[๑๖] ๖. ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา
[๘๔] ๔. อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา
[๑๐๔] ๔. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา
[๑๑๐] ๑๐. สพฺพสํหารกปญฺหชาตกวณฺณนา
[๑๑๒] ๒. อมราเทวีปญฺหชาตกวณฺณนา
[๑๒๐] ๑๐. พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา
[๑๒๙] ๙. อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา
อิมํ ตาว อปณฺณกธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต กเถสิฯ กํ ปน อารพฺภ อยํ กถา สมุฏฺฐิตาติ? เสฏฺฐิสฺส สหายเก ปญฺจสเต ติตฺถิยสาวเกฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺฐิ อตฺตโน สหายเก ปญฺจสเต อญฺญติตฺถิยสาวเก อาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนญฺเจว สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เภสชฺชานิ เจว วตฺถานิ จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ฉ นิสชฺชาโทเส วชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เตปิ อญฺญติตฺถิยสาวกา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ, ลกฺขณานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ พฺรหฺมกายํ, อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา หุตฺวา นิจฺฉรนฺติโย ฆนพุทฺธรสฺมิโย จ โอโลกยมานา อนาถปิณฺฑิกสฺส สมีเปเยว นิสีทิํสุฯ
อถ เนสํ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย จ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย จ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิฯ เต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อุฏฺฐาย ทสพลํ วนฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธํ สรณํ อคมํสุฯ เต ตโต ปฏฺฐาย นิจฺจกาลํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธิํ คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติฯ
อถ ภควา สาวตฺถิโต ปุนเทว ราชคหํ อคมาสิฯ เต ตถาคตสฺส คตกาเล ตํ สรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อญฺญติตฺถิยสรณํ คนฺตฺวา อตฺตโน มูลฏฺฐาเนเยว ปติฏฺฐิตาฯ ภควาปิ สตฺตฏฺฐ มาเส วีตินาเมตฺวา ปุน เชตวนเมว อคมาสิฯ อนาถปิณฺฑิโก ปุนปิ เต อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เตปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ อถ เนสํ ตถาคเต จาริกํ ปกฺกนฺเต คหิตสรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อญฺญติตฺถิยสรณเมว คเหตฺวา มูเล ปติฏฺฐิตภาวํ ภควโต อาโรเจสิฯ
ภควา อปริมิตกปฺปโกฏิโย นิรนฺตรํ ปวตฺติตวจีสุจริตานุภาเวน ทิพฺพคนฺธคนฺธิตํ นานาคนฺธปูริตํ รตนกรณฺฑกํ วิวรนฺโต วิย มุขปทุมํ วิวริตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ภินฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ คตา’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ เตหิ ปฏิจฺฉาเทตุํ อสกฺโกนฺเตหิ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘อุปาสกา เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิ, กุโต อธิกตโร’’ติฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ (สํ. นิ. ๕.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๓๔), ยํ กิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา…เป.… (ขุ. ปา. ๖.๓; สุ. นิ. ๒๒๖) อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติอาทีหิ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) สุตฺเตหิ ปกาสิเต รตนตฺตยคุเณ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ อุตฺตมคุเณหิ สมนฺนาคตํ รตนตฺตยํ สรณํ คตา อุปาสกา วา อุปาสิกา วา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตกา นาม นตฺถิ, อปายนิพฺพตฺติโต ปน มุจฺจิตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา มหาสมฺปตฺติํ อนุโภนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ เอวรูปํ สรณํ ภินฺทิตฺวา อญฺญติตฺถิยสรณํ คจฺฉนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ อาหฯ
