Panache        

________________________________________________________________________

He tamariki e kōrerorero ana i muri

Tēnā tātou, ko Panache Ropitini tōku ingoa.

Ka haere tonu tana mihi

Nā, i pakeke mai au ki Pakipaki. He kāinga iti a Pakipaki, tino iti nei, e toru noa iho pea ngā tiriti. I pakeke mai au ki reira, ka mutu, kāore i tua atu i taku ohinga i te taha o taku matua, e tāpoi haere ana hoki taku whaea.  I kite pea au i a ia i ia whā marama, e rua kitenga pea i te tau, ka noho au ki taku matua ki te whare o runga. Ko te whare o runga te kāinga o te whānau i nohoia e ōna mātua, kua kore ināianei, engari i reira māua e noho ana, kāore he hiko, tino kore nei he hiko. I a au e tipu ana ka whāngaihia e taku whaea he māhanga hei hoa mōku. Ko Tūrei tana ingoa, ko Tūrei Kire Hāpuku. He tuakana tōku, he teina anō i whāngaihia i a mātou e tamariki tonu ana. Āna, i tipu au ki te hapori. I mōhio te katoa ki te katoa, i mōhio te katoa nō wai ngā kāinga katoa, nē. I pai noa iho taku haere ki te whare o taku whaea kēkē ki te tiki miraka. Te haere ki tērā taha o te huarahi ki te tiki huka.  Te haere ki te marae i ngā rangi katoa, he kaupapa tonu i reira. Ka hīkoi atu ki ngā mea katoa, mā runga pahikara rānei. He mea nui te pahikara, ko tā ngā tamariki katoa he hanga i ō rātou pahikara, nē, he teitei ngā wīra, he roa ngā pae ringa, he pae e rua i muri, he pātara ki te wīra kia rarā ai pērā i te motupaika.  I rawe te pakeke mai ki reira. I rawe.

He tamariki e kōrerorero ana i muri

I tono rerekē anō taku ohinga, he āhuatanga kē i ngā wā katoa. Ko te whānau o taku matua, he ngāwari, he māmā, he whakamānawatanga ngā rangi katoa. Ki te ua, kua ua. Ki te paki, kei waho te katoa, kāore e whakaaetia te noho rō whare. Me haere ki waho tākaro ai, hōpara ai i te ao, me puta ki te ao. Kia rongo ai i te pātītī, kia wheako ai i te hei, te tākakau pī, ngā mea katoa.  Me wheako koe i ērā mea katoa kei te ao ka kitea e te karu, nē, te eke hōiho, <kua kata> te tatau i ngā kau, te whaiwhai kau, te whakamātau ki te whakangau poaka - <kua kata> kīhai i tino angitu, engari i mahia te mahi! Ko te taha ki taku whaea, ko te pakihi te rite. E ono marama pea ki te kura, e ono marama runga rererangi, te noho hōtēra, e tāpoi ana i te ao mō te kapa haka te take, ko te hōtaka, te uruwhenua te karawhiu. E tino kī ana taku uruwhenua - tohu whenua atu, tohu whenua mai. Te kai i runga rererangi. Kāore he ritenga mō ngā rangi katoa. Me he ritenga kua whakaritea māku, ko te pōkai tueke, kua haere, he rangitahi hoki te noho. Ki a au i tino whakapuhia māua ko taku tuakana, te noho ki ngā ao e rua. Kia whakaaro ake au, ehara, he tino ao e rua.  I pērā tā māua noho!

E waiata ana, e kata ana a Panache me tana tuakana, tana teina.

