฺชมนุสาสติ, สลฺลกฺขิตกฺขเณเยว โข ปน มยฺหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ ทสฺสติ, กิํ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิตฺวา วิเวกมนุพฺรูเหสฺสามี’’ติ? โส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา มหาสมฺปตฺติํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มโนรเม ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหาสิฯ ตทา ราชา ตํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย น ปญฺญายติ, กหํ โส’’ติ ปุจฺฉิฯ อมจฺจา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘รมณีเย กิร วนสณฺเฑ วสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตสฺส วสโนกาสํ ปุจฺฉิตฺวา เสยฺยํ นาม อมจฺจํ ‘‘คจฺฉ สหายํ เม คเหตฺวา เอหิ, ปุโรหิตฏฺฐานมสฺส ทสฺสามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตตฺถ ขนฺธาวารํ ฐเปตฺวา วนจรเกหิ สทฺธิํ โพธิสตฺตสฺส วสโนกาสํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปณฺณสาลทฺวาเร สุวณฺณปฏิมํ วิย นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘ภนฺเต, ราชา ตุยฺหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ ทาตุกาโม, อาคมนํ เต อิจฺฉตี’’ติ อาหฯ
โพธิสตฺโต ‘‘ติฏฺฐตุ ปุโรหิตฏฺฐานํ, อหํ สกลํ กาสิโกสลชมฺพุทีปรชฺชํ จกฺกวตฺติสิริเมว วา ลภนฺโตปิ น คจฺฉิสฺสามิ, น หิ ปณฺฑิตา สกิํ ชหิตกิเลเส ปุน คณฺหนฺติ, สกิํ ชหิตญฺหิ นิฏฺฐุภเขฬสทิสํ โหตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
๓๗.
‘‘สสมุทฺทปริยายํ, มหิํ สาครกุณฺฑลํ;
น อิจฺเฉ สห นินฺทาย, เอวํ เสยฺย วิชานหิฯ
๓๘.
‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภญฺจ พฺราหฺมณ;
ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วาฯ
๓๙.
‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
สาเยว ชีวิกา เสยฺโย, ยา จาธมฺเมน เอสนาฯ
๔๐.
‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
อญฺญํ อหิํสยํ โลเก, อปิ รชฺเชน ตํ วร’’นฺติฯ
ตตฺถ สสมุทฺทปริยายนฺติ ปริยาโย วุจฺจติ ปริวาโร, สมุทฺทํ ปริวาเรตฺวา ฐิเตน จกฺกวาฬปพฺพเตน สทฺธิํ, สมุทฺทสงฺขาเตน วา ปริวาเรน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ สาครกุณฺฑลนฺติ สาครมชฺเฌ ทีปวเสน ฐิตตฺตา ตสฺส กุณฺฑลภูตนฺติ อตฺโถฯ นินฺทายาติ ฌานสุขสมฺปนฺนํ ปพฺพชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา อิสฺสริยํ คณฺหีติ อิมาย นินฺทายฯ เสยฺยาติ ตํ นาเมนาลปติฯ วิชานหีติ ธมฺมํ วิชานาหิฯ ยา วุตฺติ วินิปาเตนาติ ยา ปุโรหิตฏฺฐานวเสน ลทฺธา ยสลาภธนลาภวุตฺติ ฌานสุขโต อตฺตวินิปาตนสงฺขาเตน วินิปาเตน อิโต คนฺตฺวา อิสฺสริยมทมตฺตสฺส อธมฺมจรเณน วา โหติ, ตํ วุตฺติํ ธิรตฺถุฯ
ปตฺตมาทายาติ ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวาฯ อนคาโรติ อปิ อหํ อคารวิรหิโต ปรกุเลสุ จเรยฺยํฯ สาเยว ชีวิกาติ สา เอว เม ชีวิกา เสยฺโย วรตราฯ ยา จาธมฺเมน เอสนาติ ยา จ อธมฺเมน เอสนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อธมฺเมน เอสนา, ตโต เอสาว ชีวิกา สุนฺทรตราติฯ อหิํสยนฺติ อวิเหเฐนฺโตฯ อปิ รชฺเชนาติ เอวํ ปรํ อวิเหเฐนฺโต กปาลหตฺถสฺส มม ชีวิกกปฺปนํ รชฺเชนาปิ วรํ อุตฺตมนฺติฯ
อิติ โส ปุนปฺปุนํ ยาจนฺตมฺปิ ตํ ปฏิกฺขิปิฯ เสยฺโยปิ ตสฺส มนํ อลภิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส อนาคมนภาวํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อปเรปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ สจฺฉิกริํสุฯ
ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, เสยฺโย สาริปุตฺโต, ปุโรหิตปุตฺโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
เสยฺยชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กาลิงฺควคฺโค ปฐโมฯ
อุฏฺเฐหิ โจราติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อารพฺภ กเถสิฯ เถเร กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย อรญฺญกุฏิกาย วิหรนฺเต เอโก โจโร นครทฺวารคาเม เอกสฺมิํ เคเห สนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา หตฺถสารํ อาทาย ปลายิตฺวา เถรสฺส กุฏิปริเวณํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิธ มยฺหํ อารกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺส ปณฺณสาลาย ปมุเข นิปชฺชิฯ เถโร ตสฺส ปมุเข สยิตภาวํ ญตฺวา ตสฺมิํ อาสงฺกํ กตฺวา ‘‘โจรสํสคฺโค นาม น วฏฺฏตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘มา อิธ สยี’’ติ นีหริฯ โส โจโร ตโต นิกฺขมิตฺวา ปทํ โมเหตฺวา ปลายิฯ มนุสฺสา อุกฺกํ อาทาย โจรสฺส ปทานุสาเรน ตตฺถ อาคนฺตฺวา ตสฺส อาคตฏฺฐานฐิตฏฺฐานนิสินฺนฏฺฐานสยิตฏฺฐานาทีนิ ทิสฺวา ‘‘โจโร อิโต อาคโต, อิธ ฐิโต, อิธ นิสินฺโน, อิมินา ฐาเนน อปคโต, น ทิฏฺโฐ โน’’ติ อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา อทิสฺวาว ปฏิคตาฯ ปุนทิวเส เถโร ปุพฺพณฺหสมยํ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เวฬุวนํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, โมคฺคลฺลาน, ตฺวญฺเญว อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ อาสงฺกิ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาสงฺกิํสู’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นครสฺส สุสานวเน นิมฺพรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถกทิวสํ นครทฺวารคาเม กตกมฺมโจโร ตํ สุสานวนํ ปาวิสิฯ ตทา จ ปน ตตฺถ นิมฺโพ จ อสฺสตฺโถ จาติ ทฺเว เชฏฺฐกรุกฺขาฯ โจโร นิมฺพรุกฺขมูเล ภณฺฑิกํ ฐเปตฺวา นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ ปน กาเล โจเร คเหตฺวา นิมฺพสูเล อุตฺตาเสนฺติฯ อถ สา เทวตา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา อิมํ โจรํ คณฺหิสฺสนฺติ, อิมสฺเสว นิมฺพรุกฺขสฺส สาขํ ฉินฺทิตฺวา สูลํ กตฺวา เอตํ อุตฺตาเสสฺสนฺติ, เอวํ สนฺเต รุกฺโข นสฺสิสฺสติ, หนฺท นํ อิโต นีหริสฺสามี’’ติฯ สา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺตี ปฐมํ คาถมาห –
๔๑.
‘‘อุฏฺเฐหิ โจร กิํ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;
มา ตํ คเหสุํ ราชาโน, คาเม กิพฺพิสการก’’นฺติฯ
ตตฺถ ราชาโนติ ราชปุริเส สนฺธาย วุตฺตํฯ กิพฺพิสการกนฺติ ทารุณสาหสิกโจรกมฺมการกํฯ
อิติ นํ วตฺวา ‘‘ยาว ตํ ราชปุริสา น คณฺหนฺติ, ตาว อญฺญตฺถ คจฺฉา’’ติ ภายาเปตฺวา ปลาเปสิฯ ตสฺมิํ ปลาเต อสฺสตฺถเทวตา ทุติยํ คาถมาห –
๔๒.
‘‘ยํ นุ โจรํ คเหสฺสนฺติ, คาเม กิพฺพิสการกํ;
กิํ ตตฺถ ปุจิมนฺทสฺส, วเน ชาตสฺส ติฏฺฐโต’’ติฯ
ตตฺถ วเน ชาตสฺส ติฏฺฐโตติ นิมฺโพ วเน ชาโต เจว ฐิโต จฯ เทวตา ปน ตตฺถ นิพฺพตฺตตฺตา รุกฺขสมุทาจาเรเนว สมุทาจริฯ
ตํ สุตฺวา นิมฺพเทวตา ตติยํ คาถมาห –
๔๓.
‘‘น ตฺวํ อสฺสตฺถ ชานาสิ, มม โจรสฺส จนฺตรํ;
โจรํ คเหตฺวา ราชาโน, คาเม กิพฺพิสการกํ;
อปฺเปนฺติ นิมฺพสูลสฺมิํ, ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโน’’ติฯ
ตตฺถ อสฺสตฺถาติ ปุริมนเยเนว ตสฺมิํ นิพฺพตฺตเทวตํ สมุทาจรติฯ มม โจรสฺส จนฺตรนฺติ มม จ โจรสฺส จ เอกโต อวสนการณํฯ อปฺเปนฺติ นิมฺพสูลสฺมินฺติ อิมสฺมิํ กาเล ราชาโน โจรํ นิมฺพสูเล อาวุณนฺติฯ ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโนติ ตสฺมิํ การเณ มม จิตฺตํ สงฺกติฯ สเจ หิ อิมํ สูเล อาวุณิสฺสนฺติ, วิมานํ เม นสฺสิสฺสติ, อถ สาขาย โอลมฺเพสฺสนฺติ, วิมาเน เม กุณปคนฺโธ ภวิสฺสติ, เตนาหํ เอตํ ปลาเปสินฺติ อตฺโถฯ
เอวํ ตาสํ เทวตานํ อญฺญมญฺญํ สลฺลปนฺตานญฺเญว ภณฺฑสามิกา อุกฺกาหตฺถา ปทานุสาเรน อาคนฺตฺวา โจรสฺส สยิตฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ อิทาเนว โจโร อุฏฺฐาย ปลาโต, น ลทฺโธ โน โจโร, สเจ ลภิสฺสาม, อิมสฺเสว นํ นิมฺพสฺส สูเล วา อาวุณิตฺวา สาขาย วา โอลมฺเพตฺวา คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา โจรํ อทิสฺวาว คตาฯ
เตสํ วจนํ สุตฺวา อสฺสตฺถเทวตา จตุตฺถํ คาถมาห –
๔๔.
‘‘สงฺเกยฺย สงฺกิตพฺพานิ, รกฺเขยฺยานาคตํ ภยํ;
อนาคตภยา ธีโร, อุโภ โลเก อเวกฺขตี’’ติฯ
ตตฺถ รกฺเขยฺยานาคตํ ภยนฺติ ทฺเว อนาคตภยานิ ทิฏฺฐธมฺมิกญฺเจว สมฺปรายิกญฺจาติฯ เตสุ ปาปมิตฺเต ปริวชฺเชนฺโต ทิฏฺฐธมฺมิกํ รกฺขติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชนฺโต สมฺปรายิกํ รกฺขติฯ อนาคตภยาติ อนาคตภยเหตุตํ ภยํ ภายมาโน ธีโร ปณฺฑิโต ปุริโส ปาปมิตฺตสํสคฺคํ น กโรติ, ตีหิปิ ทฺวาเรหิ ทุจฺจริตํ น จรติฯ อุโภ โลเกติ เอวํ ภายนฺโต เหส อิธโลกปรโลกสงฺขาเต อุโภ โลเก อเวกฺขติ โอโลเกติ, โอโลกยมาโน อิธโลกภเยน ปาปมิตฺเต วิวชฺเชติ, ปรโลกภเยน ปาปํ น กโรตีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อสฺสตฺถเทวตา อานนฺโท อโหสิ, นิมฺพเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปุจิมนฺทชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อปิ กสฺสป มนฺทิยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐาเน อนุยุตฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺส อปรภาเค มาตา กาลมกาสิฯ โส มาตุ อจฺจเยน ปิตรญฺจ กนิฏฺฐภาตรญฺจ ปพฺพาเชตฺวา เชตวเน วสิตฺวา วสฺสูปนายิกสมเย จีวรปจฺจยสฺส สุลภตํ สุตฺวา เอกํ คามกาวาสํ คนฺตฺวา ตโยปิ ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถวสฺสา เชตวนเมว อาคมํสุฯ ทหรภิกฺขุ เชตวนสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน ‘‘สามเณร ตฺวํ เถรํ วิสฺสาเมตฺวา อาเนยฺยาสิ, อหํ ปุเรตรํ คนฺตฺวา ปริเวณํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ เชตวนํ ปาวิสิฯ มหลฺลกตฺเถโร สณิกํ อาคจฺฉติฯ สามเณโร ปุนปฺปุนํ สีเสน อุปฺปีเฬนฺโต วิย ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, คจฺฉ, ภนฺเต’’ติ ตํ พลกฺกาเรน เนติฯ เถโร ‘‘ตฺวํ มํ อตฺตโน วสํ อาเนสี’’ติ ปุน นิวตฺติตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย อาคจฺฉติฯ เตสํ เอวํ อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺตานญฺเญว สูริโย อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโตฯ
อิตโรปิ ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา อุทกํ อุปฏฺฐเปตฺวา เตสํ อาคมนํ อปสฺสนฺโต อุกฺกํ คเหตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กิํ จิรายิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ มหลฺลโก ตํ การณํ กเถสิฯ โส เต ทฺเวปิ วิสฺสาเมตฺวา สณิกํ อาเนสิฯ ตํ ทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานสฺส โอกาสํ น ลภิฯ อถ นํ ทุติยทิวเส พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘หิยฺโย, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘หิยฺโย อาคนฺตฺวา อชฺช พุทฺธุปฏฺฐานํ กโรสี’’ติ? โส ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ตํ การณํ อาจิกฺขิฯ สตฺถา มหลฺลกํ ครหิตฺวา ‘‘น เอส อิทาเนว เอวรูปํ กมฺมํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิฯ อิทานิ ปน เตน ตฺวํ กิลมิโต, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิเต กิลเมสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสินิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล มาตา กาลมกาสิฯ โส มาตุ สรีรกิจฺจํ กตฺวา มาสทฺธมาสจฺจเยน ฆเร วิชฺชมานํ ธนํ ทานํ ทตฺวา ปิตรญฺจ กนิฏฺฐภาตรญฺจ คเหตฺวา หิมวนฺตปเทเส เทวทตฺติยํ วกฺกลํ คเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุญฺฉาจริยาย วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต รมณีเย วนสณฺเฑ วสิฯ หิมวนฺเต ปน วสฺสกาเล อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต น สกฺกา โหติ กนฺทมูลํ ขณิตุํ, ผลานิ จ ปณฺณานิ จ ปตนฺติฯ ตาปสา เยภุยฺเยน หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา มนุสฺสปเถ วสนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโต ปิตรญฺจ กนิฏฺฐภาตรญฺจ คเหตฺวา มนุสฺสปเถ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺเต ปุปฺผิตผลิเต เต อุโภปิ คเหตฺวา หิมวนฺเต อตฺตโน อสฺสมปทํ อาคจฺฉนฺโต อสฺสมสฺสาวิทูเร สูริเย อตฺถงฺคเต ‘‘ตุมฺเห สณิกํ อาคจฺเฉยฺยาถ, อหํ ปุรโต คนฺตฺวา อสฺสมํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วตฺวา เต โอหาย คโตฯ ขุทฺทกตาปโส ปิตรา สทฺธิํ สณิกํ คจฺฉนฺโต ตํ กฏิปฺปเทเส สีเสน อุปฺปีเฬนฺโต วิย คจฺฉ คจฺฉาติ ตํ พลกฺกาเรน เนติฯ มหลฺลโก ‘‘ตฺวํ มํ อตฺตโน รุจิยา อาเนสี’’ติ ปฏินิวตฺติตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย อาคจฺฉติฯ เอวํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานญฺเญว อนฺธกาโร อโหสิฯ
โพธิสตฺโตปิ ปณฺณสาลํ สมฺมชฺชิตฺวา อุทกํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุกฺกมาทาย ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ กิํ กริตฺถา’’ติ อาหฯ ขุทฺทกตาปโส ปิตรา กตการณํ กเถสิฯ โพธิสตฺโต อุโภปิ เต สณิกํ เนตฺวา ปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา ปิตรํ นฺหาเปตฺวา ปาทโธวนปิฏฺฐิสมฺพาหนาทีนิ กตฺวา องฺคารกปลฺลํ อุปฏฺฐเปตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธกิลมถํ ปิตรํ อุปนิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, ตรุณทารกา นาม มตฺติกาภาชนสทิสา มุหุตฺตเนว ภิชฺชนฺติ , สกิํ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ปุน น สกฺกา โหนฺติ ฆเฏตุํ, เต อกฺโกสนฺตาปิ ปริภาสนฺตาปิ มหลฺลเกหิ อธิวาเสตพฺพา’’ติ วตฺวา ปิตรํ โอวทนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
๔๕.
‘‘อปิ กสฺสป มนฺทิยา, ยุวา สปติ หนฺติ วา;
สพฺพํ ตํ ขมเต ธีโร, ปณฺฑิโต ตํ ติติกฺขติฯ
๔๖.
‘‘สเจปิ สนฺโต วิวทนฺติ, ขิปฺปํ สนฺตียเร ปุน;
พาลา ปตฺตาว ภิชฺชนฺติ, น เต สมถมชฺฌคูฯ
๔๗.
‘‘เอเต ภิยฺโย สมายนฺติ, สนฺธิ เตสํ น ชีรติ;
โย จาธิปนฺนํ ชานาติ, โย จ ชานาติ เทสนํฯ
๔๘.
‘‘เอโส หิ อุตฺตริตโร, ภารวโห ธุรทฺธโร;
โย ปเรสาธิปนฺนานํ, สยํ สนฺธาตุมรหตี’’ติฯ
ตตฺถ กสฺสปาติ ปิตรํ นาเมนาลปติฯ มนฺทิยาติ มนฺทีภาเวน ตรุณตายฯ ยุวา สปติ หนฺติ วาติ ตรุณทารโก อกฺโกสติปิ ปหรติปิฯ ธีโรติ ธิกฺกตปาโป, ธี วา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย สมนฺนาคโตติปิ อตฺโถฯ อิตรํ ปน อิมสฺเสว เววจนํฯ อุภเยนาปิ สพฺพํ ตํ พาลทารเกหิ กตํ อปราธํ มหลฺลโก ธีโร ปณฺฑิโต สหติ ติติกฺขตีติ ทสฺเสติฯ
สนฺธียเรติ ปุน มิตฺตภาเวน สนฺธียนฺติ ฆฏียนฺติฯ พาลา ปตฺตาวาติ พาลกา ปน มตฺติกาปตฺตาว ภิชฺชนฺติฯ น เต สมถมชฺฌคูติ เต พาลกา อปฺปมตฺตกมฺปิ วิวาทํ กตฺวา เวรูปสมนํ น วินฺทนฺติ นาธิคจฺฉนฺติฯ เอเต ภิยฺโยติ เอเต ทฺเว ชนา ภินฺนาปิ ปุน สมาคจฺฉนฺติฯ สนฺธีติ มิตฺตสนฺธิฯ เตสนฺติ เตสญฺเญว ทฺวินฺนํ สนฺธิ น ชีรติฯ โย จาธิปนฺนนฺติ โย จ อตฺตนา อธิปนฺนํ อติกฺกนฺตํ อญฺญสฺมิํ กตโทสํ ชานาติฯ เทสนนฺติ โย จ เตน อตฺตโน โทสํ ชานนฺเตน เทสิตํ อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ ชานาติฯ
โย ปเรสาธิปนฺนานนฺติ โย ปเรสํ อธิปนฺนานํ โทเสน อภิภูตานํ อปราธการกานํฯ สยํ สนฺธาตุมรหตีติ เตสุ อขมาเปนฺเตสุปิ ‘‘เอหิ, ภทฺรมุข, อุทฺเทสํ คณฺห, อฏฺฐกถํ สุณ, ภาวนมนุยุญฺช, กสฺมา ปริพาหิโร โหสี’’ติ เอวํ สยํ สนฺธาตุํ อรหติ มิตฺตภาวํ ฆเฏติ, เอโส เอวรูโป เมตฺตาวิหารี อุตฺตริตโร มิตฺตภารสฺส มิตฺตธุรสฺส จ วหนโต ‘‘ภารวโห’’ติ ‘‘ธุรทฺธโร’’ติ จ สงฺขํ คจฺฉตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ปิตุ โอวาทํ อทาสิ, โสปิ ตโต ปภุติ ทนฺโต อโหสิ สุทนฺโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ตาปโส มหลฺลโก อโหสิ, ขุทฺทกตาปโส สามเณโร, ปิตุ โอวาททายโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กสฺสปมนฺทิยชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
โย เต หตฺเถ จ ปาเท จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โกธนภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘กสฺมา, ตฺวํ ภิกฺขุ, อกฺโกธนสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา โกธํ กโรสิ, โปราณกปณฺฑิตา สรีเร ปหารสหสฺเส ปตนฺเต หตฺถปาทกณฺณนาสาสุ ฉิชฺชมานาสุ ปรสฺส โกธํ น กริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ กลาพุ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุณฺฑลกุมาโร นาม มาณโว หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ธนราสิํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิมํ ธนํ อุปฺปาเทตฺวา มม ญาตกา อคฺคเหตฺวาว คตา, มยา ปเนตํ คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ สพฺพํ ธนํ วิเจยฺยทานวเสน โย ยํ อาหรติ, ตสฺส ตํ ทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อาคนฺตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นคเร ภิกฺขาย จรนฺโต เสนาปติสฺส นิวาสนทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ เสนาปติ ตสฺส อิริยาปเถสุ ปสีทิตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตโภชนํ โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ตตฺเถว ราชุยฺยาเน วสาเปสิฯ
อเถกทิวสํ กลาพุราชา สุรามทมตฺโต เฉกนาฏกปริวุโต มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สยนํ อตฺถราเปตฺวา เอกิสฺสา ปิยมนาปาย อิตฺถิยา องฺเก สยิฯ คีตวาทิตนจฺเจสุ เฉกา นาฏกิตฺถิโย คีตาทีนิ ปโยเชสุํ, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ วิย มหาสมฺปตฺติ อโหสิ, ราชา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ อถ ตา อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ คีตาทีนิ ปโยชยาม, โส นิทฺทํ อุปคโต, กิํ โน คีตาทีหี’’ติ วีณาทีนิ ตูริยานิ ตตฺถ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา อุยฺยานํ ปกฺกนฺตา ปุปฺผผลปลฺลวาทีหิ ปโลภิยมานา อุยฺยาเน อภิรมิํสุฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ อุยฺยาเน สุปุปฺผิตสาลมูเล ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมนฺโต มตฺตวรวารโณ วิย นิสินฺโน โหติฯ อถ ตา อิตฺถิโย อุยฺยาเน จรมานา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอถ, อยฺยาโย, เอตสฺมิํ รุกฺขมูเล ปพฺพชิโต นิสินฺโน, ยาว ราชา น ปพุชฺฌติ, ตาวสฺส สนฺติเก กิญฺจิ สุณมานา นิสีทิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘‘อมฺหากํ กเถตพฺพยุตฺตกํ กิญฺจิ กเถถา’’ติ วทิํสุฯ โพธิสตฺโต ตาสํ ธมฺมํ กเถสิฯ อถ สา อิตฺถี องฺกํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิฯ ราชา ปพุทฺโธ ตา อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ คตา วสลิโย’’ติ อาหฯ เอตา, มหาราช, คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสูติฯ ราชา กุปิโต ขคฺคํ คเหตฺวา ‘‘สิกฺขาเปสฺสามิ นํ กูฏชฏิล’’นฺติ เวเคน อคมาสิฯ
อถ ตา อิตฺถิโย ราชานํ กุทฺธํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตาสุ วลฺลภตรา คนฺตฺวา รญฺโญ หตฺถา อสิํ คเหตฺวา ราชานํ วูปสเมสุํฯ โส อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ฐตฺวา ‘‘กิํวาที ตฺวํ, สมณา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ขนฺติวาที, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กา เอสา ขนฺติ นามา’’ติ? ‘‘อกฺโกสนฺเตสุ ปริภาสนฺเตสุ ปหรนฺเตสุ อกุชฺฌนภาโว’’ติฯ ราชา ‘‘ปสฺสิสฺสามิ ทานิ เต ขนฺติยา อตฺถิภาว’’นฺติ โจรฆาตกํ ปกฺโกสาเปสิฯ โส อตฺตโน จาริตฺเตน ผรสุญฺจ กณฺฏกกสญฺจ อาทาย กาสายนิวสโน รตฺตมาลาธโร อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ อาหฯ อิมํ โจรํ ทุฏฺฐตาปสํ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา กณฺฏกกสํ คเหตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ปสฺเสสุ จาติ จตูสุปิ ปสฺเสสุ ทฺเวปหารสหสฺสมสฺส เทหีติฯ โส ตถา อกาสิ ฯ โพธิสตฺตสฺส ฉวิ ภิชฺชิฯ จมฺมํ ภิชฺชิ, มํสํ ฉิชฺชิ, โลหิตํ ปคฺฆรติฯ
ปุน ราชา ‘‘กิํวาที ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ อาหฯ ‘‘ขนฺติวาที, มหาราช’’ฯ ‘‘ตฺวํ ปน มยฺหํ จมฺมนฺตเร ขนฺตี’’ติ มญฺญสิ, นตฺถิ มยฺหํ จมฺมนฺตเร ขนฺติ, ตยา ปน ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺเย หทยพฺภนฺตเร มม ขนฺติ ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘มหาราชา’’ติฯ ปุน โจรฆาตโก ‘‘กิํ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อิมสฺส กูฏชฏิลสฺส อุโภ หตฺเถ ฉินฺทา’’ติฯ โส ผรสุํ คเหตฺวา คณฺฑิยํ ฐเปตฺวา หตฺเถ ฉินฺทิฯ อถ นํ ‘‘ปาเท ฉินฺทา’’ติ อาห, ปาเทปิ ฉินฺทิฯ หตฺถปาทโกฏีหิ ฆฏฉิทฺเทหิ ลาขารโส วิย โลหิตํ ปคฺฆรติฯ ปุน ราชา ‘‘กิํวาทีสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ขนฺติวาที, มหาราช’’ฯ ‘‘ตฺวํ ปน มยฺหํ หตฺถปาทโกฏีสุ ‘ขนฺติ อตฺถี’ติ มญฺญสิ, นตฺเถสา เอตฺถ, มยฺหํ ขนฺติ คมฺภีรฏฺฐาเน ปติฏฺฐิตา’’ติฯ โส ‘‘กณฺณนาสมสฺส ฉินฺทา’’ติ อาหฯ อิตโร กณฺณนาสํ ฉินฺทิ, สกลสรีเร โลหิตํ อโหสิฯ ปุน นํ ‘‘กิํวาที นาม ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช, ขนฺติวาที นาม’’ฯ ‘‘มา โข ปน ตฺวํ ‘กณฺณนาสิกโกฏีสุ ปติฏฺฐิตา ขนฺตี’ติ มญฺญสิ, มม ขนฺติ คมฺภีเร หทยพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตา’’ติฯ ราชา ‘‘กูฏชฏิล ตว ขนฺติํ ตฺวเมว อุกฺขิปิตฺวา นิสีทา’’ติ โพธิสตฺตสฺส หทยํ ปาเทน ปหริตฺวา ปกฺกามิฯ
ตสฺมิํ คเต เสนาปติ โพธิสตฺตสฺส สรีรโต โลหิตํ ปุญฺฉิตฺวา หตฺถปาทกณฺณนาสโกฏิโย สาฏกกณฺเณ กตฺวา โพธิสตฺตํ สณิกํ นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, ตุมฺเห กุชฺฌิตุกามา, ตุมฺเหสุ กตาปราธสฺส รญฺโญว กุชฺเฌยฺยาถ, มา อญฺเญส’’นฺติ ยาจนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๔๙.
‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺฐํ วินสา อิท’’นฺติฯ
ตตฺถ มหาวีราติ มหาวีริยฯ มา รฏฺฐํ วินสา อิทนฺติ อิทํ นิรปราธํ กาสิรฏฺฐํ มา วินาเสหิฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๕๐.
‘‘โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสญฺจ เฉทยิ;
จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสา’’ติฯ
ตตฺถ มาทิสาติ มม สทิสา ขนฺติพเลน สมนฺนาคตา ปณฺฑิตา ‘‘อยํ มํ อกฺโกสิ ปริภาสิ ปหริ, ฉินฺทิ ภินฺที’’ติ ตํ น กุชฺฌนฺติฯ
รญฺโญ อุยฺยานา นิกฺขมนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส จกฺขุปถํ วิชหนกาเลเยว อยํ จตุนหุตาธิกา ทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี ขลิพทฺธสาฏโก วิย ผลิตา, อวีจิโต ชาลา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ กุลทตฺติเยน รตฺตกมฺพเลน ปารุปนฺตี วิย คณฺหิฯ โส อุยฺยานทฺวาเรเยว ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิมหานิรเย ปติฏฺฐหิฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ ทิวสเมว กาลมกาสิฯ ราชปริสา จ นาครา จ คนฺธมาลาธูมหตฺถา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ อกํสุฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘โพธิสตฺโต ปุน หิมวนฺตเมว คโต’’ติ, ตํ อภูตํฯ
๕๑.
‘‘อหู อตีตมทฺธานํ, สมโณ ขนฺติทีปโน;
ตํ ขนฺติยาเยว ฐิตํ, กาสิราชา อเฉทยิฯ
๕๒.
