CTEGroep voor toetsing

Toetsen vormen een essentieel onderdeel van het onderwijsproces in het Nederlandse basisonderwijs. Ze bieden leerkrachten inzicht in de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen, maken de voortgang zichtbaar en ondersteunen bij het vormgeven van passend onderwijs. In deze uitgebreide handleiding beschrijven we in detail hoe toetsing functioneert van groep 1 tot en met groep 8. Daarbij wordt niet alleen ingegaan op de verschillende toetstypen, maar ook op hun didactische en pedagogische waarde, de wijze van afname, de interpretatie van resultaten en de rol van toetsing binnen het schoolbeleid.

Deze handleiding bevat tevens vele links naar concrete documenten, formats, overzichten, evaluatieformulieren, presentaties en schema's die gebruikt kunnen worden binnen de praktijk. Voorbeelden hiervan zijn het observatieformulier voor kleuters en de kalender voor groep 3-5. Elk onderdeel is dus niet alleen theoretisch onderbouwd, maar direct toepasbaar binnen de schoolpraktijk.

Hoofdstuk 1: Het doel en de functie van toetsen

Toetsen zijn meer dan meetinstrumenten. In essentie zijn ze gericht op het verbeteren van het onderwijs. Door middel van toetsing krijgen leerkrachten en andere onderwijsprofessionals een beeld van waar een leerling staat in zijn of haar ontwikkeling. Dit beeld is noodzakelijk om het onderwijs goed af te stemmen op de behoeften van iedere leerling. We maken een onderscheid tussen formatieve en summatieve toetsing. Formatieve toetsing is gericht op leren: het geeft inzicht in het leerproces van de leerling en helpt de leerkracht om het lesaanbod aan te passen. Summatieve toetsing is gericht op beoordeling: het geeft aan of de leerling bepaalde doelen heeft behaald.

Daarnaast wordt toetsing ingezet voor:

Het volgen van de ontwikkeling van leerlingen over de tijd;
Het signaleren van leerlingen die uitvallen of juist voorlopen;
Het voeren van kind-oudergesprekken op basis van objectieve gegevens;
Het maken van groeps- en schoolanalyses;
Verantwoording naar ouders, bestuur en inspectie.

Voor een overzicht van toetsinstrumenten en hun functies is het raadzaam om het volledige toetsinstrumentendocument te raadplegen. Hierin wordt helder uitgelegd welke toets welk doel dient, en hoe deze strategisch in het schooljaar gepositioneerd wordt.

Hoofdstuk 2: De soorten toetsen in het basisonderwijs

Binnen het basisonderwijs onderscheiden we diverse soorten toetsen. Elke toetssoort heeft zijn eigen functie, inhoudelijke insteek en afnamemomenten. In deze paragraaf worden de belangrijkste toetstypen besproken:

2.1 Observatietoetsen

Observaties spelen vooral in de onderbouw (groep 1 en 2) een centrale rol. Leerkrachten observeren tijdens het spel en de opdrachten of kinderen zich ontwikkelen volgens de verwachte lijnen. Een bekend systeem dat hierbij wordt ingezet is het OntwikkelingsVolgModel (OVM). Je vindt een volledig voorbeeld van een observatieformulier voor OVM hier. Een ander veelgebruikt observatiesysteem is KIJK!, dat gebruik maakt van ontwikkellijnen.

2.2 Methodegebonden toetsen

Elke lesmethode beschikt over zijn eigen evaluatiemomenten. Deze methodegebonden toetsen sluiten aan bij de behandelde stof en zijn bedoeld om na te gaan of de leerstof beheerst wordt. Voorbeelden hiervan zijn de spellingtoetsen van "Taal Actief" of de rekentoetsen van "Pluspunt". Deze toetsen zijn uitstekend geschikt om formatief in te zetten: ze bieden zicht op korte termijn en kunnen direct gevolgd worden door herhaling, verrijking of verlenging van het aanbod.

2.3 Gestandaardiseerde LVS-toetsen

Het leerlingvolgsysteem (LVS) bestaat uit landelijk genormeerde toetsen die meerdere keren per jaar worden afgenomen. Het doel van deze toetsen is het meten van de vaardigheidsgroei van leerlingen op langere termijn. De bekendste aanbieders zijn Cito Leerling in Beeld, IEP, Dia en Boom. Voor elk domein bestaan meerdere toetsmomenten. Zo worden bijvoorbeeld bij Cito de toetsen voor rekenen tweemaal per jaar afgenomen: in januari (M-toetsen) en juni (E-toetsen).

