๙๘๓. โกสลานํ ปุรา รมฺมาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถาฯ ตาสํ อุปฺปตฺติ – อตีเต กิร พาราณสิวาสี เอโก รุกฺขวฑฺฒกี สเก อาจริยเก อทุติโย, ตสฺส โสฬส สิสฺสา, เอกเมกสฺส สหสฺสํ อนฺเตวาสิกาฯ เอวํ เต สตฺตรสาธิกโสฬสสหสฺสา อาจริยนฺเตวาสิโน สพฺเพปิ พาราณสิํ อุปนิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตา ปพฺพตสมีปํ คนฺตฺวา รุกฺเข คเหตฺวา ตตฺเถว นานาปาสาทวิกติโย นิฏฺฐาเปตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา คงฺคาย พาราณสิํ อาเนตฺวา สเจ ราชา อตฺถิโก โหติ, รญฺโญ, เอกภูมิกํ วา…เป.… สตฺตภูมิกํ วา ปาสาทํ โยเชตฺวา เทนฺติฯ โน เจ, อญฺเญสมฺปิ วิกิณิตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺติฯ อถ เนสํ เอกทิวสํ อาจริโย ‘‘น สกฺกา วฑฺฒกิกมฺเมน นิจฺจํ ชีวิกํ กปฺเปตุํ, ทุกฺกรญฺหิ ชรากาเล เอตํ กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, อุทุมฺพราทโย, อปฺปสารรุกฺเข อาเนถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อานยิํสุฯ โส เตหิ กฏฺฐสกุณํ กตฺวา ตสฺส อพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยนฺตํ ปูเรสิฯ กฏฺฐสกุโณ สุปณฺณราชา วิย อากาสํ ลงฺฆิตฺวา วนสฺส อุปริ จริตฺวา อนฺเตวาสีนํ ปุรโต โอรุหิฯ อถ อาจริโย สิสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อีทิสานิ กฏฺฐวาหนานิ กตฺวา สกฺกา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ, ตุมฺเหปิ, ตาตา, เอตานิ กโรถ, รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิสฺสาม, ทุกฺขํ วฑฺฒกิสิปฺเปน ชีวิตุ’’นฺติฯ เต ตถา กตฺวา อาจริยสฺส ปฏิเวเทสุํฯ ตโต เน อาจริโย อาห – ‘‘กตมํ, ตาตา, รชฺชํ คณฺหามา’’ติ? ‘‘พาราณสิรชฺชํ อาจริยา’’ติฯ ‘‘อลํ, ตาตา, มา เอตํ รุจฺจิ, มยญฺหิ ตํ คเหตฺวาปิ ‘วฑฺฒกิราชา วฑฺฒกิยุวราชา’ติ วฑฺฒกิวาทา น มุจฺจิสฺสาม, มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อญฺญตฺถ คจฺฉามา’’ติฯ
ตโต สปุตฺตทารา กฏฺฐวาหนานิ , อภิรุหิตฺวา สชฺชาวุธา หุตฺวา หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา หิมวติ อญฺญตรํ นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ นิเวสเนเยว ปจฺจุฏฺฐหํสุฯ เต ตตฺถ รชฺชํ คเหตฺวา อาจริยํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ โส ‘‘กฏฺฐวาหโน ราชา’’ติ ปากโฏ อโหสิฯ ตมฺปิ นครํ เตน คหิตตฺตา ‘‘กฏฺฐวาหนนคร’’นฺตฺเวว นามํ ลภิ, ตถา สกลรฏฺฐมฺปิ ฯ กฏฺฐวาหโน ราชา ธมฺมิโก อโหสิ, ตถา ยุวราชา อมจฺจฏฺฐาเนสุ จ ฐปิตา โสฬส สิสฺสาฯ ตํ รฏฺฐํ รญฺญา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคยฺหมานํ อติวิย อิทฺธํ ผีตํ นิรุปทฺทวญฺจ อโหสิฯ นาครา ชานปทา ราชานญฺจ ราชปริสญฺจ อติวิย มมายิํสุ ‘‘ภทฺทโก โน ราชา ลทฺโธ, ภทฺทิกา ราชปริสา’’ติฯ
อเถกทิวสํ มชฺฌิมเทสโต วาณิชา ภณฺฑํ คเหตฺวา กฏฺฐวาหนนครํ อาคมํสุ ปณฺณาการญฺจ คเหตฺวา ราชานํ ปสฺสิํสุฯ ราชา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ สพฺพํ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต เทวา’’ติฯ โส ตตฺถ สพฺพํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘ตุมฺหากํ รญฺญา สทฺธิํ มม มิตฺตภาวํ กโรถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ โส เตสํ ปริพฺพยํ ทตฺวา คมนกาเล สมฺปตฺเต ปุน อาทเรน วตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต พาราณสิํ คนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘กฏฺฐวาหนรฏฺฐา อาคตานํ วาณิชกานํ อชฺชตคฺเค สุงฺกํ มุญฺจามี’’ติ เภริํ จราเปตฺวา ‘‘อตฺถุ เม กฏฺฐวาหโน มิตฺโต’’ติ ทฺเวปิ อทิฏฺฐมิตฺตา อเหสุํฯ กฏฺฐวาหโนปิ จ สกนคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘อชฺชตคฺเค พาราณสิโต อาคตานํ วาณิชกานํ สุงฺกํ มุญฺจามิ, ปริพฺพโย จ เนสํ ทาตพฺโพ’’ติฯ ตโต พาราณสิราชา กฏฺฐวาหนสฺส เลขํ เปเสสิ ‘‘สเจ ตสฺมิํ ชนปเท ทฏฺฐุํ วา โสตุํ วา อรหรูปํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ อุปฺปชฺชติ, อมฺเหปิ ทกฺขาเปตุ จ สาเวตุ จา’’ติฯ โสปิสฺส ตเถว ปฏิเลขํ เปเสสิฯ เอวํ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ กทาจิ กฏฺฐวาหนสฺส อติมหคฺฆา อจฺจนฺตสุขุมา กมฺพลา อุปฺปชฺชิํสุ พาลสูริยรสฺมิสทิสา วณฺเณนฯ เต ทิสฺวา ราชา ‘‘มม สหายสฺส เปเสมี’’ติ ทนฺตกาเรหิ อฏฺฐ ทนฺตกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ กรณฺฑเกสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา ลาขาจริเยหิ พหิ ลาขาโคฬกสทิเส การาเปตฺวา อฏฺฐปิ ลาขาโคฬเก สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา ‘‘พาราณสิรญฺโญ เทถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิฯ เลขญฺจ อทาสิ ‘‘อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจปริวุเตน เปกฺขิตพฺโพ’’ติฯ
เต คนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทํสุฯ โส เลขํ วาเจตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา นครมชฺเฌ ราชงฺคเณ ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา ปลิเวฐนํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวริตฺวา อฏฺฐ ลาขาโคฬเก ทิสฺวา ‘‘มม สหาโย ลาขาโคฬเกหิ กีฬนกพาลกานํ วิย มยฺหํ ลาขาโคฬเก เปเสสี’’ติ มงฺกุ หุตฺวา เอกํ ลาขาโคฬกํ อตฺตโน นิสินฺนาสเน ปหริฯ ตาวเทว ลาขา ปริปติ, ทนฺตกรณฺฑโก วิวรํ ทตฺวา ทฺเวภาโค อโหสิฯ โส อพฺภนฺตเร กมฺพลํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวริ สพฺพตฺถ ตเถว อโหสิฯ เอกเมโก กมฺพโล ทีฆโต โสฬสหตฺโถ วิตฺถารโต อฏฺฐหตฺโถฯ ปสาริเต กมฺพเล ราชงฺคณํ สูริยปฺปภาย โอภาสิตมิว อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาชโน องฺคุลิโย วิธุนิ, เจลุกฺเขปญฺจ อกาสิ, ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย กฏฺฐวาหนราชา เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ อตฺตมโน อโหสิฯ ราชา โวหาริเก ปกฺโกสาเปตฺวา เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพปิ อนคฺฆา อเหสุํฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘ปจฺฉา เปเสนฺเตน ปฐมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กิํ นุ, โข, อหํ สหายสฺส เปเสยฺย’’นฺติ? เตน จ สมเยน กสฺสโป ภควา อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ วิหรติฯ อถ รญฺโญ เอตทโหสิ – ‘‘วตฺถุตฺตยรตนโต อญฺญํ อุตฺตมรตนํ นตฺถิ, หนฺทาหํ วตฺถุตฺตยรตนสฺส อุปฺปนฺนภาวํ สหายสฺส เปเสมี’’ติฯ โส –
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, หิตาย สพฺพปาณินํ;
ธมฺโม โลเก สมุปฺปนฺโน, สุขาย สพฺพปาณินํ;
สงฺโฆ โลเก สมุปฺปนฺโน, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติฯ –
อิมํ คาถํ, ยาว อรหตฺตํ, ตาว เอกภิกฺขุสฺส ปฏิปตฺติญฺจ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา สตฺตรตนมเย สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ มณิมเย สมุคฺเค, มณิมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ โลหิตงฺคมเย, โลหิตงฺคมยํ, สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ รชตมเย, รชตมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สารมเย, สารมยํ สมุคฺคํ เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา เปฬํ ทุสฺเสน เวเฐตฺวา ลญฺเฉตฺวา มตฺตวรวารณํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการ เหมชาลสญฺฉนฺนํ กาเรตฺวา ตสฺสุปริ ปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเก เปฬํ อาโรเปตฺวา เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาย กริยมานาย สพฺพตาฬาวจเรหิ ถุติสตานิ คายมาเนหิ ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา สยเมว เนสิฯ ตตฺร จ ฐตฺวา สามนฺตราชูนํ ปณฺณาการํ เปเสสิ – ‘‘เอวํ สกฺกโรนฺเตหิ อยํ ปณฺณากาโร เปเสตพฺโพ’’ติ ฯ ตํ สุตฺวา เต เต ราชาโน ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ยาว กฏฺฐวาหนสฺส รชฺชสีมา, ตาว นยิํสุฯ
กฏฺฐวาหโนปิ สุตฺวา ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ตเถว ปูเชนฺโต นครํ ปเวเสตฺวา อมจฺเจ จ นาคเร จ สนฺนิปาตาเปตฺวา ราชงฺคเณ ปลิเวฐนทุสฺสํ อปเนตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา เปฬาย สมุคฺคํ ปสฺสิตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพสมุคฺเค วิวริตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ เลขํ ปสฺสิตฺวา ‘‘กปฺปสตสหสฺเสหิ อติทุลฺลภํ มม สหาโย ปณฺณาการรตนํ เปเสสี’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อสุตปุพฺพํ วต สุณิมฺหา ‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’ติ, ยํนูนาหํ คนฺตฺวา พุทฺธญฺจ ปสฺเสยฺยํ ธมฺมญฺจ สุเณยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ – ‘‘พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ กิร โลเก อุปฺปนฺนานิ, กิํ กาตพฺพํ มญฺญถา’’ติ ฯ เต อาหํสุ – ‘‘อิเธว ตุมฺเห, มหาราช, โหถ, มยํ คนฺตฺวา ปวตฺติํ ชานิสฺสามา’’ติฯ