‘‘ตสฺส กมฺมผรุสสฺส, วิปาโก กฏุโก อหุ;
ยํ กาสิราชา เวเทสิ, นิรยมฺหิ สมปฺปิโต’’ติฯ –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ
ตตฺถ อตีตมทฺธานนฺติ อตีเต อทฺธาเนฯ ขนฺติทีปโนติ อธิวาสนขนฺติสํวณฺณโนฯ อเฉทยีติ มาราเปสิฯ เอกจฺเจ ปน ‘‘โพธิสตฺตสฺส ปุน หตฺถปาทกณฺณนาสา ฆฏิตา’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ อภูตเมวฯ สมปฺปิโตติ ปติฏฺฐิโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โกธโน ภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ
ตทา กลาพุราชา เทวทตฺโต อโหสิ, เสนาปติ สาริปุตฺโต, ขนฺติวาที ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ขนฺติวาทีชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร โกสลราชา รตฺติภาเค จตุนฺนํ เนรยิกสตฺตานํ สทฺทํ สุณิฯ เอโก ทุ-การเมว ภณิ, เอโก ส-การํ, เอโก น-การํ, เอโก โส-การเมวาติฯ เต กิร อตีตภเว สาวตฺถิยํเยว ปารทาริกา ราชปุตฺตา อเหสุํฯ เต ปเรสํ รกฺขิตโคปิตมาตุคาเมสุ อปรชฺฌิตฺวา จิตฺตเกฬิํ กีฬนฺตา พหุํ ปาปกมฺมํ กตฺวา มรณจกฺเกน ฉินฺนา สาวตฺถิสามนฺเต จตูสุ โลหกุมฺภีสุ นิพฺพตฺตา สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา อุคฺคตา โลหกุมฺภิมุขวฏฺฏิํ ทิสฺวา ‘‘กทา นุ โข อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’’ติ จตฺตาโรปิ มหนฺเตน สทฺเทน อนุปฏิปาฏิยา วิรวิํสุฯ ราชา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต นิสินฺนโกว อรุณํ อุฏฺฐาเปสิฯ
อรุณุคฺคมนเวลาย พฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา ราชานํ สุขสยิตํ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา ‘‘กุโต เม อาจริยา สุขสยิตํ, อชฺชาหํ เอวรูเป จตฺตาโร ภิํสนกสทฺเท สุณิ’’นฺติฯ พฺราหฺมณา หตฺเถ วิธุนิํสุฯ ‘‘กิํ อาจริยา’’ติ? ‘‘สาหสิกสทฺทา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สปฏิกมฺมา อปฺปฏิกมฺมา’’ติ? ‘‘กามํ อปฺปฏิกมฺมา, มยํ ปน สุสิกฺขิตา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ กตฺวา ปฏิพาหิสฺสถา’’ติ? ‘‘มหาราช, ปฏิกมฺมํ มหนฺตํ น สกฺกา กาตุํ, มยํ ปน สพฺพจตุกฺกํ ยญฺญํ ยชิตฺวา หาเรสฺสามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ขิปฺปํ จตฺตาโร หตฺถี จตฺตาโร อสฺเส จตฺตาโร อุสเภ จตฺตาโร มนุสฺเสติ ลฏุกิกสกุณิกา อาทิํ กตฺวา จตฺตาโร จตฺตาโร ปาเณ คเหตฺวา สพฺพจตุกฺกยญฺญํ ยชิตฺวา มม โสตฺถิภาวํ กโรถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เยนตฺโถ, ตํ คเหตฺวา ยญฺญาวาฏํ ปจฺจุปฏฺฐเปสุํ, พหุปาเณ ถูณูปนีเต กตฺวา ฐเปสุํฯ ‘‘พหุํ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสาม, พหุํ ธนํ ลภิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘อิทํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, เทวา’’ติ อปราปรํ จรนฺติฯ
มลฺลิกา เทวี ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, พฺราหฺมณา อติวิย อุสฺสาหยนฺตา วิจรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทวิ กิํ ตุยฺหิมินา, ตฺวํ อตฺตโน ยเสเนว มตฺตา ปมตฺตา, ทุกฺขํ ปน อมฺหากเมว น ชานาสี’’ติ? ‘‘กิํ , มหาราชา’’ติฯ ‘‘เทวิ, อหํ เอวรูปํ นาม อโสตพฺพํ สุณิํ, ตโต อิเมสํ สทฺทานํ สุตตฺตา ‘‘กิํ ภวิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิํ, พฺราหฺมณา ‘‘ตุมฺหากํ มหาราช รชฺชสฺส วา โภคานํ วา ชีวิตสฺส วา อนฺตราโย ปญฺญายติ, สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชิตฺวา โสตฺถิภาวํ กริสฺสามา’’ติ วทิํสุ, เต มยฺหํ วจนํ คเหตฺวา ยญฺญาวาฏํ กตฺวา เยน เยนตฺโถ, ตสฺส ตสฺส การณา อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เทว, อิเมสํ สทฺทานํ นิปฺผตฺติํ สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมณํ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ? ‘‘โก เอส เทวิ, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ นามา’’ติ? ‘‘มหาโคตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ‘‘เทวิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ เม น ปุจฺฉิโต’’ติ? ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา ปุจฺฉถา’’ติฯ
ราชา ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราโส รถวรมารุยฺห เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, รตฺติภาเค จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิํ, เต ‘สพฺพจตุกฺกยญฺญํ ยชิตฺวา โสตฺถิํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา ยญฺญาวาเฏ กมฺมํ กโรนฺติ, เตสํ สทฺทานํ สุตตฺตา มยฺหํ กิํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘น กิญฺจิ, มหาราช, เนรยิกสตฺตา ทุกฺขมนุภวนฺตา เอวํ วิรวิํสุ, น อิเม สทฺทา อิทานิ ตยา เอว สุตา, โปราณกราชูหิปิ สุตาเยว, เตปิ พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตฺวา ปสุฆาตยญฺญํ กตฺตุกามา หุตฺวา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา น กริํสุ, ปณฺฑิตา เตสํ สทฺทานํ อนฺตรํ กเถตฺวา มหาชนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา โสตฺถิมกํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺเต รมณีเย วนสณฺเฑ วสติฯ ตทา พาราณสิราชา จตุนฺนํ เนรยิกานํ อิเมว จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา ภีตตสิโต อิมินาว นิยาเมน พฺราหฺมเณหิ ‘‘ติณฺณํ อนฺตรายานํ อญฺญตโร ภวิสฺสติ, สพฺพจตุกฺกยญฺเญน ตํ วูปสเมสฺสามา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิฯ ปุโรหิโต พฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ ยญฺญาวาฏํ ปจฺจุปฏฺฐาเปสิ, มหาชโน ถูณูปนีโต อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช, มยา คนฺตุํ วฏฺฏติ, มหาชนสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ อิทฺธิพเลน เวหาสํ อุปฺปติตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน โอตริตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ กญฺจนรูปกํ วิย นิสีทิฯ ตทา ปุโรหิตสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘นนุ, อาจริย, อมฺหากํ เวเทสุ ปรํ มาเรตฺวา โสตฺถิกรณํ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ ปุโรหิโต ‘‘ตฺวํ ราชธนํ รกฺขสิ, พหุํ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสาม, ธนํ ลภิสฺสาม, ตุณฺหี โหหี’’ติ ตํ ปฏิพาหิฯ
โส ‘‘นาหํ เอตฺถ สหาโย ภวิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ, มาณว, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติ, รตฺติภาเค ปน จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา ‘สพฺพจตุกฺกยญฺญํ ยชิตฺวา โสตฺถิํ กริสฺสามา’’’ติ วทิํสุฯ ราชา ปสุฆาตกมฺมํ กตฺวา อตฺตโน โสตฺถิํ กาตุกาโม มหาชโน ถูณูปนีโต, ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, ตุมฺหาทิสานํ สีลวนฺตานํ เตสํ สทฺทานํ นิปฺผตฺติํ วตฺวา มหาชนํ มรณมุขา โมเจตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘มาณว, ราชา อมฺเห น ชานาติ, มยมฺปิ ตํ น ชานาม, อิเมสํ ปน สทฺทานํ นิปฺผตฺติํ ชานาม, สเจ ราชา อมฺเห อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย, ราชานํ นิกฺกงฺขํ กตฺวา กเถสฺสามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, มุหุตฺตํ อิเธว โหถ, อหํ ราชานํ อาเนสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มาณวา’’ติฯ โส คนฺตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ราชานํ อาเนสิฯ
อถ ราชา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห มยา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กเถถ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, เอเต ปุริมภเว ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสุ ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตฺวา พาราณสิสามนฺเต จตูสุ โลหกุมฺภีสุ นิพฺพตฺตา ปกฺกุถิเต ขารโลโหทเก เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมานา ติํส วสฺสสหสฺสานิ อโธ คนฺตฺวา กุมฺภิตลํ อาหจฺจ อุทฺธํ อาโรหนฺตา ติํสวสฺสสหสฺเสเนว กาเลน กุมฺภิมุขํ ทิสฺวา พหิ โอโลเกตฺวา จตฺตาโร ชนา จตสฺโส คาถา ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุกามาปิ ตถา กาตุํ อสกฺโกนฺตา เอเกกเมว อกฺขรํ วตฺวา ปุน โลหกุมฺภีสุเยว นิมุคฺคาฯ เตสุ ทุ-การํ วตฺวา นิมุคฺคสตฺโต เอวํ วตฺตุกาโม อโหสิ –
๕๓.
‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺห , เย สนฺเต น ททมฺหเส;
วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน’ติฯ –
ตํ คาถํ ปริปุณฺณํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน ญาเณน ตํ คาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา กเถสิฯ เสสาสุปิ เอเสว นโยฯ
เตสุ ส-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
๕๔.
‘‘สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ
น-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
๕๕.
‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;
ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, มม ตุยฺหญฺจ มาริสา’’ติฯ
โส-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
๕๖.
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;
วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ
ตตฺถ ทุชฺชีวิตนฺติ ตีณิ ทุจฺจริตานิ จรนฺโต ทุชฺชีวิตํ ลามกชีวิตํ ชีวติ นาม, โสปิ ตเทว สนฺธายาห ‘‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหา’’ติฯ เย สนฺเต น ททมฺหเสติ เย มยํ เทยฺยธมฺเม จ ปฏิคฺคาหเก จ สํวิชฺชมาเนเยว น ทานํ ททิมฺหฯ ทีปํ นากมฺห อตฺตโนติ อตฺตโน ปติฏฺฐํ น กริมฺหฯ ปริปุณฺณานีติ อนูนานิ อนธิกานิฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรนฯ ปจฺจมานานนฺติ อมฺหากํ อิมสฺมิํ นิรเย ปจฺจมานานํฯ
นตฺถิ อนฺโตติ ‘‘อมฺหากํ อสุกกาเล นาม โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ กาลปริจฺเฉโท นตฺถิฯ กุโต อนฺโตติ เกน การเณน อนฺโต ปญฺญายิสฺสติฯ น อนฺโตติ อนฺตํ ทฏฺฐุกามานมฺปิ โน ทุกฺขสฺส อนฺโต น ปฏิทิสฺสติฯ ตทา หิ ปกตนฺติ ตสฺมิํ กาเล มาริสา มม จ ตุยฺหญฺจ ปกตํ ปาปํ ปกฏฺฐํ กตํ อติพหุเมว กตํฯ ‘‘ตถา หิ ปกต’’นฺติปิ ปาโฐ, เตน การเณน กตํ, เยนสฺส อนฺโต ทฏฺฐุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ มาริสาติ มยา สทิสา, ปิยาลปนเมตํ เอเตสํฯ นูนาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, โส อหํ อิโต คนฺตฺวา โยนิํ มานุสิํ ลทฺธาน วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน หุตฺวา เอกํเสเนว พหุํ กุสลํ กริสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
อิติ โพธิสตฺโต เอกเมกํ คาถํ วตฺวา ‘‘มหาราช, โส เนรยิกสตฺโต อิมํ คาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุกาโม อตฺตโน ปาปสฺส มหนฺตตาย ตถา กเถตุํ นาสกฺขิ, อิติ โส อตฺตโน กมฺมวิปากํ อนุภวนฺโต วิรวิฯ ตุมฺหากํ เอตสฺส สทฺทสฺส สวนปจฺจยา อนฺตราโย นาม นตฺถิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถา’’ติ ราชานํ สญฺญาเปสิฯ ราชา มหาชนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา ยญฺญาวาฏํ วิทฺธํสาเปสิฯ โพธิสตฺโต มหาชนสฺส โสตฺถิํ กตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิตสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิกมาณโว สาริปุตฺโต อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โลหกุมฺภิชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
ผรุสา วต เต วาจาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถเรน ปีตวิเรจนานํ ทินฺนรสปิณฺฑปาตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร เชตวเน เอกจฺเจ ภิกฺขู สฺเนหวิเรจนํ ปิวิํสุฯ เตสํ รสปิณฺฑปาเตน อตฺโถ โหติ, คิลานุปฏฺฐากา ‘‘รสภตฺตํ อาหริสฺสามา’’ติ สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา โอทนิกฆรวีถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวาปิ รสภตฺตํ อลภิตฺวา นิวตฺติํสุฯ เถโร ทิวาตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโน เต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กิํ, อาวุโส, อติปเคว นิวตฺตถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ เถโร ‘‘เตน หิ เอถา’’ติ เต คเหตฺวา ตเมว วีถิํ อคมาสิ, มนุสฺสา ปูเรตฺวา รสภตฺตํ อทํสุฯ คิลานุปฏฺฐากา รสภตฺตํ อาหริตฺวา คิลานานํ อทํสุ, เต ปริภุญฺชิํสุ ฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เถโร กิร ปีตวิเรจนานํ อุปฏฺฐาเก รสภตฺตํ อลภิตฺวา นิกฺขมนฺเต คเหตฺวา โอทนิกฆรวีถิยํ จริตฺวา พหุํ รสปิณฺฑปาตํ เปเสสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ สาริปุตฺโตว มํสํ ลภิ, ปุพฺเพปิ มุทุวาจา ปิยวจนา วตฺตุํ เฉกา ปณฺฑิตา ลภิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิปุตฺโต อโหสิฯ อเถกทิวสํ เอโก มิคลุทฺทโก พหุํ มํสํ ลภิตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา ‘‘วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ นครํ อาคจฺฉติฯ ตทา พาราณสิวาสิกา จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา นครา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺมิํ มคฺคสภาคฏฺฐาเน กิญฺจิ ทิฏฺฐํ สุตํ สลฺลปนฺตา นิสีทิํสุฯ เอเตสุ เอโก เสฏฺฐิปุตฺโต ตํ มํสยานกํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ ลุทฺทกํ มํสขณฺฑํ อาหราเปมี’’ติ อาหฯ ‘‘คจฺฉ อาหราเปหี’’ติฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อเร, ลุทฺทก, เทหิ เม มํสขณฺฑ’’นฺติ อาหฯ ลุทฺทโก ‘‘มาริส, ปรํ กิญฺจิ ยาจนฺเตน นาม ปิยวจเนน ภวิตพฺพํ, ตยา กถิตวาจาย อนุจฺฉวิกํ มํสขณฺฑํ ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๕๗.
‘‘ผรุสา วต เต วาจา, มํสํ ยาจนโก อสิ;
กิโลมสทิสี วาจา, กิโลมํ สมฺม ทมฺมิ เต’’ติฯ
ตตฺถ กิโลมสทิสีติ ผรุสตาย กิโลมสทิสีฯ กิโลมํ สมฺม ทมฺมิ เตติ หนฺท คณฺห, อิทํ เต วาจาย สทิสํ กิโลมํ ทมฺมีติ นิรสํ นิมํสโลหิตํ กิโลมกขณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิฯ
อถ นํ อปโร เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อเร’’ติ วตฺวาติฯ โส ‘‘อหมฺปิ นํ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ‘‘เชฏฺฐภาติก, มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘ตว วจนสฺสฺส อนุจฺฉวิกํ มํสขณฺฑํ ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๕๘.
‘‘องฺคเมตํ มนุสฺสานํ, ภาตา โลเก ปวุจฺจติ;
องฺคสฺส สทิสี วาจา, องฺคํ สมฺม ททามิ เต’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อิมสฺมิํ โลเก มนุสฺสานํ องฺคสทิสตฺตา องฺคเมตํ ยทิทํ ภาตา ภคินีติ, ตสฺมา ตเวสา องฺคสทิสี วาจาติ เอติสฺสา อนุจฺฉวิกํ องฺคเมว ททามิ เตติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา องฺคมํสํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิฯ
ตมฺปิ อปโร เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภาติกา’’ติ วตฺวาติฯ โส ‘‘อหมฺปิ นํ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ‘‘ตาต, มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาหฯ ลุทฺทโก ตว วจนานูรูปํ ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
๕๙.
‘‘ตาตาติ ปุตฺโต วทมาโน, กมฺเปติ หทยํ ปิตุ;
หทยสฺส สทิสี วาจา, หทยํ สมฺม ทมฺมิ เต’’ติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา หทยมํเสน สทฺธิํ มธุรมํสํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิฯ
ตํ จตุตฺโถ เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ตาตา’’ติ วตฺวาติฯ โส ‘‘อหมฺปิ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ‘‘สหาย มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาหฯ ลุทฺทโก ‘‘ตว วจนานุรูปํ ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๖๐.
‘‘ยสฺส คาเม สขา นตฺถิ, ยถารญฺญํ ตเถว ตํ;
สพฺพสฺส สทิสี วาจา, สพฺพํ สมฺม ททามิ เต’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุริสสฺส คาเม สุขทุกฺเขสุ สห อยนโต สหายสงฺขาโต สขา นตฺถิ, ตสฺส ตํ ฐานํ ยถา อมนุสฺสํ อรญฺญํ ตเถว โหติ, อิติ อยํ ตว วาจา สพฺพสฺส สทิสี, สพฺเพน อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน สทิสี, ตสฺมา สพฺพเมว อิมํ มม สนฺตกํ มํสยานกํ ททามิ เตติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, สพฺพเมว อิทํ มํสยานกํ ตว เคหํ อาหริสฺสามี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิปุตฺโต เตน ยานกํ ปาชาเปนฺโต อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา มํสํ โอตาราเปตฺวา ลุทฺทกสฺส สกฺการสมฺมานํ กตฺวา ปุตฺตทารมฺปิสฺส ปกฺโกสาเปตฺวา ลุทฺทกมฺมโต อปเนตฺวา อตฺตโน กุฏุมฺพมชฺเฌ วสาเปนฺโต เตน สทฺธิํ อเภชฺชสหาโย หุตฺวา ยาวชีวํ สมคฺควาสํ วสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก สาริปุตฺโต อโหสิ, สพฺพมํสลาภี เสฏฺฐิปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สพฺพมํสลาภชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
สตฺต เม โรหิตา มจฺฉาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สพฺพปริกฺขารทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอโก กุฏุมฺพิโก พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา ฆรทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สุสชฺชิตมณฺฑเป ปญฺญตฺตวราสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครสํ ปณีตทานํ ทตฺวา ปุน สฺวาตนายาติ สตฺตาหํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ สพฺพปริกฺขาเร อทาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อุปาสก, ตยา ปีติโสมนสฺสํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทญฺหิ ทานํ นาม โปราณกปณฺฑิตานํ วํโส, โปราณกปณฺฑิตา หิ สมฺปตฺตยาจกานํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อตฺตโน มํสมฺปิ อทํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ วสิฯ ตสฺส ปน อรญฺญสฺส เอกโต ปพฺพตปาโท เอกโต นที เอกโต ปจฺจนฺตคามโก อโหสิฯ อปเรปิสฺส ตโย สหายา อเหสุํ มกฺกโฏ จ สิงฺคาโล จ อุทฺโท จาติฯ เต จตฺตาโรปิ ปณฺฑิตา เอกโตว วสนฺตา อตฺตโน อตฺตโน โคจรฏฺฐาเน โคจรํ คเหตฺวา สายนฺหสมเย เอกโต สนฺนิปตนฺติฯ สสปณฺฑิโต ‘‘ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, อุโปสถกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ ติณฺณํ ชนานํ โอวาทวเสน ธมฺมํ เทเสติฯ เต ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นิวาสคุมฺพํ ปวิสิตฺวา วสนฺติฯ เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ โพธิสตฺโต อากาสํ โอโลเกตฺวา จนฺทํ ทิสฺวา ‘‘สฺเว อุโปสถทิวโส’’ติ ญตฺวา อิตเร ตโย อาห ‘‘สฺเว อุโปสโถ, ตุมฺเหปิ ตโย ชนา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถิกา โหถ, สีเล ปติฏฺฐาย ทินฺนทานํ มหปฺผลํ โหติ, ตสฺมา ยาจเก สมฺปตฺเต ตุมฺเหหิ ขาทิตพฺพาหารโต ทานํ ทตฺวา ขาเทยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเนสุ วสิํสุฯ
ปุนทิวเส เตสุ อุทฺโท ปาโตว ‘‘โคจรํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีรํ คโตฯ อเถโก พาลิสิโก สตฺต โรหิตมจฺเฉ อุทฺธริตฺวา วลฺลิยา อาวุณิตฺวา เนตฺวา คงฺคาตีเร วาลุกํ วิยูหิตฺวา วาลิกาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุน มจฺเฉ คณฺหนฺโต อโธคงฺคํ คจฺฉิฯ อุทฺโท มจฺฉคนฺธํ ฆายิตฺวา วาลุกํ วิยูหิตฺวา มจฺเฉ ทิสฺวา นีหริตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อปสฺสนฺโต วลฺลิโกฏิํ ฑํสิตฺวา เนตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ สิงฺคาโลปิ วสนฏฺฐานโต นิกฺขมิตฺวา โคจรํ ปริเยสนฺโต เอกสฺส เขตฺตโคปกสฺส กุฏิยํ ทฺเว มํสสูลานิ เอกํ โคธํ เอกญฺจ ทธิวารกํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อทิสฺวา ทธิวารกสฺส อุคฺคหณรชฺชุกํ คีวาย ปเวเสตฺวา ทฺเว มํสสูเล จ โคธญฺจ มุเขน ฑํสิตฺวา เนตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ มกฺกโฏปิ วสนฏฺฐานโต นิกฺขมิตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา อมฺพปิณฺฑํ อาหริตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ ฐเปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ
โพธิสตฺโต ปน ‘‘เวลายเมว วสนฏฺฐานโต นิกฺขมิตฺวา ทพฺพติณานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วสนคุมฺเพเยว นิปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘มม สนฺติกํ อาคตานํ ยาจกานํ ติณานิ ทาตุํ น สกฺกา, ติลตณฺฑุลาทโยปิ มยฺหํ นตฺถิ, สเจ เม สนฺติกํ ยาจโก อาคจฺฉิสฺสติ, อตฺตโน สรีรมํสํ ทสฺสามี’’ติฯ ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘สสราชานํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ปฐมํ อุทฺทสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณเวเสน อฏฺฐาสิฯ ‘‘พฺราหฺมณ, กิมตฺถํ ฐิโตสี’’ติ วุตฺเต ปณฺฑิต สเจ กิญฺจิ อาหารํ ลเภยฺยํ, อุโปสถิโก หุตฺวา วเสยฺยนฺติฯ โส ‘‘สาธุ ทสฺสามิ เต อาหาร’’นฺติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๖๑.
‘‘สตฺต เม โรหิตา มจฺฉา, อุทกา ถลมุพฺภตา;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ
ตตฺถ ถลมุพฺภตาติ อุทกโต ถเล ฐปิตา, เกวฏฺเฏน วา อุทฺธฏาฯ เอตํ ภุตฺวาติ เอตํ มม สนฺตกํ มจฺฉาหารํ ปจิตฺวา ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต รมณีเย รุกฺขมูเล นิสินฺโน อิมสฺมิํ วเน วสาติฯ
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ สิงฺคาลสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตนาปิ ‘‘กิมตฺถํ ฐิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาหฯ สิงฺคาโล ‘‘สาธุ ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๖๒.
‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภตํ;
มํสสูลา จ ทฺเว โคธา, เอกญฺจ ทธิวารกํ;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ
ตตฺถ ทุสฺส เมติ โย เอส มม อวิทูเร เขตฺตปาโล วสติ, ทุสฺส อมุสฺสาติ อตฺโถฯ อปาภตนฺติ อาภตํ อานีตํฯ มํสสูลา จ ทฺเว โคธาติ องฺคารปกฺกานิ ทฺเว มํสสูลานิ จ เอกา จ โคธาฯ ทธิวารกนฺติ ทธิวารโกฯ อิทนฺติ อิทํ เอตฺตกํ มม อตฺถิ, เอตํ สพฺพมฺปิ ยถาภิรุจิเตน ปาเกน ปจิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อุโปสถิโก หุตฺวา รมณีเย รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อิมสฺมิํ วนสณฺเฑ วสาติ อตฺโถฯ
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ มกฺกฏสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตนาปิ ‘‘กิมตฺถํ ฐิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาหฯ มกฺกโฏ ‘‘สาธุ ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
๖๓.
‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํ, สีตจฺฉายา มโนรมา;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ
ตตฺถ อมฺพปกฺกนฺติ มธุรอมฺพผลํฯ ทกํ สีตนฺติ คงฺคาย อุทกํ สีตลํฯ เอตํ ภุตฺวา วเน วสาติ พฺราหฺมณ เอตํ อมฺพปกฺกํ ปริภุญฺชิตฺวา สีตลํ อุทกํ ปิวิตฺวา ยถาภิรุจิเต รมณีเย รุกฺขมูเล นิสินฺโน สมณธมฺมํ กโรนฺโต อิมสฺมิํ วนสณฺเฑ วสาติฯ
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ สสปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตนาปิ ‘‘กิมตฺถํ ฐิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาหฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต โสมนสฺสปฺปตฺโต ‘‘พฺราหฺมณ, สุฏฺฐุ เต กตํ อาหารตฺถาย มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺเตน, อชฺชาหํ อทินฺนปุพฺพํ ทานํ ทสฺสามิ ฯ ตฺวํ ปน สีลวา ปาณาติปาตํ น กริสฺสสิ, คจฺฉ, พฺราหฺมณ, นานาทารูนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา องฺคาเร กตฺวา มยฺหํ อาโรเจหิ, อหํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา องฺคารมชฺเฌ ปติสฺสามิ ฯ มม สรีเร ปกฺเก ตฺวํ มํสํ ขาทิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาสี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
๖๔.
‘‘น สสสฺส ติลา อตฺถิ, น มุคฺคา นปิ ตณฺฑุลา;
อิมินา อคฺคินา ปกฺกํ, มมํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติฯ
ตตฺถ มมํ ภุตฺวาติ ยํ ตํ อหํ อคฺคิํ กโรหีติ วทามิ, อิมินา อคฺคินา ปกฺกํ มํ ภุญฺชิตฺวา อิมสฺมิํ วเน วส, เอกสฺส สสสฺส สรีรํ นาม เอกสฺส ปุริสสฺส ยาปนมตฺตํ โหตีติฯ
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ องฺคารราสิํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โส ทพฺพติณสยนโต อุฏฺฐาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ เม โลมนฺตเรสุ ปาณกา อตฺถิ, เต มา มริํสู’’ติ ติกฺขตฺตุํ สรีรํ วิธุนิตฺวา สกลสรีรํ ทานมุเข ฐเปตฺวา ลงฺฆิตฺวา ปทุมสเร ราชหํโส วิย ปมุทิตจิตฺโต องฺคารราสิมฺหิ ปติฯ โส ปน อคฺคิ โพธิสตฺตสฺส สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหํ กาตุํ นาสกฺขิ, หิมคพฺภํ ปวิฏฺโฐ วิย อโหสิฯ อถ สกฺกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตยา กโต อคฺคิ อติสีตโล, มม สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหํ กาตุํ น สกฺโกติ, กิํ นาเมต’’นฺติ อาหฯ ‘‘สสปณฺฑิต, นาหํ พฺราหฺมโณ, สกฺโกหมสฺมิ, ตว วีมํสนตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘สกฺก, ตฺวํ ตาว ติฏฺฐ, สกโลปิ เจ โลกสนฺนิวาโส มํ ทาเนน วีมํเสยฺย, เนว เม อทาตุกามตํ ปสฺเสยฺยา’’ติ โพธิสตฺโต สีหนาทํ นทิฯ อถ นํ สกฺโก ‘‘สสปณฺฑิต, ตว คุโณ สกลกปฺปํ ปากโฏ โหตู’’ติ ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา ปพฺพตรสํ อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสลกฺขณํ ลิขิตฺวา โพธิสตฺตํ อาเนตฺวา ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ตสฺมิํเยว วนคุมฺเพ ตรุณทพฺพติณปิฏฺเฐ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ เตปิ จตฺตาโร ปณฺฑิตา สมคฺคา สมฺโมทมานา สีลํ ปูเรตฺวา ทานํ ทตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน สพฺพปริกฺขารทานทายโก คหปติ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา อุทฺโท อานนฺโท อโหสิ, สิงฺคาโล โมคฺคลฺลาโน, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สสปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สสปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
มตํ มตํ เอว โรทถาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ สาวตฺถิวาสิํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิร ภาตา กาลมกาสิฯ โส ตสฺส กาลกิริยาย โสกาภิภูโต น นฺหายติ น ภุญฺชติ น วิลิมฺปติ, ปาโตว สุสานํ คนฺตฺวา โสกสมปฺปิโต โรทติฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส อตีตการณํ อาหริตฺวา โสกํ วูปสเมตฺวา โสตาปตฺติผลํ ทาตุํ ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ โกจิ สมตฺโถ นตฺถิ, อิมสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนทิวเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา ‘‘ปเวเสถา’’ติ กุฏุมฺพิเกน วุตฺโต ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ กุฏุมฺพิโกปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ กุฏุมฺพิก จินฺเตสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, มม ภาตุ มตกาลโต ปฏฺฐาย จินฺเตมี’’ติฯ ‘‘อาวุโส, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ภิชฺชิตพฺพยุตฺตกํ ภิชฺชติ, น ตตฺถ จินฺเตตพฺพํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ภาตริ มเตปิ ‘ภิชฺชิตพฺพยุตฺตกํ ภิชฺชตี’ติ น จินฺตยิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ เตสุ กาลกเตสุ โพธิสตฺตสฺส ภาตา กุฏุมฺพํ วิจาเรติ, โพธิสตฺโต ตํ นิสฺสาย ชีวติฯ โส อปรภาเค ตถารูเปน พฺยาธินา กาลมกาสิฯ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา สนฺนิปติตฺวา พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ โรทนฺติ, เอโกปิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิ, โพธิสตฺโต ปน เนว กนฺทติ น โรทติฯ มนุสฺสา ‘‘ปสฺสถ โภ, อิมสฺส ภาตริ มเต มุขสงฺโกจนมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อติวิย ถทฺธหทโย, ‘ทฺเวปิ โกฏฺฐาเส อหเมว ปริภุญฺชิสฺสามี’ติ ภาตุ มรณํ อิจฺฉติ มญฺเญ’’ติ โพธิสตฺตํ ครหิํสุฯ ญาตกาปิ นํ ‘‘ตฺวํ ภาตริ มเต น โรทสี’’ติ ครหิํสุเยวฯ โส เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน อนฺธพาลภาเวน อฏฺฐ โลกธมฺเม อชานนฺตา ‘มม ภาตา มโต’ติ โรทถ, อหมฺปิ มริสฺสามิ, ตุมฺเหปิ มริสฺสถ, อตฺตานมฺปิ ‘มยมฺปิ มริสฺสามา’ติ กสฺมา น โรทถฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา หุตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตเนว สภาเวน สณฺฐาตุํ สมตฺโถ เอกสงฺขาโรปิ นตฺถิฯ ตุมฺเห อนฺธพาลา อญฺญาณตาย อฏฺฐ โลกธมฺเม อชานิตฺวา โรทถ, อหํ กิมตฺถํ โรทิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
๖๕.
‘‘มตํ มตํ เอว โรทถ, น หิ ตํ โรทถ โย มริสฺสติ;
สพฺเพปิ สรีรธาริโน, อนุปุพฺเพน ชหนฺติ ชีวิตํฯ
๖๖.
‘‘เทวมนุสฺสา จตุปฺปทา, ปกฺขิคณา อุรคา จ โภคิโน;
สมฺหิ สรีเร อนิสฺสรา, รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตํฯ
๖๗.
‘‘เอวํ จลิตํ อสณฺฐิตํ, สุขทุกฺขํ มนุเชสฺวเปกฺขิย;
กนฺทิตรุทิตํ นิรตฺถกํ, กิํ โว โสกคณาภิกีรเรฯ
๖๘.