Kia whakatairitea ki te ao, I tere pakeke au. 15 aku tau ka hūnuku au [i te kāinga], e tino tamariki tonu ana au ka whai hoa rangatira au.  Kāore tonu ā māua tamariki, i tōmua hoki taku haere ki te mahi. Ko taku mahi tuatahi, 12 aku tau, ka hiahia au kia rite au ki ngā mea pakeke. Katoa hoki aku hoa he pakeke ake i a au, kua pakeke!  Pārekareka ana ngā mutunga wiki, te pātī haere me ērā momo mahi. Ka kī mai aku mātua, ‘kāti, mehemea koirā tō hiahia, me whai mahi koe’.  Ka pērā au! Ka haere mātou, he kato purūpere te mahi i mua i te kura, e mau kākahu kura ana, kia pārekareka ai te mutunga wiki. <kua kata>. I taku rongotanga i ngā painga o te mahi, ka rongo hoki au i te, 'kei te pai, māku tonu au e kuhu, he pai au ki te tunu kai, ki te whakapai whare. Ka taea e tōku kotahi ēnei mea katoa, he aha au i whakawhirinaki ai ki a Māmā?  Ka pēnei au, "He mahi tāku", ka pātaihia aku mātua mēnā ka pai noa iho taku hūnuku. Āe. Ka mea mai rāua, 'āe, kei te pai. Koinā tō hiahia, ka pērā koe ahakoa pēhea’. Ka hūnuku au, ka mutu, āna, nō reira pea au i pakeke ai, nō te huringa o aku whakaaro, hei aha te pai āhua me ngā mahi o te kura āpōpō, ko wai e tuku karere mai ana i te rangi nei, atu i reira ki te tōtika:  ko taku whāinga ko te 'hoko whare i mua i take ekenga ki te 25'.  Ko te whāinga i muri iho ko te 'nui o te mātauranga i mua i te ekenga ki te 21'. Ko te whāinga ia, 'ko taku whai mahi i te ao kapa haka kia pai ai taku āwhina i ētahi atu tamariki kāore i whai huarahi pēnei i a au nei’.  15 aku tau i taua wā, e mahi ana au, mahi tūturu nei, e haere ana ki te kura me te whai kia ekea ngā taumata.  I āwhina ērā whakaaro i a au i te mea i te kura tuarua, ko au te Kōtiro Mātāmua, i te tihi o taku akomanga. I te kura tuarua he rahi ngā mea i tutuki i a au.  Ka mea mai rātou, 'ehara, kua pakeke ō whakaaro!’ Me taku kī ake, 'me rite kē koutou ki a au’.  <kua kata>. Kāore au i pakeke ki ōku whakaaro, me pērā kē te whakaaro, whakaarohia ō whāinga, kaua mō tēnei rā noa iho.  Ko te rangi nei ki a ia, he rā hou anō āpōpō, ka mutu i reira <kua kata>. Mai anō i nui ai aku wawata, he wawata nui i tino whāia e au.

E tū ana a Panache ki Te Kura Kaupapa Māori o Ngāti Kahungunu ki Heretaunga i te 2014.

Ko taku whāinga ināianei, ko te moko. Mai anō tērā hiahia ōku, engari kāore au i māia ki te whai.  Ka pēnei au, 'kāore i tino tōtika. Kāore i tino tika. Kāore te koki i tika. Kāore i tino pai. Kāore i pai te koropuku o te koru’. Ki ōku whakaaro kāore i tino eke, nō reira kāore au i tīmata. Engari kua tīmata pea ināianei. Kaua māku te kauhau me te whakahau i te tangata kia mokoia mēnā kāore e taea e au, engari e mōhio ana au ka taea e au. Nāku tonu i tā taku kauae, i hiahia au kia rite ki tō taku Kuia. Mehemea ko ia kei taku kiri, ko taku tuakana kei waenganui, ko taku whaea kei konei, e pai ana.  Ko te kōrero ka puta, koia tērā.

E 21 aku tau ka tāia taku moko kauae. Kāore au i whāki ki tētahi atu i taku tuakana, i Te Arawa hoki, ko te kauanuanu ki te tuakana, te mātāmua te tikanga, kāore e tāia tō moko i mua i tō tuākana. Ka tāia tahitia kōrua ko ia rānei ki mua i a koe. Engari i mea atu au ki taku tuakana, 'Kei te hiahia au kia tāia taku kauae’, ka mea mai ia, 'Āna, mahia te mahi. Ko tāu i pai ai. Nou te hiahia, kei a koe te tikanga. Nōu tōu tinana’.  Ka pai, ka whākina e au ki taku kuia, ko ia hoki ka whai mai i taku tuakana, kei a ia te kupu whakamutunga.  Ka waea atu au ki taku kuia ka mea atu, 'ahhhh, Nan?' ka mea mai ia, 'āe'. Ka mea atu au, 'kei te hiahia au kia tāia taku kauae’.  Ka mea mai ia, 'Ka tino ātaahua koe’.  Ka mea atu au, 'āna, kei te whakamōhio noa atu’. Kāore au i whāki ki taku matua. Ka mutu, ko taku matua kei mua i ētahi atu! Kāore i whākina atu ki a ia. Kei te mōhio ia ki a au, ko tāku i pai ai koia tērā, kāore au e pātai. Ki te mahia e koe, ko ia te mea i āta whai kia mahia te mahi i runga i te ngākau pono.  Ki te kore e mahia, ki te ngākaurua rānei koe, hei aha te mahi.  Mai i taua wā koirā te āhua, koirā taku whakautu. Ka whāki noa iho au ki taua tokorua, kāore au i whāki ki taku Whaea i taua wā.  E rua rā i mua i te mahia o te mahi, ka whākina e au ki a ia, <kua kata> e rua rā! Ka riri rānei koe me he whaea koe? I taku whākitanga ki a ia, ka mea mai ia, 'kua rite rānei koe’? Ka kī atu au, kāti, kia kite tāua i a tāua’ <kua kata> ka mea mai ia, 'ka pai'. Āna, ka takoto au ki te tēpu, ka tīmata, he hāwhe haora kua oti. Ka maranga au, kī ana te marae. Ka pēnei au, 'e aha ana koutou i konei? he tokorua noa i mōhio’! <kua kata>! Nā taku kuia pea, nāna pea i whāki ki te katoa, i tae mai hoki te katoa.  