ตโต โสฬสสหสฺสปริวารา โสฬส อมจฺจา ราชานํ อภิวาเทตฺวา ‘‘ยทิ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน ปุน ทสฺสนํ นตฺถิ, ยทิ น อุปฺปนฺโน, อาคมิสฺสามา’’ติ นิคฺคตาฯ รญฺโญ ปน ภาคิเนยฺโย ปจฺฉา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหมฺปิ คจฺฉามี’’ติ อาหฯ ตาต, ตฺวํ ตตฺถ พุทฺธุปฺปาทํ ญตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มม อาโรเจหีติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมาสิฯ เต สพฺเพปิ สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺตาฯ อสมฺปตฺเตสฺเวว จ เตสุ ภควา ปรินิพฺพายิฯ เต ‘‘โก พุทฺโธ, กุหิํ พุทฺโธ’’ติ สกลวิหารํ อาหิณฺฑนฺตา สมฺมุขสาวเก ทิสฺวา ปุจฺฉิํสุฯ เต เนสํ ‘‘พุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ อาจิกฺขิํสุฯ เต ‘‘อโห ทูรทฺธานํ อาคนฺตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ น ลภิมฺหา’’ติ ปริเทวมานา ‘‘กิํ, ภนฺเต, โกจิ ภควตา ทินฺนโอวาโท อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ อาม, อุปาสกา อตฺถิ, สรณตฺตเย ปติฏฺฐาตพฺพํ, ปญฺจสีลานิ สมาทาตพฺพานิ, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อุปวสิตพฺโพ, ทานํ ทาตพฺพํ, ปพฺพชิตพฺพนฺติฯ เต สุตฺวา ตํ ภาคิเนยฺยํ อมจฺจํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิํสุฯ ภาคิเนยฺโย ปริโภคธาตุํ คเหตฺวา กฏฺฐวาหนรฏฺฐาภิมุโข ปกฺกามิฯ ปริโภคธาตุ นาม โพธิรุกฺขปตฺตจีวราทีนิฯ อยํ ปน ภควโต ธมฺมกรณํ ธมฺมธรํ วินยธรเมกํ เถรญฺจ คเหตฺวา ปกฺกามิ, อนุปุพฺเพน จ นครํ คนฺตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน จ ปรินิพฺพุตฺโต จา’’ติ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ภควตา ทินฺโนวาทํ อาจิกฺขิฯ ราชา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา วิหารํ การาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ โรเปตฺวา สรณตฺตเย ปญฺจสุ จ นิจฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาย อฏฺฐงฺคุเปตํ อุโปสถํ อุปวสนฺโต ทานาทีนิ เทนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติฯ เตปิ โสฬสสหสฺสา ปพฺพชิตฺวา ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ ปริวารา สมฺปชฺชิํสุฯ
เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ อนุปฺปนฺเนเยว เทวโลกโต จวิตฺวา อาจริโย ปเสนทิรญฺโญ ปิตุ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต ชาโต นาเมน ‘‘พาวรี’’ติ, ตีหิ มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู, ปิตุโน จ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ อวเสสาปิ โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสา ตตฺเถว สาวตฺถิยา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตาฯ เตสุ โสฬส เชฏฺฐนฺเตวาสิโน พาวริสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสุํ, อิตเร โสฬสสหสฺสา เตสํเยว สนฺติเกติ เอวํ เต ปุนปิ สพฺเพ สมาคจฺฉิํสุฯ มหาโกสลราชาปิ กาลมกาสิ, ตโต ปเสนทิํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ พาวรี ตสฺสาปิ ปุโรหิโต อโหสิฯ ราชา ปิตรา ทินฺนญฺจ อญฺญญฺจ โภคํ พาวริสฺส อทาสิฯ โส หิ ทหรกาเล ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสิฯ ตโต พาวรี รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘ปพฺพชิสฺสามหํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อาจริย, ตุมฺเหสุ ฐิเตสุ มม ปิตา ฐิโต วิย โหติ, มา ปพฺพชิตฺถา’’ติฯ ‘‘อลํ, มหาราช, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ราชา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สายํ ปาตํ มม ทสฺสนฏฺฐาเน ราชุยฺยาเน ปพฺพชถา’’ติ ยาจิฯ อาจริโย โสฬสสหสฺสปริวาเรหิ โสฬสหิ สิสฺเสหิ สทฺธิํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชุยฺยาเน วสิ, ราชา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหติฯ สายํ ปาตญฺจสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ
อเถกทิวสํ อนฺเตวาสิโน อาจริยํ อาหํสุ – ‘‘นครสมีเป วาโส นาม มหาปลิโพโธ, วิชนสมฺปาตํ อาจริย โอกาสํ คจฺฉาม, ปนฺตเสนาสนวาโส นาม พหูปกาโร ปพฺพชิตาน’’นฺติฯ อาจริโย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ติกฺขตฺตุํ วาเรตฺวา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺเวสตสหสฺสานิ กหาปณานิ ทตฺวา ทฺเว อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘ยตฺถ อิสิคโณ วาสํ อิจฺฉติ, ตตฺถ อสฺสมํ กตฺวา เทถา’’ติฯ ตโต อาจริโย โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสชฏิลปริวุโต อมจฺเจหิ อนุคฺคหมาโน อุตฺตรชนปทา ทกฺขิณชนปทาภิมุโข อคมาสิฯ ตมตฺถํ คเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท สงฺคีติกาเล ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺโต อิมา คาถาโย อภาสิฯ
ตตฺถ โกสลานํ ปุราติ โกสลรฏฺฐสฺส นครา, สาวตฺถิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อากิญฺจญฺญนฺติ อกิญฺจนภาวํ, ปริคฺคหูปกรณวิเวกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
๙๘๔. โส อสฺสกสฺส วิสเย , อฬกสฺส สมาสเนติ โส พฺราหฺมโณ อสฺสกสฺส จ อฬกสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ราชูนํ สมาสนฺเน วิสเย อาสนฺเน รฏฺเฐ, ทฺวินฺนมฺปิ รฏฺฐานํ มชฺเฌติ อธิปฺปาโยฯ โคธาวรี กูเลติ โคธาวริยา นทิยา กูเลฯ ยตฺถ โคธาวรี ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา ติโยชนปฺปมาณํ อนฺตรทีปมกาสิ สพฺพํ กปิฏฺฐวนสญฺฉนฺนํ, ยตฺถ ปุพฺเพสรภงฺคาทโย วสิํสุ, ตสฺมิํ เทเสติ อธิปฺปาโยฯ โส กิร ตํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุพฺพสมณาลโย ปพฺพชิตสารุปฺป’’นฺติ อมจฺจานํ นิเวเทสิฯ อมจฺจา ภูมิคฺคหณตฺถํ อสฺสกรญฺโญ สตสหสฺสํ, อฬกรญฺโญ สตสหสฺสํ อทํสุฯ เต ตญฺจ ปเทสํ อญฺญญฺจ ทฺวิโยชนมตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ ปญฺจโยชนมตฺตํ ปเทสํ อทํสุฯ เตสํ กิร รชฺชสีมนฺตเร โส ปเทโส โหติฯ อมจฺจา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา สาวตฺถิโต จ อญฺญมฺปิ ธนํ อาหราเปตฺวา โคจรคามํ นิเวเสตฺวา อคมํสุฯ อุญฺเฉ น จ ผเลน จาติ อุญฺฉาจริยาย จ วนมูลผเลน จฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหู’’ติฯ
๙๘๕. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส โคธาวรีกูลสฺส, ตสฺส วา พฺราหฺมณสฺส อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถฯ ตโต ชาเตน อาเยน, มหายญฺญมกปฺปยีติ ตสฺมิํ คาเม กสิกมฺมาทินา สตสหสฺสํ อาโย อุปฺปชฺชิ, ตํ คเหตฺวา กุฏุมฺพิกา รญฺโญ อสฺสกสฺส สนฺติกํ อคมํสุ ‘‘สาทิยตุ เทโว อาย’’นฺติฯ โส ‘‘นาหํ สาทิยามิ, อาจริยสฺเสว อุปเนถา’’ติ อาหฯ อาจริโยปิ ตํ อตฺตโน อคฺคเหตฺวา ทานยญฺญํ อกปฺปยิฯ เอวํ โส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานมทาสิฯ
๙๘๖. มหายญฺญนฺติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานยญฺญํ ยชนฺโต เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร ตํ มหายญฺญํ ยชิตฺวา ตโต คามา นิกฺขมฺม ปุน ปาวิสิ อสฺสมํฯ ปวิฏฺโฐ จ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุฏฺฐุ ทินฺน’’นฺติ ทานํ อนุมชฺชนฺโต นิสีทิฯ เอวํ ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ ตรุณาย พฺราหฺมณิยา ฆเร กมฺมํ อกาตุกามาย ‘‘เอโส, พฺราหฺมณ, พาวรี โคธาวรีตีเร อนุสํวจฺฉรํ สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชติ, คจฺฉ ตโต ปญฺจสตานิ ยาจิตฺวา ทาสิํ เม อาเนหี’’ติ เปสิโต อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณติฯ
๙๘๗-๘. อุคฺฆฏฺฏปาโทติ มคฺคคมเนน ฆฏฺฏปาทตโล, ปณฺหิกาย วา ปณฺหิกํ, โคปฺผเกน วา โคปฺผกํ, ชณฺณุเกน วา ชณฺณุกํ อาหจฺจ ฆฏฺฏปาโทฯ สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉีติ สุขญฺจ กุสลญฺจ ปุจฺฉิ ‘‘กจฺจิ เต, พฺราหฺมณ, สุขํ, กจฺจิ กุสล’’นฺติฯ
๙๘๙-๙๑. อนุชานาหีติ อนุมญฺญาหิ สทฺทหาหิฯ สตฺตธาติ สตฺตวิเธนฯ อภิสงฺขริตฺวาติ โคมยวนปุปฺผกุสติณาทีนิ อาทาย สีฆํ สีฆํ พาวริสฺส อสฺสมทฺวารํ คนฺตฺวา โคมเยน ภูมิํ อุปลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ติณานิ สนฺถริตฺวา วามปาทํ กมณฺฑลูทเกน โธวิตฺวา สตฺตปาทมตฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปาทตเล ปรามสนฺโต เอวรูปํ กุหนํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เภรวํ โส อกิตฺตยีติ ภยชนกํ วจนํ อกิตฺตยิ, ‘‘สเจ เม ยาจมานสฺสา’’ติ อิมํ คาถมภาสีติ อธิปฺปาโยฯ ทุกฺขิโตติ โทมนสฺสชาโตฯ