‘‘ธุตฺตา จ โสณฺฑา อกตา, พาลา สูรา อโยคิโน;
ธีรํ มญฺญนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา’’ติฯ
ตตฺถ มตํ มตํ เอวาติ มตํ มตํเยวฯ อนุปุพฺเพนาติ อตฺตโน อตฺตโน มรณวาเร สมฺปตฺเต ปฏิปาฏิยา ชหนฺติ ชีวิตํ, น เอกโตว สพฺเพ มรนฺติ, ยทิ เอวํ มเรยฺยุํ, โลกปฺปวตฺติ อุจฺฉิชฺเชยฺยฯ โภคิโนติ มหนฺเตน สรีรโภเคน สมนฺนาคตาฯ รมมานาวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตา สพฺเพปิ เอเต เทวาทโย สตฺตา อตฺตโน อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺฐาเน อภิรมมานาว อนุกฺกณฺฐิตาว ชีวิตํ ชหนฺติฯ เอวํ จลิตนฺติ เอวํ ตีสุ ภเวสุ นิจฺจลภาวสฺส จ สณฺฐิตภาวสฺส จ อภาวา จลิตํ อสณฺฐิตํฯ กิํ โว โสกคณาภิกีรเรติ กิํการณา ตุมฺเห โสกราสี อภิกิรนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติฯ
ธุตฺตา จ โสณฺฑา อกตาติ อิตฺถิธุตฺตา สุราธุตฺตา อกฺขธุตฺตา จ สุราโสณฺฑาทโย โสณฺฑา จ อกตพุทฺธิโน อสิกฺขิตกา จฯ พาลาติ พาลฺเยน สมนฺนาคตา อวิทฺทสุโนฯ สูรา อโยคิโนติ อโยนิโสมนสิกาเรน สูรา, โยเคสุ อยุตฺตตาย อโยคิโนฯ ‘‘อโยธิโน’’ติปิ ปาโฐ, กิเลสมาเรน สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถฯ ธีรํ มญฺญนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทาติ เย เอวรูปา ธุตฺตาทโย อฏฺฐวิธสฺส โลกธมฺมสฺส อโกวิทา, เต อปฺปมตฺตเกปิ ทุกฺขธมฺเม อุปฺปนฺเน อตฺตนา กนฺทมานา โรทมานา อฏฺฐ โลกธมฺเม กถโต ชานิตฺวา ญาติมรณาทีสุ อกนฺทนฺตํ อโรทนฺตํ มาทิสํ ธีรํ ปณฺฑิตํ ‘‘พาโล อยํ น โรทตี’’ติ มญฺญนฺตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพปิ เต นิสฺโสเก อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา มหาชนสฺสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นิสฺโสกภาวกรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
มตโรทนชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
ยํ ตํ วสนฺต สมเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ ภิกฺขุ เอตํ นิสฺสาย อสินา สีสจฺเฉทํ ปฏิลภี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคามเก เอกสฺส คหปติกสฺส ฆเร โจรนกฺขตฺเตน ชาโต วยปฺปตฺโต โจรกมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต โลเก ปากโฏ อโหสิ สูโร นาคพโล, โกจิ นํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ โส เอกทิวสํ เอกสฺมิํ เสฏฺฐิฆเร สนฺธิํ ฉินฺทิตฺวา พหุํ ธนํ อวหริฯ นาครา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, เอโก มหาโจโร นครํ วิลุมฺปติ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ตสฺส คหณตฺถาย นครคุตฺติกํ อาณาเปสิฯ โส รตฺติภาเค ตตฺถ ตตฺถ วคฺคพนฺธเนน มนุสฺเส ฐเปตฺวา ตํ สโหฑฺฒํ คาหาเปตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติ นครคุตฺติกญฺเญว อาณาเปสิฯ นครคุตฺติโก ตํ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธาเปตฺวา คีวายสฺส รตฺตกณวีรมาลํ ลคฺเคตฺวา สีเส อิฏฺฐกจุณฺณํ โอกิริตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาฬาเปนฺโต ขรสฺสเรน ปณเวน อาฆาตนํ เนติฯ ‘‘อิมสฺมิํ กิร นคเร วิโลปการโก โจโร คหิโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิฯ
ตทา จ พาราณสิยํ สหสฺสํ คณฺหนฺตี สามา นาม คณิกา โหติ ราชวลฺลภา ปญฺจสตวณฺณทาสีปริวาราฯ สา ปาสาทตเล วาตปานํ วิวริตฺวา ฐิตา ตํ นียมานํ ปสฺสิฯ โส ปน อภิรูโป ปาสาทิโก อติวิย โสภคฺคปฺปตฺโต เทววณฺโณ สพฺเพสํ มตฺถกมตฺถเกน ปญฺญายติฯ สามา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ‘‘เกน นุ โข อุปาเยนาหํ อิมํ ปุริสํ อตฺตโน สามิกํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺตยนฺตี ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ อตฺตโน อตฺถจริกาย เอกิสฺสา หตฺเถ นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ เปเสสิ ‘‘อยํ โจโร สามาย ภาตา, อญฺญตฺร สามาย อญฺโญ เอตสฺส อวสฺสโย นตฺถิ, ตุมฺเห กิร อิทํ สหสฺสํ คเหตฺวา เอตํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ ฯ สา คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ นครคุตฺติโก ‘‘อยํ โจโร ปากโฏ, น สกฺกา เอตํ วิสฺสชฺเชตุํ, อญฺญํ ปน มนุสฺสํ ลภิตฺวา อิมํ ปฏิจฺฉนฺนยานเก นิสีทาเปตฺวา เปเสตุํ สกฺกา’’ติ อาหฯ สา คนฺตฺวา ตสฺสา อาโรเจสิฯ
ตทา ปเนโก เสฏฺฐิปุตฺโต สามาย ปฏิพทฺธจิตฺโต เทวสิกํ สหสฺสํ เทติฯ โส ตํ ทิวสมฺปิ สูริยตฺถงฺคมนเวลาย สหสฺสํ คณฺหิตฺวา ตํ ฆรํ อคมาสิฯ สามาปิ สหสฺสภณฺฑิกํ คเหตฺวา อูรูสุ ฐเปตฺวา ปโรทนฺตี นิสินฺนา โหติฯ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ จ วุตฺตา ‘‘สามิ, อยํ โจโร มม ภาตา, ‘อหํ นีจกมฺมํ กโรมี’ติ มยฺหํ สนฺติกํ น เอติ, นครคุตฺติกสฺส ปหิตํ ‘สหสฺสํ ลภมาโน วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’นฺติ สาสนํ เปเสสิฯ อิทานิ อิมํ สหสฺสํ อาทาย นครคุตฺติกสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ น ลภามี’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ‘‘อหํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ ตยา อาภตเมว คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ โส ตํ คเหตฺวา นครคุตฺติกสฺส เคหํ คญฺฉิฯ โส ตํ เสฏฺฐิปุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา โจรํ ปฏิจฺฉนฺนยานเก นิสีทาเปตฺวา สามาย ปหิณิตฺวา ‘‘อยํ โจโร รฏฺเฐ ปากโฏ, ตมนฺธการํ ตาว โหตุ, อถ นํ มนุสฺสฺสานํ ปฏิสลฺลีนเวลาย ฆาตาเปสฺสามี’’ติ อปเทสํ กตฺวา มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา มนุสฺเสสุ ปฏิสลฺลีเนสุ เสฏฺฐิปุตฺตํ มหนฺเตนารกฺเขน อาฆาตนํ เนตฺวา อสินา สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรํ สูเล อาโรเปตฺวา นครํ ปาวิสิฯ
ตโต ปฏฺฐาย สามา อญฺเญสํ หตฺถโต กิญฺจิ น คณฺหาติ, เตเนว สทฺธิํ อภิรมมานา วิจรติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ อญฺญสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา ภวิสฺสติ, มมฺปิ มาราเปตฺวา เตน สทฺธิํ อภิรมิสฺสติ, อจฺจนฺตํ มิตฺตทุพฺภินี เอสา, มยา อิธ อวสิตฺวา ขิปฺปํ ปลายิตุํ วฏฺฏติ, คจฺฉนฺโต จ ปน ตุจฺฉหตฺโถ อคนฺตฺวา เอติสฺสา อาภรณภณฺฑํ คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกสฺมิํ ทิวเส ตํ อาห – ‘‘ภทฺเท, มยํ ปญฺชเร ปกฺขิตฺตกุกฺกุฏา วิย นิจฺจํ ฆเรเยว โหม, เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ กริสฺสามา’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขาทนียโภชนียาทิํ สพฺพํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา เตน สทฺธิํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิฯ โส ตตฺถ ตาย สทฺธิํ กีฬนฺโต ‘‘อิทานิ มยฺหํ ปลายิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตาย สทฺธิํ กิเลสรติยา รมิตุกาโม วิย เอกํ กณวีรคจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ อาลิงฺคนฺโต วิย นิปฺปีเฬตฺวา วิสญฺญํ กตฺวา ปาเตตฺวา สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา ตสฺสาเยว อุตฺตราสงฺเคน พนฺธิตฺวา ภณฺฑิกํ ขนฺเธ ฐเปตฺวา อุยฺยานวติํ ลงฺฆิตฺวา ปกฺกามิฯ
สาปิ ปฏิลทฺธสญฺญา อุฏฺฐาย ปริจาริกานํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺโต กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานาม, อยฺเย’’ติฯ ‘‘มํ มตาติ สญฺญาย ภายิตฺวา ปลาโต ภวิสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา หุตฺวา ตโตเยว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘มม ปิยสามิกสฺส อทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาเยว อลงฺกตสยเน น สยิสฺสามี’’ติ ภูมิยํ นิปชฺชิฯ ตโต ปฏฺฐาย มนาปํ สาฏกํ น นิวาเสติ, ทฺเว ภตฺตานิ น ภุญฺชติ, คนฺธมาลาทีนิ น ปฏิเสวติ, ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน อยฺยปุตฺตํ ปริเยสิตฺวา ปกฺโกสาเปสฺสามี’’ติ นเฏ ปกฺโกสาเปตฺวา สหสฺสํ อทาสิฯ ‘‘กิํ กโรม, อยฺเย’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺหากํ อคมนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, ตุมฺเห คามนิคมราชธานิโย จรนฺตา สมชฺชํ กตฺวา สมชฺชมณฺฑเล ปฐมเมว อิมํ คีตํ คาเยยฺยาถา’’ติ นเฏ สิกฺขาเปนฺตี ปฐมํ คาถํ วตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ อิมสฺมิํ คีตเก คีเต สเจ อยฺยปุตฺโต ตสฺมิํ ปริสนฺตเร ภวิสฺสติ, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถสฺสติ, อถสฺส มม อโรคภาวํ กเถตฺวา ตํ อาทาย อาคจฺเฉยฺยาถ, โน เจ อาคจฺฉติ, สาสนํ เปเสยฺยาถา’’ติ ปริพฺพยํ ทตฺวา นเฏ อุยฺโยเชสิฯ เต พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สมชฺชํ กโรนฺตา เอกํ ปจฺจนฺตคามกํ อคมิํสุฯ โสปิ โจโร ปลายิตฺวา ตตฺถ วสติฯ เต ตตฺถ สมชฺชํ กโรนฺตา ปฐมเมว อิมํ คีตกํ คายิํสุ –
๖๙.
‘‘ยํ ตํ วสนฺตสมเย, กณเวเรสุ ภาณุสุ;
สามํ พาหาย ปีเฬสิ, สา ตํ อาโรคฺยมพฺรวี’’ติฯ
ตตฺถ กณเวเรสูติ กรวีเรสุฯ ภาณุสูติ รตฺตวณฺณานํ ปุปฺผานํ ปภาย สมฺปนฺเนสุฯ สามนฺติ เอวํนามิกํฯ ปีเฬสีติ กิเลสรติยา รมิตุกาโม วิย อาลิงฺคนฺโต ปีเฬสิฯ สา ตนฺติ สา สามา อโรคา, ตฺวํ ปน ‘‘สา มตา’’ติ สญฺญาย ภีโต ปลายสิ, สา อตฺตโน อาโรคฺยํ อพฺรวิ กเถสิ, อาโรเจสีติ อตฺโถฯ
โจโร ตํ สุตฺวา นฏํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘สามา ชีวตี’ติ วทสิ, อหํ ปน น สทฺทหามี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๗๐.
‘‘อมฺโภ น กิร สทฺเธยฺยํ, ยํ วาโต ปพฺพตํ วเห;
ปพฺพตญฺเจ วเห วาโต, สพฺพมฺปิ ปถวิํ วเห;
ยตฺถ สามา กาลกตา, สา มํ อาโรคฺยมพฺรวี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ นฏ, อิทํ กิร น สทฺทเหยฺยํ น สทฺทหิตพฺพํฯ ยํ วาโต ติณปณฺณานิ วิย ปพฺพตํ วเหยฺย, สเจปิ โส ปพฺพตํ วเหยฺย, สพฺพมฺปิ ปถวิํ วเหยฺย, ยถา เจตํ อสทฺทเหยฺยํ, ตถา อิทนฺติฯ ยตฺถ สามา กาลกตาติ ยา นาม สามา กาลกตา, สา มํ อาโรคฺยํ อพฺรวีติ กิํการณา สทฺทเหยฺยํฯ มตา นาม น กสฺสจิ สาสนํ เปเสนฺตีติฯ
ตสฺส วจนํ สุตฺวา นโฏ ตติยํ คาถมาห –
๗๑.
‘‘น เจว สา กาลกตา, น จ สา อญฺญมิจฺฉติ;
เอกภตฺติกินี สามา, ตเมว อภิกงฺขตี’’ติฯ
ตตฺถ ตเมว อภิกงฺขตีติ อญฺญํ ปุริสํ น อิจฺฉติ, ตญฺเญว กงฺขติ อิจฺฉติ ปตฺเถตีติฯ
ตํ สุตฺวา โจโร ‘‘สา ชีวตุ วา มา วา, น ตาย มยฺหํ อตฺโถ’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๗๒.
‘‘อสนฺถุตํ มํ จิรสนฺถุเตน, นิมีนิ สามา อธุวํ ธุเวน;
มยาปิ สามา นิมิเนยฺย อญฺญํ, อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺส’’นฺติฯ
ตตฺถ อสนฺถุตนฺติ อกตสํสคฺคํฯ จิรสนฺถุเตนาติ จิรกตสํสคฺเคนฯ นิมีนีติ ปริวตฺเตสิฯ อธุวํ ธุเวนาติ มํ อธุวํ เตน ธุวสามิเกน ปริวตฺเตตุํ นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา มํ คณฺหีติ อตฺโถฯ มยาปิ สามา นิมิเนยฺย อญฺญนฺติ สามา มยาปิ อญฺญํ สามิกํ ปริวตฺเตตฺวา คณฺเหยฺยฯ อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺสนฺติ ยตฺถ น สกฺกา ตสฺสา สาสนํ วา ปวตฺติํ วา โสตุํ, ตาทิสํ ทูรตรํ ฐานํ คมิสฺสํ, ตสฺมา มม อิโต อญฺญตฺถ คตภาวํ ตสฺสา อาโรเจถาติ วตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว คาฬฺหตรํ นิวาเสตฺวา เวเคน ปลายิฯ
นฏา คนฺตฺวา เตน กตกิริยํ ตสฺสา กถยิํสุฯ สา วิปฺปฏิสารินี หุตฺวา อตฺตโน ปกติยา เอว วีตินาเมสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา เสฏฺฐิปุตฺโต อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, สามา ปุราณทุติยิกา, โจโร ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
กณเวรชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
สุสุขํ วต ชีวามีติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ นิสฺสาย พทริการาเม วิหรนฺโต ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา ติปลฺลตฺถชาตเก (ชา. ๑.๑.๑๖) วิตฺถาริตเมวฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ราหุโล สิกฺขากาโม กุกฺกุจฺจโก โอวาทกฺขโม’’ติฯ ตสฺสายสฺมโต คุณกถาย สมุฏฺฐาปิตาย สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ราหุโล สิกฺขากาโม กุกฺกุจฺจโก โอวาทกฺขโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา นิกฺขมฺม หิมวนฺตปเทเส อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต รมณีเย วนสณฺเฑ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามกํ อคมาสิฯ ตตฺถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อญฺญตรสฺมิํ อรญฺเญ ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหนฺตา วาสาเปสุํฯ ตทา ตสฺมิํ คามเก เอโก สากุณิโก เอกํ ทีปกติตฺติรํ คเหตฺวา สุฏฺฐุ สิกฺขาเปตฺวา ปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา ปฏิชคฺคติฯ โส ตํ อรญฺญํ เนตฺวา ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คเหตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ติตฺติโร ‘‘มํ เอกํ นิสฺสาย พหู มม ญาตกา นสฺสนฺติ, มยฺหเมตํ ปาป’’นฺติ นิสฺสทฺโท อโหสิฯ โส ตสฺส นิสฺสทฺทภาวํ ญตฺวา เวฬุเปสิกาย นํ สีเส ปหรติฯ ติตฺติโร ทุกฺขาตุรตาย สทฺทํ กโรติฯ เอวํ โส สากุณิโก ตํ นิสฺสาย ติตฺติเร คเหตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ
อถ โส ติตฺติโร จินฺเตสิ ‘‘อิเม มรนฺตูติ มยฺหํ เจตนา นตฺถิ, ปฏิจฺจกมฺมํ ปน มํ ผุสติ, มยิ สทฺทํ อกโรนฺเต เอเต นาคจฺฉนฺติ, กโรนฺเตเยว อาคจฺฉนฺติ, อาคตาคเต อยํ คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, อตฺถิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ ปาปํ, นตฺถี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ‘‘โก นุ โข เม อิมํ กงฺขํ ฉินฺเทยฺยา’’ติ ตถารูปํ ปณฺฑิตํ อุปธาเรนฺโต จรติฯ อเถกทิวสํ โส สากุณิโก พหู ติตฺติเร คเหตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อสฺสมํ คนฺตฺวา ตํ ปญฺชรํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ฐเปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา วาลุกาตเล นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ติตฺติโร ตสฺส นิทฺโทกฺกนฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘มม กงฺขํ อิมํ ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ชานนฺโต เม กเถสฺสตี’’ติ ปญฺชเร นิสินฺโนเยว ตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๗๓.
‘‘สุสุขํ วต ชีวามิ, ลภามิ เจว ภุญฺชิตุํ;
ปริปนฺเถ จ ติฏฺฐามิ, กา นุ ภนฺเต คตี มมา’’ติฯ
ตตฺถ สุสุขํ วต ชีวามีติ อหํ, ภนฺเต, อิมํ สากุณิกํ นิสฺสาย สุฏฺฐุ สุขํ ชีวามิฯ ลภามีติ ยถารุจิตํ ขาทนียํ โภชนียํ ภุญฺชิตุมฺปิ ลภามิฯ ปริปนฺเถ จ ติฏฺฐามีติ อปิจ โข ยตฺถ มม ญาตกา มม สทฺเทน อาคตาคตา วินสฺสนฺติ, ตสฺมิํ ปริปนฺเถ ติฏฺฐามิฯ กา นุ, ภนฺเต, คตี มมาติ กา นุ โข, ภนฺเต, มม คติ, กา นิปฺผตฺติ ภวิสฺสตีติ ปุจฺฉิฯ
ตสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๗๔.
‘‘มโน เจ เต นปฺปณมติ, ปกฺขิ ปาปสฺส กมฺมุโน;
อพฺยาวฏสฺส ภทฺรสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ ปาปสฺส กมฺมุโนติ ยทิ ตว มโน ปาปกมฺมสฺสตฺถาย น ปณมติ, ปาปกรเณ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร น โหติฯ อพฺยาวฏสฺสาติ เอวํ สนฺเต ปาปกมฺมกรณตฺถาย อพฺยาวฏสฺส อุสฺสุกฺกํ อนาปนฺนสฺส ตว ภทฺรสฺส สุทฺธสฺเสว สโต ปาปํ น อุปลิมฺปติ น อลฺลียตีติฯ
ตํ สุตฺวา ติตฺติโร ตติยํ คาถมาห –
๗๕.
‘‘ญาตโก โน นิสินฺโนติ, พหุ อาคจฺฉเต ชโน;
ปฏิจฺจกมฺมํ ผุสติ, ตสฺมิํ เม สงฺกเต มโน’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภนฺเต, สจาหํ สทฺทํ น กเรยฺยํ, อยํ ติตฺติรชโน น อาคจฺเฉยฺย, มยิ ปน สทฺทํ กโรนฺเต ‘‘ญาตโก โน นิสินฺโน’’ติ อยํ พหุ ชโน อาคจฺฉติ , ตํ อาคตาคตํ ลุทฺโท คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต มํ ปฏิจฺจ นิสฺสาย เอตํ ปาณาติปาตกมฺมํ ผุสติ ปฏิลภติ วินฺทติ , ตสฺมิํ มํ ปฏิจฺจ กเต ปาเป มม นุ โข เอตํ ปาปนฺติ เอวํ เม มโน สงฺกเต ปริสงฺกติ กุกฺกุจฺจํ อาปชฺชตีติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
๗๖.
‘‘น ปฏิจฺจกมฺมํ ผุสติ, มโน เจ นปฺปทุสฺสติ;
อปฺโปสฺสุกฺกสฺส ภทฺรสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน น ปทุสฺสติ, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโน ตปฺปพฺภาโร น โหติ, เอวํ สนฺเต ลุทฺเทน อายสฺมนฺตํ ปฏิจฺจ กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ น อลฺลียติ, ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส ปริสุทฺธสฺเสว สโต ตว ปาณาติปาตเจตนาย อภาวา ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต ติตฺติรํ สญฺญาเปสิ, โสปิ ตํ นิสฺสาย นิกฺกุกฺกุจฺโจ อโหสิฯ ลุทฺโท ปพุทฺโธ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปญฺชรํ อาทาย ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ติตฺติโร ราหุโล อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ติตฺติรชาตกวณฺณนา นวมาฯ
สุจฺจชํ วต นจฺจชีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ‘‘คามเก อุทฺธารํ สาเธสฺสามี’’ติ ภริยาย สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สาเธตฺวา ธนํ อาหริตฺวา ‘‘ปจฺฉา เนสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ กุเล ฐเปตฺวา ปุน สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปพฺพตํ อทฺทสฯ อถ นํ ภริยา อาห ‘‘สเจ, สามิ, อยํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย ภเวยฺย, ทเทยฺยาสิ ปน เม กิญฺจี’’ติฯ ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิญฺจิ ทสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘ยาว ถทฺธหทโย วตายํ, ปพฺพเต สุวณฺณมเย ชาเตปิ มยฺหํ กิญฺจิ น ทสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา อโหสิฯ เต เชตวนสมีปํ อาคนฺตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ วิหารํ ปวิสิตฺวา ปานียํ ปิวิํสุฯ สตฺถาปิ ปจฺจูสกาเลเยว เตสํ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา อาคมนํ โอโลกยมาโน คนฺธกุฏิปริเวเณ นิสีทิ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ เตปิ ปานียํ ปิวิตฺวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กหํ คตาตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อมฺหากํ คามเก อุทฺธารํ สาธนตฺถาย, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ, อุปาสิเก ตว สามิโก ตุยฺหํ หิตํ ปฏิกงฺขติ, อุปการํ เต กโรตี’’ติฯ ภนฺเต, อหํ อิมสฺมิํ สสิเนหา, อยํ ปน มยิ นิสฺสิเนโห, อชฺช มยา ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, กิญฺจิ เม ทเทยฺยาสี’’ติ วุตฺโต ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิญฺจิ ทสฺสามี’’ติ อาห, เอวํ ถทฺธหทโย อยนฺติฯ ‘‘อุปาสิเก, เอวํ นาเมส วทติ, ยทา ปน ตว คุณํ สรติ, ตทา สพฺพิสฺสริยํ เต เทตี’’ติ วตฺวา ‘‘กเถถ, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส สพฺพกิจฺจการโก อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ราชา ปุตฺตํ อุปราชานํ อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มม อนฺเตปุเร ทุพฺเภยฺยา’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ยาวาหํ ชีวามิ, ตาว นคเร วสิตุํ น ลจฺฉสิ, อญฺญตฺถ วสิตฺวา มมจฺจเยน รชฺชํ กาเรหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา เชฏฺฐภริยาย สทฺธิํ นครา นิกฺขมิตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต วสิฯ อปรภาเค ราชา กาลมกาสิฯ อุปราชา นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต ตสฺส กาลกตภาวํ ญตฺวา พาราณสิํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปพฺพตํ อทฺทสฯ อถ นํ ภริยา อาห ‘‘สเจ, เทว, อยํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, ทเทยฺยาสิ เม กิญฺจี’’ติฯ ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิญฺจิ ทสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘อหํ อิมสฺมิํ สิเนหํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตี อรญฺญํ ปาวิสิํ, อยญฺจ เอวํ วทติ, อติวิย ถทฺธหทโย , ราชา หุตฺวาปิ เอส มยฺหํ กิํ กลฺยาณํ กริสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา อโหสิฯ โส อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิโต ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิ , อิทํ ยสมตฺตกเมว อทาสิฯ อุตฺตริ ปน สกฺการสมฺมาโน นตฺถิ, ตสฺสา อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติฯ
โพธิสตฺโต ‘‘อยํ เทวี อิมสฺส รญฺโญ อุปการิกา ทุกฺขํ อคเณตฺวา อรญฺญวาสํ วสิฯ อยํ ปเนตํ อคเณตฺวา อญฺญาหิ สทฺธิํ อภิรมนฺโต วิจรติ, ยถา เอสา สพฺพิสฺสริยํ ลภติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาเทวิ มยํ ตุมฺหากํ สนฺติกา ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปิ น ลภาม, กสฺมา อมฺเหสุ ปมชฺชิตฺถ, อติวิย ถทฺธหทยา อตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, สจาหํ อตฺตนา ลเภยฺยํ, ตุยฺหมฺปิ ทเทยฺยํ, อลภมานา ปน กิํ ทสฺสามิ, ราชาปิ มยฺหํ อิทานิ กิํ นาม ทสฺสติ, โส อนฺตรามคฺเค ‘อิมสฺมิํ ปพฺพเต สุวณฺณมเย ชาเต มยฺหํ กิญฺจิ ทสฺสสี’ติ วุตฺโต ‘กาสิ ตฺวํ, น กิญฺจิ ทสฺสามี’ติ อาห, สุปริจฺจชมฺปิ น ปริจฺจชี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน รญฺโญ สนฺติเก อิมํ กถํ กเถตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อหํ รญฺโญ สนฺติเก ฐิโต ปุจฺฉิสฺสามิ, ตุมฺเห กเถยฺยาถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต เทวิยา รญฺโญ อุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ฐิตกาเล อาห ‘‘นนุ, อยฺเย, มยํ ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภามา’’ติ? ‘‘ตาต, อหํ ลภมานา ตุยฺหํ ทเทยฺยํ, อหเมว กิญฺจิ น ลภามิ, อลภมานา ตุยฺหํ กิํ ทสฺสามิ, ราชาปิ อิทานิ มยฺหํ กิํ นาม ทสฺสติ, โส อรญฺญโต อาคมนกาเล เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘สจายํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, กิญฺจิ เม ทเทยฺยาสี’ติ วุตฺโต ‘กาสิ ตฺวํ, น กิญฺจิ ทสฺสามี’ติ วทติ, สุปริจฺจชมฺปิ น ปริจฺจชี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปนฺตี ปฐมํ คาถมาห –
๗๗.
‘‘สุจฺจชํ วต นจฺจชิ, วาจาย อททํ คิริํ;
กิญฺหิ ตสฺสจชนฺตสฺส, วาจาย อทท ปพฺพต’’นฺติฯ
ตตฺถ สุจฺจชํ วตาติ สุเขน จชิตุํ สกฺกุเณยฺยมฺปิ น จชิฯ อททนฺติ วจนมตฺเตนาปิ ปพฺพตํ อททมาโนฯ กิญฺหิ ตสฺสจชนฺตสฺสาติ ตสฺส นาเมตสฺส มยา ยาจิตสฺส น จชนฺตสฺส กิญฺหิ จเชยฺยฯ วาจาย อทท ปพฺพตนฺติ สจายํ มยา ยาจิโต มม วจเนน สุวณฺณมยมฺปิ โหนฺตํ ตํ ปพฺพตํ วาจาย อทท, วจนมตฺเตน อทสฺสาติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
๗๘.
‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยเทว หิ ปณฺฑิโต ปุริโส กาเยน กเรยฺย, ตํ วาจาย วเทยฺยฯ ยํ น กยิรา, น ตํ วเทยฺย, ทาตุกาโมว ทมฺมีติ วเทยฺย, น อทาตุกาโมติ อธิปฺปาโยฯ กิํการณา? โย หิ ‘‘ทสฺสามี’’ติ วตฺวาปิ ปจฺฉา น ททาติ, ตํ อกโรนฺตํ เกวลํ มุสา ภาสมานํ ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ อยํ ‘‘ทสฺสามี’’ติ วจนมตฺตเมว ภาสติ, น ปน เทติ, ยญฺหิ โข ปน อทินฺนมฺปิ วจนมตฺเตเนว ทินฺนํ โหติ, ตํ ปุเรตรเมว ลทฺธํ นาม ภวิสฺสตีติ เอวํ ตสฺส มุสาวาทิภาวํ ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา, พาลา ปน วจนมตฺเตเนว ตุสฺสนฺตีติฯ
ตํ สุตฺวา เทวี รญฺโญ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ตติยํ คาถมาห –
๗๙.
‘‘ราชปุตฺต นโม ตฺยตฺถุ, สจฺเจ ธมฺเม ฐิโต จสิ;
ยสฺส เต พฺยสนํ ปตฺโต, สจฺจสฺมิํ รมเต มโน’’ติฯ
ตตฺถ สจฺเจ ธมฺเมติ วจีสจฺเจ จ สภาวธมฺเม จฯ พฺยสนํ ปตฺโตติ ยสฺส ตว รฏฺฐา ปพฺพาชนียสงฺขาตํ พฺยสนํ ปตฺโตปิ มโน สจฺจสฺมิํเยว รมติฯ
เอวํ รญฺโญ คุณกถํ กถยมานาย เทวิยา ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตสฺสา คุณกถํ กเถนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
๘๐.
‘‘ยา ทลิทฺที ทลิทฺทสฺส, อฑฺฒา อฑฺฒสฺส กิตฺติม;
สา หิสฺส ปรมา ภริยา, สหิรญฺญสฺส อิตฺถิโย’’ติฯ
ตตฺถ กิตฺติมาติ กิตฺติสมฺปนฺนาติ อตฺโถฯ สา หิสฺส ปรมาติ ยา ทลิทฺทสฺส สามิกสฺส ทลิทฺทกาเล สยมฺปิ ทลิทฺที หุตฺวา ตํ น ปริจฺจชติฯ อฑฺฒสฺสาติ อฑฺฒกาเล อฑฺฒา หุตฺวา สามิกเมว อนุวตฺตติ, สมานสุขทุกฺขาว โหติ, สา หิ ตสฺส ปรมา อุตฺตมา ภริยา นามฯ สหิรญฺญสฺส ปน อิสฺสริเย ฐิตสฺส อิตฺถิโย นาม โหนฺติเยว, อนจฺฉริยเมว เอตนฺติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยํ, มหาราช, ตุมฺหากํ ทุกฺขิตกาเล อรญฺเญ สมานทุกฺขา หุตฺวา วสิ, อิมิสฺสา สมฺมานํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยา คุณํ กเถสิฯ ราชา ตสฺส วจเนน เทวิยา คุณํ สริตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ตว กถายาหํ เทวิยา คุณํ อนุสฺสริ’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา สพฺพิสฺสริยมทาสิฯ ‘‘ตยาหํ เทวิยา คุณํ สราปิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺสปิ มหนฺตํ สกฺการํ อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ
ตทา พาราณสิราชา อยํ กุฏุมฺพิโก อโหสิ, เทวี อยํ อุปาสิกา, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สุจฺจชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
ปุจิมนฺทวคฺโค ทุติโยฯ
มนุสฺสสฺเสว เต สีสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปณฺณสาลฌาปกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ ตทา กิร เถโร ราชคหํ นิสฺสาย อรญฺญกุฏิยํ วิหรติ, ตสฺส ทฺเว ทหรา อุปฏฺฐานํ กโรนฺติฯ เตสุ เอโก เถรสฺส อุปการโก, เอโก ทุพฺพโจ อิตเรน กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติฯ เตน มุโขทกาทีสุ อุปฏฺฐาปิเตสุ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อุทกํ ฐปิตํ, มุขํ โธวถา’’ติอาทีนิ วทติฯ เตน กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เถรสฺส ปริเวเณ สมฺมฏฺเฐ เถรสฺส นิกฺขมนเวลาย อิโต จิโต จ ปหรนฺโต สกลปริเวณํ อตฺตนา สมฺมฏฺฐํ วิย กโรติฯ วตฺตสมฺปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘อยํ ทุพฺพโจ มยา กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติ, เอตสฺส สฐกมฺมํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติฯ
ตสฺมิํ อนฺโตคาเม ภุตฺวา อาคนฺตฺวา นิทฺทายนฺเตว นฺหาโนทกํ ตาเปตฺวา ปิฏฺฐิโกฏฺฐเก ฐเปตฺวา อญฺญํ อฑฺฒนาฬิมตฺตํ อุทกํ อุทฺธเน ฐเปสิฯ อิตโร ปพุชฺฌิตฺวาว คนฺตฺวา อุสุมํ อุฏฺฐหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อุทกํ ตาเปตฺวา โกฏฺฐเก ฐปิตํ ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, นฺหานโกฏฺฐเก อุทกํ ฐปิตํ, นฺหายถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘นฺหายิสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํเยว อาคนฺตฺวา โกฏฺฐเก อุทกํ อทิตฺวา ‘‘กหํ อุทก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส เวเคน อคฺคิสาลํ คนฺตฺวา ตุจฺฉภาชเน อุฬุงฺกํ โอตาเรสิ, อุฬุงฺโก ตุจฺฉภาชนสฺส ตเล ปฏิหโต ‘‘ตตา’’ติ สทฺทมกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส ‘‘อุฬุงฺกสทฺทโก’’ตฺเวว นามํ ชาตํฯ
ตสฺมิํ ขเณ อิตโร ปิฏฺฐิโกฏฺฐกโต อุทกํ อาหริตฺวา ‘‘นฺหายถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร นฺหตฺวา อาวชฺเชนฺโต อุฬุงฺกสทฺทกสฺส ทุพฺพจภาวํ ญตฺวา ตํ สายํ เถรุปฏฺฐานํ อาคตํ โอวทิ ‘‘อาวุโส, สมเณน นาม อตฺตนา กตเมว ‘กตํ เม’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, อญฺญถา สมฺปชานมุสาวาโท โหติ, อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ มา อกาสี’’ติฯ โส เถรสฺส กุชฺฌิตฺวา ปุนทิวเส เถเรน สทฺธิํ ปิณฺฑาย คามํ น ปาวิสิฯ เถโร อิตเรเนว สทฺธิํ ปาวิสิฯ อุฬุงฺกสทฺทโกปิ เถรสฺส อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, เถโร กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อผาสุเกน วิหาเรเยว นิสินฺโน’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทญฺจิทญฺจ เทถา’’ติ คเหตฺวา อตฺตโน รุจิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ
ปุนทิวเส เถโร ตํ กุลํ คนฺตฺวา นิสีทิฯ มนุสฺเสหิ ‘‘กิํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส อผาสุกํ, หิยฺโย กิรตฺถ วิหาเรเยว นิสินฺนา, อสุกทหรสฺส หตฺเถ อาหารํ เปสยิมฺห, ปริภุตฺโต อยฺเยนา’’ติ วุตฺเต เถโร ตุณฺหีภูโตว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สายํ เถรุปฏฺฐานกาเล อาคตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส, อสุกคาเม นาม อสุกกุเล ‘เถรสฺส อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’ติ วิญฺญาเปตฺวา กิร เต ภุตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘วิญฺญตฺติ นาม น วฏฺฏติ, มา ปุน เอวรูปํ อนาจารํ จรา’’ติ อาหฯ โส เอตฺตเกน เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ หิยฺโยปิ อุทกมตฺตํ นิสฺสาย มยา สทฺธิํ กลหํ กริ, อิทานิ ปนสฺส อุปฏฺฐากานํ เคเห มยา ภตฺตมุฏฺฐิ ภุตฺตาติ อสหนฺโต ปุน กลหํ กโรติ, ชานิสฺสามิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ปุนทิวเส เถเร ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ มุคฺครํ คเหตฺวา ปริโภคภาชนานิ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ปลายิฯ โส ชีวมาโนว มนุสฺสเปโต หุตฺวา สุสฺสิตฺวา กาลํ กตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ โส เตน กโต อนาจาโร มหาชนสฺส มชฺเฌ ปากโฏ ชาโตฯ
อเถกจฺเจ ภิกฺขู ราชคหา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สภาคฏฺฐาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ราชคหา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก ตตฺถ โอวาททายโก อาจริโย’’ติฯ ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สุขํ, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺสา’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, เถรสฺส สุขํ, สทฺธิวิหาริโก ปนสฺส โอวาเท ทินฺเน กุชฺฌิตฺวา เถรสฺส ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ปลายีติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส เอวรูเปน พาเลน สทฺธิํ จรณโต เอกจริยาว เสยฺโย’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมปเท คาถมาห –
‘‘จรญฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย, เสยฺยํ สทิสมตฺตโน;
เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, นตฺถิ พาเล สหายตา’’ติฯ (ธ. ป. ๖๑);
อิทญฺจ ปน วตฺวา ปุน เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส กุฏิทูสโก, ปุพฺเพปิ กุฏิทูสโกเยว, น จ อิทาเนว โอวาททายกสฺส กุชฺฌติ, ปุพฺเพปิ กุชฺฌิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคิลสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อตฺตโน มนาปํ อโนวสฺสกํ กุลาวกํ กตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสติฯ อเถโก มกฺกโฏ วสฺสกาเล อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต สีตปีฬิโต ทนฺเต ขาทนฺโต โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร นิสีทิฯ โพธิสตฺโต ตํ ตถา กิลมนฺตํ ทิสฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๘๑.