De kalender voor groep 6 t/m 8 geeft een duidelijk overzicht van de afnamemomenten en koppelt deze aan de leergebieden. Het is belangrijk om een goede balans te vinden tussen toetsbelasting en opbrengst. In de bijlagen van deze handleiding vind je een infographic over toetsplanning.

Hoofdstuk 3: Toetspraktijk in groep 1 en 2

De onderbouw vormt de basis voor het verdere leren. In groep 1 en 2 ligt de nadruk op spelend leren en brede ontwikkeling. Cognitieve ontwikkeling, sociaal-emotionele groei, motoriek en taalontwikkeling lopen door elkaar heen. Toetsing vindt hier vooral plaats via observatie, gesprekken en portfolio's.

Leerkrachten gebruiken doorgaans observatie-instrumenten zoals KIJK!, het OVM of zelf ontwikkelde formats. In deze fase is het belangrijk dat toetsing niet als 'meten om het meten' wordt ingezet, maar altijd gekoppeld is aan handelingsgericht observeren.

Een handig hulpmiddel hierbij is het observatie-instrument voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. Dit document biedt concrete indicatoren en observatiepunten waarmee de leerkracht structureel en doelgericht kan kijken naar bijvoorbeeld taakgerichtheid, samenwerking en zelfregulatie.

De resultaten van observaties worden vastgelegd in leerlingdossiers. Dit kan digitaal via een volgsysteem of op papier. De PowerPointpresentatie over ontwikkeling in de kleuterklas ondersteunt teams bij het implementeren van deze observatiestructuur binnen hun schoolbeleid.

Hoofdstuk 4: Toetsing in groep 3 – de brug naar gestructureerd leren

In groep 3 vindt een belangrijke overgang plaats: leerlingen maken de overstap van het spelend leren naar formeel onderwijs. Ze leren lezen, schrijven en rekenen op een systematische manier. Toetsing krijgt hier een meer formeel karakter, hoewel observatie nog steeds belangrijk blijft.

Leerkrachten maken veel gebruik van methodegebonden toetsen om te bepalen of de leerstof van bijvoorbeeld Veilig Leren Lezen of Pluspunt wordt beheerst. Daarnaast wordt voor het eerst structureel gestart met LVS-toetsen. De toetskalender voor groep 3-5 laat precies zien op welke momenten deze toetsen gepland staan.

De leerkracht gebruikt toetsresultaten om instructiegroepen samen te stellen. Voor een overzicht van hoe toetsresultaten vertaald kunnen worden naar groepsplannen is er dit document met een stroomschema voor analyses.

In het volgende hoofdstuk bespreken we groep 4 t/m 8, waarbij we ook grafieken, tabellen en visuele weergaven gaan gebruiken van toetsresultaten per domein.

Hoofdstuk 5: Toetsing in groep 4 – verdieping en structuur

In groep 4 bouwen leerlingen verder op de basis die in groep 3 is gelegd. Ze verdiepen hun kennis in technisch lezen, rekenen en spelling, en er ontstaat een duidelijke structuur in het leerproces. Toetsen worden steeds meer ingezet om leerdoelen te monitoren en onderwijs op maat te bieden. De leerkracht speelt hierin een cruciale rol door toetsresultaten te analyseren en te vertalen naar effectieve instructie.

5.1 Belangrijke toetsdomeinen in groep 4

De focus ligt op de volgende domeinen:

Technisch lezen (DMT, AVI)
Rekenen (getallen, bewerkingen, meten, tijd)
Spelling (woorden op klank, regel en weetwoorden)
Begrijpend lezen (eerste opbouw)

Deze domeinen worden zowel via methodegebonden toetsen als via gestandaardiseerde LVS-toetsen gevolgd. Een toetskalender met afnamemomenten is essentieel om overzicht te houden over het jaar.