๙๙๒-๔. อุสฺสุสฺสตีติ ตสฺส ตํ วจนํ กทาจิ สจฺจํ ภเวยฺยาติ มญฺญมาโน สุสฺสติ ฯ เทวตาติ อสฺสเม อธิวตฺถา เทวตา เอวฯ มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วาติ มุทฺเธ วา มุทฺธปาเต วาฯ
๙๙๕-๖. โภตี จรหิ ชานาตีติ โภตี เจ ชานาติฯ มุทฺธาธิปาตญฺจาติ มุทฺธปาตญฺจฯ ญาณเมตฺถาติ ญาณํ เม เอตฺถฯ
๙๙๘. ปุราติ เอกูนติํสวสฺสวยกาเลฯ พาวริพฺราหฺมเณ ปน โคธาวรีตีเร วสมาเน อฏฺฐนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุทปาทิฯ อปจฺโจติ อนุวํโสฯ
๙๙๙. สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโตติ สพฺพาภิญฺญาย พลปฺปตฺโต, สพฺพา วา อภิญฺญาโย จ พลานิ จ ปตฺโตฯ วิมุตฺโตติ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติยา วิมุตฺตจิตฺโตฯ
๑๐๐๑-๓. โสกสฺสาติ โสโก อสฺสฯ ปหูตปญฺโญติ มหาปญฺโญฯ วรภูริเมธโสติ อุตฺตมวิปุลปญฺโญ ภูเต อภิรตวรปญฺโญ วาฯ วิธุโรติ วิคตธุโร, อปฺปฏิโมติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๐๔-๙. มนฺตปารเคติ เวทปารเคฯ ปสฺสวฺโหติ ปสฺสถ อชานตนฺติ อชานนฺตานํฯ ลกฺขณาติ ลกฺขณานิฯ พฺยากฺขาตาติ กถิตานิ, วิตฺถาริตานีติ วุตฺตํ โหติฯ สมตฺตาติ สมตฺตานิ, ปริปุณฺณานีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺเมน มนุสาสตีติ ธมฺเมน อนุสาสติฯ
๑๐๑๑. ชาติํ โคตฺตญฺจ ลกฺขณนฺติ ‘‘กีว จิรํ ชาโต’’ติ มม ชาติญฺจ โคตฺตญฺจ ลกฺขณญฺจฯ มนฺเต สิสฺเสติ มยา ปริจิตเวเท จ มม สิสฺเส จฯ มนสาเยว ปุจฺฉถาติ อิเม สตฺต ปญฺเห จิตฺเตเนว ปุจฺฉถฯ
๑๐๑๓-๘. ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ เอโกเยว เอส นามโคตฺตวเสน วุตฺโตฯ ทุภโยติ อุโภฯ ปจฺเจกคณิโนติ วิสุํ วิสุํ คณวนฺโตฯ ปุพฺพวาสนวาสิตาติ ปุพฺเพ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวาฯ คตปจฺจาคตวตฺตปุญฺญวาสนาย วาสิตจิตฺตาฯ ปุรมาหิสฺสตินฺติ มาหิสฺสตินามิกํ ปุรํ, นครนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตญฺจ นครํ ปวิฏฺฐาติ อธิปฺปาโย, เอวํ สพฺพตฺถฯ โคนทฺธนฺติ โคธปุรสฺส นามํฯ วนสวฺหยนฺติ ปวนนครํ วุจฺจติ, ‘‘วนสาวตฺถิ’’นฺติ เอเกฯ เอวํ วนสาวตฺถิโต โกสมฺพิํ, โกสมฺพิโต จ สาเกตํ อนุปฺปตฺตานํ กิร เตสํ โสฬสนฺนํ ชฏิลานํ ฉโยชนมตฺตา ปริสา อโหสิฯ
๑๐๑๙. อถ ภควา ‘‘พาวริสฺส ชฏิลา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺตา อาคจฺฉนฺติ, น จ ตาว เนสํ อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อยํ เทโส สปฺปาโย, มคธเขตฺเต ปน เตสํ ปาสาณกเจติยํ สปฺปายํฯ ตตฺร หิ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, สพฺพนครานิ จ ปวิสิตฺวา อาคจฺฉนฺตา พหุตเรน ชเนน อาคมิสฺสนฺตี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิโต ราชคหาภิมุโข อคมาสิฯ เตปิ ชฏิลา สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘โก พุทฺโธ, กุหิํ พุทฺโธ’’ติ วิจินนฺตา คนฺธกุฏิมูลํ คนฺตฺวา ภควโต ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา ‘‘รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว…เป.… วิวฏฺฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๖๐-๒๖๑; ธ. ป. อฏฺฐ. ๑.๒๐ สามาวตีวตฺถุ; วิสุทฺธิ. ๑.๔๕) ‘‘สพฺพญฺญุ พุทฺโธ’’ติ นิฏฺฐํ คตาฯ ภควาปิ อนุปุพฺเพน เสตพฺยกปิลวตฺถุอาทีนิ นครานิ ปวิสิตฺวา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺโต ปาสาณกเจติยํ คโตฯ ชฏิลาปิ ตาวเทว สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพานิ ตานิ นครานิ ปวิสิตฺวา ปาสาณกเจติยเมว อคมํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํฯ เสตพฺยํ กปิลวตฺถุ’’นฺติอาทิฯ
๑๐๒๐. ตตฺถ มาคธํ ปุรนฺติ มคธปุรํ ราชคหนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปาสาณกํ เจติยนฺติ มหโต ปาสาณสฺส อุปริ ปุพฺเพ เทวฏฺฐานํ อโหสิฯ อุปฺปนฺเน ปน ภควติ วิหาโร ชาโตฯ โส เตเนว ปุริมโวหาเรน ‘‘ปาสาณกํ เจติย’’นฺติ วุจฺจติฯ
๑๐๒๑. ตสิโตวุทกนฺติ เต หิ ชฏิลา เวคสา ภควนฺตํ อนุพนฺธมานา สายํ คตมคฺคํ ปาโต, ปาโต คตมคฺคญฺจ สายํ คจฺฉนฺตา ‘‘เอตฺถ ภควา’’ติ สุตฺวา อติวิย ปีติปาโมชฺชชาตา ตํ เจติยํ อภิรุหิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตุริตา ปพฺพตมารุหุ’’นฺติฯ
๑๐๒๔. เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐติ ตสฺมิํ ปาสาณเก เจติเย สกฺเกน มาปิตมหามณฺฑเป นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ อิสโย ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน ภควตา ปฏิสมฺโมทนีเย กเต ‘‘ขมนียํ โภ โคตมา’’ติอาทีหิ สยมฺปิ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อชิโต เชฏฺฐนฺเตวาสี เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา มโนปญฺเห ปุจฺฉิฯ
๑๐๒๕. ตตฺถ อาทิสฺสาติ ‘‘กติวสฺโส’’ติ เอวํ อุทฺทิสฺสฯ ชมฺมนนฺติ ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส ชาติํ พฺรูหี’’ติ ปุจฺฉติฯ ปารมินฺติ นิฏฺฐาคมนํฯ
๑๐๒๖-๗. วีสํ วสฺสสตนฺติ วีสติวสฺสาธิกํ วสฺสสตํฯ ลกฺขเณติ มหาปุริสลกฺขเณฯ เอตสฺมิํ อิโต ปเรสุ จ อิติหาสาทีสุ อนวโยติ อธิปฺปาโย ปรปทํ วา อาเนตฺวา เตสุ ปารมิํ คโตติ โยเชตพฺพํฯ ปญฺจสตานิ วาเจตีติ ปกติอลสทุมฺเมธมาณวกานํ ปญฺจสตานิ สยํ มนฺเต วาเจติฯ สธมฺเมติ เอเก พฺราหฺมณธมฺเม, เตวิชฺชเก ปาวจเนติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๒๘. ลกฺขณานํ ปวิจยนฺติ ลกฺขณานํ วิตฺถารํ, ‘‘กตมานิ ตานิสฺส คตฺเต ตีณิ ลกฺขณานี’’ติ ปุจฺฉติฯ
๑๐๓๐-๓๑. ปุจฺฉญฺหีติ ปุจฺฉมานํ กเมตํ ปฏิภาสตีติ เทวาทีสุ กํ ปุคฺคลํ เอตํ ปญฺหวจนํ ปฏิภาสตีติฯ
๑๐๓๒-๓๓. เอวํ พฺราหฺมโณ ปญฺจนฺนํ ปญฺหานํ เวยฺยากรณํ สุตฺวา อวเสเส ทฺเว ปุจฺฉนฺโต ‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจา’’ติ อาหฯ อถสฺส ภควา เต พฺยากโรนฺโต ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา สํสารสฺส สีสํ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ อาหฯ ยสฺมา จ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อตฺตนา สหชาเตหิ สทฺธาสติสมาธิกตฺตุกมฺยตาฉนฺทวีริเยหิ สมนฺนาคตา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺฐภาวมุปคตตฺตา ตํ มุทฺธํ อธิปาเตติ, ตสฺมา ‘‘ธิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี’’ติอาทิมาหฯ
๑๐๓๔-๘. ตโต เวเทน มหตาติ อถ อิมํ ปญฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา อุปฺปนฺนาย มหาปีติยา สนฺถมฺภิตฺวา อลีนภาวํ, กายจิตฺตานํ อุทคฺคํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ ปติตฺวา จ ‘‘พาวรี’’ติ อิมํ คาถมาหฯ อถ นํ อนุกมฺปมาโน ภควา ‘‘สุขิโต’’ติ คาถมาหฯ วตฺวา จ ‘‘พาวริสฺส จา’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ ตตฺถ สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ โสฬสสหสฺสานํฯ ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตนฺติ ตตฺถ ปาสาณเก เจติเย, ตตฺถ วา ปริสาย, เตสุ วา ปวาริเตสุ อชิโต ปฐมํ ปญฺหํ ปุจฺฉีติฯ เสสํ สพฺพคาถาสุ ปากฏเมวาติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย วตฺถุคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๓๙. ตสฺมิํ ปน ปญฺเห นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโตฯ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กิํ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วเทสิฯ
๑๐๔๐. เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ มจฺฉริยเหตุ จ ปมาทเหตุ จ นปฺปกาสติฯ มจฺฉริยํ หิสฺส ทานาทิคุเณหิ ปกาสิตุํ น เทติ, ปมาโท สีลาทีหิฯ ชปฺปาภิเลปนนฺติ ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํฯ
๑๐๔๑. สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ สพฺเพสุ รูปาทิอายตเนสุ ตณฺหาทิกา โสตา สนฺทนฺติฯ กิํ นิวารณนฺติ เตสํ กิํ อาวรณํ กา รกฺขาติ? สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เตสํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ พฺรูหิฯ เอเตน สาวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ เกน โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน ธมฺเมน เอเต โสตา ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติฯ เอเตน อนวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ
๑๐๔๒. สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนายุตฺตาฯ กุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสมานา สติ เตสํ โสตานํ นิวารณํฯ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมวาหํ สติํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติ รูปาทีสุ ปน อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปญฺญาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิธิยฺยนฺตีติฯ
๑๐๔๓. ปญฺญา เจวาติ ปญฺหคาถาย, ยา จายํ ตยา วุตฺตา ปญฺญา ยา จ สติ, ยญฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ, เอตํ เม ปญฺหํ ปุฏฺโฐ พฺรูหีติ เอวํ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๑๐๔๔. วิสฺสชฺชนคาถาย ปนสฺส ยสฺมา ปญฺญาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ, ตํ เต ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ วทนฺโต วทามิ , ตสฺส, ตสฺส หิ วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติฯ เอตฺเถว วิญฺญาณนิโรเธ นิรุชฺฌติ เอตํ, วิญฺญาณนิโรธา ตสฺส นิโรโธ โหติฯ ตํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๔๕. เอตฺตาวตา จ ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ปกาสิตํ ทุกฺขสจฺจํ, ‘‘ยานิ โสตานี’’ติ อิมินา สมุทยสจฺจํ ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติ อิมินา มคฺคสจฺจํ, ‘‘อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อิมินา นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สุตฺวาปิ อริยภูมิํ อนธิคโต ปุน เสขาเสขปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ สงฺขาตธมฺมาติ อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสิตธมฺมา, อรหตํ เอตํ อธิวจนํฯ เสขาติ สีลาทีนิ สิกฺขมานา อวเสสา อริยปุคฺคลาฯ ปุถูติ พหู สตฺตชนาฯ เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโฐ ปพฺรูหีติ เตสํ เม เสขาเสขานํ นิปโก ปณฺฑิโต ตฺวํ ปุฏฺโฐ ปฏิปตฺติํ พฺรูหีติฯ
๑๐๔๖. อถสฺส ภควา ยสฺมา เสเขน กามจฺฉนฺทนีวรณํ อาทิํ กตฺวา สพฺพกิเลสา ปหาตพฺพา เอว, ตสฺมา ‘‘กาเมสู’’ติ อุปฑฺฒคาถาย เสขปฏิปทํ ทสฺเสติฯ ตสฺสตฺโถ – วตฺถุ ‘‘กาเมสุ’’ กิเลสกาเมน นาภิคิชฺเฌยฺย กายทุจฺจริตาทโย จ มนโส อาวิลภาวกเร ธมฺเม ปชหนฺโต มนสา นาวิโล สิยาติฯ ยสฺมา ปน อเสโข อนิจฺจาทิวเสน สพฺพสงฺขาราทีนํ ปริตุลิตตฺตา กุสโล สพฺพธมฺเมสุ กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ จ สโต สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุภาวํ ปตฺโต จ หุตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ ปริพฺพชติ, ตสฺมา ‘‘กุสโล’’ติ อุปฑฺฒคาถาย อเสขปฏิปทํ ทสฺเสติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน อชิโต อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อญฺเญสญฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ สห อรหตฺตปฺปตฺติยา จ อายสฺมโต อชิตสฺส อนฺเตวาสิสหสฺสสฺส จ อชินชฏาวากจีราทีนิ อนฺตรธายิํสุฯ สพฺเพว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา, ทฺวงฺคุลเกสา เอหิภิกฺขู หุตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา ปญฺชลิกา นิสีทิํสูติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อชิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๔๗. โกธ สนฺตุสฺสิโตติ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํฯ กา อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ ปุจฺฉาวสิกา เอว อุปฺปตฺติฯ เต หิ พฺราหฺมณา ‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห’’ติ ภควตา ปวาริตตฺตา อตฺตโน อตฺตโน สํสยํ ปุจฺฉิํสุฯ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ จ เตสํ ภควา พฺยากาสิฯ เอวํ ปุจฺฉาวสิกาเนเวตานิ สุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ
นิฏฺฐิเต ปน อชิตปญฺเห ‘‘กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ (สุ. นิ. ๑๑๒๔; จูฬนิ. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา ๑๔๔) เอวํ โมฆราชา ปุจฺฉิตุํ อารภิฯ ตํ ‘‘น ตาวสฺส อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คตานี’’ติ ญตฺวา ภควา ‘‘ติฏฺฐ ตฺวํ, โมฆราช, อญฺโญ ปุจฺฉตู’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ ตโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย อตฺตโน สํสยํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘โกธา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ โกธ สนฺตุสฺสิโตติ โก อิธ ตุฏฺโฐฯ อิญฺชิตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตานิฯ อุภนฺตมภิญฺญายาติ อุโภ อนฺเต อภิชานิตฺวาฯ มนฺตา น ลิปฺปตีติ ปญฺญาย น ลิปฺปติฯ
๑๐๔๘-๙. ตสฺเสตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ภควา ‘‘กาเมสู’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติ กามนิมิตฺตํ พฺรหฺมจริยวา, กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา มคฺคพฺรหฺมจริเยน สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺตาวตา สนฺตุสิตํ ทสฺเสติ, ‘‘วีตตณฺโห’’ติอาทีหิ อนิญฺชิตํ ฯ ตตฺถ สงฺขาย นิพฺพุโตติ อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วีมํสิตฺวา ราคาทินิพฺพาเนน นิพฺพุโตฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อญฺเญสญฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ เสสํ ปุพฺพสทิสเมวาติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๕๐. อเนชนฺติ ปุณฺณกสุตฺตํฯ อิมมฺปิ ปุริมนเยเนว โมฆราชานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ มูลทสฺสาวินฺติ อกุสลมูลาทิทสฺสาวิํฯ อิสโยติ อิสินามกา ชฏิลาฯ ยญฺญนฺติ เทยฺยธมฺมํฯ อกปฺปยิํสูติ ปริเยสนฺติฯ
๑๐๕๑. อาสีสมานาติ รูปาทีนิ ปตฺถยมานาฯ อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวญฺจ ปตฺถยมานา, มนุสฺสาทิภาวํ อิจฺฉนฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ชรํ สิตาติ ชรํ นิสฺสิตาฯ ชรามุเขน เจตฺถ สพฺพวฏฺฏทุกฺขํ วุตฺตํฯ เตน วฏฺฏทุกฺขนิสฺสิตา ตโต อปริมุจฺจมานา เอว กปฺปยิํสูติ ทีเปติฯ
๑๐๕๒. กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา, อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ เอตฺถ ยญฺโญเยว ยญฺญปโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ เต ยญฺเญ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ยญฺญํ กปฺปยนฺตา วฏฺฏทุกฺขมตริํสูติฯ
๑๐๕๓. อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภาทโย ปตฺเถนฺติฯ โถมยนฺตีติ ‘‘สุยิฏฺฐํ สุจิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน ยญฺญาทีนิ ปสํสนฺติฯ อภิชปฺปนฺตีติ รูปาทิปฏิลาภาย วาจํ ภินฺทนฺติฯ ชุหนฺตีติ เทนฺติฯ กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปาทิปฏิลาภํ ปฏิจฺจ ปุนปฺปุนํ กาเม เอว อภิชปฺปนฺติ, ‘‘อโห วต อมฺหากํ สิยุ’’นฺติ วทนฺติ, ตณฺหญฺจ ตตฺถ วฑฺเฒนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยาชโยคาติ ยาคาธิมุตฺตาฯ ภวราครตฺตาติ เอวมิเมหิ อาสีสนาทีหิ ภวราเคเนว รตฺตา, ภวราครตฺตา วา หุตฺวา เอตานิ อาสีสนาทีนิ กโรนฺตา นาตริํสุ ชาติอาทิวฏฺฏทุกฺขํ น อุตฺตริํสูติฯ
๑๐๕๔-๕. อถโกจรหีติ อถ อิทานิ โก อญฺโญ อตารีติฯ สงฺขายาติ ญาเณน วีมํสิตฺวาฯ ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอรานิ จ, ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ ปรานิ จ โอรานิ จาติ วุตฺตํ โหติฯ วิธูโมติ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโตฯ อนีโฆติ ราคาทิอีฆวิรหิโต ฯ อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตาริฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อญฺเญสญฺจ อเนกสตานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปุณฺณกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๕๖. ปุจฺฉามิ ตนฺติ เมตฺตคุสุตฺตํฯ ตตฺถ มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ เวทคู’’ติ จ ‘‘ภาวิตตฺโต’’ติ จ เอวํ ตํ มญฺญามิฯ
๑๐๕๗. อปุจฺฉสีติ เอตฺถ อ-อิติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต, ปุจฺฉสิจฺเจว อตฺโถฯ ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาจิกฺขติ, เอวํ อาจิกฺขิสฺสามิฯ อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ ตณฺหาทิอุปธินิทานา ชาติอาทิทุกฺขวิเสสา ปภวนฺติฯ
๑๐๕๘. เอวํ อุปธินิทานโต ปภวนฺเตสุ ทุกฺเขสุ – โย เว อวิทฺวาติ คาถาฯ ตตฺถ ปชานนฺติ สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ชานนฺโตฯ ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ชาติการณํ ‘‘อุปธี’’ติ อนุปสฺสนฺโตฯ
๑๐๕๙. โสกปริทฺทวญฺจาติ โสกญฺจ ปริเทวญฺจฯ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ยถา ยถา สตฺตา ชานนฺติ, ตถา ตถา ปญฺญาปนวเสน วิทิโต เอส ธมฺโมติฯ
๑๐๖๐-๖๑. กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมํ นิพฺพานคามินิปฏิปทาธมฺมญฺจ เต เทสยิสฺสามิฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ทิฏฺเฐ ทุกฺขาทิธมฺเม, อิมสฺมิํเยว วา อตฺตภาเวฯ อนีติหนฺติ อตฺตปจฺจกฺขํฯ ยํ วิทิตฺวาติ ยํ ธมฺมํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน สมฺมสนฺโต วิทิตฺวาฯ ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตํ วุตฺตปการธมฺมโชตกํ ตว วจนํ อหํ ปตฺถยามิฯ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ตญฺจ ธมฺมมุตฺตมํ อภินนฺทามีติฯ