‘‘มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, หตฺถปาทา จ วานร;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อคารํ เต น วิชฺชตี’’ติฯ
ตตฺถ วณฺเณนาติ การเณนฯ อคารนฺติ ตว นิวาสเคหํ เกน การเณน นตฺถีติ ปุจฺฉิฯ
ตํ สุตฺวา วานโร ทุติยํ คาถมาห –
๘๒.
‘‘มนุสฺสสฺเสว เม สีสํ, หตฺถปาทา จ สิงฺคิล;
ยาหุ เสฏฺฐา มนุสฺเสสุ, สา เม ปญฺญา น วิชฺชตี’’ติฯ
ตตฺถ สิงฺคิลาติ ตํ สกุณํ นาเมนาลปติฯ ยาหุ เสฏฺฐา มนุสฺเสสูติ ยา มนุสฺเสสุ เสฏฺฐาติ กเถนฺติ, สา มม วิจารณปญฺญา นตฺถิฯ สีสหตฺถปาทกายพลานิ หิ โลเก อปฺปมาณํ, วิจารณปญฺญาว เสฏฺฐา, สา มม นตฺถิ, ตสฺมา เม อคารํ น วิชฺชตีติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรํ คาถาทฺวยมาห –
๘๓.
‘‘อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส, ลหุจิตฺตสฺส ทุพฺภิโน;
นิจฺจํ อทฺธุวสีลสฺส, สุขภาโว น วิชฺชติฯ
๘๔.
‘‘โส กรสฺสุ อานุภาวํ, วีติวตฺตสฺสุ สีลิยํ;
สีตวาตปริตฺตาณํ, กรสฺสุ กุฏวํ กปี’’ติฯ
ตตฺถ อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺสาติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺตสฺสฯ ทุพฺภิโนติ มิตฺตทุพฺภิสฺสฯ อทฺธุวสีลสฺสาติ น สพฺพกาลํ สีลรกฺขกสฺสฯ โส กรสฺสุ อานุภาวนฺติ โส ตฺวํ สมฺม มกฺกฏ ปญฺญาย อุปฺปาทนตฺถํ อานุภาวํ พลํ อุปายํ กโรหิฯ วีติวตฺตสฺสุ สีลิยนฺติ อตฺตโน ทุสฺสีลภาวสงฺขาตํ สีลิยํ อติกฺกมิตฺวา สีลวา โหติฯ กุฏวํ กปีติ สีตวาตสฺส ปริตฺตาณสมตฺถํ อตฺตโน กุฏวํ กุลาวกํ เอกํ วสนาคารกํ กโรหีติฯ
มกฺกโฏ จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาว อตฺตโน อโนวสฺสกฏฺฐาเน นิสินฺนภาเวน มํ ปริภาสติ, น นิสีทาเปสฺสามิ นํ อิมสฺมิํ กุลาวเก’’ติฯ ตโต โพธิสตฺตํ คณฺหิตุกาโม ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ มกฺกโฏ กุลาวกํ วิทฺธํเสตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุฏิฌาปโก อโหสิ, สิงฺคิลสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุฏิทูสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิฯ ติตฺถิยา กิร เชตวนสฺส สมีเป ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปนฺติ, ปญฺจาตปํ ตเปนฺติ, นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติฯ อถ สมฺพหุลา ภิกฺขู สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เต ทิสฺวา คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อญฺญติตฺถิยานํ วตสมาทาเน สาโร’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตสํ วตสมาทาเน สาโร วา วิเสโส วา อตฺถิ, ตญฺหิ นิฆํสิยมานํ อุปปริกฺขิยมานํ อุกฺการภูมิมคฺคสทิสํ สสกสฺส ทุทฺทุภสทิสํ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ทุทฺทุภสทิสภาวมสฺส มยํ น ชานาม, กเถถ โน, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อรญฺเญ ปฏิวสติฯ ตทา ปน ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวนํ โหติฯ ตตฺเรโก สสโก เพลุวรุกฺขมูเล เอกสฺส ตาลคจฺฉสฺส เหฏฺฐา วสติฯ โส เอกทิวสํ โคจรํ อาทาย อาคนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ ปถวี สํวฏฺเฏยฺย, กหํ นุ โข คมิสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกํ เพลุวปกฺกํ ตาลปณฺณสฺส อุปริ ปติฯ โส ตสฺส สทฺเทน ‘‘อทฺธา ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉโต อโนโลเกนฺโตว ปลายิฯ ตํ มรณภยภีตํ เวเคน ปลายนฺตํ อญฺโญ สสโก ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ โภ, อติวิย ภีโต ปลายสี’’ติฯ ‘‘มา ปุจฺฉิ, โภ’’ติฯ โส ‘‘กิํ โภ, กิํ โภ’’ติ ปจฺฉโต ธาวเตวฯ อิตโร นิวตฺติตฺวา อโนโลเกนฺโตว ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อาหฯ โสปิ ตสฺส ปจฺฉโต ปลายิฯ เอวํ ตมญฺโญ อทฺทส, ตมญฺโญติ เอวํ สสกสหสฺสํ เอกโต หุตฺวา ปลายิฯ เต เอโกปิ มิโค ทิสฺวา เอกโต หุตฺวา ปลายิฯ เอโก สูกโร, เอโก โคกณฺโณ, เอโก มหิํโส, เอโก ควโย, เอโก ขคฺโค, เอโก พฺยคฺโฆ, เอโก สีโห, เอโก หตฺถี ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ปลายิฯ เอวํ อนุกฺกเมน โยชนมตฺตํ ติรจฺฉานพลํ อโหสิฯ
ตทา โพธิสตฺโต ตํ พลํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ปถวีสํวฏฺฏนํ นาม น กทาจิ อตฺถิ, อทฺธา เอเตสํ กิญฺจิ ทุสฺสุตํ ภวิสฺสติ, มยิ โข ปน อุสฺสุกฺกํ อนาปชฺชนฺเต สพฺเพ นสฺสิสฺสนฺติ, ชีวิตํ เนสํ ทสฺสามี’’ติ สีหเวเคน ปุรโต ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ เต สีหภยตชฺชิตา นิวตฺติตฺวา ปิณฺฑิตา อฏฺฐํสุฯ สีโห เตสํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ปลายถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เกน สํวฏฺฏมานา ทิฏฺฐา’’ติ? ‘‘หตฺถี ชานนฺตี’’ติฯ หตฺถี ปุจฺฉิฯ เต ‘‘มยํ น ชานาม, สีหา ชานนฺตี’’ติ วทิํสุ, สีหาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, พฺยคฺฆา ชานนฺตี’’ติ, พฺยคฺฆาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, ขคฺคา ชานนฺตี’’ติ, ขคฺคาปิ ‘‘ควยา ชานนฺตี’’ติ, ควยาปิ ‘‘มหิํสา ชานนฺตี’’ติ, มหิํสาปิ ‘‘โคกณฺณา ชานนฺตี’’ติ, โคกณฺณาปิ ‘‘สูกรา ชานนฺตี’’ติ, สูกราปิ ‘‘มิคา ชานนฺตี’’ติ, มิคาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, สสกา ชานนฺตี’’ติ, สสเกสุ ปุจฺฉิยมาเนสุ ‘‘อยํ กเถตี’’ติ ตํ สสกํ ทสฺเสสุํฯ อถ นํ ‘‘เอวํ กิร, สมฺม, ปสฺสสิ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สามิ มยา ทิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘กตฺถ วสนฺโต ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวเน วสามิฯ อหญฺหิ ตตฺถ เพลุวรุกฺขมูเล ตาลคจฺเฉ ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน จินฺเตสิํ ‘‘สเจ ปถวี สํวฏฺฏติ, กหํ คมิสฺสามี’’ติ, อถ ตงฺขณญฺเญว ปถวิยา สํวฏฺฏนสทฺทํ สุตฺวา ปลาโตมฺหี’’ติฯ
สีโห จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา ตสฺส ตาลปณฺณสฺส อุปริ เพลุวปกฺกํ ปติตฺวา ทุทฺทุภายนสทฺทมกาสิ, สฺวายํ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘ปถวี สํวฏฺฏตี’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ปลายิ, ตถโต ชานิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ สสกํ คเหตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘อหํ อิมินา ทิฏฺฐฏฺฐาเน ปถวิยา สํวฏฺฏนภาวํ วา อสํวฏฺฏนภาวํ วา ตถโต ชานิตฺวา อาคมิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา ตุมฺเห เอตฺเถว โหถา’’ติ สสกํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ตาลวเน สสกํ โอตาเรตฺวา ‘‘เอหิ ตยา ทิฏฺฐฏฺฐานํ ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ ‘‘น วิสหามิ สามี’’ติฯ ‘‘เอหิ มา ภายี’’ติฯ โส เพลุวรุกฺขํ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘อิทํ สามิ ทุทฺทุภายนฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๘๕.
‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต, ยสฺมิํ เทเส วสามหํ;
อหมฺเปตํ น ชานามิ, กิเมตํ ทุทฺทุภายตี’’ติฯ
ตตฺถ ทุทฺทุภายตีติ ทุทฺทุภสทฺทํ กโรติฯ ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถุฯ กิเมตนฺติ ยสฺมิํ ปเทเส อหํ วสามิ, ตตฺถ ทุทฺทุภายติ, อหมฺปิ น ชานามิ ‘‘กิํ วา เอตํ ทุทฺทุภายติ, เกน วา การเณน ทุทฺทุภายติ, เกวลํ ทุทฺทุภายนสทฺทํ อสฺโสสิ’’นฺติฯ
เอวํ วุตฺเต สีโห เพลุวรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา สสเกน นิปนฺนฏฺฐานญฺเจว ตาลปณฺณมตฺถเก ปติตํ เพลุวปกฺกญฺจ ทิสฺวา ปถวิยา อสํวฏฺฏนภาวํ ตถโต ชานิตฺวา สสกํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ขิปฺปํ มิคสงฺฆานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายถา’’ติ มิคคณํ อสฺสาเสตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ สเจ หิ ตทา โพธิสตฺโต น ภเวยฺย, สพฺเพ สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา นสฺเสยฺยุํฯ โพธิสตฺตํ ปน นิสฺสาย สพฺเพ ชีวิตํ ลภิํสูติฯ
๘๖.
‘‘เพลุวํ ปติตํ สุตฺวา, ทุทฺทุภนฺติ สโส ชวิ;
สสสฺส วจนํ สุตฺวา, สนฺตตฺตา มิควาหินีฯ
๘๗.
‘‘อปฺปตฺวา ปทวิญฺญาณํ, ปรโฆสานุสาริโน;
ปนาทปรมา พาลา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาฯ
๘๘.
‘‘เย จ สีเลน สมฺปนฺนา, ปญฺญายูปสเม รตา;
อารกา วิรตา ธีรา, น โหนฺติ ปรปตฺติยา’’ติฯ –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ
ตตฺถ เพลุวนฺติ เพลุวปกฺกํฯ ทุทฺทุภนฺตีติ เอวํ สทฺทํ กุรุมานํฯ สนฺตตฺตาติ อุตฺรสฺตาฯ มิควาหินีติ อเนกสหสฺสสงฺขา มิคเสนาฯ ปทวิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณปทํ , โสตวิญฺญาณโกฏฺฐาสํ อปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ เต ปรโฆสานุสาริโน ตเมว ปรโฆสสงฺขาตํ ปนาทํ ‘‘ปรม’’นฺติ มญฺญมานา พาลา อนฺธปุถุชฺชนา วิญฺญาณปทสฺส อปฺปตฺตตาย ปรปตฺติยาว โหนฺติ, ปเรสํ วจนํ สทฺทหิตฺวา ยํ วา ตํ วา กโรนฺติฯ
สีเลนาติ อริยมคฺเคน อาคตสีเลน สมนฺนาคตาฯ ปญฺญายูปสเม รตาติ มคฺเคเนว อาคตปญฺญาย กิเลสูปสเม รตา, ยถา วา สีเลน, เอวํ ปญฺญายปิ สมฺปนฺนา, กิเลสูปสเม รตาติปิ อตฺโถฯ อารกา วิรตา ธีราติ ปาปกิริยโต อารกา วิรตา ปณฺฑิตาฯ น โหนฺตีติ เต เอวรูปา โสตาปนฺนา ปาปโต โอรตภาเวน กิเลสูปสเม อภิรตภาเวน จ เอกวารํ มคฺคญาเณน ปฏิวิทฺธธมฺมา อญฺเญสํ กเถนฺตานมฺปิ น สทฺทหนฺติ น คณฺหนฺติฯ กสฺมา? อตฺตโน ปจฺจกฺขตฺตาติฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติฯ (ธ. ป. ๙๗);
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีโห อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุทฺทุภชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ทฺวยํ ยาจนโกติ อิทํ สตฺถา อาฬวิํ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน เหฏฺฐา มณิกณฺฐชาตเก (ชา. ๑.๓.๗ อาทโย) อาคตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ยาจนพหุลา วิญฺญตฺติพหุลา วิหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ปถวิสฺสเรน รญฺญา ปวาริตาปิ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ เอกปฏลิกํ อุปาหนยุคญฺจ ยาจิตุกามา หิโรตฺตปฺปเภทนภเยน มหาชนมชฺเฌ อกเถตฺวา รโห กถยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กปิลรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร อุตฺตรปญฺจาลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคมคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต อุญฺฉาจริยาย วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ วิจรนฺโต อุตฺตรปญฺจาลนครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ ปริเยสมาโน นครํ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ราชา ตสฺสาจาเร จ วิหาเร จ ปสีทิตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ราชารหํ ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อุยฺยาเนเยว วสาเปสิฯ โส นิพทฺธํ ราชฆเรเยว ภุญฺชนฺโต วสฺสานสฺส อจฺจเยน หิมวนฺตเมว คนฺตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา เจว ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ราชานํ ยาจิสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ ราชานํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อุปาหนญฺจ ฉตฺตญฺจ ยาจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘ปรํ ‘อิมํ นาม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ปโรปิ ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ปฏิโรทติ นาม, ‘มา โข ปน มํ โรทนฺตํ มหาชโน อทฺทส, มา ราชาน’’นฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อุโภปิ โรทิตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติฯ อถ นํ ‘‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ อาหฯ ราชา ตํ สุตฺวา ราชปุริเส อปสกฺกิฯ โพธิสตฺโต ‘‘สเจ มยิ ยาจนฺเต ราชา น ทสฺสติ, เมตฺติ โน ภิชฺชิสฺสติ, ตสฺมา น ยาจิสฺสามี’’ติ ตํ ทิวสํ นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘คจฺฉ, ตาว, มหาราช, ปุเนกทิวสํ ชานิสฺสามี’’ติ อาหฯ
ปุเนกทิวสํ รญฺโญ อุยฺยานํ อาคตกาเล ตเถว ปุน ตเถวาติ เอวํ ยาจิตุํ อสกฺโกนฺตสฺเสว ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิฯ ตโต ราชา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อยฺโย ‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา ปริสาย อปคตาย กิญฺจิ วตฺตุํ น วิสหติ, วตฺตุกามสฺเสวสฺส ทฺวาทส วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, จิรํ โข ปนสฺส พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุกฺกณฺฐิตฺวา โภเค ภุญฺชิตุกาโม รชฺชํ ปจฺจาสีสติ มญฺเญ, รชฺชสฺส ปน นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ตุณฺหี โหติ, อชฺช ทานิสฺสาหํ รชฺชํ อาทิํ กตฺวา ยํ อิจฺฉติ, ตํ ทสฺสามี’’ติฯ โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺโน โพธิสตฺเตน ‘‘รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ วุตฺเต ปริสาย อปคตาย ตํ กิญฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตํ อาห ‘‘ตุมฺเห ทฺวาทส วสฺสานิ ‘รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา รโห ลทฺธาปิ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกถ, อหํ โว รชฺชํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ ปวาเรมิ, นิพฺภยา หุตฺวา ยํ โว รุจฺจติ, ตํ ยาจถา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ยมหํ ยาจามิ, ตํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘ทสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เอตฺตกํ, ภนฺเต, ตุมฺเห ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ ยาจิตุํ น สกฺโกถา’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํการณา, ภนฺเต, เอวมกตฺถา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ‘อิมํ นาม เม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ปฏิโรทติ นามฯ ‘สเจ ตฺวํ มยา ยาจิโต น ทเทยฺยาสิ, ตํ โน โรทิตปฏิโรทิตํ นาม มหาชโน มา ปสฺสตู’ติ เอตทตฺถํ รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา อาทิโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
๘๙.
‘‘ทฺวยํ ยาจนโก ราช, พฺรหฺมทตฺต นิคจฺฉติ;
อลาภํ ธนลาภํ วา, เอวํธมฺมา หิ ยาจนาฯ
๙๐.
‘‘ยาจนํ โรทนํ อาหุ, ปญฺจาลานํ รเถสภ;
โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาติ, ตมาหุ ปฏิโรทนํฯ
๙๑.
‘‘มา มทฺทสํสุ โรทนฺตํ, ปญฺจาลา สุสมาคตา;
ตุวํ วา ปฏิโรทนฺตํ, ตสฺมา อิจฺฉามหํ รโห’’ติฯ
ตตฺถ ราช พฺรหฺมทตฺตาติ ทฺวีหิปิ ราชานํ อาลปติฯ นิคจฺฉตีติ ลภติ วินฺทติฯ เอวํธมฺมาติ เอวํสภาวาฯ อาหูติ ปณฺฑิตา กเถนฺติฯ ปญฺจาลานํ รเถสภาติ ปญฺจาลรฏฺฐสฺส อิสฺสร รถปวรฯ โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาตีติ โย ปน ยํ ยาจนกํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ ตมาหูติ ตํ ปฏิกฺขิปนํ ‘‘ปฏิโรทน’’นฺติ วทนฺติฯ มา มทฺทสํสูติ ตว รฏฺฐวาสิโน ปญฺจาลา สุสมาคตา มํ โรทนฺตํ มา อทฺทสํสูติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส คารวลกฺขเณ ปสีทิตฺวา วรํ ททมาโน จตุตฺถํ คาถมาห –
๙๒.
‘‘ททามิ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;
อริโย หิ อริยสฺส กถํ น ทชฺชา, สุตฺวาน คาถา ตว ธมฺมยุตฺตา’’ติฯ
ตตฺถ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํฯ อริโยติ อาจารสมฺปนฺโนฯ อริยสฺสาติ อาจารสมฺปนฺนสฺสฯ กถํ น ทชฺชาติ เกน การเณน น ทเทยฺยฯ ธมฺมยุตฺตาติ การณยุตฺตาฯ
โพธิสตฺโต ปน ‘‘นาหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ อตฺถิโก, ยํ อหํ ยาจามิ, ตเทว เม เทหี’’ติ เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ คเหตฺวา ‘‘มหาราช, อปฺปมตฺโต โหหิ, ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺขาหิ, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา ตสฺส ยาจนฺตสฺเสว หิมวนฺตเมว คโตฯ ตตฺถ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พฺรหฺมทตฺตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
กลฺยาณรูโป วตยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จมฺมสาฏกํ นาม ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิร จมฺมเมว นิวาสนญฺจ ปารุปนญฺจ โหติฯ โส เอกทิวสํ ปริพฺพาชการามา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺฐานํ สมฺปาปุณิฯ เอฬโก ตํ ทิสฺวา ปหริตุกาโม โอสกฺกิฯ ปริพฺพาชโก ‘‘เอส มยฺหํ อปจิติํ ทสฺเสตี’’ติ น ปฏิกฺกมิฯ เอฬโก เวเคนาคนฺตฺวา ตํ อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ปาเตสิฯ ตสฺส ตํ อสนฺตปคฺคหณการณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโต’’ติ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วณิชฺชํ กโรติฯ ตทา เอโก จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺฐานํ ปตฺวา เอฬกํ โอสกฺกนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อปจิติํ เม กโรตี’’ติ สญฺญาย อปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสํ เอตฺตกานํ มนุสฺสานํ อนฺตเร อยํ เอโก เอฬโก อมฺหากํ คุณํ ชานาตี’’ติ ตสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฐิโตว ปฐมํ คาถมาห –
๙๓.
‘‘กลฺยาณรูโป วตยํ จตุปฺปโท, สุภทฺทโก เจว สุเปสโล จ;
โย พฺราหฺมณํ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อปจายติ เมณฺฑวโร ยสสฺสี’’ติฯ
ตตฺถ กลฺยาณรูโปติ กลฺยาณชาติโกฯ สุเปสโลติ สุฏฺฐุ ปิยสีโลฯ ชาติมนฺตูปปนฺนนฺติ ชาติยา จ มนฺเตหิ จ สมฺปนฺนํฯ ยสสฺสีติ วณฺณภณนเมตํฯ
ตสฺมิํ ขเณ อาปเณ นิสินฺโน ปณฺฑิตวาณิโช ตํ ปริพฺพาชกํ นิเสเธนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๙๔.
‘‘มา พฺราหฺมณ อิตฺตรทสฺสเนน, วิสฺสาสมาปชฺชิ จตุปฺปทสฺส;
ทฬฺหปฺปหารํ อภิกงฺขมาโน, อวสกฺกตี ทสฺสติ สุปฺปหาร’’นฺติฯ
ตตฺถ อิตฺตรทสฺสเนนาติ ขณิกทสฺสเนนฯ
ตสฺส ปณฺฑิตวาณิชสฺส กเถนฺตสฺเสว โส เมณฺฑโก เวเคนาคนฺตฺวา อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ตํ ตตฺเถว เวทนาปฺปตฺตํ กตฺวา ปาเตสิฯ โส ปริเทวมาโน นิปชฺชิฯ สตฺถา ตํ การณํ ปกาเสนฺโต ตติยํ คาถมาห –
๙๕.
‘‘อูรุฏฺฐิ ภคฺคํ วฏฺฏิโต ขาริภาโร, สพฺพญฺจ ภณฺฑํ พฺราหฺมณสฺส ภินฺนํ;
อุโภปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทติ, อติธาวถ หญฺญเต พฺรหฺมจารี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส อูรุฏฺฐิกํ ภคฺคํ, ขาริภาโร วฏฺฏิโต ปวฏฺฏิโต, ตสฺมิํ ปวฏฺฏมาเน ยํ ตตฺถ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อุปกรณภณฺฑํ, ตมฺปิ สพฺพํ ภินฺนํ, โสปิ อุโภ พาหา อุกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ฐิตปริสํ สนฺธาย ‘‘อภิธาวถ, หญฺญเต พฺรหฺมจารี’’ติ วทนฺโต กนฺทติ โรทติ ปริเทวตีติฯ
ปริพฺพาชโก จตุตฺถํ คาถํ อาห –
๙๖.
‘‘เอวํ โส นิหโต เสติ, โย อปูชํ ปสํสติ;
ยถาหมชฺช ปหโต, หโต เมณฺเฑน ทุมฺมตี’’ติฯ
ตตฺถ อปูชนฺติ อปูชนียํฯ ยถาหมชฺชาติ ยถา อหํ อชฺช อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ฐิโต เมณฺเฑน ทฬฺหปฺปหาเรน ปหโต เอตฺเถว มาริโต ฯ ทุมฺมตีติ ทุปฺปญฺโญฯ เอวํ โย อญฺโญปิ อสนฺตปคฺคหํ กริสฺสติ, โสปิ อหํ วิย ทุกฺขํ อนุภวิสฺสตีติ โส ปริเทวนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จมฺมสาฏโก เอตรหิ จมฺมสาฏโก อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
จมฺมสาฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
สมณํ ตํ มญฺญมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธาปิ ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ กุหโก’’ติ สตฺถุ ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กายพเลน สมฺปนฺโน อรญฺเญ วสติ ฯ เอโก ทุสีลตาปโสปิ ตสฺส อวิทูเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวนฺตตาปสสฺส ปณฺณสาลา ภวิสฺสตี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อเถกทิวสํ โส กูฏตาปโส อุปฏฺฐากกุเล สมฺปาทิตํ มธุรมํสํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธมํส’’นฺติ สุตฺวา รสตณฺหาย อภิภูโต ‘‘มยฺหํ อสฺสมปทํ นิพทฺธํ อาคจฺฉมานํ โคธํ มาเรตฺวา ยถารุจิ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ สปฺปิทธิกฏุกภณฺฑาทีนิ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ปณฺณสาลทฺวาเร อุปสนฺตูปสนฺโต วิย นิสีทิฯ
โส อาคนฺตฺวา ตํ ปทุฏฺฐินฺทฺริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา อมฺหากํ สชาติกมํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อโธวาเต ฐตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา สชาติมํสสฺส ขาทิตภาวํ ญตฺวา ตาปสํ อนุปคมฺม ปฏิกฺกมิตฺวา จริฯ ตาปโสปิ ตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา มุคฺครํ ขิปิ, มุคฺคโร สรีเร อปติตฺวา นงฺคุฏฺฐโกฏิํ ปาปุณิฯ ตาปโส ‘‘คจฺฉ วิรทฺโธสฺมี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มํ ตาว วิรทฺโธสิ, จตฺตาโร ปน อปาเย น วิรทฺโธสี’’ติ วตฺวา ปลายิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิตํ วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อญฺเญน ฉิทฺเทน สีสํ นีหริตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
๙๗.
‘‘สมณํ ตํ มญฺญมาโน, อุปคจฺฉิมสญฺญตํ;
โส มํ ทณฺเฑน ปาหาสิ, ยถา อสฺสมโณ ตถาฯ
๙๘.
‘‘กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา;
อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติฯ
ตตฺถ อสญฺญตนฺติ อหํ กายาทีหิ อสญฺญตํ อสฺสมณเมว สมานํ ตํ ‘‘สมโณ เอโส’’ติ สมิตปาปตาย สมณํ มญฺญมาโน อุปคจฺฉิํฯ ปาหาสีติ ปหริฯ อชินสาฏิยาติ เอกํสํ กตฺวา ปารุเตน อชินจมฺเมน ตุยฺหํ โก อตฺโถฯ อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว สรีรพฺภนฺตรํ วิสปูรา วิย อลาพุ, คูถปูโร วิย อาวาโฏ, อาสีวิสปูโร วิย วมฺมิโก กิเลสคหนํฯ พาหิรนฺติ เกวลํ พหิสรีรํ ปริมชฺชสิ , ตํ อนฺโตผรุสตาย พหิมฏฺฐตาย หตฺถิลณฺฑํ วิย อสฺสลณฺฑํ วิย จ โหตีติฯ
ตํ สุตฺวา ตาปโส ตติยํ คาถมาห –
๙๙.
‘‘เอหิ โคธ นิวตฺตสฺสุ, ภุญฺช สาลีนโมทนํ;
เตลํ โลณญฺจ เม อตฺถิ, ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติฯ
ตตฺถ ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลีติ น เกวลํ สาลีนโมทนํ เตลโลณเมว, หิงฺคุชีรกสิงฺคิเวรลสุณมริจปิปฺผลิปฺปเภทํ กฏุกภณฺฑมฺปิ มยฺหํ พหุ อตฺถิ, เตนาภิสงฺขตํ สาลีนโมทนํ ภุญฺชาหีติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๐๐.
‘‘เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ;
เตลํ โลณญฺจ กิตฺเตสิ, อหิตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติฯ
ตตฺถ ปเวกฺขามีติ ปวิสิสฺสามิฯ อหิตนฺติ ยํ เอตํ ตว กฏุกภณฺฑสงฺขาตํ ปิปฺผลิ, เอตํ มยฺหํ อหิตํ อสปฺปายนฺติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อเร, กูฏชฏิล, สเจ อิธ วสิสฺสสิ, โคจรคาเม มนุสฺเสเหว ตํ ‘อยํ โจโร’ติ คาหาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปสฺสามิ, สีฆํ ปลายสฺสู’’ติ สนฺตชฺเชสิฯ กูฏชฏิโล ตโต ปลายิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, โคธราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โคธราชชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
กาเยน โย นาวหเรติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส หิ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา คตสฺส อคฺคสาวเกหิ สทฺธิํ ปริสาย ปกฺกนฺตาย อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉิฯ อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา อิทานิ คิลาโน หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มุสาวาทีเยว, น เจส อิทาเนว มุสาวาทํ กตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพปิ อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตาวติํสภวเน อญฺญตโร เทวปุตฺโต อโหสิฯ เตน โข ปน สมเยน พาราณสิยํ มหาอุสฺสโว อโหสิฯ พหู นาคา จ สุปณฺณา จ ภูมฏฺฐกา จ เทวา อาคนฺตฺวา อุสฺสวํ โอโลกยิํสุฯ ตาวติํสภวนโตปิ จตฺตาโร เทวปุตฺตา กกฺการูนิ นาม ทิพฺพปุปฺผานิ เตหิ กตจุมฺพฏกํ ปิฬนฺธิตฺวา อุสฺสวทสฺสนํ อาคมิํสุฯ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครํ เตสํ ปุปฺผานํ คนฺเธน เอกคนฺธํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ เกน ปิฬนฺธิตานี’’ติ อุปธาเรนฺตา วิจรนฺติฯ เต เทวปุตฺตา ‘‘อมฺเห เอเต อุปธาเรนฺตี’’ติ ญตฺวา ราชงฺคเณ อุปฺปติตฺวา มหนฺเตน เทวานุภาเวน อากาเส อฏฺฐํสุฯ มหาชโน สนฺนิปติ, ราชาปิ สทฺธิํ อุปราชาทีหิ อคมาสิฯ อถ เน ‘‘กตรเทวโลกโต, สามิ, อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตาวติํสเทวโลกโต อาคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติฯ ‘‘อุสฺสวทสฺสนตฺถายา’’ติฯ ‘‘กิํปุปฺผานิ นาเมตานี’’ติ? ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ นามา’’ติฯ ‘‘สามิ, ตุมฺเห เทวโลเก อญฺญานิ ปิฬนฺเธยฺยาถ, อิมานิ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ เทวปุตฺตา ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ มหานุภาวานิ เทวานญฺเญว อนุจฺฉวิกานิ, มนุสฺสโลเก ลามกานํ ทุปฺปญฺญานํ หีนาธิมุตฺติกานํ ทุสฺสีลานํ นานุจฺฉวิกานิฯ เย ปน มนุสฺสา อิเมหิ จ อิเมหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคตา, เตสํ เอตานิ อนุจฺฉวิกานี’’ติ อาหํสุฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา เตสุ เชฏฺฐกเทวปุตฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๐๑.
‘‘กาเยน โย นาวหเร, วาจาย น มุสา ภเณ;
ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โย กาเยน ปรสฺส สนฺตกํ ติณสลากมฺปิ นาวหรติ, วาจาย ชีวิตํ ปริจฺจชมาโนปิ มุสาวาทํ น ภณติฯ เทสนาสีสเมเวตํ , กายทฺวารวจีทฺวารมโนทฺวาเรหิ ปน โย ทสปิ อกุสลกมฺมปเถ น กโรตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ยโส ลทฺธาติ อิสฺสริยญฺจ ลภิตฺวา โย อิสฺสริยมทมตฺโต สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ, ส เว เอวรูโป อิเมหิ คุเณหิ ยุตฺโต ปุคฺคโล อิมํ ทิพฺพปุปฺผํ อรหติฯ ตสฺมา โย อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต, โส อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจิตุํ อรหติ, ตสฺส ทสฺสามีติฯ
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อิเมสุ คุเณสุ เอโกปิ นตฺถิ, มุสาวาทํ ปน วตฺวา เอตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปิฬนฺธิสฺสามิ, เอวํ มํ มหาชโน ‘คุณสมฺปนฺโน อย’นฺติ ชานิสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ทุติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส ทุติยํ คาถมาห –
๑๐๒.
‘‘ธมฺเมน วิตฺตเมเสยฺย, น นิกตฺยา ธนํ หเร;
โภเค ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ธมฺเมน ปริสุทฺธาชีเวน สุวณฺณรชตาทิวิตฺตํ ปริเยเสยฺยฯ น นิกตฺยาติ น วญฺจนาย ธนํ หเรยฺย, วตฺถาภรณาทิเก โภเค ลภิตฺวา ปมาทํ นาปชฺเชยฺย, เอวรูโป อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ
ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ตติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส ตติยํ คาถมาห –
๑๐๓.
‘‘ยสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ, สทฺธา จ อวิราคินี;
เอโก สาทุํ น ภุญฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ หลิทฺทิราโค วิย ขิปฺปํ น วิรชฺชติ, ถิรเมว โหติฯ สทฺธา จ อวิราคินีติ กมฺมํ วา วิปากํ วา โอกปฺปนียสฺส วา ปุคฺคลสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว น วิรชฺชติ น ภิชฺชติฯ โย ยาจเก วา อญฺเญ วา สํวิภาคารเห ปุคฺคเล พหิ กตฺวา เอกโกว สาทุรสโภชนํ น ภุญฺชติ, เนสํ สํวิภชิตฺวา ภุญฺชติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ
ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา จตุตฺถํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๐๔.
‘‘สมฺมุขา วา ติโรกฺขา วา, โย สนฺเต น ปริภาสติ;
ยถาวาที ตถาการี, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา สีลาทิคุณยุตฺเต สนฺเต อุตฺตมปณฺฑิตปุริเส น อกฺโกสติ น ปริภาสติ, ยํ วาจาย วทติ, ตเทว กาเยน กโรติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ
ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิปิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิฯ จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตฺตาริ ปุปฺผจุมฺพฏกานิ ปุโรหิตสฺส ทตฺวา เทวโลกเมว คตาฯ เตสํ คตกาเล ปุโรหิตสฺส สีเส มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ, ติขิณสิขเรน นิมฺมถิตํ วิย จ อยปฏฺเฏน ปีฬิตํ วิย จ สีสํ อโหสิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต อปราปรํ ปริวตฺตมาโน มหาสทฺเทน วิรวิ, ‘‘กิเมต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ มมพฺภนฺตเร อวิชฺชมาเนเยว คุเณ ‘อตฺถี’ติ มุสาวาทํ กตฺวา เต เทวปุตฺเต อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจิํ, หรเถตานิ มม สีสโต’’ติ อาหฯ ตานิ หรนฺตาปิ หริตุํ นาสกฺขิํสุ, อยปฏฺเฏน พทฺธานิ วิย อเหสุํฯ อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา เคหํ นยิํสุฯ ตตฺถ ตสฺส วิรวนฺตสฺส สตฺต ทิวสา วีติวตฺตาฯ
ราชา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘ทุสฺสีลพฺราหฺมโณ มริสฺสติ, กิํ กโรมา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ปุน อุสฺสวํ กาเรม, เทวปุตฺตา ปุน อาคจฺฉิสฺสนฺตี’’ติฯ ราชา ปุน อุสฺสวํ กาเรสิฯ เทวปุตฺตา ปุน อาคนฺตฺวา สกลนครํ ปุปฺผคนฺเธน เอกคนฺธํ กตฺวา ตเถว ราชงฺคเณ อฏฺฐํสุ, มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ อาเนตฺวา เตสํ ปุรโต อุตฺตานํ นิปชฺชาเปสิฯ โส ‘‘ชีวิตํ เม เทถ, สามี’’ติ เทวปุตฺเต ยาจิฯ เทวปุตฺตา ‘‘ตุยฺหํ ทุสฺสีลสฺส ปาปธมฺมสฺส อนนุจฺฉวิกาเนเวตานิ ปุปฺผานิ, ตฺวํ ปน ‘อมฺเห วญฺเจสฺสามี’ติ สญฺญี อโหสิ, อตฺตโน มุสาวาทผลํ ลทฺธ’’นฺติ มหาชนมชฺเฌ ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ ครหิตฺวา สีสโต ปุปฺผจุมฺพฏกํ อปเนตฺวา มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เทวทตฺโต อโหสิ, เตสุ เทวปุตฺเตสุ เอโก กสฺสโป, เอโก โมคฺคลฺลาโน, เอโก สาริปุตฺโต, เชฏฺฐกเทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กกฺการุชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
วาติ จายํ ตโต คนฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ? ‘‘กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, น สกฺกา รกฺขิตุํ, โปราณกปณฺฑิตา ปน มาตุคามํ มหาสมุทฺทมชฺเฌ สิมฺพลิรุกฺขวิมาเน วสาเปนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิฯ กากวตี นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ อภิรูปา เทวจฺฉรา วิยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป , วิตฺถารโต ปน อตีตวตฺถุ กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปเนโก สุปณฺณราชา มนุสฺสเวเสน อาคนฺตฺวา รญฺญา สห ชูตํ กีฬนฺโต กากวติยา อคฺคมเหสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตํ อาทาย สุปณฺณภวนํ เนตฺวา ตาย สทฺธิํ อภิรมิฯ ราชา เทวิํ อปสฺสนฺโต นฏกุเวรํ นาม คนฺธพฺพํ ‘‘ตฺวํ วิจินาหิ น’’นฺติ อาหฯ โส ตํ สุปณฺณราชานํ ปริคฺคเหตฺวา เอกสฺมิํ สเร เอรกวเน นิปชฺชิตฺวา ตโต สุปณฺณสฺส คมนกาเล ปตฺตนฺตเร นิสีทิตฺวา สุปณฺณภวนํ ปตฺวา ปตฺตนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา ตาย สทฺธิํ กิเลสสํสคฺคํ กตฺวา ปุน ตสฺเสว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อาคนฺตฺวา สุปณฺณสฺส รญฺญา สทฺธิํ ชูตกีฬนกาเล อตฺตโน วีณํ คเหตฺวา ชูตมณฺฑลํ คนฺตฺวา รญฺโญ สนฺติเก ฐิโต คีตวเสน ปฐมํ คาถมาห –
๑๐๕.
‘‘วาติ จายํ ตโต คนฺโธ, ยตฺถ เม วสตี ปิยา;
ทูเร อิโต หิ กากวตี, ยตฺถ เม นิรโต มโน’’ติฯ
ตตฺถ คนฺโธติ ตสฺสา ทิพฺพคนฺธวิลิตฺตาย สรีรคนฺโธฯ ยตฺถ เมติ ยตฺถ สุปณฺณภวเน มม ปิยา วสติ, ตโต อิมินา สทฺธิํ กตกายสํสคฺคาย ตสฺสา อิมสฺส กาเยน สทฺธิํ อาคโต คนฺโธ วายตีติ อธิปฺปาโยฯ ทูเร อิโตติ อิมมฺหา ฐานา ทูเรฯ หิ-กาโร นิปาตมตฺโตฯ กากวตีติ กากวตี เทวีฯ ยตฺถ เมติ ยสฺสา อุปริ มม มโน นิรโตฯ
ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ทุติยํ คาถมาห –
๑๐๖.
‘‘กถํ สมุทฺทมตรี, กถํ อตริ เกปุกํ;
กถํ สตฺต สมุทฺทานิ, กถํ สิมฺพลิมารุหี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ อิมํ ชมฺพุทีปสมุทฺทํ ตสฺส ปรโต เกปุกํ นาม นทิํ ปพฺพตนฺตเรสุ ฐิตานิ สตฺต สมุทฺทานิ จ กถํ อตริ, เกนุปาเยน ติณฺโณ สตฺต สมุทฺทานิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตํ อมฺหากํ ภวนํ สิมฺพลิรุกฺขญฺจ กถํ อารุหีติฯ
ตํ สุตฺวา นฏกุเวโร ตติยํ คาถมาห –
๑๐๗.
‘‘ตยา สมุทฺทมตริํ, ตยา อตริ เกปุกํ;
ตยา สตฺต สมุทฺทานิ, ตยา สิมฺพลิมารุหิ’’นฺติฯ
ตตฺถ ตยาติ ตยา กรณภูเตน ตว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อหํ สพฺพเมตํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ
ตโต สุปณฺณราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๐๘.
‘‘ธิรตฺถุ มํ มหากายํ, ธิรตฺถุ มํ อเจตนํ;
ยตฺถ ชายายหํ ชารํ, อาวหามิ วหามิ จา’’ติฯ
ตตฺถ ธิรตฺถุ มนฺติ อตฺตานํ ครหนฺโต อาหฯ อเจตนนฺติ มหาสรีรตาย ลหุภาวครุภาวสฺส อชานนตาย อเจตนํฯ ยตฺถาติ ยสฺมาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อหํ อตฺตโน ชายาย ชารํ อิมํ คนฺธพฺพํ ปตฺตนฺตเร นิสินฺนํ อาเนนฺโต อาวหามิ เนนฺโต จ วหามิ, ตสฺมา ธิรตฺถุ มนฺติฯ โส ตํ อาเนตฺวา พาราณสิรญฺโญ ทตฺวา ปุน นครํ นาคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา นฏกุเวโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
กากวตีชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มตภริยํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภริยาย มตาย น นฺหายิ น ปิวิ น ลิมฺปิ น ภุญฺชิ, น กมฺมนฺเต ปโยเชสิ, อญฺญทตฺถุ โสกาภิภูโต อาฬาหนํ คนฺตฺวา ปริเทวมาโน วิจริฯ อพฺภนฺตเร ปนสฺส กุเฏ ปทีโป วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส มํ ฐเปตฺวา อญฺโญ โกจิ โสกํ นีหริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทายโก นตฺถิ, ภวิสฺสามิสฺส อวสฺสโย’’ติ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส เคหทฺวารํ คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน สุตาคมโน กตปจฺจุคฺคมนาทิสกฺกาโร ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน กุฏุมฺพิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ‘‘กิํ, อุปาสก, จินฺเตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, ภริยา เม กาลกตา, ตมหํ อนุโสจนฺโต จินฺเตมี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, ภิชฺชนธมฺมํ นาม ภิชฺชติ, ตสฺมิํ ภินฺเน น ยุตฺตํ จินฺเตตุํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ภริยาย มตาย ‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชตี’ติ น จินฺตยิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ อตีตวตฺถุ ทสกนิปาเต จูฬโพธิชาตเก (ชา. ๑.๑๐.๔๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ อิมสฺมิํ ชาตเก โพธิสตฺโต โกมารพฺรหฺมจารี อโหสิฯ อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ตว ทาริกปริเยสนํ กโรมา’’ติ อาโรจยิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสนตฺโถ, อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตหิ ปุนปฺปุนํ ยาจิโต เอกํ กญฺจนรูปกํ กาเรตฺวา ‘‘เอวรูปํ กุมาริกํ ลภมาโน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺส มาตาปิตโร ตํ กญฺจนรูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ ชมฺพุทีปตลํ วิจรนฺตา ยตฺถ เอวรูปํ พฺราหฺมณกุมาริกํ ปสฺสถ, ตตฺถ อิมํ กญฺจนรูปกํ ทตฺวา ตํ อาเนถา’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน มนุสฺเส เปเสสุํฯ
ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก ปุญฺญวา สตฺโต พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา กาสิรฏฺเฐเยว นิคมคาเม อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห กุมาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘สมฺมิลฺลหาสินี’’ติสฺสา นามํ อกํสุฯ สา โสฬสวสฺสกาเล อภิรูปา อโหสิ ปาสาทิกา เทวจฺฉรปฺปฏิภาคา สพฺพงฺคสมฺปนฺนาฯ ตสฺสาปิ กิเลสวเสน จิตฺตํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อจฺจนฺตพฺรหฺมจารินี อโหสิฯ กญฺจนรูปกํ อาทาย วิจรนฺตา มนุสฺสา ตํ คามํ ปาปุณิํสุฯ ตตฺถ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อสุกพฺราหฺมณสฺส ธีตา สมฺมิลฺลหาสินี กิํการณา อิธ ฐิตา’’ติ อาหํสุฯ มนุสฺสา ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณกุลํ คนฺตฺวา สมฺมิลฺลหาสินิํ วาเรสุํฯ สา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามิ, น เม ฆราวาเสนตฺโถ’’ติ มาตาปิตูนํ สาสนํ เปเสสิฯ เต ‘‘กิํ กโรสิ กุมาริเก’’ติ วตฺวา กญฺจนรูปกํ คเหตฺวา ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน เปสยิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส จ สมฺมิลฺลหาสินิยา จ อุภินฺนมฺปิ อนิจฺฉนฺตานญฺเญว มงฺคลํ กริํสุฯ เต เอกคพฺเภ วสมานา เอกสฺมิํ สยเน สยนฺตาปิ น อญฺญมญฺญํ กิเลสวเสน โอโลกยิํสุ, ทฺเว ภิกฺขู ทฺเว พฺราหฺมาโน วิย จ เอกสฺมิํ ฐาเน วสิํสุฯ
อปรภาเค โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ โส เตสํ สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมฺมิลฺลหาสินิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, มม กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโย, ตว กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโยติ อิมํ เอตฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อิมํ กุฏุมฺพํ ปฏิปชฺชาหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘อยฺยปุตฺต, ตยิ ปพฺพชนฺเต อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น สกฺโกมิ ตํ ชหิตุ’’นฺติ ฯ ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สพฺพํ ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา เขฬปิณฺฑํ วิย สมฺปตฺติํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อุโภปิ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิํสุฯ
เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ สุขุมาลาย ปริพฺพาชิกาย นิโรชํ มิสฺสกภตฺตํ ปริภุญฺชนฺติยา โลหิตปกฺขนฺทิกาพาโธ อุปฺปชฺชิฯ สา สปฺปายเภสชฺชํ อลภมานา ทุพฺพลา อโหสิฯ โพธิสตฺโต ภิกฺขาจารเวลาย ตํ ปริคฺคเหตฺวา นครทฺวารํ เนตฺวา เอกิสฺสา สาลาย ผลเก นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ สา ตสฺมิํ อนิกฺขนฺเตเยว กาลมกาสิฯ มหาชโน ปริพฺพาชิกาย รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปริวาเรตฺวา โรทติ ปริเทวติฯ โพธิสตฺโต ภิกฺขํ จริตฺวา อาคโต ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา ‘‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา เอวํคติกาเยวา’’ติ วตฺวา ตาย นิปนฺนผลเกเยว นิสีทิตฺวา มิสฺสกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลสิฯ ปริวาเรตฺวา ฐิตมหาชโน ‘‘อยํ เต, ภนฺเต, ปริพฺพาชิกา กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิหิกาเล เม ปาทปริจาริกา อโหสี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ ตาว น สณฺฐาม โรทาม ปริเทวาม, ตุมฺเห กสฺมา น โรทถา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘ชีวมานา ตาว เอสา มม กิญฺจิ โหติ, อิทานิ ปรโลกสมงฺคิตาย น กิญฺจิ โหติ, มรณวสํ คตา, อหํ กิสฺส โรทามี’’ติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
๑๐๙.
‘‘พหูนํ วิชฺชตี โภตี, เตหิ เม กิํ ภวิสฺสติ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, ปิยํ สมฺมิลฺลหาสินิํฯ
๑๑๐.
‘‘ตํ ตํ เจ อนุโสเจยฺย, ยํ ยํ ตสฺส น วิชฺชติ;
อตฺตานมนุโสเจยฺย, สทา มจฺจุวสํ ปตํฯ
๑๑๑.
‘‘น เหว ฐิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;
ยาว พฺยาติ นิมิสติ, ตตฺราปิ รสตี วโยฯ
๑๑๒.
‘‘ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธ, วินาภาเว อสํสเย;
ภูตํ เสสํ ทยิตพฺพํ, วีตํ อนนุโสจิย’’นฺติฯ
ตตฺถ พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อยํ โภตี อมฺเห ฉฑฺเฑตฺวา อิทานิ อญฺเญสํ พหูนํ มตกสตฺตานํ อนฺตเร วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภติฯ เตหิ เม กิํ ภวิสฺสตีติ เตหิ มตกสตฺเตหิ สทฺธิํ วตฺตมานา อิทาเนเวสา มยฺหํ กิํ ภวิสฺสติ , เตหิ วา มตกสตฺเตหิ อติเรกสมฺพนฺธวเสเนสา มยฺหํ กิํ ภวิสฺสติ, กา นาม ภวิสฺสติ, กิํ ภริยา, อุทาหุ ภคินีติ? ‘‘เตหิ เมก’’นฺติปิ ปาโฐ, เตหิ มตเกหิ สทฺธิํ อิทมฺปิ เม กเฬวรํ เอกํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอสา มตเกสุ สงฺขํ คตา, มยฺหํ สา น กิญฺจิ โหติ, ตสฺมา เอตํ น โสจามิฯ
ยํ ยํ ตสฺสาติ ยํ ยํ ตสฺส อนุโสจนกสฺส สตฺตสฺส น วิชฺชติ นตฺถิ, มตํ นิรุทฺธํ, ตํ ตํ สเจ อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘ยสฺสา’’ติปิ ปาโฐ, ยํ ยํ ยสฺส น วิชฺชติ, ตํ ตํ โส อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถฯ มจฺจุวสํ ปตนฺติ เอวํ สนฺเต นิจฺจํ มจฺจุวสํ ปตนฺตํ คจฺฉนฺตํ อตฺตานเมว อนุโสเจยฺย, เตนสฺส อโสจนกาโลเยว น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ
ตติยคาถาย น เหว ฐิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุนฺติ กญฺจิ สตฺตํ อายุสงฺขาโร อนุคจฺฉตีติ ปาฐเสโสฯ ตตฺถ ปทฺธคุนฺติ ปริวตฺเตตฺวา จรมานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม สตฺตา จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ปมตฺตา วิหรนฺติ, อายุสงฺขารา ปน รตฺติญฺจ ทิวา จ สพฺพิริยาปเถสุ อปฺปมตฺตา อตฺตโน ขยคมนกมฺมเมว กโรนฺตีติฯ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมิสติฯ อยญฺหิ ตสฺมิํ กาเล โวหาโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อุมฺมิสติ จ นิมิสติ จ, ตตฺราปิ เอวํ อปฺปมตฺตเก กาเล อิเมสํ สตฺตานํ รสตี วโย, ตีสุ วเยสุ โส โส วโย หายเตว น วฑฺฒตีติฯ
ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธติ ตตฺถ วต อตฺตนิ ปทฺเธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ตสฺมิํ วต เอวํ รสมาเน วเย อยํ ‘‘อตฺตา’’ติ สงฺขฺยํ คโต อตฺตภาโว ปทฺโธ โหติ, วเยน อฑฺโฒ อุปฑฺโฒ อปริปุณฺโณว โหติ ฯ เอวํ ตตฺถ อิมสฺมิํ อตฺตนิ ปทฺเธ โย เจส ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ สตฺตานํ วินาภาโว อสํสโย, ตสฺมิํ วินาภาเวปิ อสํสเย นิสฺสํสเย ยํ ภูตํ เสสํ อมตํ ชีวมานํ, ตํ ชีวมานเมว ทยิตพฺพํ ปิยายิตพฺพํ เมตฺตายิตพฺพํ, ‘‘อยํ สตฺโต อโรโค โหตุ อพฺยาปชฺโช’’ติ เอวํ ตสฺมิํ เมตฺตาภาวนา กาตพฺพาฯ ยํ ปเนตํ วีตํ วิคตํ มตํ, ตํ อนนุโสจิยํ น อนุโสจิตพฺพนฺติฯ
เอวํ มหาสตฺโต จตูหิ คาถาหิ อนิจฺจาการํ ทีเปนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน ปริพฺพาชิกาย สรีรกิจฺจํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา ฌานาภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา สมฺมิลฺลหาสินี ราหุลมาตา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
อนนุโสจิยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ยํ อนฺนปานสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺการํ เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเตน หิ ตถาคเต อฏฺฐานโกปํ พนฺธิตฺวา ธนุคฺคเหสุ ปโยชิเตสุ นาฬาคิริวิสฺสชฺชเนน ตสฺส โทโส ปากโฏ ชาโตฯ อถสฺส ปฏฺฐปิตานิ ธุวภตฺตาทีนิ มนุสฺสฺสา น กริํสุ, ราชาปิ นํ น โอโลเกสิฯ โส หตลาภสกฺกาโร กุเลสุ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชนฺโต วิจริฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ‘ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสฺสามี’ติ อุปฺปนฺนมฺปิ ถิรํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส หตลาภสกฺกาโร อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ ธนญฺชเย รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ราโธ นาม สุโก อโหสิ มหาสรีโร ปริปุณฺณคตฺโต, กนิฏฺโฐ ปนสฺส โปฏฺฐปาโท นามฯ เอโก ลุทฺทโก เต ทฺเวปิ ชเน พนฺธิตฺวา เนตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทาสิฯ ราชา อุโภปิ เต สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา สุวณฺณตฏฺฏเกน มธุลาเช ขาทาเปนฺโต สกฺขโรทกํ ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคิฯ สกฺกาโร จ มหา อโหสิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํฯ อเถโก วนจรโก กาฬพาหุํ นาเมกํ มหากาฬมกฺกฏํ อาเนตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทาสิฯ ตสฺส ปจฺฉา อาคตตฺตา มหนฺตตโร ลาภสกฺกาโร อโหสิ, สุกานํ ปริหายิฯ โพธิสตฺโต ตาทิลกฺขณโยคโต น กิญฺจิ อาห, กนิฏฺโฐ ปนสฺสฺส ตาทิลกฺขณาภาวา ตํ มกฺกฏสฺส สกฺการํ อสหนฺโต ‘‘ภาติก, ปุพฺเพ อิมสฺมิํ ราชกุเล สาธุรสขาทนียาทีนิ อมฺหากเมว เทนฺติ, อิทานิ ปน มยํ น ลภาม, กาฬพาหุมกฺกฏสฺเสว เทนฺติฯ มยํ ธนญฺชยรญฺโญ สนฺติกา ลาภสกฺการํ อลภนฺตา อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กริสฺสาม, เอหิ อรญฺญเมว คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๑๓.
‘‘ยํ อนฺนปานสฺส ปุเร ลภาม, ตํ ทานิ สาขมิคเมว คจฺฉติ;
คจฺฉาม ทานิ วนเมว ราธ, อสกฺกตา จสฺม ธนญฺชยายา’’ติฯ
ตตฺถ ยํ อนฺนปานสฺสาติ ยํ อนฺนปานํ อสฺส รญฺโญ สนฺติกาฯ อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํฯ ธนญฺชยายาติ กรณตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ธนญฺชเยนฯ อสกฺกตา จสฺมาติ อนฺนปานํ น ลภาม, อิมินา จ น สกฺกตมฺหาติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา ราโธ ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๔.
‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขญฺจ ทุกฺขํ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, มา โสจิ กิํ โสจสิ โปฏฺฐปาทา’’ติฯ
ตตฺถ ยโสติ อิสฺสริยปริวาโรฯ อยโสติ ตสฺสาภาโวฯ เอเตติ เอเต อฏฺฐ โลกธมฺมา มนุเชสุ อนิจฺจา, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา หุตฺวาปิ อปเรน สมเยน อปฺปลาภา อปฺปสกฺการา โหนฺติ, นิจฺจลาภิโน นาม น โหนฺติฯ ยสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ตํ สุตฺวา โปฏฺฐปาโท มกฺกเฏ อุสูยํ อปเนตุํ อสกฺโกนฺโต ตติยํ คาถมาห –
๑๑๕.
‘‘อทฺธา ตุวํ ปณฺฑิตโกสิ ราธ, ชานาสิ อตฺถานิ อนาคตานิ;
กถํ นุ สาขามิคํ ทกฺขิสาม, นิทฺธาวิตํ ราชกุลโตว ชมฺม’’นฺติฯ
ตตฺถ กถํ นูติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ทกฺขิสามาติ ทกฺขิสฺสามฯ นิทฺธาวิตนฺติ นิวุฏฺฐาปิตํ นิกฺกฑฺฒาปิตํฯ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ
ตํ สุตฺวา ราโธ จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๑๖.
‘‘จาเลติ กณฺณํ ภกุฏิํ กโรติ, มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร;
สยเมว ตํ กาหติ กาฬพาหุ, เยนารกา ฐสฺสติ อนฺนปานา’’ติฯ
ตตฺถ ภายยเต กุมาเรติ ราชกุมาเร อุตฺราเสติฯ เยนารกา ฐสฺสติ อนฺนปานาติ เยน การเณน อิมมฺหา อนฺนปานา ทูเร ฐสฺสติ, สยเมว ตํ การณํ กริสฺสติ, มา ตฺวํ เอตสฺส จินฺตยีติ อตฺโถฯ
กาฬพาหุปิ กติปาเหเนว ราชกุมารานํ ปุรโต ฐตฺวา กณฺณจลนาทีนิ กโรนฺโต กุมาเร ภายาเปสิฯ เต ภีตตสิตา วิสฺสรมกํสุฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นิกฺกฑฺฒถ น’’นฺติ มกฺกฏํ นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ สุกานํ ลาภสกฺกาโร ปุน ปากติโก อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬพาหุ เทวทตฺโต อโหสิ, โปฏฺฐปาโท อานนฺโท, ราโธ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กาฬพาหุชาตกวณฺณนา นวมาฯ
สีลํ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺฐา กถิตาเนวฯ อิธ ปน โพธิสตฺโต พาราณสิรญฺโญ ปุโรหิโต อโหสิฯ โส อตฺตโน สีลํ วีมํสนฺโต ตีณิ ทิวสานิ เหรญฺญิกผลกโต กหาปณํ คณฺหิฯ ตํ ‘‘โจโร’’ติ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ โส รญฺโญ สนฺติเก ฐิโต –
๑๑๗.
‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;
ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หญฺญตี’’ติฯ –
อิมาย ปฐมคาถาย สีลํ วณฺเณตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตุํ คจฺฉติฯ
อเถกสฺมิํ ทิวเส สูนาปณโต เสโน มํสเปสิํ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตมญฺเญ สกุณา ปริวาเรตฺวา ปาทนขตุณฺฑกาทีหิ ปหรนฺติฯ โส ตํ ทุกฺขํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต มํสเปสิํ ฉฑฺเฑสิ, อปโร คณฺหิฯ โสปิ ตเถว วิเหฐิยมาโน ฉฑฺเฑสิ, อถญฺโญ คณฺหิฯ เอวํ โย โย คณฺหิ, ตํ ตํ สกุณา อนุพนฺธิํสุฯ โย โย ฉฑฺเฑสิ, โส โส สุขิโต อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม กามา นาม มํสเปสูปมา, เอเต คณฺหนฺตานํเยว ทุกฺขํ, วิสฺสชฺเชนฺตานํ สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
๑๑๘.
‘‘ยาวเทวสฺสหู กิญฺจิ, ตาวเทว อขาทิสุํ;
สงฺคมฺม กุลลา โลเก, น หิํสนฺติ อกิญฺจน’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยาวเทว อสฺส เสนสฺส อหุ กิญฺจิ มุเขน คหิตํ มํสขณฺฑํ, ตาวเทว นํ อิมสฺมิํ โลเก กุลลา สมาคนฺตฺวา อขาทิํสุฯ ตสฺมิํ ปน วิสฺสฏฺเฐ ตเมนํ อกิญฺจนํ นิปฺปลิโพธํ ปกฺขิํ เสสปกฺขิโน น หิํสนฺตีติฯ
โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ คาเม สายํ เอกสฺส เคเห นิปชฺชิฯ ตตฺถ ปน ปิงฺคลา นาม ทาสี ‘‘อสุกเวลาย อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ เอเกน ปุริเสน สทฺธิํ สงฺเกตมกาสิฯ สา สามิกานํ ปาเท โธวิตฺวา เตสุ นิปนฺเนสุ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺตี อุมฺมาเร นิสีทิตฺวา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ปฐมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ วีตินาเมสิฯ ปจฺจูสสมเย ปน ‘‘น โส อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ฉินฺนาสา หุตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โพธิสตฺโต อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทาสี ‘โส ปุริโส อาคมิสฺสตี’ติ อาสาย เอตฺตกํ กาลํ นิสินฺนา, อิทานิสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา ฉินฺนาสา หุตฺวา สุขํ สุปติฯ กิเลเสสุ หิ อาสา นาม ทุกฺขํ, นิราสภาโวว สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
๑๑๙.
‘‘สุขํ นิราสา สุปติ, อาสา ผลวตี สุขา;
อาสํ นิราสํ กตฺวาน, สุขํ สุปติ ปิงฺคลา’’ติฯ
ตตฺถ ผลวตีติ ยสฺสา อาสาย ผลํ ลทฺธํ โหติ, สา ตสฺส ผลสฺส สุขตาย สุขา นามฯ นิราสํ กตฺวานาติ อนาสํ กตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ ปิงฺคลาติ เอสา ปิงฺคลทาสี อิทานิ สุขํ สุปตีติฯ
โส ปุนทิวเส ตโต คามา อรญฺญํ ปวิสนฺโต อรญฺเญ เอกํ ตาปสํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิธโลเก จ ปรโลเก จ ฌานสุขโต อุตฺตริตรํ สุขํ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๒๐.
‘‘น สมาธิปโร อตฺถิ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จ;
น ปรํ นาปิ อตฺตานํ, วิหิํสติ สมาหิโต’’ติฯ
ตตฺถ น สมาธิปโรติ สมาธิโต ปโร อญฺโญ สุขธมฺโม นาม นตฺถีติฯ
โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญา อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กุฏิทูสกวคฺโค ตติโยฯ
โย เว กาเล อสมฺปตฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ตกฺการิยชาตเก วิตฺถาริตเมวฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ โอวาทโก อโหสิ, ราชา พหุภาณี อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตสฺส พหุภาณิตํ นิเสเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, ตสฺสุปริ อมฺพรุกฺโข อตฺถิฯ ตตฺเรกสฺมิํ กากกุลาวเก กาฬโกกิลา อตฺตโน อณฺฑกํ นิกฺขิปิตฺวา อคมาสิฯ กากี ตํ โกกิลอณฺฑกํ ปฏิชคฺคิ, อปรภาเค ตโต โกกิลโปตโก นิกฺขมิฯ กากี ‘‘ปุตฺโต เม’’ติ สญฺญาย มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา ตํ ปฏิชคฺคิฯ โส อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิฯ กากี ‘‘อยํ อิทาเนว ตาว อญฺญํ รวํ รวติ , วฑฺฒนฺโต กิํ กริสฺสตี’’ติ ตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิฯ โส รญฺโญ ปาทมูเล ปติฯ
ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิเมตํ สหายา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อหํ ราชานํ นิวาเรตุํ เอกํ อุปมํ ปริเยสามิ, ลทฺธา ทานิ เม สา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, อติมุขรา อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ลภนฺติฯ อยํ มหาราช, โกกิลโปตโก กากิยา ปุฏฺโฐ อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิฯ อถ นํ กากี ‘นายํ มม ปุตฺตโก’ติ ญตฺวา มุขตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิฯ มนุสฺสา วา โหนฺตุ ติรจฺฉานา วา, อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ทุกฺขํ ลภนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
๑๒๑.
‘‘โย เว กาเล อสมฺปตฺเต, อติเวลํ ปภาสติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลายิว อตฺรโชฯ
๑๒๒.
‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลามิว;
เอวํ นิกฏฺเฐ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถาฯ
๑๒๓.
‘‘ตสฺมา กาเล อกาเล วา, วาจํ รกฺเขยฺย ปณฺฑิโต;
นาติเวลํ ปภาเสยฺย, อปิ อตฺตสมมฺหิ วาฯ
๑๒๔.
‘‘โย จ กาเล มิตํ ภาเส, มติปุพฺโพ วิจกฺขโณ;
สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ, สุปณฺโณ อุรคามิวา’’ติฯ
ตตฺถ กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเตฯ อติเวลนฺติ เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติฯ หลาหลามิวาติ หลาหลํ อิวฯ นิกฏฺเฐติ ตสฺมิํเยว ขเณ อปฺปมตฺตเก กาเลฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สุนิสิตสตฺถหลาหลวิสโตปิ ขิปฺปตรํ ทุพฺภาสิตวจนเมว ปาเตสิ, ตสฺมาฯ กาเล อกาเล วาติ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล จ อกาเล จ วาจํ รกฺเขยฺย, อติเวลํ น ภาเสยฺย อปิ อตฺตนา สเม นินฺนานากรเณปิ ปุคฺคเลติ อตฺโถฯ
มติปุพฺโพติ มติํ ปุเรจาริกํ กตฺวา กถเนน มติปุพฺโพฯ วิจกฺขโณติ ญาเณน วิจาเรตฺวา อตฺถวินฺทนปุคฺคโล วิจกฺขโณ นามฯ อุรคามิวาติ อุรคํ อิวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สุปณฺโณ สมุทฺทํ โขเภตฺวา มหาโภคํ อุรคํ อาเทติ คณฺหาติ, อาทิยิตฺวา จ ตงฺขณญฺเญว นํ สิมฺพลิํ อาโรเปตฺวา มํสํ ขาทติ, เอวเมว โย มติปุพฺพงฺคโม วิจกฺขโณ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล มิตํ ภาสติ, โส สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ คณฺหาติ, อตฺตโน วเส วตฺเตตีติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มิตภาณี อโหสิ, ยสญฺจสฺส วฑฺเฒตฺวา มหนฺตตรํ อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกกิลโปตโก โกกาลิโก อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โกกิลชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ ปุโรหิตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต สมฺพาเธ มคฺเค รถํ ปาเชนฺโต เอกํ สกฏสตฺถํ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สกฏํ อปเนถา’’ติ คจฺฉนฺโต สกเฏ อนปนียมาเน กุชฺฌิตฺวา ปโตทลฏฺฐิยา ปุริมสกเฏ สากฏิกสฺส รถธุเร ปหริฯ สา รถธุเร ปฏิหตา นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว นลาฏํ ปหริฯ ตาวเทวสฺส นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺฐหิฯ โส นิวตฺติตฺวา ‘‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา วินิจฺฉินนฺตา ตสฺเสว โทสํ อทฺทสํสุฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รญฺโญ กิร ปุโรหิโต ‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’ติ อฑฺฑํ กโรนฺโต สยเมว ปรชฺชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอวรูปํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว วินิจฺฉยามจฺโจ อโหสิฯ อถ รญฺโญ ปุโรหิโต รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ อิธ ปน เตน รญฺโญ อาโรจิเต ราชา สยํ วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘ตุมฺเหหิ มม ปุโรหิตํ โกฏฺเฏตฺวา นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺฐาปิโต’’ติ วตฺวา ‘‘สพฺพสฺสหรณํ เตสํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, กมฺมํ อโสเธตฺวาว เอเตสํ สพฺพสฺสํ หราเปถ, เอกจฺเจ ปน อตฺตนาว อตฺตานํ ปหริตฺวาปิ ‘ปเรน ปหฏมฺหา’ติ วทนฺติ, ตสฺมา อวิจินิตฺวา กาตุํ น ยุตฺตํ, รชฺชํ กาเรนฺเตน นาม นิสาเมตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิฯ
๑๒๕.
‘‘อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติ, เชตฺวา ชิโตติ ภาสติ;
ปุพฺพมกฺขายิโน ราช, อญฺญทตฺถุ น สทฺทเหฯ
๑๒๖.