5.2 Voorbeeldgrafiek: Groei in technisch lezen (AVI)

Grafiekbeschrijving: Een lijn- of staafdiagram laat de groei in AVI-niveaus zien tussen januari (M4) en juni (E4). Leerlingen die de norm behalen, stijgen minimaal 1 niveau. De grafiek bevat drie lijnen:

Groepgemiddelde
Schoolgemiddelde
Landelijke norm

De resultaten zijn afkomstig uit deze presentatie over toetsanalyse, waarin visueel wordt gemaakt hoe leerkrachten de voortgang bespreken in teamvergaderingen.

5.3 Analyseren van toetsresultaten

Het analyseren van resultaten gebeurt op meerdere niveaus:

Leerlingniveau: Is er groei zichtbaar? Zijn er domeinen waarin een kind uitvalt?
Groepsniveau: Zijn er instructiebehoeften zichtbaar? Hoeveel kinderen vallen binnen de verwachte bandbreedte?
Schoolniveau: Worden opbrengsten gehaald zoals vastgesteld in het schoolplan?

Gebruik dit analysemodel voor LVS om snel overzicht te krijgen per leergebied.

5.4 Koppeling aan instructie en differentiatie

Op basis van de toetsresultaten worden instructiegroepen bepaald:

Verlengde instructie (ondersteuningsbehoefte)
Basisinstructie
Verrijking/verdieping (meerbegaafde leerlingen)

Deze indeling kan worden ondersteund met het stroomschema groepsindeling op basis van LVS.

5.5 Gesprekken met ouders

Ouders worden tweemaal per jaar geïnformeerd over de resultaten. Hierbij worden grafieken of voorbeeldopgaven getoond ter verduidelijking. In sommige scholen wordt gewerkt met een format voor oudergesprekken waarin toetsgegevens eenvoudig verwerkt kunnen worden.

In het volgende hoofdstuk gaan we verder met groep 5, waarin de complexiteit van de leerstof verder toeneemt en leerlingen zich meer bewust worden van hun prestaties en de betekenis van toetsen.

Hoofdstuk 6: Toetsing in groep 5 – consolidatie en verfijning

In groep 5 worden leerlingen uitgedaagd om hun basisvaardigheden verder te verfijnen en toe te passen in complexere situaties. Er is sprake van een verdiepingsslag in de leerstof en de nadruk op begrijpend lezen en rekenstrategieën neemt toe. De rol van toetsen in groep 5 verschuift licht: waar eerder met name werd gekeken naar het behalen van basisvaardigheden, wordt nu meer gelet op het inzichtelijk maken van leerlijnen, het signaleren van hiaten en het voorbereiden op verdere differentiatie.

6.1 Belangrijke toetsdomeinen in groep 5

De kerndomeinen voor toetsing in groep 5 zijn:

Rekenen: kolomsgewijs rekenen, getalbegrip boven 1000, breuken, tijd en meten.
Begrijpend lezen: opbouw naar strategiegebruik en tekststructuren.
Spelling: uitbreiding op werkwoordspelling en woordsoorten.
Technisch lezen: tempo en nauwkeurigheid blijven belangrijk.

De gebruikte toetsen zijn onder meer:

LVS-toetsen van Cito of IEP.
Methodegebonden toetsen (zoals Taal actief, Pluspunt, Nieuwsbegrip).
Formatieve observaties en zelfevaluaties.

6.2 Visualisatie: Rekenontwikkeling per leerjaar

Grafiekbeschrijving: Een meervoudige lijnengrafiek toont per domein (getallen, verhoudingen, meten & meetkunde, tijd) de gemiddelde vaardigheidsscore van de klas, vergeleken met:

De landelijke norm
De schoolambitie

De grafiek is gebaseerd op een format voor rekenanalyse, waarin deze resultaten per leerling worden uitgezet.

6.3 Verwerking in groepsplannen

Na afname van de toetsen worden de resultaten geanalyseerd aan de hand van het groepsanalyseformulier groep 5. Leerlingen worden verdeeld over instructiegroepen. Deze analyse helpt de leerkracht om gerichte doelen te formuleren binnen het groepsplan.

Let op: bij leerlingen die onvoldoende groei laten zien is het van belang om ook te kijken naar didactisch handelen en toetscondities (motivatie, toetsomgeving, instructiekwaliteit).