E haka ana a Panache me tana whānau i muri. 

Whiwhi katoa mātou i tō mātou kuia. Ko Ngamoni Huata tōna ingoa. Nāna mātou i whakatipu ki Te Ao Haka, ka mutu, e mahia tonuhia ana te mahi mai i te whānautanga mai!  Nā ngā mātauranga i whakatipuhia ai ia i Whakarewarewa, ka tukua iho ki taku whaea, ko Maku i te Rangi tōna ingoa. Ka whāia e taku whaea tana huarahi i Te Ao Haka, nā āna whakaakoranga, nāna māua ko taku tuakana i whakaako, āna, kāore i mutu ngā mahi kapa haka!  


[Background discussion during a kapa haka class taught by Panache's whanauā] '"You need to practice how to vibrato, but you'll get it. Just walk around. 'Mōrenaaaaa'. Once you vibrato, you'll be mean, it'll come easy." [question to the group] Hei Kōrero? Who is your own competition? Ourselves. Āe. Who do you believe in me? Me. Ourselves. Kai pai.


Whakaako ai mātou ko Turei, ko taku tuakana, taku teina, me taku whānau i te kapa haka ki ngā tamariki e rima ki te 18 ngā tau mō tō mātou Kura.  Kei te āwhina mātou ko taku tungāne, taku tuakana, taku teina, i tētahi whānau, o Ngāti Kahungunu Ki Heretaunga, me tā rātou rōpū kapa haka, me te tū anō i te kapa o Tūhourangi Ngāti Wāhiao, tae atu ki te āwhina i ngā Kura katoa, ngā whare wānanga, ngā kaupapa Māori anō kei waho rā.  

[Tiahuia, Panache's sister, talking to the class] 'So you have something to give back to your own kura. Ka pai? You're part of a legacy, this isn't just haka for the fun of it. This is a legacy. We're not here to win. We're just here to keep sharing our pūkenga, so there's heaps of reasons why we're here'.

Mōku nei, ko te kapa haka taku oranga, ko taku oranga ko te kapa haka. Tērā tētahi kōrero i te Kapa haka, ka kī mātou 'up the guts'. E kōrero ana te 'up te guts' mō ‘te hemo tonu atu’, kāore he ngākau kaniawhea, he aha, kia kaua he mea e whakararu mai, he taumaha hoki ki te hinengaro. E ako ana koe i te kupu, e kori tahi ana te tinana, me mōhio koe ki te haukiri tangata me te wairua e kawea ana e rātou. Ki te weriweri, he weriweri, ki te pai, he pai. Engari me ako koe, ki te weriweri, katia atu. Ki te pai, kia ngākau tuwhera, engari kia kaua e tuwhera rawa.  Whāia ki tua atu o ngā pou tawhā. Kakea ngā āhuatanga o te kapa haka e uaua ana te kake. I a mātou i te kura ka kī mātou 'up the guts', kua mahi koe mō te hemo tonu atu, ahakoa ngā raru ka pā mai, kia kaha koe! Koirā taku āhua i taku oranga. Ohorere ana te tangata ka mōhio ana nōku ake take whare, engari koirā taku whāinga i taku ekenga ki te 21 tau.  I kī au, 'Kei te hiahia whare au i mua i taku ekenga ki te 25', nō reira ka pērā au. Kia kī ake au, mō ngā wāhine Māori e oke ana ki te hoko whare, kei reira tonu te kaikiri. Kia tahuri koe ki te kimi rōia, ki te whakatutuki i tēnei mea, i tērā mea, te haere ki te pēke, kei muri rawa koe i te rārangi i mua i te arohia ōu. I tohe tonu au ki taku hiahia, ka taea tonuhia e au. Ahakoa te kōrero ki a au, ka tutuki taku hiahia.  Ki te kore ko koe, ehara koe i te tangata tika, kua whāia ko tētahi atu! Kī mai ai te tangata, "ka tino nui tō pūtea taurewa. Kua mate tō utu mōkete”. Ko te mea e mōhio ana au, nōku te pito whenua, nōku ngā mea kei runga i te whenua, nōku ngā mea kei waenga i taua whenua me te rangi. Atu i tērā, me utu ngā utu.  Ki te mate au ki te mahi e ea ai, me mahi au! Kua toka tērā ki taku hinengaro, he pērā taku whakaaro. Koirā taku āhua i te kura, ki te taea e au te panoni ngā whakaaro o te tamaiti kia pai ake ai ia, kāti, kua tutuki i a au tētahi mea nui <kua kata>, e whai hua ana tāku i mahi ai! Nō reira, e tino angitu ana au mō aku tau, engari e pērā ana i te mea i whai au kia pērā. Ka taea tonuhia e tēnā, e tēnā, he māmā noa iho.  Kia huri ō whakaaro, kua rite koe, kua rite koe mō ō rā katoa.