‘‘ตสฺมา ปณฺฑิตชาติโย, สุเณยฺย อิตรสฺสปิ;
อุภินฺนํ วจนํ สุตฺวา, ยถา ธมฺโม ตถา กเรฯ
๑๒๗.
‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ;
ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุฯ
๑๒๘.
‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;
นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒตี’’ติฯ
ตตฺถ อปิ หนฺตฺวาติ อปิ เอโก อตฺตนาว อตฺตานํ หนฺตฺวา ‘‘ปเรน ปหโฏมฺหี’’ติ พฺรูติ กเถติฯ เชตฺวา ชิโตติ สยํ วา ปน ปรํ ชิตฺวา ‘‘อหํ ชิโตมฺหี’’ติ ภาสติฯ อญฺญทตฺถูติ มหาราช, ปุพฺพเมว ราชกุลํ คนฺตฺวา อกฺขายนฺตสฺส ปุพฺพมกฺขายิโน อญฺญทตฺถุ น สทฺทเห, เอกํเสน วจนํ น สทฺทเหยฺยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา กเถนฺตสฺส เอกํเสน วจนํ น สทฺทหาตพฺพํ, ตสฺมาฯ ยถา ธมฺโมติ ยถา วินิจฺฉยสภาโว ฐิโต, ตถา กเรยฺยฯ
อสญฺญโตติ กายาทีหิ อสญฺญโต ทุสฺสีโลฯ ตํ น สาธูติ ยํ ตสฺส ปณฺฑิตสฺส ญาณวโต ปุคฺคลสฺส อาธานคฺคาหิวเสน ทฬฺหโกปสงฺขาตํ โกธนํ, ตํ น สาธุฯ นานิสมฺมาติ น อนิสาเมตฺวาฯ ทิสมฺปตีติ ทิสานํ ปติ, มหาราชฯ ยโส กิตฺติ จาติ อิสฺสริยปริวาโร เจว กิตฺติสทฺโท จ วฑฺฒตีติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ธมฺเมน วินิจฺฉินิ, ธมฺเมน วินิจฺฉิยมาเน พฺราหฺมณสฺเสว โทโส ชาโตติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เอตรหิ พฺราหฺมโณว อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
รถลฏฺฐิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ตเทว เม ตฺวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน เตสํ อุทฺธารํ สาเธตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก ‘‘อุโภปิ ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิฯ โส ปุริโส ภริยํ ปานียตฺถาย เปเสตฺวา สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา ตสฺสา อาคตกาเล ‘‘ภทฺเท, โคธา ปลาตา’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, สามิ, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ? สา เชตวเน ปานียํ ปิวิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนา สตฺถารา ‘‘กิํ อุปาสิเก, อยํ เต หิตกาโม สสิเนโห อุปการโก’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘ภนฺเต, อหํ เอตสฺส หิตกามา สสิเนหา, อยํ ปน มยิ นิสฺสิเนโห’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘โหตุ มา จินฺตยิ, เอวํ นาเมส กโรติฯ ยทา ปน เต คุณํ สรติ, ตทา ตุยฺหเมว สพฺพิสฺสริยํ เทตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีตมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ อิธ ปน เตสํ นิวตฺตนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก กิลนฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘ทฺเวปิ ชนา ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิฯ ราชธีตา ตํ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เต เอกํ สรํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อสฺสตฺถมูเล นิสีทิํสุฯ ราชปุตฺโต ‘‘คจฺฉ ภทฺเท, สรโต ปทุมินิปตฺเตน อุทกํ อาหร, มํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ อาหฯ สา โคธํ สาขาย ลคฺเคตฺวา ปานียตฺถาย คตาฯ อิตโร สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺฐํ คเหตฺวา ปรมฺมุโข นิสีทิฯ โส ตาย ปานียํ คเหตฺวา อาคตาย ‘‘ภทฺเท, โคธา สาขาย โอตริตฺวา วมฺมิกํ ปาวิสิ, อหํ ธาวิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺฐํ อคฺคเหสิํ, คหิตฏฺฐานํ หตฺเถเยว กตฺวา ฉิชฺชิตฺวา พิลํ ปวิฏฺฐา’’ติ อาหฯ ‘‘โหตุ, เทว, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กิํ กริสฺสาม, เอหิ คจฺฉามา’’ติฯ เต ปานียํ ปิวิตฺวา พาราณสิํ อคมํสุฯ
ราชปุตฺโต รชฺชํ ปตฺวา ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐานมตฺเต ฐเปสิ, สกฺการสมฺมาโน ปนสฺสา นตฺถิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา สกฺการํ กาเรตุกาโม รญฺโญ สนฺติเก ฐตฺวา ‘‘นนุ มยํ อยฺเย ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภาม, กิํ โน น โอโลเกถา’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหเมว รญฺโญ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภามิ, ตุยฺหํ กิํ ทสฺสามิ, ราชาปิ มยฺหํ อิทานิ กิํ ทสฺสติ, โส อรญฺญโต อาคมนกาเล ปกฺกโคธํ เอกโกว ขาที’’ติ ฯ ‘‘อยฺเย, น เทโว เอวรูปํ กริสฺสติ, มา เอวํ อวจุตฺถา’’ติฯ อถ นํ เทวี ‘‘ตุยฺหํ ตํ, ตาต, น ปากฏํ, รญฺโญเยว มยฺหญฺจ ปากฏ’’นฺติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๒๙.
‘‘ตเทว เม ตฺวํ วิทิโต, วนมชฺเฌ รเถสภ;
ยสฺส เต ขคฺคพทฺธสฺส, สนฺนทฺธสฺส ติรีฏิโน;
อสฺสตฺถทุมสาขาย, ปกฺกโคธา ปลายถา’’ติฯ
ตตฺถ ตเทวาติ ตสฺมิํเยว กาเล ‘‘อยํ มยฺหํ อทายโก’’ติ เอวํ ตฺวํ วิทิโตฯ อญฺเญ ปน ตว สภาวํ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ ขคฺคพทฺธสฺสาติ พทฺธขคฺคสฺสฯ ติรีฏิโนติ ติรีฏวตฺถนิวตฺถสฺส มคฺคาคมนกาเลฯ ปกฺกโคธาติ องฺคารปกฺกา โคธา ปลายถาติฯ
เอวํ รญฺญา กตโทสํ ปริสมชฺเฌ ปากฏํ กตฺวา กเถสิฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยฺเย, เทวสฺส อปฺปิยกาลโต ปภุติ อุภินฺนมฺปิ อผาสุกํ กตฺวา กสฺมา อิธ วสถา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๓๐.
‘‘นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตํ, กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ;
นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ, อสมฺภชนฺตมฺปิ น สมฺภเชยฺยฯ
๑๓๑.
‘‘จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิรา, อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย;
ทิโช ทุมํ ขีณผลนฺติ ญตฺวา, อญฺญํ สเมกฺเขยฺย มหา หิ โลโก’’ติฯ
ตตฺถ นเม นมนฺตสฺสาติ โย อตฺตนิ มุทุจิตฺเตน นมติ, ตสฺเสว ปฏินเมยฺยฯ กิจฺจานุกุพฺพสฺสาติ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ อนุกุพฺพนฺตสฺเสวฯ อนตฺถกามสฺสาติ อวฑฺฒิกามสฺสฯ วนถํ น กยิราติ ตสฺมิํ จชนฺเต ตณฺหาสฺเนหํ น กเรยฺยฯ อเปตจิตฺเตนาติ อปคตจิตฺเตน วิรตฺตจิตฺเตนฯ น สมฺภเชยฺยาติ น สมาคจฺเฉยฺยฯ อญฺญํ สเมกฺเขยฺยาติ อญฺญํ โอโลเกยฺย, ยถา ทิโช ขีณผลํ ทุมํ รุกฺขํ ญตฺวา อญฺญํ ผลภริตํ รุกฺขํ คจฺฉติ, ตถา ขีณราคํ ปุริสํ ญตฺวา อญฺญํ สสิเนหํ อุปคจฺเฉยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ
ราชา โพธิสตฺเต กเถนฺเต เอว ตสฺสา คุณํ สริตฺวา ‘‘ภทฺเท, เอตฺตกํ กาลํ ตว คุณํ น สลฺลกฺเขสิํ, ปณฺฑิตสฺสเยว กถาย สลฺลกฺเขสิํ, มม อปราธํ สหนฺติยา อิทํ สกลรชฺชํ ตุยฺหเมว ทมฺมี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๓๒.
‘‘โส เต กริสฺสามิ ยถานุภาวํ, กตญฺญุตํ ขตฺติเย เปกฺขมาโน;
สพฺพญฺจ เต อิสฺสริยํ ททามิ, ยสฺสิจฺฉสี ตสฺส ตุวํ ททามี’’ติฯ
ตตฺถ โสติ โส อหํฯ ยถานุภาวนฺติ ยถาสตฺติ ยถาพลํฯ ยสฺสิจฺฉสีติ ยสฺส อิจฺฉสิ, ตสฺส อิทํ รชฺชํ อาทิํ กตฺวา ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตํ ททามีติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา เทวิยา สพฺพิสฺสริยํ อทาสิ, ‘‘อิมินาหํ เอติสฺสา คุณํ สราปิโต’’ติ ปณฺฑิตสฺสปิ มหนฺตํ อิสฺสริยํ อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ
ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิ ชยมฺปติกาว อเหสุํ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ปกฺกโคธชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
ควํ เจ ตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เตสกุณชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโนปิ ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺตา สคฺคปุรํ ปูรยมานา คมิํสู’’ติ วตฺวา รญฺญา ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สิกฺขิตสพฺพสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา รมณีเย หิมวนฺตปเทเส วนมูลผลาหาโร วิหาสิฯ อถ ราชา อคุณปริเยสโก หุตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เม โกจิ อคุณํ กเถนฺโต’’ติ ปริเยสนฺโต อนฺโตชเน จ พหิชเน จ อนฺโตนคเร จ พหินคเร จ กญฺจิ อตฺตโน อวณฺณวาทิํ อทิสฺวา ‘‘ชนปเท นุ โข กถ’’นฺติ อญฺญาตกเวเสน ชนปทํ จริฯ ตตฺราปิ อวณฺณวาทิํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘หิมวนฺตปเทเส นุ โข กถ’’นฺติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อสฺสมํ ปตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิฯ
ตทา โพธิสตฺโต อรญฺญโต ปริปกฺกานิ นิคฺโรธผลานิ อาหริตฺวา ปริภุญฺชิ, ตานิ โหนฺติ มธุรานิ โอชวนฺตานิ สกฺขรจุณฺณสมรสานิฯ โส ราชานมฺปิ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิมํ มหาปุญฺญ, นิคฺโรธปกฺกผลํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ นิคฺโรธปกฺกํ อติ วิย มธุร’’นฺติ? ‘‘มหาปุญฺญ, นูน ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, เตเนตํ มธุรนฺติฯ รญฺโญ อธมฺมิกกาเล อมธุรํ นุ โข, ภนฺเต, โหตี’’ติฯ ‘‘อาม, มหาปุญฺญ, ราชูสุ อธมฺมิเกสุ เตลมธุผาณิตาทีนิปิ วนมูลผลานิปิ อมธุรานิ โหนฺติ นิโรชานิ, น เกวลํ เอตานิ, สกลมฺปิ รฏฺฐํ นิโรชํ กสฏํ โหติฯ เตสุ ปน ธมฺมิเกสุ สพฺพานิ ตานิ มธุรานิ โหนฺติ โอชวนฺตานิ, สกลมฺปิ รฏฺฐํ โอชวนฺตเมว โหตี’’ติฯ ราชา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, ภนฺเต’’ติ อตฺตโน ราชภาวํ อชานาเปตฺวาว โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘ตาปสสฺส วจนํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ‘‘อิทานิ ชานิสฺสามี’’ติ กิญฺจิ กาลํ วีตินาเมตฺวา ปุน ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ
โพธิสตฺโตปิสฺส ตเถว วตฺวา นิคฺโรธปกฺกํ อทาสิ, ตํ ตสฺส ติตฺตกรสํ อโหสิฯ ราชา ‘‘อมธุรํ นิรส’’นฺติ สห เขเฬน ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ติตฺตกํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาปุญฺญ, นูน ราชา อธมฺมิโก ภวิสฺสติฯ ราชูนญฺหิ อธมฺมิกกาเล อรญฺเญ ผลาผลํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ อมธุรํ นิโรชํ ชาต’’นฺติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
๑๓๓.
‘‘คเว เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติฯ
๑๓๔.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺฐํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโกฯ
๑๓๕.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ
๑๓๖.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติฯ
ตตฺถ ควนฺติ คุนฺนํฯ ตรมานานนฺติ นทิํ โอตรนฺตานํฯ ชิมฺหนฺติ กุฏิลํ วงฺกํฯ เนตฺเตติ นายเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ควเชฏฺฐเก อุสเภ ปุงฺคเวฯ ปเคว อิตรา ปชาติ อิตเร สตฺตา ปุเรตรเมว อธมฺมํ จรนฺตีติ อตฺโถฯ ทุขํ เสตีติ น เกวลํ เสติ, จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ทุกฺขเมว วินฺทติฯ อธมฺมิโกติ ยทิ ราชา ฉนฺทาทิอคติคมนวเสน อธมฺมิโก โหติฯ สุขํ เสตีติ สเจ ราชา อคติคมนํ ปหาย ธมฺมิโก โหติ, สพฺพํ รฏฺฐํ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺตเมว โหตีติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน ราชภาวํ ชานาเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปุพฺเพ นิคฺโรธปกฺกํ อหเมว มธุรํ กตฺวา ติตฺตกํ อกาสิํ, อิทานิ ปุน มธุรํ กริสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ คนฺตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สพฺพํ ปฏิปากติกํ อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ราโชวาทชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
พฺรหา ปวฑฺฒกาโย โสติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส สุคตาลยกรณํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมว, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ สตฺถารา ‘‘สาริปุตฺต, เทวทตฺโต ตุมฺเห ทิสฺวา กิํ อกาสี’’ติ วุตฺโต เถโร อาห ‘‘ภนฺเต, โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต มม หตฺเถ พีชนิํ ทตฺวา นิปชฺชิฯ อถ นํ โกกาลิโก อุเร ชณฺณุนา ปหริ, อิติ โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุภวี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข, สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพเปส อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺเต คุหายํ วสนฺโต เอกทิวสํ มหิํสํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คุหํ อาคจฺฉติฯ เอโก สิงฺคาโล ตํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต อุเรน นิปชฺชิ, ‘‘กิํ ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อุปฏฺฐหิสฺสามิ ตํ, ภทฺทนฺเต’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ ตํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ทิวเส ทิวเส มํสํ อาหริตฺวา โปเสสิฯ ตสฺส สีหวิฆาเสน ถูลสรีรตํ ปตฺตสฺส เอกทิวสํ มาโน อุปฺปชฺชิฯ โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘อหํ, สามิ, นิจฺจกาลํ ตุมฺหากํ ปลิโพโธ, ตุมฺเห นิจฺจํ มํสํ อาหริตฺวา มํ โปเสถ, อชฺช ตุมฺเห อิเธว โหถ, อหํ เอกํ วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ตุมฺหากมฺปิ อาหริสฺสามี’’ติฯ สีโห ‘‘มา เต , ชมฺพุก, เอตํ รุจฺจิ, น ตฺวํ วารณํ วธิตฺวา มํสขาทกโยนิยํ นิพฺพตฺโต, อหํ เต วารณํ วธิตฺวา ทสฺสามิ, วารโณ นาม มหากาโย ปวฑฺฒกาโย, มา วารณํ คณฺหิ, มม วจนํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาหฯ
๑๓๗.
‘‘พฺรหา ปวฑฺฒกาโย โส, ทีฆทาโฐ จ ชมฺพุก;
น ตฺวํ ตตฺถ กุเล ชาโต, ยตฺถ คณฺหนฺติ กุญฺชร’’นฺติฯ
ตตฺถ พฺรหาติ มหนฺโตฯ ปวฑฺฒกาโยติ อุทฺธํ อุคฺคตกาโยฯ ทีฆทาโฐติ ทีฆทนฺโต เตหิ ทนฺเตหิ ตุมฺหาทิเส ปหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ปาเปติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ สีหกุเล ชาตา มตฺตวารณํ คณฺหนฺติ, ตฺวํ น ตตฺถ ชาโต, สิงฺคาลกุเล ปน ชาโตสีติ อตฺโถฯ
สิงฺคาโล สีเหน วาริโตเยว คุหา นิกฺขมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ‘‘พุกฺก พุกฺกา’’ติ สิงฺคาลิกํ นทํ นทิตฺวา ปพฺพตกูเฏ ฐิโต ปพฺพตปาทํ โอโลเกนฺโต เอกํ กาฬวารณํ ปพฺพตปาเทน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปริวตฺติตฺวา ปาทมูเล ปติฯ วารโณ ปุริมปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส มตฺถเก ปติฏฺฐาเปสิ, สีสํ ภิชฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ ชาตํ ฯ โส ตตฺเถว อนุตฺถุนนฺโต สยิ, วารโณ โกญฺจนาทํ กโรนฺโต ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐิโต ตํ วินาสปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตโน มานํ นิสฺสาย นฏฺโฐ สิงฺคาโล’’ติ ติสฺโส คาถา อภาสิ –
๑๓๘.
‘‘อสีโห สีหมาเนน, โย อตฺตานํ วิกุพฺพติ;
โกตฺถูว คชมาสชฺช, เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํฯ
๑๓๙.
‘‘ยสสฺสิโน อุตฺตมปุคฺคลสฺส, สญฺชาตขนฺธสฺส มหพฺพลสฺส;
อสเมกฺขิย ถามพลูปปตฺติํ, ส เสติ นาเคน หโตยํ ชมฺพุโกฯ
๑๔๐.
‘‘โย จีธ กมฺมํ กุรุเต ปมาย, ถามพฺพลํ อตฺตนิ สํวิทิตฺวา;
ชปฺเปน มนฺเตน สุภาสิเตน, ปริกฺขวา โส วิปุลํ ชินาตี’’ติฯ
ตตฺถ วิกุพฺพตีติ ปริวตฺเตติฯ โกตฺถูวาติ สิงฺคาโล วิยฯ อนุตฺถุนนฺติ อนุตฺถุนนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อยํ โกตฺถุ มหนฺตํ คชํ ปตฺวา อนุตฺถุนนฺโต ภูมิยํ เสติ, เอวํ โย อญฺโญ ทุพฺพโล พลวตา วิคฺคหํ กโรติ, โสปิ เอวรูโปว โหตีติฯ
ยสสฺสิโนติ อิสฺสริยวโตฯ อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ กายพเลน จ ญาณพเลน จ อุตฺตมปุคฺคลสฺสฯ สญฺชาตขนฺธสฺสาติ สุสณฺฐิตมหาขนฺธสฺสฯ มหพฺพลสฺสาติเอ มหาถามสฺสฯ ถามพลูปปตฺตินฺติ เอวรูปสฺส สีหสฺส ถามสงฺขาตํ พลญฺเจว สีหชาติสงฺขาตํ อุปปตฺติญฺจ อชานิตฺวา, กายถามญฺจ ญาณพลญฺจ สีหอุปปตฺติญฺจ อชานิตฺวาติ อตฺโถฯ ส เสตีติ อตฺตานมฺปิ สีเหน สทิสํ มญฺญมาโน, โส อยํ ชมฺพุโก นาเคน หโต มตสยนํ เสติฯ
ปมายาติ ปมินิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวาฯ ‘‘ปมาณา’’ติปิ ปาโฐ, อตฺตโน ปมาณํ คเหตฺวา โย อตฺตโน ปมาเณน กมฺมํ กุรุเตติ อตฺโถฯ ถามพฺพลนฺติ ถามสงฺขาตํ พลํ, กายถามญฺจ ญาณพลญฺจาติปิ อตฺโถฯ ชปฺเปนาติ ชเปน, อชฺเฌเนนาติ อตฺโถฯ มนฺเตนาติ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา กรเณนฯ สุภาสิเตนาติ สจฺจาทิคุณยุตฺเตน อนวชฺชวจเนนฯ ปริกฺขวาติ ปริกฺขาสมฺปนฺโนฯ โส วิปุลํ ชินาตีติ โย เอวรูโป โหติ, ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กุรุมาโน อตฺตโน ถามญฺจ พลญฺจ ญตฺวา ชปฺปมนฺตวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สุภาสิตํ ภาสนฺโต กโรติ, โส วิปุลํ มหนฺตํ อตฺถํ ชินาติ น ปริหายตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ อิมสฺมิํ โลเก กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ กเถสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ชมฺพุกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
ติณํ ติณนฺติ ลปสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ กถิตเมวฯ
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ พาราณสิราชา มหติยา เสนาย โกสลราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา สาวตฺถิํ ปตฺวา ยุทฺเธน นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ คณฺหิฯ โกสลรญฺโญ ปน ปุตฺโต ฉตฺโต นาม กุมาโร อตฺถิฯ โส อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ อฏฺฐารส สิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ตกฺกสิลโต นิกฺขมฺม สพฺพสมยสิปฺปานิ สิกฺขนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปาปุณิฯ ตํ นิสฺสาย ปญฺจสตตาปสา อรญฺเญ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติฯ กุมาโร เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสมฺปิ สนฺติเก กิญฺจิ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตฺวา ยํ เต ชานนฺติ, ตํ สพฺพํ อุคฺคณฺหิฯ โส อปรภาเค คณสตฺถา ชาโตฯ
อเถกทิวสํ อิสิคณํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, กสฺมา มชฺฌิมเทสํ น คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มาริส, มชฺฌิมเทเส มนุสฺสา นาม ปณฺฑิตา, เต ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, อนุโมทนํ การาเปนฺติ, มงฺคลํ ภณาเปนฺติ, อสกฺโกนฺเต ครหนฺติ, มยํ เตน ภเยน น คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘มา ตุมฺเห ภายถ, อหเมตํ สพฺพํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน ขาริวิวิธมาทาย อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺตาฯ พาราณสิราชาปิ โกสลรชฺชํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา ตตฺถ ราชยุตฺเต ฐเปตฺวา สยํ ตตฺถ วิชฺชมานํ ธนํ คเหตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา อุยฺยาเน โลหจาฏิโย ปูราเปตฺวา นิทหิตฺวา ตสฺมิํ สมเย พาราณสิยเมว วสติฯ อถ เต อิสโย ราชุยฺยาเน รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุฯ ราชา เตสํ อิริยาปเถสฺสุ ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ยาว ภตฺตกาลา ตํ ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ฉตฺโต รญฺโญ จิตฺตํ อาราเธนฺโต สพฺพปญฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน วิจิตฺรํ อนุโมทนํ อกาสิฯ ราชา สุฏฺฐุตรํ ปสนฺโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สพฺเพปิ เต อุยฺยาเน วาสาเปสิฯ
ฉตฺโต นิธิอุทฺธรณมนฺตํ ชานาติฯ โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิมินา มม ปิตุ สนฺตกํ ธนํ นิทหิต’’นฺติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต อุยฺยาเน นิทหิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อิทํ ธนํ คเหตฺวา มม รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, อหํ โกสลรญฺโญ ปุตฺโต, พาราณสิรญฺญา อมฺหากํ รชฺเช คหิเต อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ กาลํ อตฺตโน ชีวิตํ อนุรกฺขิํ, อิทานิ กุลสนฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, อหํ เอตํ อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน รชฺชํ คณฺหิสฺสามิ, ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ อาหฯ ‘‘มยมฺปิ ตยาว สทฺธิํ คมิสฺสามา’’ติ ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ มหนฺเต มหนฺเต จมฺมปสิพฺพเก กาเรตฺวา รตฺติภาเค ภูมิํ ขณิตฺวา ธนจาฏิโย อุทฺธริตฺวา ปสิพฺพเกสุ ธนํ ปกฺขิปิตฺวา จาฏิโย ติณสฺส ปูราเปตฺวา ปญฺจ จ อิสิสตานิ อญฺเญ จ มนุสฺเส ธนํ คาหาเปตฺวา ปลายิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สพฺเพ ราชยุตฺเต คาหาเปตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ปาการอฏฺฏาลกาทิปฏิสงฺขรณํ การาเปตฺวา ปุน สปตฺตรญฺญา ยุทฺเธน อคฺคเหตพฺพํ กตฺวา นครํ อชฺฌาวสติฯ พาราณสิรญฺโญปิ ‘‘ตาปสา อุยฺยานโต ธนํ คเหตฺวา ปลาตา’’ติ อาโรจยิํสุฯ โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา จาฏิโย วิวราเปตฺวา ติณเมว ปสฺสิ, ตสฺส ธนํ นิสฺสาย มหนฺโต โสโก อุปฺปชฺชิฯ โส นครํ คนฺตฺวา ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ วิปฺปลปนฺโต จรติ, นาสฺส โกจิ โสกํ นิพฺพาเปตุํ สกฺโกติฯ
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘รญฺโญ มหนฺโต โสโก, วิปฺปลปนฺโต จรติ, ฐเปตฺวา โข ปน มํ นาสฺส อญฺโญ โกจิ โสกํ วิโนเทตุํ สมตฺโถ, นิสฺโสกํ นํ กริสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ เตน สทฺธิํ สุขนิสินฺโน ตสฺส วิปฺปลปนกาเล ปฐมํ คาถมาห –
๑๔๑.
‘‘ติณํ ติณนฺติ ลปสิ, โก นุ เต ติณมาหริ;
กิํ นุ เต ติณกิจฺจตฺถิ, ติณเมว ปภาสสี’’ติฯ
ตตฺถ กิํ นุ เต ติณกิจฺจตฺถีติ กิํ นุ ตว ติเณน กิจฺจํ กาตพฺพํ อตฺถิฯ ติณเมว ปภาสสีติ ตฺวญฺหิ เกวลํ ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ ติณเมว ปภาสสิ, ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ น กเถสิ, ติณนามํ ตาวสฺส กเถหิ ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ, มยํ เต อาหริสฺสาม, อถ ปน เต ติเณนตฺโถ นตฺถิ, นิกฺการณา มา วิปฺปลปีติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
๑๔๒.
‘‘อิธาคมา พฺรหฺมจารี, พฺรหา ฉตฺโต พหุสฺสุโต;
โส เม สพฺพํ สมาทาย, ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตี’’ติฯ
ตตฺถ พฺรหาติ ทีโฆฯ ฉตฺโตติ ตสฺส นามํฯ สพฺพํ สมาทายาติ สพฺพํ ธนํ คเหตฺวาฯ ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตีติ จาฏีสุ ติณํ นิกฺขิปิตฺวา คโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
๑๔๓.
‘‘เอเวตํ โหติ กตฺตพฺพํ, อปฺเปน พหุมิจฺฉตา;
สพฺพํ สกสฺส อาทานํ, อนาทานํ ติณสฺส จา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อปฺเปน ติเณน พหุธนํ อิจฺฉตา เอวํ เอตํ กตฺตพฺพํ โหติ, ยทิทํ ปิตุ สนฺตกตฺตา สกสฺส ธนสฺส สพฺพํ อาทานํ อคยฺหูปคสฺส ติณสฺส จ อนาทานํฯ อิติ, มหาราช, โส พฺรหา ฉตฺโต คเหตพฺพยุตฺตกํ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อคฺคเหตพฺพยุตฺตกํ ติณํ จาฏีสุ ปกฺขิปิตฺวา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนาติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๔๔.
‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพติ;
อนิจฺจสีลํ ทุสฺสีลฺยํ, กิํ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ สีลวนฺโตติ เย สีลสมฺปนฺนา พฺรหฺมจารโย, เต เอวรูปํ น กุพฺพนฺติฯ พาโล สีลานิ กุพฺพตีติ พาโล ปน ทุราจาโร เอวรูปานิ อตฺตโน อนาจารสงฺขาตานิ สีลานิ กโรติฯ อนิจฺจสีลนฺติ อทฺธุเวน ทีฆรตฺตํ อปฺปวตฺเตน สีเลน สมนฺนาคตํฯ ทุสฺสีลฺยนฺติ ทุสฺสีลํฯ กิํ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตีติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ พาหุสจฺจปริภาวิตํ ปณฺฑิจฺจํ กิํ กริสฺสติ กิํ สมฺปาเทสฺสติ, วิปตฺติเมวสฺส กริสฺสตีติฯ ตํ ครหนฺโต วตฺวา โส ตาย โพธิสตฺตสฺส กถาย นิสฺโสโก หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺรหาฉตฺโต กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พฺรหาฉตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
น เต ปีฐมทายิมฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ชนปทโต เชตวนํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สามเณรทหเร ปุจฺฉิ ‘‘อาวุโส, สาวตฺถิยํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ เก อุปการกา’’ติ ฯ ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก นาม มหาเสฏฺฐิ, วิสาขา นาม มหาอุปาสิกา เอเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปการกา มาตาปิตุฏฺฐานิยา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว เอกภิกฺขุสฺสปิ อปวิฏฺฐกาเล อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ ตํ อเวลาย คตตฺตา โกจิ น โอโลเกสิ ฯ โส ตโต กิญฺจิ อลภิตฺวา วิสาขาย ฆรทฺวารํ คโตฯ ตตฺราปิ อติปาโตว คตตฺตา กิญฺจิ น ลภิฯ โส ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ปุนาคจฺฉนฺโต ยาคุยา นิฏฺฐิตาย คโต, ปุนปิ ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ภตฺเต นิฏฺฐิเต คโตฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ทฺเวปิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ เอว, อิเม ภิกฺขู ปน ‘สทฺธานิ ปสนฺนานี’ติ กเถนฺตี’’ติ ตานิ กุลานิ ปริภวนฺโต จรติฯ
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ชานปโท ภิกฺขุ อติกาลสฺเสว กุลทฺวารํ คโต ภิกฺขํ อลภิตฺวา กุลานิ ปริภวนฺโต จรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ กุชฺฌสิ, ปุพฺเพ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตาปสาปิ ตาว กุลทฺวารํ คนฺตฺวา ภิกฺขํ อลภิตฺวา น กุชฺฌิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ สทฺโธ โหติ ปสนฺโนฯ โพธิสตฺโต ‘‘กตรํ กุลฆรํ สทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เสฏฺฐิฆร’’นฺติ สุตฺวา เสฏฺฐิโน ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เสฏฺฐิ ราชุปฏฺฐานํ คโต, มนุสฺสาปิ นํ น ปสฺสิํสุ, โส นิวตฺติตฺวา คจฺฉติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ราชกุลโต นิวตฺตนฺโต ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาทโธวนเตลมกฺขนยาคุขชฺชกาทีหิ สนฺตปฺเปตฺวา อนฺตราภตฺเต กิญฺจิ การณํ อปุจฺฉิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ฆรทฺวารํ อาคตา นาม ยาจกา วา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา วา สกฺการสมฺมานํ อลภิตฺวา คตปุพฺพา นาม นตฺถิ, ตุมฺเห ปน อชฺช อมฺหากํ ทารเกหิ อทิฏฺฐตฺตา อาสนํ วา ปานียํ วา ปาทโธวนํ วา ยาคุภตฺตํ วา อลภิตฺวาว คตา, อยํ อมฺหากํ โทโส, ตํ โน ขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๔๕.
‘‘น เต ปีฐมทายิมฺหา, น ปานํ นปิ โภชนํ;
พฺรหฺมจาริ ขมสฺสุ เม, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติฯ
ตตฺถ น เต ปีฐมทายิมฺหาติ ปีฐมฺปิ เต น ทาปยิมฺหฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๔๖.
‘‘เนวาภิสชฺชามิ น จาปิ กุปฺเป, น จาปิ เม อปฺปิยมาสิ กิญฺจิ;
อโถปิ เม อาสิ มโนวิตกฺโก, เอตาทิโส นูน กุลสฺส ธมฺโม’’ติฯ
ตตฺถ เนวาภิสชฺชามีติ เนว ลคฺคามิฯ เอตาทิโสติ ‘‘อิมสฺส กุลสฺส เอตาทิโส นูน สภาโว, อทายกวํโส เอส ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ เม มโนวิตกฺโก อุปฺปนฺโนฯ
ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๔๗.
‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;
อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, สพฺเพตํ นิปทามเสฯ
๑๔๘.
‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;
สกฺกจฺจํ อุปติฏฺฐาม, อุตฺตมํ วิย ญาตก’’นฺติฯ
ตตฺถ ธมฺโมติ สภาโวฯ ปิตุปิตามโหติ ปิตูนญฺจ ปิตามหานญฺจ สนฺตโกฯ อุทกนฺติ ปาทโธวนอุทกํฯ ปชฺชนฺติ ปาทมกฺขนเตลํฯ สพฺเพตนฺติ สพฺพํ เอตํฯ นิปทามเสติ นิการปการา อุปสคฺคา, ทามเสติ อตฺโถ, ททามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกวํโส อมฺหากํ วํโสติ ทสฺเสติฯ อุตฺตมํ วิย ญาตกนฺติ มาตรํ วิย ปิตรํ วิย จ มยํ ธมฺมิกํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ทิสฺวา สกฺกจฺจํ สหตฺเถน อุปฏฺฐหามาติ อตฺโถฯ
โพธิสตฺโต ปน กติปาหํ พาราณสิเสฏฺฐิโน ธมฺมํ เทเสนฺโต ตตฺถ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ปีฐชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
วิทิตํ ถุสนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร มาตุกุจฺฉิคเต ตสฺส มาตุ โกสลราชธีตาย พิมฺพิสารรญฺโญ ทกฺขิณชาณุโลหิตปิวนโทหโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา ปณฺฑุ อโหสิฯ สา ปริจาริกาหิ ปุจฺฉิตา ตาสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชาปิ สุตฺวา เนมิตฺตเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เทวิยา กิร เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตสฺส กา นิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เนมิตฺตกา ‘‘เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกสตฺโต ตุมฺเห มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘สเจ มม ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, โก เอตฺถ โทโส’’ติ ทกฺขิณชาณุํ สตฺเถน ผาลาเปตฺวา โลหิตํ สุวณฺณตฏฺฏเกน คาหาเปตฺวา เทวิยา ปาเยสิฯ สา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มม กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต ปุตฺโต ปิตรํ มาเรสฺสติ, กิํ เม เตนา’’ติฯ สา คพฺภปาตนตฺถํ กุจฺฉิํ มทฺทาเปสิ ฯ
ราชา ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท มยฺหํ กิร ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, น โข ปนาหํ อชโร อมโร, ปุตฺตมุขํ ปสฺสิตุํ เม เทหิ, มา อิโต ปภุติ เอวรูปํ กมฺมํ อกาสี’’ติ อาหฯ สา ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุจฺฉิํ มทฺทาเปสิฯ ราชา ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยานคมนํ นิวาเรสิฯ สา ปริปุณฺณคพฺภา ปุตฺตํ วิชายิฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส อชาตสฺเสว ปิตุ สตฺตุภาวโต ‘‘อชาตสตฺตุ’’ตฺเวว นามมกํสุฯ ตสฺมิํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒนฺเต สตฺถา เอกทิวสํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต รญฺโญ นิเวสนํ คนฺตฺวา นิสีทิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ กุมารํ มณฺเฑตฺวา รญฺโญ อทํสุฯ ราชา พลวสิเนเหน ปุตฺตํ คเหตฺวา อูรุมฺหิ นิสีทาเปตฺวา ปุตฺตคเตน เปเมน ปุตฺตเมว มมายนฺโต น ธมฺมํ สุณาติฯ สตฺถา ตสฺส ปมาทภาวํ ญตฺวา ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ราชาโน ปุตฺเต อาสงฺกมานา ปฏิจฺฉนฺเน กาเรตฺวา ‘อมฺหากํ อจฺจเยน นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปยฺยาถา’ติ อาณาเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขอาจริโย หุตฺวา พหู ราชกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ สิปฺปํ วาเจสิฯ พาราณสิรญฺโญปิ ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณสิปฺโป อาจริยํ อาปุจฺฉิฯ อาจริโย องฺควิชฺชาวเสน ตํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิมสฺส ปุตฺตํ นิสฺสาย อนฺตราโย ปญฺญายติ, ตมหํ อตฺตโน อานุภาเวน หริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา พนฺธิตฺวา ราชกุมารสฺส อทาสิ, เอวญฺจ ปน ตํ วเทสิ ‘‘ตาต, ปฐมํ คาถํ รชฺเช ปติฏฺฐาย ตว ปุตฺตสฺส โสฬสวสฺสกาเล ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วเทยฺยาสิ, ทุติยํ มหาอุปฏฺฐานกาเล, ตติยํ ปาสาทํ อภิรุหมาโน โสปานสีเส ฐตฺวา, จตุตฺถํ สยนสิริคพฺภํ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ฐตฺวา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา คโต โอปรชฺเช ปติฏฺฐาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ ตสฺส ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล รญฺโญ อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส สิริวิภวํ ทิสฺวา ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คเหตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ กเถสิฯ เต ‘‘สาธุ เทว, มหลฺลกกาเล ลทฺเธน อิสฺสริเยน โก อตฺโถ, เยน เกนจิ อุปาเยน ราชานํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทิํสุฯ กุมาโร ‘‘วิสํ ขาทาเปตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ ปิตรา สทฺธิํ สายมาสํ ภุญฺชนฺโต วิสํ คเหตฺวา นิสีทิฯ ราชา ภตฺตปาติยํ ภตฺเต อจฺฉุปนฺเตเยว ปฐมํ คาถมาห –
๑๔๙.
‘‘วิทิตํ ถุสํ อุนฺทุรานํ, วิทิตํ ปน ตณฺฑุลํ;
ถุสํ ถุสํ วิวชฺเชตฺวา, ตณฺฑุลํ ปน ขาทเร’’ติฯ
ตตฺถ วิทิตนฺติ กาฬวทฺทเลปิ อนฺธกาเร อุนฺทุรานํ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน วิทิโต ปากโฏเยวฯ อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ‘‘ถุสํ ตณฺฑุล’’นฺติ วุตฺตํฯ ขาทเรติ ถุสํ ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยถา อุนฺทุรานํ อนฺธกาเรปิ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน ปากโฏ, เต ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติ, เอวเมว มมปิ ตว วิสํ คเหตฺวา นิสินฺนภาโว ปากโฏติฯ
กุมาโร ‘‘ญาโตมฺหี’’ติ ภีโต ภตฺตปาติยํ วิสํ ปาเตตุํ อวิสหิตฺวา อุฏฺฐาย ราชานํ วนฺทิตฺวา คโตฯ โส ตมตฺถํ อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ อาโรเจตฺวา ‘‘อชฺช ตาวมฺหิ ญาโต, อิทานิ กถํ มาเรสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยาเน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา นิกณฺณิกวเสน มนฺตยมานา ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา มหาอุปฏฺฐานํ คตกาเล อมจฺจานํ อนฺตเร ฐตฺวา รญฺโญ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ขคฺเคน ปหริตฺวา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ววตฺถเปสุํฯ กุมาโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาอุปฏฺฐานกาเล สนฺนทฺธขคฺโค หุตฺวา คนฺตฺวา อิโต จิโต จ รญฺโญ ปหรโณกาสํ อุปธาเรติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา ทุติยํ คาถมาห –
๑๕๐.
‘‘ยา มนฺตนา อรญฺญสฺมิํ, ยา จ คาเม นิกณฺณิกา;
ยญฺเจตํ อิติ จีติ จ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติฯ
ตตฺถ อรญฺญสฺมินฺติ อุยฺยาเนฯ นิกณฺณิกาติ กณฺณมูเล มนฺตนาฯ ยญฺเจตํ อิติ จีติ จาติ ยญฺจ เอตํ อิทานิ มม ปหรโณกาสปริเยสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยา เอสา ตว อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ สทฺธิํ อุยฺยาเน จ คาเม จ นิกณฺณิกา มนฺตนา, ยญฺเจตํ อิทานิ มม มารณตฺถาย อิติ จีติ จ กรณํ, เอตมฺปิ สพฺพํ มยา ญาตนฺติฯ
กุมาโร ‘‘ชานาติ เม เวริภาวํ ปิตา’’ติ ตโต ปลายิตฺวา อุปฏฺฐากานํ อาโรเจสิฯ เต สตฺตฏฺฐ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา ‘‘กุมาร, น เต ปิตา, เวริภาวํ ชานาติ, ตกฺกมตฺเตน ตฺวํ เอวํสญฺญี อโหสิ, มาเรหิ น’’นฺติ วทิํสุฯ โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา โสปานมตฺถเก คพฺภทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา โสปานมตฺถเก ฐิโต ตติยํ คาถมาห –
๑๕๑.
‘‘ธมฺเมน กิร ชาตสฺส, ปิตา ปุตฺตสฺสฺส มกฺกโฏ;
ทหรสฺเสว สนฺตสฺส, ทนฺเตหิ ผลมจฺฉิทา’’ติฯ
ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวนฯ ปิตา ปุตฺตสฺส มกฺกโฏติ ปิตา มกฺกโฏ ปุตฺตสฺส มกฺกฏโปตกสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อรญฺเญ ชาโต มกฺกโฏ อตฺตโน ยูถปริหรณํ อาสงฺกนฺโต ตรุณสฺส มกฺกฏโปตกสฺส ทนฺเตหิ ผลํ ฉินฺทิตฺวา ปุริสภาวํ นาเสติ, ตถา ตว อติรชฺชกามสฺส ผลานิ อุปฺปาฏาเปตฺวา ปุริสภาวํ นาเสสฺสามีติฯ
กุมาโร ‘‘คณฺหาเปตุกาโม มํ ปิตา’’ติ ภีโต ปลายิตฺวา ‘‘ปิตรามฺหิ สนฺตชฺชิโต’’ติ อุปฏฺฐากานํ อาโรเจสิฯ เต อฑฺฒมาสมตฺเต วีติวตฺเต ‘‘กุมาร, สเจ ราชา ชาเนยฺย, เอตฺตกํ กาลํ นาธิวาเสยฺย, ตกฺกมตฺเตน ตยา กถิตํ, มาเรหิ น’’นฺติ วทิํสุฯ โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา อุปริปาสาเท สิริสยนํ ปวิสิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาปลฺลงฺเก นิสีทิฯ ราชา ภุตฺตสายมาโส ปริชนํ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ สิริคพฺภํ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ฐตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๕๒.
‘‘ยเมตํ ปริสปฺปสิ, อชกาโณว สาสเป;
โยปายํ เหฏฺฐโต เสติ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติฯ
ตตฺถ ปริสปฺปสีติ ภเยน อิโต จิโต จ สปฺปสิฯ สาสเปติ สาสปเขตฺเตฯ โยปายนฺติ โยปิ อยํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยมฺปิ เอตํ ตฺวํ สาสปวนํ ปวิฏฺฐกาณเอฬโก วิย ภเยน อิโต จิโต จ สํสปฺปสิ, ปฐมํ วิสํ คเหตฺวา อาคโตสิ, ทุติยํ ขคฺเคน ปหริตุกาโม หุตฺวา อาคโตสิ, ตติยํ ขคฺคํ อาทาย โสปานมตฺถเก อฏฺฐาสิ, อิทานิ มํ ‘‘มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาสยเน นิปนฺโนสิ, สพฺพเมตํ ชานามิ, น ตํ อิทานิ วิสฺสชฺเชมิ, คเหตฺวา ราชาณํ การาเปสฺสามีติฯ เอวํ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว สา สา คาถา ตํ ตํ อตฺถํ ทีเปติฯ
กุมาโร ‘‘ญาโตมฺหิ ปิตรา, อิทานิ มํ นาสฺเสสฺสตี’’ติ ภยปฺปตฺโต เหฏฺฐาสยนา นิกฺขมิตฺวา ขคฺคํ รญฺโญ ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิฯ ราชา ‘‘น มยฺหํ โกจิ กมฺมํ ชานาตีติ ตฺวํ จินฺเตสี’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวสาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปสิฯ ตทา ราชา โพธิสตฺตสฺส คุณํ สลฺลกฺเขสิฯ โส อปรภาเค กาลมกาสิ, ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา กุมารํ พนฺธนาคารา นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสุํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ถุสชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
อทสฺสเนน โมรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺกาเร ติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิฯ ติตฺถิยา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ลาภิโน อเหสุํ, อุปฺปนฺเน ปน พุทฺเธ หตลาภสกฺการา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย ชาตาฯ เตสํ ตํ ปวตฺติํ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ยาว คุณวนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว นิคฺคุณา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํ, คุณวนฺเตสุ ปน อุปฺปนฺเนสุ นิคฺคุณา หตลาภสกฺการา ชาตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โมรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย โสภคฺคปฺปตฺโต อรญฺเญ วิจริฯ ตทา เอกจฺเจ วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย พาเวรุรฏฺฐํ อคมํสุฯ ตสฺมิํ กิร กาเล พาเวรุรฏฺเฐ สกุณา นาม นตฺถิฯ อาคตาคตา รฏฺฐวาสิโน ตํ ปญฺชเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘ปสฺสถิมสฺส ฉวิวณฺณํ คลปริโยสานํ มุขตุณฺฑกํ มณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนี’’ติ กากเมว ปสํสิตฺวา เต วาณิชเก อาหํสุ ‘‘อิมํ, อยฺยา, สกุณํ อมฺหากํ เทถ, อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเห อตฺตโน รฏฺเฐ อญฺญํ ลภิสฺสถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ มูเลน คณฺหถา’’ติฯ ‘‘กหาปเณน โน เทถา’’ติฯ ‘‘น เทมา’’ติ ฯ อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ‘‘สเตน เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อมฺหากํ เอส พหูปกาโร, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ เมตฺติ โหตู’’ติ กหาปณสตํ คเหตฺวา อทํสุฯ เต ตํ เนตฺวา สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา นานปฺปกาเรน มจฺฉมํเสน เจว ผลาผเลน จ ปฏิชคฺคิํสุฯ อญฺเญสํ สกุณานํ อวิชฺชมานฏฺฐาเน ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต กาโก ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิฯ
ปุนวาเร เต วาณิชา เอกํ โมรราชานํ คเหตฺวา ยถา อจฺฉรสทฺเทน วสฺสติ, ปาณิปฺปหรณสทฺเทน นจฺจติ, เอวํ สิกฺขาเปตฺวา พาเวรุรฏฺฐํ อคมํสุฯ โส มหาชเน สนฺนิปติเต นาวาย ธุเร ฐตฺวา ปกฺเข วิธุนิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา นจฺจิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ‘‘เอตํ, อยฺยา, โสภคฺคปฺปตฺตํ สุสิกฺขิตํ สกุณราชานํ อมฺหากํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ อมฺเหหิ ปฐมํ กาโก อานีโต, ตํ คณฺหิตฺถ, อิทานิ เอกํ โมรราชานํ อานยิมฺหา, เอตมฺปิ ยาจถ, ตุมฺหากํ รฏฺเฐ สกุณํ นาม คเหตฺวา อาคนฺตุํ น สกฺกาติฯ ‘‘โหตุ, อยฺยา, อตฺตโน รฏฺเฐ อญฺญํ ลภิสฺสถ, อิมํ โน เทถา’’ติ มูลํ วฑฺเฒตฺวา สหสฺเสน คณฺหิํสุฯ อถ นํ สตฺตรตนวิจิตฺเต ปญฺชเร ฐเปตฺวา มจฺฉมํสผลาผเลหิ เจว มธุลาชสกฺกรปานกาทีหิ จ ปฏิชคฺคิํสุ, มยูรราชา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺฐาย กากสฺส ลาภสกฺกาโร ปริหายิ, โกจิ นํ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิฯ กาโก ขาทนียโภชนียํ อลภมาโน ‘‘กากา’’ติ วสฺสนฺโต คนฺตฺวา อุกฺการภูมิยํ โอตริตฺวา โคจรํ คณฺหิฯ
สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา สมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
๑๕๓.
‘‘อทสฺสเนน โมรสฺส, สิขิโน มญฺชุภาณิโน;
กากํ ตตฺถ อปูเชสุํ, มํเสน จ ผเลน จฯ
๑๕๔.
‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, โมโร พาเวรุมาคมา;
อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, วายสสฺส อหายถฯ
๑๕๕.
‘‘ยาว นุปฺปชฺชตี พุทฺโธ, ธมฺมราชา ปภงฺกโร;
ตาว อญฺเญ อปูเชสุํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณฯ
๑๕๖.
‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, พุทฺโธ ธมฺมํ อเทสยิ;
อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, ติตฺถิยานํ อหายถา’’ติฯ
ตตฺถ สิขิโนติ สิขาย สมนฺนาคตสฺสฯ มญฺชุภาณิโนติ มธุรสฺสรสฺสฯ อปูเชสุนฺติ อปูชยิํสุฯ มํเสน จ ผเลน จาติ นานปฺปกาเรน มํเสน ผลาผเลน จฯ พาเวรุมาคมาติ พาเวรุรฏฺฐํ อาคโตฯ ‘‘ภาเวรู’’ติปิ ปาโฐฯ อหายถาติ ปริหีโนฯ ธมฺมราชาติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ปริสํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ปภงฺกโรติ สตฺตโลกโอกาสโลกสงฺขารโลเกสุ อาโลกสฺส กตตฺตา ปภงฺกโรฯ สรสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมสฺสเรน สมนฺนาคโตฯ ธมฺมํ อเทสยีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปกาเสสีติฯ
อิติ อิมา จตสฺโส คาถา ภาสิตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อโหสิ, โมรราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พาเวรุชาตกวณฺณนา นวมาฯ
อทาสิ ทานานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา ขทิรงฺคารชาตเก (ชา. ๑.๑.๔๐) วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา อนาถปิณฺฑิกํฯ อามนฺเตตฺวา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ คหปติ ‘ทานํ มา ททาสี’ติ อากาเส ฐตฺวา วาเรนฺตํ สกฺกํ เทวานมินฺทํ ปฏิพาหิตฺวา ทานํ อทํสุเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภโว วิสยฺโห นาม เสฏฺฐิ หุตฺวา ปญฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อโหสิฯ โส จตูสุ นครทฺวาเรสุ, นครมชฺเฌ, อตฺตโน ฆรทฺวาเรติ ฉสุ ฐาเนสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา ทานํ ปวตฺเตสิ, ทิวเส ทิวเส ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชติฯ โพธิสตฺตสฺส จ วนิพฺพกยาจกานญฺจ เอกสทิสเมว ภตฺตํ โหติฯ ตสฺส ชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ ททโต ทานานุภาเวน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต มหาเสฏฺฐิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ วิสยฺโห อติวิย ปตฺถริตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กโรนฺโต ทานํ เทติ, อิมินา ทาเนน มํ จาเวตฺวา สยํ สกฺโก ภวิสฺสติ มญฺเญ, ธนมสฺส นาเสตฺวา เอตํ ทลิทฺทํ กตฺวา ยถา ทานํ น เทติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ธนธญฺญํ เตลมธุผาณิตสกฺกราทีนิ อนฺตมโส ทาสกมฺมกรโปริสมฺปิ อนฺตรธาเปสิฯ
ตทา ทานพฺยาวฏา อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ ทานคฺคํ ปจฺฉินฺนํ, ฐปิตฐปิตฏฺฐาเน น กิญฺจิ ปสฺสามา’’ติ อาโรจยิํสุฯ ‘‘อิโต ปริพฺพยํ หรถ, มา ทานํ ปจฺฉินฺทถา’’ติ ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ ปวตฺตาเปหี’’ติ อาหฯ สา สกลเคหํ วิจินิตฺวา อฑฺฒมาสกมตฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อยฺย, อมฺหากํ นิวตฺถวตฺถํ ฐเปตฺวา อญฺญํ กิญฺจิ น ปสฺสามิ, สกลเคหํ ตุจฺฉ’’นฺติ อาหฯ สตฺตรตนคพฺเภสุ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา น กิญฺจิ อทฺทส, เสฏฺฐิญฺจ ภริยญฺจ ฐเปตฺวา อญฺเญ ทาสกมฺมกราปิ น ปญฺญายิํสุฯ ปุน มหาสตฺโตฯ ภริยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, น สกฺกา ทานํ ปจฺฉินฺทิตุํ, สกลนิเวสนํ วิจินิตฺวา กิญฺจิ อุปธาเรหี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก ติณหารโก อสิตญฺจ กาชญฺจ ติณพนฺธนรชฺชุญฺจ ทฺวารนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ เสฏฺฐิภริยา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อิทํ ฐเปตฺวา อญฺญํ น ปสฺสามี’’ติ อาหริตฺวา อทาสิฯ มหาสตฺโต ‘‘ภทฺเท, มยา เอตฺตกํ กาลํ ติณํ นาม น ลายิตปุพฺพํ, อชฺช ปน ติณํ ลายิตฺวา อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ยถานุจฺฉวิกํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทานุปจฺเฉทภเยน อสิตญฺเจว กาชญฺจ รชฺชุญฺจ คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา ติณวตฺถุํ คนฺตฺวา ติณํ ลายิตฺวา ‘‘เอโก อมฺหากํ ภวิสฺสติ, เอเกน ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทฺเว ติณกลาเป พนฺธิตฺวา กาเช ลคฺเคตฺวา อาทาย คนฺตฺวา นครทฺวาเร วิกฺกิณิตฺวา มาสเก คเหตฺวา เอกํ โกฏฺฐาสํ ยาจกานํ อทาสิฯ ยาจกา พหู, เตสํ ‘‘มยฺหมฺปิ เทหิ, มยฺหมฺปิ เทหี’’ติ วทนฺตานํ อิตรมฺปิ โกฏฺฐาสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ สทฺธิํ ภริยาย อนาหาโร วีตินาเมสิฯ อิมินา นิยาเมน ฉ ทิวสา วีติวตฺตาฯ
อถสฺส สตฺตเม ทิวเส ติณํ อาหรมานสฺส สตฺตาหํ นิราหารสฺส อติสุขุมาลสฺส นลาเฏ สูริยาตเปน ปหฏมตฺเต อกฺขีนิ ภมิํสุฯ โส สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ติณํ อวตฺถริตฺวา ปติฯ สกฺโก ตสฺส กิริยํ อุปธารยมาโน วิจรติฯ โส ตงฺขณญฺเญว อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๕๗.
‘‘อทาสิ ทานานิ ปุเร วิสยฺห, ททโต จ เต ขยธมฺโม อโหสิ;
อิโต ปรํ เจ น ทเทยฺย ทานํ, ติฏฺเฐยฺยุํ เต สํยมนฺตสฺส โภคา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ วิสยฺห ตฺวํ อิโต ปุพฺเพ ตว เคเห ธเน วิชฺชมาเน สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กริตฺวา ทานานิ อทาสิฯ ตสฺส จ เต เอวํ ททโต โภคานํ ขยธมฺโม ขยสภาโว อโหสิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ขีณํ, อิโต ปรํ เจปิ ตฺวํ ทานํ น ทเทยฺย, กสฺสจิ กิญฺจิ น ทเทยฺยาสิ, ตว สํยมนฺตสฺส อททนฺตสฺส โภคา ตเถว ติฏฺเฐยฺยุํ, ‘‘อิโต ปฏฺฐาย น ทสฺสามี’’ติ ตฺวํ มยฺหํ ปฏิญฺญํ เทหิ, อหํ เต โภเค ทสฺเสสฺสามีติฯ
มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สกฺโก นาม สยํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา สตฺต วตฺตปทานิ ปูเรตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยการณํ ทานํ วาเรสิ, อนริยํ วต กโรสี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
๑๕๘.
‘‘อนริยมริเยน สหสฺสเนตฺต, สุทุคฺคเตนาปิ อกิจฺจมาหุ;
มา โว ธนํ ตํ อหุ เทวราช, ยํ โภคเหตุ วิชเหมุ สทฺธํฯ
๑๕๙.
‘‘เยน เอโก รโถ ยาติ, ยาติ เตนปโร รโถ;
โปราณํ นิหิตํ วตฺตํ, วตฺตตญฺเญว วาสวฯ
๑๖๐.
‘‘ยทิ เหสฺสติ ทสฺสาม, อสนฺเต กิํ ททามเส;
เอวํภูตาปิ ทสฺสาม, มา ทานํ ปมทมฺหเส’’ติฯ
ตตฺถ อนริยนฺติ ลามกํ ปาปกมฺมํฯ อริเยนาติ ปริสุทฺธาจาเรน อริเยนฯ สุทุคฺคเตนาปีติ สุทลิทฺเทนาปิฯ อกิจฺจมาหูติ อกตฺตพฺพนฺติ พุทฺธาทโย อริยา วทนฺติ, ตฺวํ ปน มํ อนริยํ มคฺคํ อาโรเจสีติ อธิปฺปาโยฯ โวติ นิปาตมตฺตํฯ ยํ โภคเหตูติ ยสฺส ธนสฺส ปริภุญฺชนเหตุ มยํ ทานสทฺธํ วิชเหมุ ปริจฺจเชยฺยาม, ตํ ธนเมว มา อหุ, น โน เตน ธเนน อตฺโถติ ทีเปติฯ
รโถติ ยํกิญฺจิ ยานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน เอโก รโถ ยาติ, อญฺโญปิ รโถ ‘‘รถสฺส คตมคฺโค เอโส’’ติ เตเนว มคฺเคน ยาติฯ โปราณํ นิหิตํ วตฺตนฺติ ยํ มยา ปุพฺเพ นิหิตํ วตฺตํ, ตํ มยิ ธรนฺเต วตฺตตุเยว, มา ติฏฺฐตูติ อตฺโถฯ เอวํภูตาติ เอวํ ติณหารกภูตาปิ มยํ ยาว ชีวาม, ตาว ทสฺสามเยวฯ กิํการณา? มา ทานํ ปมทมฺหเสติฯ อททนฺโต หิ ทานํ ปมชฺชติ นาม น สรติ น สลฺลกฺเขติ, อหํ ปน ชีวมาโน ทานํ ปมุสฺสิตุํ น อิจฺฉามิ, ตสฺมา ทานํ ทสฺสามิเยวาติ ทีเปติฯ
สกฺโก ตํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิมตฺถาย ทานํ ททาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘เนว สกฺกตฺตํ, น พฺรหฺมตฺตํ ปตฺถยมาโน, สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺโต ปนาหํ ททามี’’ติ อาหฯ สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโฐ หตฺเถน ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิฯ โพธิสตฺตสฺส ตงฺขณญฺเญว ปริมชฺชิตมตฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปริปูริฯ สกฺกานุภาเวน จสฺส สพฺโพ วิภวปริจฺเฉโท ปฏิปากติโกว อโหสิฯ สกฺโก ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ทิวเส ทิวเส ทฺวาทส สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต ทานํ ททาหี’’ติ ตสฺส เคเห อปริมาณํ ธนํ กตฺวา ตํ อุยฺโยเชตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสฏฺฐิภริยา ราหุลมาตา อโหสิ, วิสยฺโห ปน เสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิสยฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
โกกิลวคฺโค จตุตฺโถฯ
นรานมารามกราสูติ อิมสฺส ชาตกสฺส วิตฺถารกถา กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ
กณฺฑรีชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อสกฺขิํ วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ (ชา. อฏฺฐ. ๒.๒.สุสุมารชาตกวณฺณนา) เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต คงฺคาตีเร วสิฯ อเถกา อนฺโตคงฺคายํ สํสุมารี โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา สํสุมารสฺส กเถสิฯ โส ‘‘ตํ กปิํ อุทเก นิมุชฺชาเปตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา สํสุมาริยา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อาห – ‘‘เอหิ, สมฺม, อนฺตรทีปเก ผลาผเล ขาทิตุํ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘กถํ, สมฺม, อหํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อหํ ตํ มม ปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา เนสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺส จิตฺตํ อชานนฺโต ลงฺฆิตฺวา ปิฏฺฐิยํ นิสีทิฯ สํสุมาโร โถกํ คนฺตฺวา นิมุชฺชิตุํ อารภิฯ อถ นํ วานโร ‘‘กิํการณา, โภ, มํ อุทเก นิมุชฺชาเปสี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ตํ มาเรตฺวา ตว หทยมํสํ มม ภริยาย ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘ทนฺธ ตฺวํ มม หทยมํสํ อุเร อตฺถีติ มญฺญสี’’ติ? ‘‘อถ กหํ เต ฐปิต’’นฺติ? ‘‘เอตํ อุทุมฺพเร โอลมฺพนฺตํ น ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปสฺสามิ, ทสฺสสิ ปน เม’’ติฯ ‘‘อาม, ทสฺสามี’’ติฯ สํสุมาโร ทนฺธตาย ตํ คเหตฺวา นทีตีเร อุทุมฺพรมูลํ คโตฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ปิฏฺฐิโต ลงฺฆิตฺวา อุทุมฺพรรุกฺเข นิสินฺโน อิมา คาถา อภาสิ –
๑๖๑.
‘‘อสกฺขิํ วต อตฺตานํ, อุทฺธาตุํ อุทกา ถลํ;
น ทานาหํ ปุน ตุยฺหํ, วสํ คจฺฉามิ วาริชฯ
๑๖๒.
‘‘อลเมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จ;
ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺส, วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรฯ
๑๖๓.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ
๑๖๔.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, น จ ปจฺฉานุตปฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ อสกฺขิํ วตาติ สมตฺโถ วต อโหสิํฯ อุทฺธาตุนฺติ อุทฺธริตุํฯ วาริชาติ สํสุมารํ อาลปติฯ ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺสาติ คงฺคํ สมุทฺทนาเมนาลปนฺโต ‘‘ยานิ สมุทฺทสฺส ปารํ คนฺตฺวา ขาทิตพฺพานิ, อลํ เตหี’’ติ วทติฯ ปจฺฉา จ อนุตปฺปตีติ อุปฺปนฺนํ อตฺถํ ขิปฺปํ อชานนฺโต อมิตฺตวสํ คจฺฉติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ
อิติ โส จตูหิ คาถาหิ โลกิยกิจฺจานํ นิปฺผตฺติการณํ กเถตฺวา วนสณฺฑเมว ปาวิสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สํสุมาโร เทวทตฺโต อโหสิ, วานโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วานรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
อวสิมฺห ตวาคาเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ เคเห นิวุตฺถํ กุนฺตินีสกุณิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร รญฺโญ ทูเตยฺยหาริกา อโหสิฯ ทฺเว โปตกาปิสฺสา อตฺถิ, ราชา ตํ สกุณิกํ เอกสฺส รญฺโญ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสสิฯ ตสฺสา คตกาเล ราชกุเล ทารกา เต สกุณโปตเก หตฺเถหิ ปริมทฺทนฺตา มาเรสุํฯ สา อาคนฺตฺวา เต โปตเก มเต ปสฺสนฺตี ‘‘เกน เม ปุตฺตกา มาริตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อสุเกน จ อสุเกน จา’’ติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล ราชกุเล โปสาวนิกพฺยคฺโฆ อตฺถิ กกฺขโฬ ผรุโส, พนฺธนพเลน ติฏฺฐติฯ อถ เต ทารกา ตํ พฺยคฺฆํ ทสฺสนาย อคมํสุฯ สาปิ สกุณิกา เตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา ‘‘ยถา อิเมหิ มม ปุตฺตกา มาริตา, ตเถว เน กริสฺสามี’’ติ เต ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิ, พฺยคฺโฆ มุรามุราเปตฺวา ขาทิฯ สา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ ปริปุณฺโณ’’ติ อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตาฯ ตํ การณํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ราชกุเล กิร อสุกา นาม กุนฺตินี สกุณิกา เย หิสฺสา โปตกา มาริตา, เต ทารเก พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อตฺตโน โปตกฆาตเก ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ โพธิสตฺโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส นิเวสเน เอกา กุนฺตินี สกุณิกา ทูเตยฺยหาริกาติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโสฯ อยํ กุนฺตินี พฺยคฺเฆน ทารเก มาราเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ, คมิสฺสามิ, คจฺฉนฺตี จ ปน รญฺโญ อนาโรเจตฺวา น คมิสฺสามิ, อาโรเจตฺวาว คมิสฺสามี’’ติฯ สา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ปมาเทน มม ปุตฺตเก ทารกา มาเรสุํ, อหํ โกธวสิกา หุตฺวา เต ทารเก ปฏิมาเรสิํ, อิทานิ มยา อิธ วสิตุํ น สกฺกา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๖๕.
‘‘อวสิมฺห ตวาคาเร, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา,
ตฺวเมว ทานิมกริ, หนฺท ราช วชามห’’นฺติฯ
ตตฺถ ตฺวเมว ทานิมกรีติ มํ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสตฺวา อตฺตโน ปมาเทน มม ปิยปุตฺตเก อรกฺขนฺโต ตฺวญฺเญว อิทานิ เอตํ มม โทมนสฺสการณํ อกริฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ราชาติ โพธิสตฺตํ อาลปติฯ วชามหนฺติ อหํ หิมวนฺตํ คจฺฉามีติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
๑๖๖.
‘‘โย เว กเต ปฏิกเต, กิพฺพิเส ปฏิกิพฺพิเส;
เอวํ ตํ สมฺมตี เวรํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล ปเรน กเต กิพฺพิเส อตฺตโน ปุตฺตมารณาทิเก ทารุเณ กมฺเม กเต ปุน อตฺตโน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิกเต ปฏิกิพฺพิเส ‘‘ปฏิกตํ มยา ตสฺสา’’ติ ชานาติฯ เอวํ ตํ สมฺมตี เวรนฺติ เอตฺตเกน ตํ เวรํ สมฺมติ วูปสนฺตํ โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติฯ
ตํ สุตฺวา กุนฺตินี ตติยํ คาถมาห –
๑๖๗.
‘‘น กตสฺส จ กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;
หทยํ นานุชานาติ, คจฺฉญฺเญว รเถสภา’’ติฯ
ตตฺถ น กตสฺส จ กตฺตา จาติ กตสฺส จ อภิภูตสฺส อุปปีฬิตสฺส ปุคฺคลสฺส, อิทานิ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โย กตฺตา ตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปุน มิตฺตภาโว นาม น สนฺธียติ น ฆฏียตีติ อตฺโถฯ หทยํ นานุชานาตีติ เตน การเณน มม หทยํ อิธ วาสํ นานุชานาติฯ คจฺฉญฺเญว รเถสภาติ ตสฺมา อหํ มหาราช คมิสฺสามิเยวาติฯ
ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๖๘.