6.4 Begrijpend lezen: meer dan een toets

In groep 5 krijgt begrijpend lezen een prominente rol. De LVS-toetsen meten veelal het eindresultaat, maar het proces is minstens zo belangrijk. Via lessen vanuit Nieuwsbegrip kan het strategiegebruik wekelijks worden geëvalueerd.

Een handige aanvulling is het observatie-instrument voor leesstrategieën dat de ontwikkeling van strategiegebruik volgt.

6.5 Oudercommunicatie en leerlingbetrokkenheid

Leerlingen worden in groep 5 actief betrokken bij hun eigen leerproces. Door met hen leerdoelen te bespreken en voortgang zichtbaar te maken met eenvoudige grafieken, groeit hun eigenaarschap.

Voor ouders is het overzicht toetsmomenten en uitleg een hulpmiddel om thuis de juiste ondersteuning te bieden.

In het volgende hoofdstuk verkennen we groep 6, waarin abstracte vaardigheden verder ontwikkeld worden en de voorbereiding op de bovenbouw in volle gang is.

Hoofdstuk 7: Toetsing in groep 6 – overgang naar de bovenbouw

Groep 6 vormt een cruciale overgang naar de bovenbouw. Leerlingen krijgen te maken met meer zelfstandigheid, langere teksten, complexere opdrachten en een toename in abstract denken. De toetsen dienen enerzijds als instrument voor het volgen van de voortgang, anderzijds als voorbereiding op eindniveautoetsen in groep 7 en 8.

7.1 Toetsdomeinen in groep 6

Rekenen: breuken, kommagetallen, cijferend rekenen, complexe redactiesommen.
Taal: ontleden, zinsbouw, werkwoordspelling.
Begrijpend lezen: verdiepend strategiegebruik, tekststructuren, samenvatten.
Studiereading: gebruik van bronnen en tabellen.

Een veelgebruikte ondersteunende bron is het toetsplan per domein voor groep 6.

7.2 Visualisatie: Groei in begrijpend lezen

Grafiek: Een kolommendiagram toont groei tussen M6 en E6 op basis van LVS-begrijpend lezen. Koppeling met strategiegebruik op beheersingsmatrix biedt inzicht in noodzakelijke interventies.

7.3 Groepsbespreking en groepsplan

Op basis van de afname en analyseformulier groep 6 worden groepsplannen opgesteld. Aandachtspunt: leerstrategieën en executieve functies (zoals plannen en taakaanpak) integreren in instructie.

7.4 Ouderbetrokkenheid

Leerlingen vullen aan het eind van elk blok een zelfreflectieformulier in. Deze wordt gedeeld met ouders tijdens rapportgesprekken.

Hoofdstuk 8: Toetsing in groep 7 – oriëntatie op eindniveau

In groep 7 verschuift de focus naar verdieping én naar een eerste inschatting van het eindniveau. Leerkrachten bereiden leerlingen voor op groep 8, de eindtoets en het schooladvies. Dat betekent een grotere nadruk op inzichtelijke formatieve toetsing én voorbereiding op summatieve afname.

8.1 Kerndomeinen

Rekenen: procenten, verhoudingen, samengestelde redactiesommen.
Taal: complexere zinsstructuren, tekstsoorten herkennen.
Begrijpend lezen en studievaardigheden: analyseren van teksten, grafieken en schema’s.

Een overzichtelijk groepsformulier voor toetsresultaten groep 7 helpt bij het structureren van opbrengsten.

8.2 Visualisatie: Prognose eindniveau

Grafiek: Een spreidingsdiagram met X-as (vaardigheidsscore LVS) en Y-as (leerkrachtinschatting). Clusters geven inzicht in leerlingen die boven/onder verwachting presteren. Zie presentatie prognoses en toetsverloop.

8.3 Adviesgesprekken

Vanaf februari worden leerling-oudergesprekken gevoerd ter voorbereiding op het voorlopig advies. Gebruik hiervoor het adviesvoorbereidingsformulier, waarin resultaten en motivatie zijn opgenomen.

Hoofdstuk 9: Toetsing in groep 8 – schooladvies en eindtoets

Groep 8 is de culminatie van de toetslijn. Leerlingen worden voorbereid op de overstap naar het voortgezet onderwijs. Toetsing is zowel diagnostisch als summatief en dient als onderbouwing van het schooladvies.