เอตฺถ จ ตีณิ รตนานิ โมกฺขวเสน อุตฺตมวเสน สรณคตานํ อปาเยสุ นิพฺพตฺติยา อภาวทีปนตฺถํ อิมานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตพฺพานิ –
‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗);
‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ
‘‘เย เกจิ สงฺฆํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมิํ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติฯ
‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตาฯ
‘‘เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;
เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติฯ
‘‘โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ, สงฺฆญฺจ สรณํ คโต;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติฯ
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยญฺจฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ
‘‘เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;
เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ป. ๑๘๘-๑๙๒);
น เกวลญฺจ เนสํ สตฺถา เอตฺตกํเยว ธมฺมํ เทเสสิ, อปิจ โข ‘‘อุปาสกา พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม, ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม, สงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ นาม โสตาปตฺติมคฺคํ เทติ, โสตาปตฺติผลํ เทติ, สกทาคามิมคฺคํ เทติ, สกทาคามิผลํ เทติ, อนาคามิมคฺคํ เทติ, อนาคามิผลํ เทติ, อรหตฺตมคฺคํ เทติ, อรหตฺตผลํ เทตี’’ติเอวมาทีหิปิ นเยหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม สรณํ ภินฺทนฺเตหิ อยุตฺตํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ อาหฯ เอตฺถ จ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานาทีนํ โสตาปตฺติมคฺคาทิปฺปทานํ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ กตโม เอกธมฺโม? พุทฺธานุสฺสตี’’ติเอวมาทีหิ (อ. นิ. ๑.๒๙๖) สุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํฯ
เอวํ ภควา นานปฺปกาเรหิ อุปาสเก โอวทิตฺวา ‘‘อุปาสกา ปุพฺเพปิ มนุสฺสา อสรณํ ‘สรณ’นฺติ ตกฺกคฺคาเหน วิรทฺธคฺคาเหน คเหตฺวา อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ยกฺขภกฺขา หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหํ ปน เอกํสิกคฺคาหํ อวิรทฺธคฺคาหํ คหิตมนุสฺสา ตสฺมิํเยว กนฺตาเร โสตฺถิภาวํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อภิตฺถวิตฺวา สิรสฺมิํ อญฺชลิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อิทานิ ตาว อิเมสํ อุปาสกานํ อุตฺตมสรณํ ภินฺทิตฺวา ตกฺกคฺคหณํ อมฺหากํ ปากฏํ, ปุพฺเพ ปน อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ตกฺกิกานํ วินาโส, อปณฺณกคฺคาหํ คหิตมนุสฺสานญฺจ โสตฺถิภาโว อมฺหากํ ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากเมว ปากโฏ, สาธุ วต โน ภควา อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย อิมํ การณํ ปากฏํ กโรตู’’ติฯ อถ ภควา ‘‘มยา โข, คหปติ, อปริมิตกาลํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา โลกสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถเมว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธํ, สีหวสาย สุวณฺณนาฬิํ ปูเรนฺโต วิย สกฺกจฺจํ โสตํ โอทหิตฺวา สุโณหี’’ติ เสฏฺฐิโน สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา หิมคพฺภํ ปทาเลตฺวา ปุณฺณจนฺทํ นีหรนฺโต วิย ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสินคเร พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติฯ โส กทาจิ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คจฺฉติ, กทาจิ อปรนฺตโต ปุพฺพนฺตํฯ พาราณสิยํเยว อญฺโญปิ สตฺถวาหปุตฺโต อตฺถิ พาโล อพฺยตฺโต อนุปายกุสโลฯ ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิโต มหคฺฆํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปสิฯ โสปิ พาลสตฺถวาหปุตฺโต ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปสิฯ
ตทา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ พาลสตฺถวาหปุตฺโต มยา สทฺธิํเยว คมิสฺสติ, สกฏสหสฺเส เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเต มคฺโคปิ นปฺปโหสฺสติ, มนุสฺสานํ ทารุทกาทีนิปิ, พลิพทฺทานํ ติณานิปิ ทุลฺลภานิ ภวิสฺสนฺติ, เอเตน วา มยา วา ปุรโต คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ทฺวีหิปิ อมฺเหหิ เอกโต คนฺตุํ น สกฺกา, กิํ ตฺวํ ปุรโต คมิสฺสสิ, อุทาหุ ปจฺฉโต’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยิ ปุรโต คจฺฉนฺเต พหู อานิสํสา, มคฺเคน อภินฺเนเนว คมิสฺสามิ, โคณา อนามฏฺฐติณํ ขาทิสฺสนฺติ, มนุสฺสานํ อนามฏฺฐํ สูเปยฺยปณฺณํ ภวิสฺสติ, ปสนฺนํ อุทกํ ภวิสฺสติ, ยถารุจิํ อคฺฆํ ฐเปตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อหํ, สมฺม, ปุรโต คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโตปิ ปจฺฉโต คมเน พหู อานิสํเส อทฺทสฯ เอวํ หิสฺส อโหสิ – ‘‘ปุรโต คจฺฉนฺตา มคฺเค วิสมฏฺฐานํ สมํ กริสฺสนฺติ, อหํ เตหิ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, ปุรโต คเตหิ พลิพทฺเทหิ ปริณตถทฺธติเณ ขาทิเต มม โคณา ปุน อุฏฺฐิตานิ มธุรติณานิ ขาทิสฺสนฺติ, คหิตปณฺณฏฺฐานโต อุฏฺฐิตํ มนุสฺสานํ สูเปยฺยปณฺณํ มธุรํ ภวิสฺสติ, อนุทเก ฐาเน อาวาฏํ ขนิตฺวา เอเต อุทกํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, เตหิ กเตสุ อาวาเฏสุ มยํ อุทกํ ปิวิสฺสาม, อคฺฆฏฺฐปนํ นาม มนุสฺสานํ ชีวิตา โวโรปนสทิสํ, อหํ ปจฺฉโต คนฺตฺวา เอเตหิ ฐปิตคฺเฆน ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติฯ อถ โส เอตฺตเก อานิสํเส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ พาลสตฺถวาโห สกฏานิ โยเชตฺวา นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน มนุสฺสาวาสํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารมุขํ ปาปุณิฯ
กนฺตารํ นาม – โจรกนฺตารํ, วาฬกนฺตารํ, นิรุทกกนฺตารํ, อมนุสฺสกนฺตารํ, อปฺปภกฺขกนฺตารนฺติ ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ โจเรหิ อธิฏฺฐิตมคฺโค โจรกนฺตารํ นามฯ สีหาทีหิ อธิฏฺฐิตมคฺโค วาฬกนฺตารํ นามฯ ยตฺถ นฺหายิตุํ วา ปาตุํ วา อุทกํ นตฺถิ, อิทํ นิรุทกกนฺตารํ นามฯ อมนุสฺสาธิฏฺฐิตํ อมนุสฺสกนฺตารํ นามฯ มูลขาทนียาทิวิรหิตํ อปฺปภกฺขกนฺตารํ นามฯ อิมสฺมิํ ปญฺจวิเธ กนฺตาเร ตํ กนฺตารํ นิรุทกกนฺตารญฺเจว อมนุสฺสกนฺตารญฺจฯ ตสฺมา โส พาลสตฺถวาหปุตฺโต สกเฏสุ มหนฺตมหนฺตา จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สฏฺฐิโยชนิกํ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ
อถสฺส กนฺตารมชฺฌํ คตกาเล กนฺตาเร อธิวตฺถยกฺโข ‘‘อิเมหิ มนุสฺเสหิ คหิตํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา สพฺเพว เน ขาทิสฺสามี’’ติ สพฺพเสตตรุณพลิพทฺทยุตฺตํ มโนรมํ ยานกํ มาเปตฺวา ธนุกลาปผลกาวุธหตฺเถหิ ทสหิ ทฺวาทสหิ อมนุสฺเสหิ ปริวุโต อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา อลฺลโกโส อลฺลวตฺโถ อิสฺสรปุริโส วิย ตสฺมิํ ยานเก นิสีทิตฺวา กทฺทมมกฺขิเตหิ จกฺเกหิ ปฏิปถํ อคมาสิฯ ปริวารอมนุสฺสาปิสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา อลฺลเกสา อลฺลวตฺถา อุปฺปลกุมุทมาลา ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป คเหตฺวา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อุทกพินฺทูหิ เจว กลเลหิ จ ปคฺฆรนฺเตหิ อคมํสุฯ สตฺถวาหา จ นาม ยทา ธุรวาโต วายติ, ตทา ยานเก นิสีทิตฺวา อุปฏฺฐากปริวุตา รชํ ปริหรนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ ยทา ปจฺฉโต วาโต วายติ, ตทา เตเนว นเยน ปจฺฉโต คจฺฉนฺติฯ ตทา ปน ธุรวาโต อโหสิ, ตสฺมา โส สตฺถวาหปุตฺโต ปุรโต อคมาสิฯ
ยกฺโข ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ สตฺถวาโหปิ อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา สกฏานํ คมโนกาสํ ทตฺวา เอกมนฺเต ฐิโต ตํ ยกฺขํ อโวจ ‘‘โภ, อมฺเห ตาว พาราณสิโต อาคจฺฉามฯ ตุมฺเห ปน อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกหตฺถา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา กทฺทมมกฺขิตา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคจฺฉถฯ กิํ นุ โข ตุมฺเหหิ อาคตมคฺเค เทโว วสฺสติ, อุปฺปลาทิสญฺฉนฺนานิ วา สรานิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ยกฺโข ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘สมฺม, กิํ นาเมตํ กเถสิฯ เอสา นีลวนราชิ ปญฺญายติฯ ตโต ปฏฺฐาย สกลํ อรญฺญํ เอโกทกํ, นิพทฺธํ เทโว วสฺสติ, กนฺทรา ปูรา, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปทุมาทิสญฺฉนฺนานิ สรานิ อตฺถี’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺเตสุ สกเฏสุ ‘‘อิมานิ สกฏานิ อาทาย กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อสุกชนปทํ นามา’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ จิมสฺมิญฺจ สกเฏ กิํ นาม ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจา’’ติฯ ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ สกฏํ อติวิย ครุกํ หุตฺวา อาคจฺฉติ, เอตสฺมิํ กิํ ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติฯ ‘‘ปรโต ตาว อุทกํ อาเนนฺเตหิ โว มนาปํ กตํ, อิโต ปฏฺฐาย ปน อุทเกน กิจฺจํ นตฺถิ, ปุรโต พหุ อุทกํ, จาฏิโย ภินฺทิตฺวา อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุเขน คจฺฉถา’’ติ อาหฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺหากํ ปปญฺโจ โหตี’’ติ โถกํ คนฺตฺวา เตสํ อทสฺสนํ ปตฺวา อตฺตโน ยกฺขนครเมว อคมาสิฯ
โสปิ พาลสตฺถวาโห อตฺตโน พาลตาย ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา จาฏิโย ภินฺทาเปตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สกฏานิ ปาชาเปสิ, ปุรโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อุทกํ นาโหสิ, มนุสฺสา ปานียํ อลภนฺตา กิลมิํสุฯ เต ยาว สูริยตฺถงฺคมนา คนฺตฺวา สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน ฐเปตฺวา โคเณ จกฺเกสุ พนฺธิํสุฯ เนว โคณานํ อุทกํ อโหสิ, น มนุสฺสานํ ยาคุภตฺตํ วาฯ ทุพฺพลมนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สยิํสุฯ รตฺติภาคสมนนฺตเร ยกฺขา ยกฺขนครโต อาคนฺตฺวา สพฺเพปิ โคเณ จ มนุสฺเส จ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺฐีนิ อวเสเสตฺวา อคมํสุฯ เอวเมกํ พาลสตฺถวาหปุตฺตํ นิสฺสาย สพฺเพปิ เต วินาสํ ปาปุณิํสุ, หตฺถฏฺฐิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ อเหสุํฯ ปญฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว อฏฺฐํสุฯ