๑๐๖๒. อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เอตฺถ อุทฺธนฺติ อนาคตทฺธา วุจฺจติ, อโธติ อตีตทฺธา, ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธาฯ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณนฺติ เอเตสุ อุทฺธาทีสุ ตณฺหญฺจ ทิฏฺฐินิเวสนญฺจ อภิสงฺขารวิญฺญาณญฺจ ปนุเทหิ, ปนุทิตฺวา จ ภเว น ติฏฺเฐ, เอวํ สนฺเต ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเฐยฺยฯ เอวํ ตาว ปนุชฺชสทฺทสฺส ปนุเทหีติ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สมฺพนฺโธ, ปนุทิตฺวาติ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ภเว น ติฏฺเฐติ อยเมว สมฺพนฺโธฯ เอตานิ นนฺทินิเวสนวิญฺญาณานิ ปนุทิตฺวา ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเฐยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ
๑๐๖๓-๔. เอตานิ วิโนเทตฺวา ภเว อติฏฺฐนฺโต เอโส – เอวํวิหารีติ คาถาฯ ตตฺถ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเน, อิมสฺมิํเยว วา อตฺตภาเวฯ สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ เอตฺถ อนุปธิกนฺติ นิพฺพานํฯ ตํ สนฺธาย ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห – ‘‘สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีก’’นฺติฯ
๑๐๖๕. น เกวลํ ทุกฺขเมว ปหาสิ – เต จาปีติ คาถาฯ ตตฺถ อฏฺฐิตนฺติ สกฺกจฺจํ, สทา วาฯ ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ นมสฺสามิฯ สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ นาคาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ
๑๐๖๖. อิทานิ ตํ ภควา ‘‘อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺข’’นฺติ เอวํ เตน พฺราหฺมเณน วิทิโตปิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว ปหีนทุกฺเขน ปุคฺคเลน โอวทนฺโต ‘‘ยํ พฺราหฺมณ’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยํ ตฺวํ อภิชานนฺโต ‘‘อยํ พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, กิญฺจนาภาเวน อกิญฺจโน, กาเมสุ จ ภเวสุ จ อสตฺตตฺตา กามภเว อสตฺโต’’ติ ชญฺญา ชาเนยฺยาสิฯ อทฺธา หิ โส อิมํ โอฆํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขฯ
๑๐๖๗. กิญฺจ ภิยฺโย – วิทฺวา จ โยติ คาถาฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน, อตฺตภาเว วาฯ วิสชฺชาติ โวสฺสชฺชิตฺวาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย เมตฺตคูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๖๘-๙. ปุจฺฉามิ ตนฺติ โธตกสุตฺตํฯ ตตฺถ วาจาภิกงฺขามีติ วาจํ อภิกงฺขามิฯ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคาทีนํ นิพฺพานตฺถาย อธิสีลาทีนิ สิกฺเขยฺยฯ อิโตติ มม มุขโตฯ
๑๐๗๐. เอวํ วุตฺเต อตฺตมโน โธตโก ภควนฺตํ อภิตฺถวมาโน กถํกถาปโมกฺขํ ยาจนฺโต ‘‘ปสฺสามห’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ ปสฺสามิ อหํ เทวมนุสฺสโลเกฯ ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตํ เอวรูปํ นมสฺสามิฯ ปมุญฺจาติ ปโมเจหิฯ
๑๐๗๑. อถสฺส ภควา อตฺตาธีนเมว กถํกถาปโมกฺขํ โอฆตรณมุเขน ทสฺเสนฺโต ‘‘นาห’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺขิสฺสามิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ปโมจนายาติ ปมาเจตุํฯ กถํกถินฺติ สกงฺขํฯ ตเรสีติ ตเรยฺยาสิฯ
๑๐๗๒-๕. เอวํ วุตฺเต อตฺตมนตโร โธตโก ภควนฺตํ อภิตฺถวมาโน อนุสาสนิํ ยาจนฺโต ‘‘อนุสาส พฺรหฺเม’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ พฺรหฺมาติ เสฏฺฐวจนเมตํฯ เตน ภควนฺตํ อามนฺตยมาโน อาห – ‘‘อนุสาส พฺรหฺเม’’ติ ฯ วิเวกธมฺมนฺติ สพฺพสงฺขารวิเวกนิพฺพานธมฺมํฯ อพฺยาปชฺชมาโนติ นานปฺปการตํ อนาปชฺชมาโนฯ อิเธว สนฺโตติ อิเธว สมาโนฯ อสิโตติ อนิสฺสิโตฯ อิโต ปรา ทฺเว คาถา เมตฺตคุสุตฺเต วุตฺตนยา เอวฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ธมฺมํ, อิธ สนฺตินฺติ อยํ วิเสโสฯ ตติยคาถายปิ ปุพฺพฑฺฒํ ตตฺถ วุตนยเมว อปรฑฺเฒ สงฺโคติ สชฺชนฏฺฐานํ, ลคฺคนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย โธตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๗๖. เอโก อหนฺติ อุปสีวสุตฺตํฯ ตตฺถ มหนฺตโมฆนฺติ มหนฺตํ โอฆํฯ อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา ธมฺมํ วา อนิสฺสิโตฯ โน วิสหามีติ น สกฺโกมิฯ อารมฺมณนฺติ นิสฺสยํฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา ธมฺมํ วา นิสฺสิโตฯ
๑๐๗๗. อิทานิ ยสฺมา โส พฺราหฺมโณ อากิญฺจญฺญายตนลาภี ตญฺจ สนฺตมฺปิ นิสฺสยํ น ชานาติ, เตนสฺส ภควา ตญฺจ นิสฺสยํ อุตฺตริ จ นิยฺยานปถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากิญฺจญฺญ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ เปกฺขมาโนติ ตํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหิตฺวา จ อนิจฺจาทิวเสน ปสฺสมาโนฯ นตฺถีติ นิสฺสายาติ ตํ ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปวตฺตสมาปตฺติํ อารมฺมณํ กตฺวาฯ ตรสฺสุ โอฆนฺติ ตโต ปภุติ ปวตฺตาย วิปสฺสนาย ยถานุรูปํ จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตรสฺสุฯ กถาหีติ กถํกถาหิฯ ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติ รตฺตินฺทิวํ นิพฺพานํ วิภูตํ กตฺวา ปสฺสฯ เอเตนสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ กเถติฯ
๑๐๗๘-๙. อิทานิ ‘‘กาเม ปหายา’’ติ สุตฺวา วิกฺขมฺภนวเสน อตฺตนา ปหีเน กาเม สมฺปสฺสมาโน ‘‘สพฺเพสู’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ หิตฺวา มญฺญนฺติ อญฺญํ ตโต เหฏฺฐา ฉพฺพิธมฺปิ สมาปตฺติํ หิตฺวาฯ สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมติ สตฺตสุ สญฺญาวิโมกฺเขสุ อุตฺตเม อากิญฺจญฺญายตเนฯ ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ โส ปุคฺคโล ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนพฺรหฺมโลเก อวิคจฺฉมาโน ติฏฺเฐยฺย นูติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา สฏฺฐิกปฺปสหสฺสมตฺตํเยว ฐานํ อนุชานนฺโต ตติยคาถมาหฯ
๑๐๘๐. เอวํ ตสฺส ตตฺถ ฐานํ สุตฺวา อิทานิสฺส สสฺสตุจฺเฉทภาวํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ติฏฺเฐ เจ’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปูคมฺปิ วสฺสานนฺติ อเนกสงฺขฺยมฺปิ วสฺสานํ, คณราสินฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปูคมฺปิ วสฺสานี’’ติปิ ปาโฐ, ตตฺถ วิภตฺติพฺยตฺตเยน สามิวจนสฺส ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตพฺพํ, ปูคนฺติ วา เอตสฺส พหูนีติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ‘‘ปูคานี’’ติ วาปิ ปฐนฺติ, ปุริมปาโฐเยว สพฺพสุนฺทโรฯ ตตฺเถว โส สีติ สิยา วิมุตฺโตติ โส ปุคฺคโล ตตฺเถวากิญฺจญฺญายตเน นานาทุกฺเขหิ วิมุตฺโต สีติภาวปฺปตฺโต ภเวยฺย, นิพฺพานปฺปตฺโต สสฺสโต หุตฺวา ติฏฺเฐยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสาติ อุทาหุ ตถาวิธสฺส วิญฺญาณํ อนุปาทาย ปรินิพฺพาเยยฺยาติ อุจฺเฉทํ ปุจฺฉติ, ปฏิสนฺธิคฺคหณตฺถํ วาปิ ภเวยฺยาติ ปฏิสนฺธิมฺปิ ตสฺส ปุจฺฉติฯ
๑๐๘๑. อถสฺส ภควา อุจฺเฉทสสฺสตํ อนุปคมฺม ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส อนุปาทาย ปรินิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺจี ยถา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ คจฺฉติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ทิสํ คโต’’ติ โวหารํ น คจฺฉติฯ เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติ เอวํ ตตฺถ อุปฺปนฺโน เสกฺขมุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต ตตฺถ จตุตฺถมคฺคํ นิพฺพตฺเตตฺวา ธมฺมกายสฺส ปริญฺญาตตฺตา ปุน นามกายาปิ วิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต ขีณาสโว หุตฺวา อนุปาทาปรินิพฺพานสงฺขาตํ อตฺถํ ปเลติ, น อุเปติ สงฺขํ ‘‘ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา’’ติ เอวมาทิกํฯ
๑๐๘๒. อิทานิ ‘‘อตฺถํ ปเลตี’’ติ สุตฺวา ตสฺส โยนิโส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘อตฺถงฺคโต โส’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา สสฺสตภาเวน อโรโค อวิปริณามธมฺโม โสติ เอวํ ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิฯ กิํ การณํ? ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติฯ
๑๐๘๓. อถสฺส ภควา ตถา อวตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถงฺคตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อตฺถงฺคตสฺสาติ อนุปาทาปรินิพฺพุตสฺสฯ น ปมาณมตฺถีติ รูปาทิปฺปมาณํ นตฺถิฯ เยน นํ วชฺชุนฺติ เยน ราคาทินา นํ วเทยฺยุํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมํ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อุปสีวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๘๔-๕. สนฺติ โลเกติ นนฺทสุตฺตํฯ ตตฺถ ปฐมคาถาย อตฺโถ – โลเก ขตฺติยาทโย ชนา อาชีวกนิคณฺฐาทิเก สนฺธาย ‘‘สนฺติ มุนโย’’ติ วทนฺติ, ตยิทํ กถํสูติ กิํ นุ โข เต สมาปตฺติญาณาทินา ญาเณน อุปฺปนฺนตฺตา ญาณูปปนฺนํ โน มุนิํ วทนฺติ, เอวํวิธํ นุ วทนฺติ, อุทาหุ เว นานปฺปการเกน ลูขชีวิตสงฺขาเตน ชีวิเตนูปปนฺนนฺติ อถสฺส ภควา ตทุภยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มุนิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺฐิยา’’ติ คาถมาหฯ
๑๐๘๖-๗. อิทานิ ‘‘ทิฏฺฐาทีหิ สุทฺธี’’ติ วทนฺตานํ วาเท กงฺขาปหานตฺถํ ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ อเนกรูเปนาติ โกตูหลมงฺคลาทินาฯ ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ ตตฺถ สกาย ทิฏฺฐิยา คุตฺตา วิหรนฺตาฯ อถสฺส ตถา สุทฺธิอภาวํ ทีเปนฺโต ภควา ทุติยํ คาถมาหฯ
๑๐๘๘-๙๐. เอวํ ‘‘นาตริํสู’’ติ สุตฺวา อิทานิ โย อตริ, ตํ โสตุกาโม ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา โอฆติณฺณมุเขน ชาติชราติณฺเณ ทสฺเสนฺโต ตติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ นิวุตาติ โอวุฏา ปริโยนทฺธาฯ เยสีธาติ เยสุ อิธฯ เอตฺถ จ สุ-อิติ นิปาตมตฺตํฯ ตณฺหํ ปริญฺญายาติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ตณฺหํ ปริชานิตฺวาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปน นนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมาโน ‘‘เอตาภินนฺทามี’’ติ คาถมาหฯ อิธาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย นนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๙๑-๔. เย เม ปุพฺเพติ เหมกสุตฺตํฯ ตตฺถ เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ เย พาวริอาทโย ปุพฺเพ มยฺหํ สกํ ลทฺธิํ วิยากํสุฯ หุรํ โคตมสาสนาติ โคตมสาสนา ปุพฺพตรํฯ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ กามวิตกฺกาทิวฑฺฒนํฯ ตณฺหานิคฺฆาตนนฺติ ตณฺหาวินาสนํฯ อถสฺส ภควา ตํ ธมฺมํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อิธา’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ เอตทญฺญาย เย สตาติ เอตํ นิพฺพานปทมจฺจุตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนฺตา อนุปุพฺเพน ชานิตฺวา เย กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ สตาฯ ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ วิทิตธมฺมตฺตา, ทิฏฺฐธมฺมตฺตา, ราคาทินิพฺพาเนน จ อภินิพฺพุตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย เหมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๙๕. ยสฺมิํ กามาติ โตเทยฺยสุตฺตํฯ ตตฺถ วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ ตสฺส กีทิโส วิโมกฺโข อิจฺฉิตพฺโพติ ปุจฺฉติ ฯ อิทานิ ตสฺส อญฺญวิโมกฺขาภาวํ ทสฺเสนฺโต ภควา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ วิโมกฺโข ตสฺส นาปโรติ ตสฺส อญฺโญ วิโมกฺโข นตฺถิฯ
๑๐๙๗-๘. เอวํ ‘‘ตณฺหกฺขโย เอว วิโมกฺโข’’ติ วุตฺเตปิ ตมตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน’’ติ ปุน ปุจฺฉติฯ ตตฺถ อุท ปญฺญกปฺปีติ อุทาหุ สมาปตฺติญาณาทินา ญาเณน ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา กปฺปยติฯ อถสฺส ภควา ตํ อาจิกฺขนฺโต ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ กามภเวติ กาเม จ ภเว จฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย โตเทยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐๙๙. มชฺเฌ สรสฺมินฺติ กปฺปสุตฺตํฯ ตตฺถ มชฺเฌ สรสฺมินฺติ ปุริมปจฺฉิมโกฏิปญฺญาณาภาวโต มชฺฌภูเต สํสาเรติ วุตฺตํ โหติฯ ติฏฺฐตนฺติ ติฏฺฐมานานํฯ ยถายิทํ นาปรํ สิยาติ ยถา อิทํ ทุกฺขํ ปุน น ภเวยฺยฯ
๑๑๐๑-๒. อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ อกิญฺจนนฺติ กิญฺจนปฏิปกฺขํฯ อนาทานนฺติ อาทานปฏิปกฺขํ, กิญฺจนาทานวูปสมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนาปรนฺติ อปรปฏิภาคทีปวิรหิตํ, เสฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น เต มารสฺส ปทฺธคูติ เต มารสฺส ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสา น โหนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย กปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๐๓-๔. สุตฺวานหนฺติ ชตุกณฺณิสุตฺตํฯ ตตฺถ สุตฺวานหํ วีรมกามกามินฺติ อหํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน วีรํ กามานํ อกามนโต อกามกามิํ พุทฺธํ สุตฺวาฯ อกามมาคมนฺติ นิกฺกามํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหิฯ สหชเนตฺตาติ สหชาตสพฺพญฺญุตญฺญาณจกฺขุฯ ยถาตจฺฉนฺติ ยถาตถํฯ พฺรูหิ เมติ ปุน ยาจนฺโต ภณติฯ ยาจนฺโต หิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ ภเณยฺย, โก ปน วาโท ทฺวิกฺขตฺตุํฯ เตชี เตชสาติ เตเชน สมนฺนาคโต เตชสา อภิภุยฺยฯ ยมหํ วิชญฺญํ ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ ยมหํ ชาติชรานํ ปหานภูตํ ธมฺมํ อิเธว ชาเนยฺยํฯ
๑๑๐๕-๗. อถสฺส ภควา ตํ ธมฺมมาจิกฺขนฺโต ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโตติ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ ‘‘เขม’’นฺติ ทิสฺวาฯ อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน คหิตํฯ นิรตฺตํ วาติ นิรสฺสิตพฺพํ วา, มุญฺจิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มา เต วิชฺชิตฺถาติ มา เต อโหสิฯ กิญฺจนนฺติ ราคาทิกิญฺจนํ วาปิ เต มา วิชฺชิตฺถฯ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปนฺนกิเลสาฯ พฺราหฺมณาติ ภควา ชตุกณฺณิํ อาลปติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ชตุกณฺณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๐๘-๙. โอกญฺชหนฺติ ภทฺราวุธสุตฺตํฯ ตตฺถ โอกญฺชหนฺติ อาลยํ ชหํฯ ตณฺหจฺฉิทนฺติ ฉตณฺหากายจฺฉิทํฯ อเนชนฺติ โลกธมฺเมสุ นิกฺกมฺปํฯ นนฺทิญฺชหนฺติ อนาคตรูปาทิปตฺถนาชหํฯ เอกา เอว หิ ตณฺหา ถุติวเสน อิธ นานปฺปการโต วุตฺตาฯ กปฺปญฺชหนฺติ ทุวิธกปฺปชหํฯ อภิยาเจติ อติวิย ยาจามิฯ สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ นาคสฺส ตว ภควา วจนํ สุตฺวา อิโต ปาสาณกเจติยโต พหู ชนา ปกฺกมิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคาทีหิ ชนปเทหิ อิธ สมาคตาฯ วิยากโรหีติ ธมฺมํ เทเสหิฯ
๑๑๑๐. อถสฺส อาสยานุโลเมน ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา ทฺเว คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ อาทานตณฺหนฺติ รูปาทีนํ อาทายิกํ คหณตณฺหํ, ตณฺหุปาทานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ เอเตสุ อุทฺธาทิเภเทสุ ยํ ยํ คณฺหนฺติฯ เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว อุปาทานปจฺจยนิพฺพตฺตกมฺมาภิสงฺขารนิพฺพตฺตวเสน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธมาโร ตํ สตฺตํ อนุคจฺฉติฯ
๑๑๑๑. ตสฺมา ปชานนฺติ ตสฺมา เอตมาทีนวํ อนิจฺจาทิวเสน วา สงฺขาเร ชานนฺโตฯ อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตนฺติ อาทาตพฺพฏฺเฐน อาทาเนสุ รูปาทีสุ สตฺเต สพฺพโลเก อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ เปกฺขมาโนฯ อาทานสตฺเต วา อาทานาภินิวิฏฺเฐ ปุคฺคเล อาทานสงฺคเหตุญฺจ อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ ตโต วีติกฺกมิตุํ อสมตฺถํ อิติ เปกฺขมาโน กิญฺจนํ สพฺพโลเก น อุปฺปาทิเยถาติ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ภทฺราวุธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๑๒-๓. ฌายินฺติ อุทยสุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาวิโมกฺขนฺติ ปญฺญานุภาวนิชฺฌาตํ วิโมกฺขํ ปุจฺฉติฯ อถ ภควา ยสฺมา อุทโย จตุตฺถชฺฌานลาภี, ตสฺมาสฺส ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน นานปฺปการโต อญฺญาวิโมกฺขํ ทสฺเสนฺโต คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ ยมิทํ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส กามจฺฉนฺทปฺปหานํ, ตมฺปิ อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิฯ เอวํ สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ
๑๑๑๔. อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานอุเปกฺขาสตีหิ สํสุทฺธํฯ ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ อิมินา ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานวิโมกฺเข ฐตฺวา ฌานงฺคานิ วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตวิโมกฺขํ วทติฯ อรหตฺตวิโมกฺขสฺส หิ มคฺคสมฺปยุตฺตสมฺมาสงฺกปฺปาทิเภโท ธมฺมตกฺโก ปุเรชโว โหติฯ เตนาห – ‘‘ธมฺมตกฺกปุเรชว’’นฺติฯ อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ เอตเมว จ อญฺญาวิโมกฺขํ อวิชฺชาปเภทนสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิสฺสาย ชาตตฺตา การโณปจาเรน ‘‘อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ ปพฺรูมีติฯ
๑๑๑๕-๖. เอวํ อวิชฺชาปเภทนวจเนน วุตฺตํ นิพฺพานํ สุตฺวา ‘‘ตํ กิสฺส วิปฺปหาเนน วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กิํสุ สํโยชโน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ กิํสุ สํโยชโนติ กิํ สํโยชโนฯ วิจารณนฺติ วิจรณการณํฯ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนนาติ กิํ นามกสฺส อสฺส ธมฺมสฺส วิปฺปหาเนนฯ อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ‘‘นนฺทิสํโยชโน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ วิตกฺกสฺสาติ กามวิตกฺกาทิโก วิตกฺโก อสฺสฯ
๑๑๑๗-๘. อิทานิ ตสฺส นิพฺพานสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ อถสฺส มคฺคํ กเถนฺโต ภควา ‘‘อชฺฌตฺตญฺจา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เอวํ สตสฺสาติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย อุทยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๑๙-๒๐. โย อตีตนฺติ โปสาลสุตฺตํฯ ตตฺถ โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติฯ วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ สมติกฺกนฺตรูปสญฺญิสฺสฯ สพฺพกายปฺปหายิโนติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน สพฺพรูปกายปฺปหายิโน, ปหีนรูปภวปฏิสนฺธิกสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติ วิญฺญาณาภาววิปสฺสเนน ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปสฺสโต, อากิญฺจญฺญายตนลาภิโนติ วุตฺตํ โหติฯ ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ สกฺกาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, กีทิสํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติฯ กถํ เนยฺโยติ กถํ โส เนตพฺโพ, กถมสฺส อุตฺตริญาณํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติฯ
๑๑๒๑. อถสฺส ภควา ตาทิเส ปุคฺคเล อตฺตโน อปฺปฏิหตญาณตํ ปกาเสตฺวา ตํ ญาณํ พฺยากาตุํ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, อภิชานํ ตถาคโตติ อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตาติ เอวํ สพฺพา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อภิชานนฺโต ตถาคโตฯ ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาตีติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน ติฏฺฐนฺตํ เอตํ ปุคฺคลํ ชานาติ ‘‘อายติํ อยํ เอวํคติโก ภวิสฺสตี’’ติฯ วิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนาทีสุ อธิมุตฺตํฯ ตปฺปรายณนฺติ ตมฺมยํฯ
๑๑๒๒. อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวาติ อากิญฺจญฺญายตนชนกํ กมฺมาภิสงฺขารํ ญตฺวา ‘‘กินฺติ ปลิโพโธ อย’’นฺติฯ นนฺที สํโยชนํ อิตีติ ยา จ ตตฺถ อรูปราคสงฺขาตา นนฺที, ตญฺจ สํโยชนํ อิติ ญตฺวาฯ ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ ตโต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา ตํ สมาปตฺติํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติฯ เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมเนว อุปฺปนฺนํ อรหตฺตญาณํ อวิปรีตํฯ วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย โปสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๒๓. ทฺวาหํ สกฺกนฺติ โมฆราชสุตฺตํฯ ตตฺถ ทฺวาหนฺติ ทฺเว วาเร อหํฯ โส หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ ภควา ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิฯ เตนาห – ‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺส’’นฺติฯ ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยญฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโฐ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ พฺยากโรตีติ เอวํ เม สุตํฯ โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิฯ เตนาห – ‘‘พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติฯ
๑๑๒๔. อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโกฯ ปโร โลโกติ ตํ ฐเปตฺวา อวเสโสฯ สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ ฐเปตฺวา อวเสโส อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโต, ‘‘พฺรหฺมโลโก สเทวโก’’ติ เอตํ วา ‘‘สเทวเก โลเก’’ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํ, เตน สพฺโพปิ ตถาวุตฺตปฺปกาโร โลโก เวทิตพฺโพฯ
๑๑๒๕. เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวิํ, สเทวกสฺส โลกสฺส อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายณาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ
๑๑๒๖. สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหิ การเณหิ สุญฺญโต โลกํ ปสฺสฯ อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺฐิํ อุทฺธริตฺวาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย โมฆราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑๒๗. ชิณฺโณหมสฺมีติ ปิงฺคิยสุตฺตํฯ ตตฺถ ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณติ โส กิร พฺราหฺมโณ ชราภิภูโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา, ทุพฺพโล จ ‘‘อิธ ปทํ กริสฺสามี’’ติ อญฺญตฺเถว กโรติ, วินฏฺฐปุริมจฺฉวิวณฺโณ จ ฯ เตนาห – ‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ’’ติฯ มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติ มาหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ อสจฺฉิกตฺวา อนฺตราเยว อวิทฺวา หุตฺวา อนสฺสิํฯ ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ตว ปาทมูเล ปาสาณเก วา เจติย ชาติชราย วิปฺปหานํ นิพฺพานธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ, ตํ เม อาจิกฺขฯ
๑๑๒๘. อิทานิ ยสฺมา ปิงฺคิโย กาเย สาเปกฺขตาย ‘‘ชิณฺโณหมสฺมี’’ติ คาถมาห เตนสฺส ภควา กาเย สิเนหปฺปหานตฺถํ ‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ รูเปสูติ รูปเหตุ รูปปจฺจยาฯ วิหญฺญมาเนติ กมฺมการณาทีหิ อุปหญฺญมาเนฯ รุปฺปนฺติ รูเปสูติ จกฺขุโรคาทีหิ จ รูปเหตุเยว ชนา รุปฺปนฺติ พาธียนฺติฯ
๑๑๒๙-๓๐. เอวํ ภควตา ยาว อรหตฺตํ ตาว กถิตํ ปฏิปตฺติํ สุตฺวาปิ ปิงฺคิโย ชราทุพฺพลตาย วิเสสํ อนธิคนฺตฺวาว ปุน ‘‘ทิสา จตสฺโส’’ติ อิมาย คาถาย ภควนฺตํ โถเมนฺโต เทสนํ ยาจติฯ อถสฺส ภควา ปุนปิ ยาว อรหตฺตํ, ตาว ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหาธิปนฺเน’’ติ คาถมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
อิมมฺปิ สุตฺตํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ ปิงฺคิโย อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิฯ โส กิร อนฺตรนฺตรา จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ วิจิตฺรปฏิภานํ นาม เทสนํ น ลภิ มยฺหํ มาตุโล พาวรี สวนายา’’ติฯ เตน สิเนหวิกฺเขเปน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิฯ อนฺเตวาสิโน ปนสฺส สหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สพฺเพว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขโว อเหสุนฺติฯ
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย ปิงฺคิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิโต ปรํ สงฺคีติการา เทสนํ โถเมนฺตา ‘‘อิทมโวจ ภควา’’ติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ อิทมโวจาติ อิทํ ปรายนํ อโวจฯ ปริจารกโสฬสานนฺติ พาวริสฺส ปริจารเกน ปิงฺคิเยน สห โสฬสนฺนํ พุทฺธสฺส วา ภควโต ปริจารกานํ โสฬสนฺนนฺติ ปริจารกโสฬสนฺนํฯ เต เอว จ พฺราหฺมณาฯ ตตฺถ โสฬสปริสา ปน ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วามปสฺสโต จ ทกฺขิณปสฺสโต จ ฉ ฉ โยชนานิ นิสินฺนา อุชุเกน ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิฯ อชฺฌิฏฺโฐติ ยาจิโต อตฺถมญฺญายาติ ปาฬิอตฺถมญฺญายฯ ธมฺมมญฺญายาติ ปาฬิมญฺญายฯ ปารายนนฺติ เอวํ อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส อธิวจนํ อาโรเปตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ นามานิ กิตฺตยนฺตา ‘‘อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย…เป.… พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุ’’นฺติ อาหํสุฯ