Ka rangona ngā tamariki kua a Panache e waiata ana.

Taku kura, kāti, he kōrero anō tērā. Kāore i a mātou ngā mea papai o ētahi atu kura. Arā ngā mea papai rawa atu, he pene, he pepa tonu ā mātou. Ko ngā tamariki e haere mai ana ki tō mātou kura, uh, ehara i ngā tamariki ka kite koe i te whare wānanga, e kore e kitea i ngā mahi utu tiketike, kāore koe e kite i ngā taumata tiketike o te aha noa iho! Ko ngā tamariki haere mai ki tō mātou kura kei raro rawa atu nei. Ahakoa te pakeke, kua heke ki raro rawa i mua, nō reira ka tino paingia ngā mea o runga ake i tērā.  Nō reira, ko te hononga ka kitea i te kura he mea, aua, kāore e taea te whakamārama, he āhuatanga nō te kura! Ehara mātou i te kura auraki ka mahi atu i te iwa ki te toru. Ka ako rātou i te pūkenga oranga, ka taea te whakahaere pōhiri, mai i te karanga, te whaikōrero, ki te hora kai, te waiata tautoko, te wero, te karakia, katoa atu, mā rātou e whakahaere.  Ko ngā tamariki kāore e whai wāhi atu ki te pōhiri, mā rātou ngā kai, nō reira e mōhio ana rātou ki te whakahaere kīhini. Katoa ngā kōtiro o te kura e mōhio ana ki te karanga. Katoa ngā tāne o te kura e mōhio ana ki te whaikōrero. He rahi tonu ngā tangihanga i tō mātou kura, ka riro mā ngā tamariki e whakahaere, he mātauranga hoki kei te tangihanga. He manaaki tonu tō mātou kura i te hapori, mā mātou e whakahaere ngā mea katoa i te kura. Kaua mā ngā pouako anake. Te katoa.  

Ka rangona ētahi taitama e haka ana i muri.

Āna, e kore e mahue i a au taku kura <kua kata>. Ehara ko au anake, he tokomaha mātou. Kia puta koe i te Kura Kaupapa Māori ka kīia koe he Raukura. Ka mutu, mō mātou, mō tō mātou kura o Ngāti Kahungunu ki Heretaunga, ko tā mātou mahi he hoki ki tō mātou kura ka whakahoki ai i ngā painga ki a rātou. Me haere tonu te mahi, kāore e mutu ina mutu tō kura, e whakaaro noa ai koe ki a koe ka whai ara kē  <kua kata>, e kāo, me hoki, me hoki tonu. Āna, koirā tō mātou Kura!

Ka rangona a Panache me tana whānau e whakaharatau ana i tā rātou rōpū kapa haka.

Ki a au he whakamānawa te noho wahine Māori. Me mihi tō tātou ahurea, me mihi tonu.  Te tikanga, te kawa, te reo Māori, te whānau wairua tapu, te ihi, te wehi, te mana, te tuakiritanga. Ka pā mai katoa ērā āhuatanga ki tō tātou oranga, engari mā mātau te āhua o te pupuri tonu. I whawhai hoki ō mātou tūpuna kia tau mai ai mātou ki tēnei wāhi nei nā.  Haere ake nei kei a mātou te pupuri tonu, te kawe kia tika, ki te kawea, kia tino tika te kawe.  Kia pono ki tāu i whakapono ai, ina koa te iwi, te hapū, tā mātou kaupapa e whakahaeretia nei, i tangohia hoki Te Ao Māori i a tātou i mua.  E hoki mai ai, kia kaha tātou mō te whakatipuranga e piki ake ana i te mea ka hou anō te ao mō rātou. Nō reira ko taku kupu ki ngā wāhine Māori ko te tuku i ō rātou mātauranga, kia kaua e kaiponutia, tukua, tukua whānuitia. Mōhio koe, kāore i tika kia puritia tētahi pito kōrero kua kōrerohia ki a tātou, kia kaha tātou, tukua, tukua te katoa. E tika ana ngā kōrero e tukua ana e mātou.

Kua mutu te waiata.

Translated by Te Haumihiata Mason