9.1 Centrale Eindtoets en alternatieven

Leerlingen maken de Centrale Eindtoets, IEP of Route8. De uitslag dient als second opinion op het schooladvies. Het toetsmomentenoverzicht VO-oriëntatie biedt een tijdlijn voor ouders en leerlingen.

9.2 Grafiek: Eindtoetsresultaten voorgaande jaren

Staafdiagram toont gemiddelde scores per jaar. Vergelijking met schoolambitie en landelijk gemiddelde. Zie visualisatie toetsanalyse VO.

9.3 Schooladvies en heroverweging

Het schooladviesformulier biedt ruimte voor integrale afweging: toetsresultaten, werkhouding, leervorderingen.

Wanneer de eindtoets hoger uitvalt dan het advies, moet heroverweging plaatsvinden. Zie ook de richtlijn heroverweging.

9.4 Leerlingbetrokkenheid

In groep 8 zijn leerlingen in staat doelen te stellen en voortgang te monitoren. Gebruik bijvoorbeeld het eigenaarschapsformulier groep 8 voor periodieke zelfreflectie.

Hoofdstuk 10: Toetsanalyse – Van data naar doen

Toetsanalyse is een cruciale schakel tussen toetsafname en onderwijsverbetering. Een toets krijgt pas betekenis als de resultaten zorgvuldig worden geanalyseerd en gekoppeld aan onderwijsbeslissingen.

10.1 Analyse op leerlingniveau

Bij elke toetsafname wordt gestart met het invullen van het leerlinganalyseformulier. Hierin staan:

Scoreverdeling per vaardigheid
Gemaakte fouten per domein
Suggesties voor instructiebehoeften

Deze gegevens vormen de basis voor het opstellen van individuele actiepunten en het betrekken van ouders bij de voortgang.

10.2 Groepsanalyse: Patronen en afwijkingen

Gebruik het groepsanalyseoverzicht om patronen te herkennen:

Welk subdomein scoort significant lager?
Is er een verschil tussen jongens en meisjes?
Zijn er uitbijters qua scoreontwikkeling?

Visualisatie: Een lijngrafiek met voortgang per toetsmoment laat de middengroep, kopgroep en zorgleerlingen goed zien.

10.3 Langetermijnanalyse

Met behulp van de meerjarige analysepresentatie wordt gekeken naar:

Groei per leerjaar per vakgebied
Effect van methodes en interventies
Verschillen in cohorten

Hoofdstuk 11: Differentiatie op basis van toetsresultaten

11.1 Drieslag in differentiatie

Toetsresultaten worden vertaald naar instructiegroepen:

Instructiegevoelig: extra ondersteuning, pre-teaching
Basisgroep: reguliere instructie
Compacten/verrijken: plusaanpak, verdiepende opdrachten

Zie de differentiatiekaart groep 5-8 voor een schematisch overzicht.

11.2 Toetsen als startpunt voor groepsplannen

Het groepsplanformulier biedt ruimte om:

Instructiegroepen in te delen
Tussendoelen vast te stellen
Evaluatiemomenten te plannen

Visualisatie: Staafdiagrammen van toetsresultaten vóór en na een instructieperiode maken opbrengsten zichtbaar.

Hoofdstuk 12: Kwaliteitszorg en evaluatie

12.1 Cyclisch kwaliteitsbeleid

Kwaliteitszorg betekent planmatig werken. Met behulp van de PDCA-cyclus (Plan-Do-Check-Act) wordt op schoolniveau gestuurd op toetsopbrengsten. Zie het kwaliteitszorgmodel.

12.2 Schoolbrede toetsanalyse

Op basis van alle toetsgegevens uit het jaar wordt een jaarlijkse analyse gemaakt:

Welke leerjaren groeien onvoldoende?
Sluiten de methodetoetsen aan op de LVS-resultaten?
Welke interventies waren effectief?

Gebruik hiervoor het schoolanalyseformat als centrale documentatie.

12.3 Externe verantwoording

Toetsgegevens worden ook benut voor verantwoording aan:

Ouders (in rapportgesprekken en ouderavonden)
Bestuur en inspectie
De schoolgids en website (geanonimiseerd)

Visualisatie: Een samengestelde staafgrafiek toont gemiddelde scores per vak en groep, inclusief landelijke vergelijking.