๑๑๓๑-๗. ตตฺถ สมฺปนฺนจรณนฺติ นิพฺพานปทฏฺฐานภูเตน ปาติโมกฺขสีลาทินา สมฺปนฺนํฯ อิสินฺติ มเหสิํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ ตโต ปรํ พฺรหฺมจริยมจริํสูติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจริํสุฯ ตสฺมา ปารายนนฺติ ตสฺส ปารภูตสฺส นิพฺพานสฺส อยนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
ปารายนานุคีติคาถาวณฺณนา
๑๑๓๘. ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ อสฺส อยํ สมฺพนฺโธ – ภควตา หิ ปารายเน เทสิเต โสฬสสหสฺสา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, อวเสสานญฺจ จุทฺทสโกฏิสงฺขานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘ตโต ปาสาณเก รมฺเม, ปารายนสมาคเม;
อมตํ ปาปยี พุทฺโธ, จุทฺทส ปาณโกฏิโย’’ติฯ
นิฏฺฐิตาย ปน ธมฺมเทสนาย ตโต ตโต อาคตา มนุสฺสา ภควโต อานุภาเวน อตฺตโน อตฺตโน คามนิคมาทีสฺเวว ปาตุรเหสุํฯ ภควาปิ สาวตฺถิเมว อคมาสิ ปริจารกโสฬสาทีหิ อเนเกหิ ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโตฯ ตตฺถ ปิงฺคิโย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามหํ, ภนฺเต, พาวริสฺส พุทฺธุปฺปาทํ อาโรเจตุํ, ปฏิสฺสุตญฺหิ ตสฺส มยา’’ติฯ อถ ภควตา อนุญฺญาโต ญาณคมเนเนว โคธาวรีตีรํ คนฺตฺวา ปาทคมเนน อสฺสมาภิมุโข อคมาสิฯ ตเมนํ พาวรี พฺราหฺมโณ มคฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน ทูรโตว ขาริชฏาทิวิรหิตํ ภิกฺขุเวเสน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ นิฏฺฐํ อคมาสิฯ สมฺปตฺตญฺจาปิ นํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, ปิงฺคิย, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อุปฺปนฺโน, ปาสาณเก เจติเย นิสินฺโน อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตมหํ ตุยฺหํ เทเสสฺสามี’’ติฯ ตโต พาวรี มหตา สกฺกาเรน สปริโส ตํ ปูเชตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปสิฯ ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปิงฺคิโย ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ อนุคายิสฺสนฺติ ภควตา คีตํ อนุคายิสฺสํฯ ยถาทฺทกฺขีติ ยถา สามํ สจฺจาภิสมฺโพเธน อสาธารณญาเณน จ อทฺทกฺขิฯ นิกฺกาโมติ ปหีนกาโม ฯ ‘‘นิกฺกโม’’ติปิ ปาโฐ, วีริยวาติ อตฺโถ นิกฺขนฺโต วา อกุสลปกฺขาฯ นิพฺพโนติ กิเลสวนวิรหิโต, ตณฺหาวิรหิโต เอว วาฯ กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ เยหิ กิเลเสหิ มุสา ภเณยฺย, เอเต ตสฺส ปหีนาติ ทสฺเสติฯ เอเตน พฺราหฺมณสฺส สวเน อุสฺสาหํ ชเนติฯ
๑๑๓๙-๔๑. วณฺณูปสญฺหิตนฺติ คุณูปสญฺหิตํฯ สจฺจวฺหโยติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ สจฺเจเนว อวฺหาเนน นาเมน ยุตฺโตฯ พฺรหฺเมติ ตํ พฺราหฺมณํ อาลปติฯ กุพฺพนกนฺติ ปริตฺตวนํฯ พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ อเนกผลาทิวิกติภริตํ กานนํ อาคมฺม วเสยฺยฯ อปฺปทสฺเสติ พาวริปภุติเก ปริตฺตปญฺเญฯ มโหทธินฺติ อโนตตฺตาทิํ มหนฺตํ อุทกราสิํฯ
๑๑๔๒-๔. เยเม ปุพฺเพติ เย อิเม ปุพฺเพฯ ตมนุทาสิโนติ ตโมนุโท อาสิโนฯ ภูริปญฺญาโณติ ญาณธโชฯ ภูริเมธโสติ วิปุลปญฺโญฯ สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพผลํ, น จ กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํฯ อนีติกนฺติ กิเลสอีติวิรหิตํฯ
๑๑๔๕-๕๐. อถ นํ พาวรี อาห ‘‘กิํ นุ ตมฺหา’’ติ ทฺเว คาถาฯ ตโต ปิงฺคิโย ภควโต สนฺติกา อวิปฺปวาสเมว ทีเปนฺโต ‘‘นาหํ ตมฺหา’’ติอาทิมาหฯ ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ตํ พุทฺธํ อหํ จกฺขุนา วิย มนสา ปสฺสามิ ฯ นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติ นมสฺสมาโนว รตฺติํ อตินาเมมิฯ เตน เตเนว นโตติ เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ, เตน เตเนวาหมฺปิ นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณติ ทสฺเสติฯ
๑๑๕๑. ทุพฺพลถามกสฺสาติ อปฺปถามกสฺส, อถ วา ทุพฺพลสฺส ทุตฺถามกสฺส จ พลวีริยหีนสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว กาโย น ปเลตีติ เตเนว ทุพฺพลถามกตฺเตน กาโย น คจฺฉติ, เยน วา พุทฺโธ, เตน น คจฺฉติฯ ‘‘น ปเรตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ ตตฺถาติ พุทฺธสฺส สนฺติเกฯ สงฺกปฺปยนฺตายาติ สงฺกปฺปคมเนนฯ เตน ยุตฺโตติ เยน พุทฺโธ, เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต อนุยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ
๑๑๕๒. ปงฺเก สยาโนติ กามกทฺทเม สยมาโนฯ ทีปา ทีปํ อุปปฺลวินฺติ สตฺถาราทิโต สตฺถาราทิํ อภิคจฺฉิํฯ อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธนฺติ โสหํ เอวํ ทุทฺทิฏฺฐิํ คเหตฺวา อนฺวาหิณฺฑนฺโต อถ ปาสาณเก เจติเย พุทฺธมทฺทกฺขิํฯ
๑๑๕๓. อิมิสฺสา คาถาย อวสาเน ปิงฺคิยสฺส จ พาวริสฺส จ อินฺทฺริยปริปากํ วิทิตฺวา ภควา สาวตฺถิยํ ฐิโตเยว สุวณฺโณภาสํ มุญฺจิฯ ปิงฺคิโย พาวริสฺส พุทฺธคุเณ วณฺณยนฺโต นิสินฺโน เอว ตํ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ วิโลเกนฺโต ภควนฺตํ อตฺตโน ปุรโต ฐิตํ วิย ทิสฺวา พาวริพฺราหฺมณสฺส ‘‘พุทฺโธ อาคโต’’ติ อาโรเจสิ, พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ภควาปิ โอภาสํ ผริตฺวา พฺราหฺมณสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนมฺปิ สปฺปายํ วิทิตฺวา ปิงฺคิยเมว อาลปมาโน ‘‘ยถา อหู วกฺกลี’’ติ อิมํ คาถมภาสิฯ
ตสฺสตฺโถ – ยถา วกฺกลิตฺเถโร สทฺธาธิมุตฺโต อโหสิ, สทฺธาธุเรน จ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ยถา จ โสฬสนฺนํ เอโก ภทฺราวุโธ นาม ยถา จ อาฬวิ โคตโม, เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํฯ ตโต สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน ปิงฺคิโย อรหตฺเต พาวรี อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ พาวริพฺราหฺมณสฺส สิสฺสา ปน ปญฺจสตา โสตาปนฺนา อเหสุํฯ
๑๑๕๔-๕. อิทานิ ปิงฺคิโย อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต ‘‘เอส ภิยฺโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิภานวาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโตฯ อธิเทเว อภิญฺญายาติ อธิเทวกเร ธมฺเม ญตฺวาฯ ปโรวรนฺติ หีนปณีตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อธิเทวตฺตกรํ สพฺพํ ธมฺมชาตํ เวทีติ วุตฺตํ โหติฯ กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ กงฺขีนํเยว สตํ ‘‘นิกฺกงฺขมฺหา’’ติ ปฏิชานนฺตานํฯ
๑๑๕๖. อสํหีรนฺติ ราคาทีหิ อสํหาริยํฯ อสํกุปฺปนฺติ อกุปฺปํ อวิปริณามธมฺมํฯ ทฺวีหิปิ ปเทหิ นิพฺพานํ ภณติฯ อทฺธา คมิสฺสามีติ เอกํเสเนว ตํ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ คมิสฺสามิฯ น เมตฺถ กงฺขาติ นตฺถิ เม เอตฺถ นิพฺพาเน กงฺขาฯ เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ ปิงฺคิโย ‘‘เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธ’’นฺติฯ อิมินา ภควโต โอวาเทน อตฺตนิ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา สทฺธาธุเรเนว จ วิมุญฺจิตฺวา ตํ สทฺธาธิมุตฺตตํ ปกาเสนฺโต ภควนฺตํ อาห – ‘‘เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘ยถา มํ ตฺวํ อวจ, เอวเมว อธิมุตฺตํ ธาเรหี’’ติฯ
อิติ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถาย โสฬสพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต จ ปญฺจโม วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน
ปารายนวคฺโคติฯ
เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ –
‘‘อุตฺตมํ วนฺทเนยฺยานํ, วนฺทิตฺวา รตนตฺตยํ;
โย ขุทฺทกนิกายมฺหิ, ขุทฺทาจารปฺปหายินาฯ
‘‘เทสิโต โลกนาเถน, โลกนิตฺถรเณสินา;
ตสฺส สุตฺตนิปาตสฺส, กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติฯ
เอตฺถ อุรควคฺคาทิปญฺจวคฺคสงฺคหิตสฺส อุรคสุตฺตาทิสตฺตติสุตฺตปฺปเภทสฺส สุตฺตนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา กตา โหติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อิมํ สุตฺตนิปาตสฺส, กโรนฺเตนตฺถวณฺณนํ;
สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน, ยํ ปตฺตํ กุสลํ มยาฯ
‘‘ตสฺสานุภาวโต ขิปฺปํ, ธมฺเม อริยปฺปเวทิเต;
วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ, ปาปุณาตุ อยํ ชโน’’ติฯ
(ปริยตฺติปฺปมาณโต จตุจตฺตาลีสมตฺตา ภาณวาราฯ)
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปญฺญาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตญาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺฐิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ ปรมตฺถโชติกา นาม สุตฺตนิปาต-อฏฺฐกถา –
ตาว ติฏฺฐตุ โลกสฺมิํ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปญฺญาวิสุทฺธิยาฯ
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺฐสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติฯ
สุตฺตนิปาต-อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