‘‘กตสฺส เจว กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;
ธีรานํ โน จ พาลานํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – กตสฺส เจว ปุคฺคลสฺส, โย จ กตฺตา ตสฺส เมตฺติ สนฺธียเต ปุน, สา ปน ธีรานํ, โน จ พาลานํฯ ธีรานญฺหิ เมตฺติ ภินฺนาปิ ปุน ฆฏียติ, พาลานํ ปน สกิํ ภินฺนา ภินฺนาว โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติฯ
สกุณิกา ‘‘เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ สามี’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุนฺตินีเยว เอตรหิ กุนฺตินี อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุนฺตินีชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
โย นีลิยํ มณฺฑยตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อมฺพโคปกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตฺวา เชตวนปจฺจนฺเต อมฺพวเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต วิจรติ, อตฺตโน สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทติฯ ตสฺมิํ ภิกฺขาจารํ ปวิฏฺเฐ อมฺพโจรกา อมฺพานิ ปาเตตฺวา ขาทิตฺวา จ คเหตฺวา จ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร อจิรวติยํ นฺหายิตฺวา วิจรนฺติโย ตํ อมฺพวนํ ปวิสิํสุฯ มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น ตุมฺหากํ อมฺพานิ ขาทามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กโรม, ภนฺเต’’ติ สปถํ กริํสุฯ มหลฺลโก ตา สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ตสฺส ตํ กิริยํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร มหลฺลโก อตฺตโน วสนกํ อมฺพวนํ ปวิฏฺฐา เสฏฺฐิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อมฺพโคปโก หุตฺวา จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เอโก กูฏชฏิโล พาราณสิํ อุปนิสฺสาย นทีตีเร อมฺพวเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทนฺโต นานปฺปกาเรน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วิจรติฯ ตทา สกฺโก เทวราชา ‘‘เก นุ โข โลเก มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, กุเล เชฏฺฐาปจยนกมฺมํ กโรนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติ, เก ปพฺพชิตา สมณธมฺเม ยุตฺตปยุตฺตา วิหรนฺติ, เก อนาจารํ จรนฺตี’’ติ โลกํ โวโลเกนฺโต อิมํ อมฺพโคปกํ อนาจารํ กูฏชฏิลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล กสิณปริกมฺมาทิํ อตฺตโน สมณธมฺมํ ปหาย อมฺพวนํ รกฺขนฺโต วิจรติ, สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส คามํ ภิกฺขาย ปวิฏฺฐกาเล อตฺตโน อานุภาเวน อมฺเพ ปาเตตฺวา โจเรหิ วิลุมฺพิเต วิย อกาสิฯ
ตทา พาราณสิโต จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร ตํ อมฺพวนํ ปวิสิํสุฯ กูฏชฏิโล ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ ปลิพุทฺธิฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น เต อมฺพานิ ขาทามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กตฺวา จ ปน คนฺตุํ ลภิสฺสามา’’ติ? ‘‘อาม, ลภิสฺสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตาสุ เชฏฺฐิกา สปถํ กโรนฺตี ปฐมํ คาถมาห –
๑๖๙.
‘‘โย นีลิยํ มณฺฑยติ, สณฺฑาเสน วิหญฺญติ;
ตสฺส สา วสมนฺเวตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส ปลิตานํ กาฬวณฺณกรณตฺถาย นีลผลาทีนิ โยเชตฺวา กตํ นีลิยํ มณฺฑยติ, นีลเกสนฺตเร จ อุฏฺฐิตํ ปลิตํ อุทฺธรนฺโต สณฺฑาเสน วิหญฺญติ กิลมติ, ตสฺส เอวรูปสฺส มหลฺลกสฺส สา วสํ อนฺเวตุ, ตถารูปํ ปติํ ลภตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรีติฯ
ตาปโส ‘‘ตฺวํ เอกมนฺตํ ติฏฺฐาหี’’ติ วตฺวา ทุติยํ เสฏฺฐิธีตรํ สปถํ กาเรสิฯ สา สปถํ กโรนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๐.
‘‘วีสํ วา ปญฺจวีสํ วา, อูนติํสํว ชาติยา;
ตาทิสา ปติ มา ลทฺธา, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – นาริโย นาม ปนฺนรสโสฬสวสฺสิกกาเล ปุริสานํ ปิยา โหนฺติฯ ยา ปน ตว อมฺพานิ อวาหริ, สา เอวรูเป โยพฺพเน ปติํ อลภิตฺวา ชาติยา วีสํ วา ปญฺจวีสํ วา เอเกน ทฺวีหิ อูนตาย อูนติํสํ วา วสฺสานิ ปตฺวา ตาทิสา ปริปกฺกวยา หุตฺวาปิ ปติํ มา ลทฺธาติฯ
ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตาย ตติยา ตติยํ คาถมาห –
๑๗๑.
‘‘ทีฆํ คจฺฉตุ อทฺธานํ, เอกิกา อภิสาริกา;
สงฺเกเต ปติ มา อทฺท, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยา เต อมฺเพ อวาหริ, สา ปติํ ปตฺถยมานา ตสฺส สนฺติกํ อภิสรณตาย อภิสาริกา นาม หุตฺวา เอกิกา อทุติยา คาวุตทฺวิคาวุตมตฺตํ ทีฆํ อทฺธานํ คจฺฉตุ, คนฺตฺวาปิ จ ตสฺมิํ อสุกฏฺฐานํ นาม อาคจฺเฉยฺยาสีติ กเต สงฺเกเต ตํ ปติํ มา อทฺทสาติฯ
ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตาย จตุตฺถา จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๗๒.
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ – สา อุตฺตานตฺถาเยว;
ตาปโส ‘‘ตุมฺเหหิ อติภาริยา สปถา กตา, อญฺเญหิ อมฺพานิ ขาทิตานิ ภวิสฺสนฺติ, คจฺฉถ ทานิ ตุมฺเห’’ติ ตา อุยฺโยเชสิฯ สกฺโก เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา กูฏตาปสํ ตโต ปลาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ อมฺพโคปโก มหลฺลโก อโหสิ, จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร เอตาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
วนํ ยทคฺคิ ทหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อลสภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวาปิ อลโส อโหสิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิการวตฺตปฏิวตฺตาทีหิ ปริพาหิโร นีวรณาภิภูโตฯ นิสินฺนฏฺฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ ตถา เอว โหติฯ ตสฺส ตํ อาลสิยภาวํ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อาลสิโย กุสีโต นีวรณาภิภูโต วิหรตี’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อาลสิโยเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺจรตนํ อโหสิ, พาราณสิราชา อาลสิยชาติโก อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ราชานํ ปโพเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโต เอกํ ราชกุมฺภํ นาม อาลสิยํ ปสฺสิฯ ตถารูปา กิร อาลสิยา สกลทิวสํ คจฺฉนฺตาปิ เอกทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉนฺติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘วยสฺส โก นาม โส’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ มหาสตฺโต ‘‘ราชกุมฺโภ นาเมส, มหาราช, อาลสิโยฯ เอวรูโป หิ สกลทิวสํ คจฺฉนฺโตปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉตี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘อมฺโภ, ราชกุมฺภ, ตุมฺหากํ ทนฺธคมนํ อิมสฺมิํ อรญฺเญ ทาวคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเต กิํ กโรถา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๗๓.
‘‘วนํ ยทคฺคิ ทหติ, ปาวโก กณฺหวตฺตนี;
กถํ กโรสิ ปจลก, เอวํ ทนฺธปรกฺกโม’’ติฯ
ตตฺถ ยทคฺคีติ ยทา อคฺคิฯ ปาวโก กณฺหวตฺตนีติ อคฺคิโน เววจนํฯ ปจลกาติ ตํ อาลปติฯ โส หิ จลนฺโต จลนฺโต คจฺฉติ, นิจฺจํ วา ปจลายติ, ตสฺมา ‘‘ปจลโก’’ติ วุจฺจติฯ ทนฺธปรกฺกโมติ ครุวีริโยฯ
ตํ สุตฺวา ราชกุมฺโภ ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๔.
‘‘พหูนิ รุกฺขฉิทฺทานิ, ปถพฺยา วิวรานิ จ;
ตานิ เจ นาภิสมฺโภม, โหติ โน กาลปริยาโย’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, อมฺหากํ อิโต อุตฺตริคมนํ นาม นตฺถิฯ อิมสฺมิํ ปน อรญฺเญ รุกฺขฉิทฺทานิ ปถวิยํ วิวรานิ จ พหูนิฯ ยทิ ตานิ น ปาปุณาม, โหติ โน กาลปริยาโยติ มรณเมว โน โหตีติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๗๕.
‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติ;
สุกฺขปณฺณํว อกฺกมฺม, อตฺถํ ภญฺชติ อตฺตโนฯ
๑๗๖.
‘‘โย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารยิ;
สสีว รตฺติํ วิภชํ, ตสฺสตฺโถ ปริปูรตี’’ติฯ
ตตฺถ ทนฺธกาเลติ เตสํ เตสํ กมฺมานํ สณิกํ กตฺตพฺพกาเลฯ ตรตีติ ตุริตตุริโต เวเคน ตานิ กมฺมานิ กโรติฯ สุกฺขปณฺณํวาติ ยถา วาตาตปสุกฺขํ ตาลปณฺณํ พลวา ปุริโส อกฺกมิตฺวา ภญฺเชยฺย, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ กเรยฺย, เอวํ โส อตฺตโน อตฺถํ วุทฺธิํ ภญฺชติฯ ทนฺเธตีติ ทนฺธยติ ทนฺธกาตพฺพานิ กมฺมานิ ทนฺธเมว กโรติฯ ตารยีติ ตุริตกาตพฺพานิ กมฺมานิ ตุริโตว กโรติฯ สสีว รตฺติํ วิภชนฺติ ยถา จนฺโท ชุณฺหปกฺขํ รตฺติํ โชตยมาโน กาฬปกฺขรตฺติโต รตฺติํ วิภชนฺโต ทิวเส ทิวเส ปริปูรติ, เอวํ ตสฺส ปุริสสฺส อตฺโถ ปริปูรตีติ วุตฺตํ โหติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อนลโส ชาโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชกุมฺโภ อาลสิยภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ราชกุมฺภชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เคเห ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธภตฺตํ โหติ, เคหํ นิจฺจกาลํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอปานภูตํ กาสาวปชฺโชตํ อิสิวาตปฏิวาตํฯ อเถกทิวสํ ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต เสฏฺฐิโน นิเวสเน ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ อริยสงฺฆสฺส นิพทฺธํ ภิกฺขํ ทสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ ปฏฺฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ราชนิเวสเน นิพทฺธํ ภิกฺขา ทิยฺยติ, ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ปณีตํฯ วิสฺสาเสนปิ สิเนเหนปิ สหตฺถา ทายกา นตฺถิ, ราชยุตฺเต ทาเปสิฯ ภิกฺขู นิสีทิตฺวา ภุญฺชิตุํ น อิจฺฉนฺติ, นานคฺครสภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภุญฺชนฺติฯ
อเถกทิวสํ รญฺโญ พหุํ ผลาผลํ อาหริํสุฯ ราชา ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ภตฺตคฺคํ คนฺตฺวา เอกภิกฺขุมฺปิ อทิสฺวา ‘‘เอโก ภิกฺขุปิ นตฺถี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ‘‘นนุ เวลาเยว ตาวา’’ติ? ‘‘อาม, เวลา, ภิกฺขู ปน ตุมฺหากํ เคเห ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกานํ อุปฏฺฐากานํ เคหํ คนฺตฺวา เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภุญฺชนฺตี’’ติฯ ราชา ‘‘อมฺหากํ ภตฺตํ ปณีตํ, เกน นุ โข การเณน อภุตฺวา อญฺญํ ภุญฺชนฺติ, สตฺถารํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม วิสฺสาสปรมํ, ตุมฺหากํ เคเห วิสฺสาสํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สิเนเหน ทายกานํ อภาวา ภิกฺขู ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกฏฺฐาเน ปริภุญฺชนฺติฯ มหาราช, วิสฺสาสสทิโส อญฺโญ รโส นาม นตฺถิ, อวิสฺสาสิเกน ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ หิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ สามากภตฺตํ น อคฺฆติฯ โปราณกปณฺฑิตาปิ โรเค อุปฺปนฺเน รญฺญา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา เภสชฺเช การิเตปิ โรเค อวูปสนฺเต วิสฺสาสิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อโลณกํ สามากนีวารยาคุญฺเจว อุทกมตฺตสิตฺตํ อโลณกปณฺณญฺจ ปริภุญฺชิตฺวา นิโรคา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺรามฺหณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘กปฺปกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตทา เกสโว นาม ตาปโส ปญฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺเต วสติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจนฺนํ อนฺเตวาสิกสตานํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก หุตฺวา วิหาสิ, เกสวตาปสสฺส หิตชฺฌาสโย สสิเนโห อโหสิฯ เต อญฺญมญฺญํ อติวิย วิสฺสาสิกา อเหสุํฯ อปรภาเค เกสโว เต ตาปเส อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา อิสิคณํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อนฺโตนิเวสเน โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วสาเปสิฯ อถ วสฺสารตฺเต อติกฺกนฺเต เกสโว ราชานํ อาปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มหลฺลกา, อมฺเห ตาว อุปนิสฺสาย วสถ, ทหรตาปเส หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ เชฏฺฐนฺเตวาสิเกน สทฺธิํ เต หิมวนฺตํ เปเสตฺวา สยํ เอกโกว โอหิยิฯ กปฺโป หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธิํ วสิฯ
เกสโว กปฺเปน วินา วสนฺโต อุกฺกณฺฐิตฺวา ตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา นิทฺทํ น ลภติ, ตสฺส นิทฺทํ อลภนฺตสฺส สมฺมา อาหาโร น ปริณามํ คจฺฉติ, โลหิตปกฺขนฺทิกา อโหสิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติฯ ราชา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ตาปสํ ปฏิชคฺคิ, โรโค น วูปสมฺมติฯ เกสโว ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, กิํ มยฺหํ มรณํ อิจฺฉถ, อุทาหุ อโรคภาว’’นฺติ ? ‘‘อโรคภาวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ มํ หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา นารทํ นาม อมจฺจํ ปกฺกาสาเปตฺวา ‘‘นารท, อมฺหากํ ภทนฺตํ คเหตฺวา วนจรเกหิ สทฺธิํ หิมวนฺตํ ยาหี’’ติ เปเสสิฯ นารโท ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปจฺจาคมาสิฯ เกสวสฺสปิ กปฺเป ทิฏฺฐมตฺเตเยว เจตสิกโรโค วูปสนฺโต, อุกฺกณฺฐา ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ อถสฺส กปฺโป อโลณเกน อธูปเนน อุทกมตฺตสิตฺตปณฺเณน สทฺธิํ สามากนีวารยาคุํ อทาสิ, ตสฺส ตงฺขณญฺเญว โลหิตปกฺขนฺทิกา ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ
ปุน ราชา นารทํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ เกสวสฺส ตาปสสฺส ปวตฺติํ ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตํ อโรคํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, พาราณสิราชา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ปฏิชคฺคนฺโต ตุมฺเห อโรเค กาตุํ นาสกฺขิ, กถํ เต กปฺโป ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
๑๗๗.
‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
กถํ นุ ภควา เกสี, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเม’’ติฯ
ตตฺถ มนุสฺสินฺทนฺติ มนุสฺสานํ อินฺทํ พาราณสิราชานํฯ กถํ นุ ภควา เกสีติ เกน นุ โข อุปาเยน อยํ อมฺหากํ ภควา เกสวตาปโส กปฺปสฺส อสฺสเม รมตีติฯ
เอวํ อญฺเญหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺโต วิย เกสวสฺส อภิรติการณํ ปุจฺฉิฯ ตํ สุตฺวา เกสโว ทุติยํ คาถมาห –
๑๗๘.
‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;
สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ ม’’นฺติฯ
ตตฺถ วกฺขาติ รุกฺขาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘รุกฺขา’’ตฺเวว ลิขิตํฯ สุภาสิตานีติ กปฺเปน กถิตานิ สุภาสิตานิ มํ รมยนฺตีติ อตฺโถฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘เอวํ มํ อภิรมาเปนฺโต กปฺโป อโลณกํ อธูปนํ อุทกสิตฺตปณฺณมิสฺสํ สามากนีวารยาคุํ ปาเยสิ, ตาย เม สรีเร พฺยาธิ วูปสมิโต, อโรโค ชาโตมฺหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา นารโท ตติยํ คาถมาห –
๑๗๙.
‘‘สาลีนํ โอทนํ ภุญฺเช, สุจิํ มํสูปเสจนํ;
กถํ สามากนีวารํ, อโลณํ ฉาทยนฺติ ต’’นฺติฯ
ตตฺถ ภุญฺเชติ ภุญฺชสิ, อยเมว วา ปาโฐฯ ฉาทยนฺตีติ ฉาทยติ ปีเณติ โตเสติฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อนุนาสิโก กโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ตฺวํ สุจิํ มํสูปเสจนํ ราชกุเล ราชารหํ สาลิภตฺตํ ภุญฺชสิ, ตํ กถมิทํ สามากนีวารํ อโลณํ ปีเณติ โตเสติ, กถํ เต เอตํ รุจฺจตีติฯ
ตํ สุตฺวา เกสโว จตุตฺถํ คาถมาห –
๑๘๐.
‘‘สาทุํ วา ยทิ วาสาทุํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
วิสฺสตฺโถ ยตฺถ ภุญฺเชยฺย, วิสฺสาสปรมา รสา’’ติฯ
ตตฺถ ยทิ วาสาทุนฺติ ยทิ วา อสาทุํฯ วิสฺสตฺโถติ นิราสงฺโก วิสฺสาสปตฺโต หุตฺวาฯ ยตฺถ ภุญฺเชยฺยาติ ยสฺมิํ นิเวสเน เอวํ ภุญฺเชยฺย, ตตฺถ เอวํ ภุตฺตํ ยํกิญฺจิ โภชนํ สาทุเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา วิสฺสาสปรมา รสา, วิสฺสาโส ปรโม อุตฺตโม เอเตสนฺติ วิสฺสาสปรมา รสาฯ วิสฺสาสสทิโส หิ อญฺโญ รโส นาม นตฺถิฯ อวิสฺสาสิเกน หิ ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ อมฺพิลกญฺชิยํ น อคฺฆตีติฯ
นารโท ตสฺส วจนํ สุตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เกสโว อิทํ นาม กเถสี’’ติ อาจิกฺขิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, นารโท สาริปุตฺโต, เกสโว พกพฺรหฺมา, กปฺโป ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เกสวชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
สพฺพายสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสพฺพสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา มนุสฺสา เทวมงฺคลิกา หุตฺวา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติ เภริํ จราเปสิฯ ยกฺขา พลิกมฺมํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส มารณตฺถาย เอกํ กกฺขฬํ ยกฺขํ เปเสสุํฯ โส กณฺณิกมตฺตํ มหนฺตํ อาทิตฺตํ อยกูฏํ คเหตฺวา ‘‘อิมินา นํ ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร โพธิสตฺตสฺส สยนมตฺถเก อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา อินฺทวชิรํ อาทาย คนฺตฺวา ยกฺขสฺส อุปริ อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ยกฺขํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอส มํ รกฺขมาโน ฐิโต, อุทาหุ มาเรตุกาโม’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
๑๘๑.
‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โย ติฏฺฐสิ อนฺตลิกฺเข;
รกฺขาย เม ตฺวํ วิหิโต นุสชฺช, อุทาหุ เม เจตยเส วธายา’’ติฯ
ตตฺถ วิหิโต นุสชฺชาติ วิหิโต นุ อสิ อชฺชฯ
โพธิสตฺโต ปน ยกฺขเมว ปสฺสติ, น สกฺกํฯ ยกฺโข สกฺกสฺส ภเยน โพธิสตฺตํ ปหริตุํ น สกฺโกติฯ โส โพธิสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, นาหํ ตว รกฺขณตฺถาย ฐิโต, อิมินา ปน ชลิเตน อยกูเฏน ปหริตฺวา ตํ มาเรสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, สกฺกสฺส ภเยน ตํ ปหริตุํ น สกฺโกมี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
๑๘๒.
‘‘ทูโต อหํ ราชิธ รกฺขสานํ, วธาย ตุยฺหํ ปหิโตหมสฺมิ;
อินฺโท จ ตํ รกฺขติ เทวราชา, เตนุตฺตมงฺคํ น เต ผาลยามี’’ติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
๑๘๓.
‘‘สเจ จ มํ รกฺขติ เทวราชา, เทวานมินฺโท มฆวา สุชมฺปติ;
กามํ ปิสาจา วินทนฺตุ สพฺเพ, น สนฺตเส รกฺขสิยา ปชายฯ
๑๘๔.
‘‘กามํ กนฺทนฺตุ กุมฺภณฺฑา, สพฺเพ ปํสุปิสาจกา;
นาลํ ปิสาจา ยุทฺธาย, มหตี สา วิภิํสิกา’’ติฯ
ตตฺถ รกฺขสิยา ปชายาติ รกฺขสิสงฺขาตาย ปชาย, รกฺขสสตฺตานนฺติ อตฺโถฯ กุมฺภณฺฑาติ กุมฺภมตฺตรหสฺสงฺคา มโหทรา ยกฺขาฯ ปํสุปิสาจกาติ สงฺการฏฺฐาเน ปิสาจาฯ นาลนฺติ ปิสาจา นาม มยา สทฺธิํ ยุทฺธาย น สมตฺถาฯ มหตี สา วิภิํสิกาติ ยํ ปเนเต ยกฺขา สนฺนิปติตฺวา วิภิํสิกํ ทสฺเสนฺติ, สา มหตี วิภิํสิกา ภยการณทสฺสนมตฺตเมว มยฺหํ, น ปนาหํ ภายามีติ อตฺโถฯ
สกฺโก ยกฺขํ ปลาเปตฺวา มหาสตฺตํ โอวทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย ตว รกฺขา มมายตฺตา’’ติ วตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อยกูฏชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
อรญฺญา คามมาคมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ภริยาย กาลกตาย ปุตฺตํ คเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปุตฺตํ อสฺสมปเท ฐเปตฺวา ผลาผลตฺถาย คจฺฉติฯ ตทา โจเรสุ ปจฺจนฺตคามํ ปหริตฺวา กรมเร คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา กุมาริกา ปลายิตฺวา ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสกุมารํ ปโลเภตฺวา สีลวินาสํ ปาเปตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ‘‘ปิตา ตาว เม อาคจฺฉตุ, ตํ ปสฺสิตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทิสฺวา อาคจฺฉา’’ติ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค นิสีทิฯ ตาปสกุมาโร ปิตริ อาคเต ปฐมํ คาถมาห –
๑๘๕.
‘‘อรญฺญา คามมาคมฺม, กิํสีลํ กิํวตํ อหํ;
ปุริสํ ตาต เสเวยฺยํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ
ตตฺถ อรญฺญา คามมาคมฺมาติ ตาต อหํ อิโต อรญฺญโต มนุสฺสปถํ วสนตฺถาย คโต วสนคามํ ปตฺวา กิํ กโรมีติฯ
อถสฺส ปิตา โอวาทํ ททนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
๑๘๖.
‘‘โย ตํ วิสฺสาสเย ตาต, วิสฺสาสญฺจ ขเมยฺย เต;
สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จ, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ
๑๘๗.
‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
อุรสีว ปติฏฺฐาย, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ
๑๘๘.
‘‘หลิทฺทิราคํ กปิจิตฺตํ, ปุริสํ ราควิราคินํ;
ตาทิสํ ตาต มา เสวิ, นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยา’’ติฯ
ตตฺถ โย ตํ วิสฺสาสเยติ โย ปุริโส ตํ วิสฺสาเสยฺย น ปริสงฺเกยฺยฯ วิสฺสาสญฺจ ขเมยฺย เตติ โย จ อตฺตนิ กยิรมานํ ตว วิสฺสาสํ ปตฺโต นิราสงฺโก ตํ ขเมยฺยฯ สุสฺสูสีติ โย จ ตว วิสฺสาสวจนํ โสตุมิจฺฉติฯ ติติกฺขีติ โย จ ตยา กตํ อปราธํ ขมติฯ ตํ ภเชหีติ ตํ ปุริสํ ภเชยฺยาสิ ปยิรุปาเสยฺยาสิฯ อุรสีว ปติฏฺฐายาติ ยถา ตสฺส อุรสิ ปติฏฺฐาย วฑฺฒิโต โอรสปุตฺโต ตฺวมฺปิ ตาทิโส อุรสิ ปติฏฺฐิตปุตฺโต วิย หุตฺวา เอวรูปํ ปุริสํ ภเชยฺยาสีติ อตฺโถฯ
หลิทฺทิราคนฺติ หลิทฺทิราคสทิสํ อถิรจิตฺตํฯ กปิจิตฺตนฺติ ลหุปริวตฺติตาย มกฺกฏจิตฺตํฯ ราควิราคินนฺติ มุหุตฺเตเนว รชฺชนวิรชฺชนสภาวํฯ นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาติ สเจปิ สกลํ ชมฺพุทีปตลํ กายทุจฺจริตาทิวิรหิตสฺส มนุสฺสสฺส อภาเวน นิมฺมนุสฺสํ สิยา , ตถาปิ, ตาต, ตาทิสํ ลหุจิตฺตํ มา เสวิ, สพฺพมฺปิ มนุสฺสปถํ วิจินิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตคุณสมฺปนฺนเมว ภเชยฺยาสีติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา ตาปสกุมาโร ‘‘อหํ, ตาต, อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคตํ ปุริสํ กตฺถ ลภิสฺสามิ, น คจฺฉามิ, ตุมฺหากญฺเญว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิวตฺติฯ อถสฺส ปิตา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต จ กุมาริกา จ เอเตเยว อเหสุํ, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อรญฺญชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
เนว อิตฺถีสุ สามญฺญนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เปสุญฺญสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย สตฺถา ‘‘ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตี’’ติ สุตฺวา เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ เปสุญฺญํ อุปสํหรถ, เตน อนุปฺปนฺนานิ เจว ภณฺฑนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนานิ จ ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ปิสุณา วาจา นาม ติขิณสตฺติปหารสทิสา, ทฬฺโห วิสฺสาโสปิ ตาย ขิปฺปํ ภิชฺชติ, ตญฺจ ปน คเหตฺวา อตฺตโน เมตฺติภินฺทนกชโน สีหอุสภสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา เอโก โคปาลโก อรญฺเญ โคกุเลสุ คาโว ปฏิชคฺคิตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ คพฺภินิํ อสลฺลกฺเขตฺวา ปหาย อาคโตฯ ตสฺสา เอกาย สีหิยา สทฺธิํ วิสฺสาโส อุปฺปชฺชิฯ ตา อุโภปิ ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติฯ อปรภาเค คาวี วจฺฉกํ, สีหี สีหโปตกํ วิชายิฯ เต อุโภปิ ชนา กุเลน อาคตเมตฺติยา ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติ ฯ อเถโก วนจรโก อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เตสํ วิสฺสาสํ ทิสฺวา อรญฺเญ อุปฺปชฺชนกภณฺฑํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา รญฺโญ ทตฺวา ‘‘อปิ เต, สมฺม, กิญฺจิ อรญฺเญ อจฺฉริยํ ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ รญฺญา ปุฏฺโฐ ‘‘เทว, อญฺญํ กิญฺจิ น ปสฺสามิ, เอกํ ปน สีหญฺจ อุสภญฺจ อญฺญมญฺญํ วิสฺสาสิเก เอกโต วิจรนฺเต อทฺทส’’นฺติ อาหฯ ‘‘เอเตสํ ตติเย อุปฺปนฺเน ภยํ ภวิสฺสติ, ยทา เตสํ ตติยํ ปสฺสติ, อถ เม อาจิกฺเขยฺยาสี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติฯ
วนจรเก ปน พาราณสิํ คเต เอโก สิงฺคาโล สีหญฺจ อุสภญฺจ อุปฏฺฐหิฯ วนจรโก อรญฺญํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตติยสฺส อุปฺปนฺนภาวํ รญฺโญ กเถสฺสามี’’ติ นครํ คโตฯ สิงฺคาโล จินฺเตสิ ‘‘มยา ฐเปตฺวา สีหมํสญฺจ อุสภมํสญฺจ อญฺญํ อขาทิตปุพฺพํ นาม นตฺถิ, อิเม ภินฺทิตฺวา อิเมสํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อยํ ตํ เอวํ วทติ, อยํ ตํ เอวํ วทตี’’ติ อุโภปิ เต อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตฺวา น จิรสฺเสว กลหํ กาเรตฺวา มรณาการปฺปตฺเต อกาสิฯ วนจรโกปิ คนฺตฺวา รญฺโญ ‘‘เตสํ, เทว, ตติโย อุปฺปนฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘โก โส’’ติ? ‘‘สิงฺคาโล, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘โส อุโภ มิตฺเต ภินฺทิตฺวา มาราเปสฺสติ, มยํ เตสํ มตกาเล สมฺปาปุณิสฺสามา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุยฺห วนจรเกน มคฺคเทสเกน คจฺฉนฺโต เตสุ อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺเตสุ สมฺปาปุณิฯ สิงฺคาโล ปน หฏฺฐตุฏฺโฐ เอกวารํ สีหสฺส มํสํ ขาทติ, เอกวารํ อุสภสฺส มํสํ ขาทติฯ ราชา เต อุโภปิ ชีวิตกฺขยปฺปตฺเต ทิสฺวา รเถ ฐิโตว สารถินา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
๑๘๙.
‘‘เนว อิตฺถีสุ สามญฺญํ, นาปิ ภกฺเขสุ สารถิ;
อถสฺส สนฺธิเภทสฺส, ปสฺส ยาว สุจินฺติตํฯ
๑๙๐.
‘‘อสิ ติกฺโขว มํสมฺหิ, เปสุญฺญํ ปริวตฺตติ;
ยตฺถูสภญฺจ สีหญฺจ, ภกฺขยนฺติ มิคาธมาฯ
๑๙๑.
‘‘อิมํ โส สยนํ เสติ, ยมิมํ ปสฺสสิ สารถิ;
โย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, ปิสุณสฺส นิโพธติฯ
๑๙๒.
‘‘เต ชนา สุขเมธนฺติ, นรา สคฺคคตาริว;
เย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, นาวโพธนฺติ สารถี’’ติฯ
ตตฺถ เนว อิตฺถีสูติ สมฺม สารถิ, อิเมสํ ทฺวินฺนํ ชนานํ เนว อิตฺถีสุ สามญฺญํ อตฺถิ น , ภกฺเขสุปิฯ อญฺญเมว หิ อิตฺถิํ สีโห เสวติ, อญฺญํ อุสโภ, อญฺญํ ภกฺขํ สีโห ขาทติ, อญฺญํ อุสโภติ อตฺโถฯ อถสฺสาติ เอวํ กลหการเณ อวิชฺชมาเนปิ อถ อิมสฺส มิตฺตสนฺธิเภทกสฺส ทุฏฺฐสิงฺคาลสฺส ‘‘อุภินฺนํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิเม มาเรนฺตสฺส ปสฺส ยาว สุจินฺติตํ, สุจินฺติตํ ชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ เปสุญฺเญ ปริวตฺตมาเนฯ อุสภญฺจ สีหญฺจ มิคาธมา สิงฺคาลา ขาทนฺติ, ตํ เปสุญฺญํ มํสมฺหิ ติขิโณ อสิ วิย มิตฺตภาวํ ฉินฺทนฺตเมว ปริวตฺตตีติ ทีเปติฯ
ยมิมํ ปสฺสสีติ สมฺม สารถิ, ยํ อิมํ ปสฺสสิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มตสยนํ, อญฺโญปิ โย ปุคฺคโล สนฺธิเภทสฺส ปิสุณสฺส ปิสุณวาจํ นิโพธติ คณฺหาติ, โส อิมํ สยนํ เสติ, เอวเมวํ มรตีติ ทสฺเสติฯ สุขเมธนฺตีติ สุขํ วินฺทนฺติ ลภนฺติฯ นรา สคฺคคตาริวาติ สคฺคคตา ทิพฺพโภคสมงฺคิโน นรา วิย เต สุขํ วินฺทนฺติฯ นาวโพธนฺตีติ น สารโต ปจฺเจนฺติ, ตาทิสํ ปน วจนํ สุตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา เมตฺติํ อภินฺทิตฺวา ปากติกาว โหนฺตีติฯ
ราชา อิมา คาถา ภาสิตฺวา สีหสฺส เกสรจมฺมนขทาฐา คาหาเปตฺวา นครเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สนฺธิเภทชาตกวณฺณนา นวมาฯ
หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหีติ อยํ เทวตาปุจฺฉา อุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
เทวตาปญฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
จูฬกุณาลวคฺโค ปญฺจโมฯ
กาลิงฺโค อสฺสาโรโห จ, เอกราชา จ ททฺทโร;
สีลวีมํสสุชาตา, ปลาโส สกุโณ ฉโว;
เสยฺโยติ ทส ชาตกาฯ
ปุจิมนฺโท กสฺสโป จ, ขนฺติวาที โลหกุมฺภี;
สพฺพมํสลาภี สโส, มตาโรทกณเวรา;
ติตฺติโร สุจฺจโช ทสฯ
กุฏิทูโส ทุทฺทภาโย, พฺรหฺมทตฺตจมฺมสาฏโก;
โคธราชา จ กกฺการุ, กากวตี นนุ โสจิโย;
กาฬพาหุ สีลวีมํโส ทสฯ
โกกาลิโก รถลฏฺฐิ, ปกฺกโคธราโชวาทา;
ชมฺพุกพฺรหาฉตฺโต จ, ปีฐถุสา จ พาเวรุ;
วิสยฺหเสฏฺฐิ ทสธาฯ
กินฺนรีวานรกุนฺตินี, อมฺพหารี คชกุมฺโภ;
เกสวายกูฏารญฺญํ, สนฺธิเภโท เทวตาปญฺหาฯ
วคฺคุทฺทานํ –
กาลิงฺโค ปุจิมนฺโท จ, กุฏิทูสกโกกิลา;
จูฬกุณาลวคฺโคติ, ปญฺจวคฺคา จตุกฺกมฺหิ;
โหนฺติ ปญฺญาส ชาตกาฯ
จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