โพธิสตฺโตปิ โข พาลสตฺถวาหปุตฺตสฺส นิกฺขนฺตทิวสโต มาสฑฺฒมาสํ วีตินาเมตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ นครา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน กนฺตารมุขํ ปาปุณิฯ โส ตตฺถ อุทกจาฏิโย ปูเรตฺวา พหุํ อุทกํ อาทาย ขนฺธาวาเร เภริํ จราเปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺเห มํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ มา วฬญฺชยิตฺถ, กนฺตาเร วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ตุมฺเหหิ ปุเร อขาทิตปุพฺพํ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติฯ เอวํ มนุสฺสานํ โอวาทํ ทตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กนฺตารมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ปุริมนเยเนว โพธิสตฺตสฺส ปฏิปเถ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อญฺญาสิ ‘‘อิมสฺมิํ กนฺตาเร อุทกํ นตฺถิ, นิรุทกกนฺตาโร นาเมส, อยญฺจ นิพฺภโย รตฺตเนตฺโต, ฉายาปิสฺส น ปญฺญายติ, นิสฺสํสยํ อิมินา ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต สพฺพํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา สปริโส ขาทิโต ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน ปณฺฑิตภาวํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ มญฺเญ’’ติฯ ตโต นํ อาห ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ วาณิชา นาม อญฺญํ อุทกํ อทิสฺวา คหิตอุทกํ น ฉฑฺเฑม, ทิฏฺฐฏฺฐาเน ปน ฉฑฺเฑตฺวา สกฏานิ สลฺลหุกานิ กตฺวา คมิสฺสามา’’ติ ยกฺโข โถกํ คนฺตฺวา อทสฺสนํ อุปคมฺม อตฺตโน ยกฺขนครเมว คโตฯ
ยกฺเข ปน คเต มนุสฺสา โพธิสตฺตํ อาหํสุ ‘‘อยฺย, เอเต มนุสฺสา ‘เอสา นีลวนราชิ ปญฺญายติ, ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ เทโว วสฺสตี’ติ วตฺวา อุปฺปลกุมุทมาลาธาริโน ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป อาทาย ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อลฺลวตฺถา อลฺลเกสา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคตา, อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สลฺลหุเกหิ สกเฏหิ ขิปฺปํ คจฺฉามา’’ติฯ โพธิสตฺโต เตสํ กถํ สุตฺวา สกฏานิ ฐปาเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ ‘อิมสฺมิํ กนฺตาเร สโร วา โปกฺขรณี วา อตฺถี’ติ กสฺสจิ สุตปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น, อยฺย, สุตปุพฺพ’’นฺติฯ นิรุทกกนฺตาโร นาม เอโส, อิทานิ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘เอตาย นีลวนราชิยา ปุรโต เทโว วสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘วุฏฺฐิวาโต นาม กิตฺตกํ ฐานํ วายตี’’ติ? ‘‘โยชนมตฺตํ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ ปน โว เอกสฺสาปิ สรีรํ วุฏฺฐิวาโต ปหรตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ อยฺยา’’ติฯ ‘‘เมฆสีสํ นาม กิตฺตเก ฐาเน ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘ติโยชนมตฺเต อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เอกมฺปิ เมฆสีสํ ทิฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘วิชฺชุลตา นาม กิตฺตเก ฐาเน ปญฺญายตี’’ติ? ‘‘จตุปฺปญฺจโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ วิชฺชุลโตภาโส ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘เมฆสทฺโท นาม กิตฺตเก ฐาเน สุยฺยตี’’ติ? ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เมฆสทฺโท สุโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติฯ ‘‘น เอเต มนุสฺสา, ยกฺขา เอเต, อมฺเห อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ขาทิตุกามา อาคตา ภวิสฺสนฺติฯ ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต น อุปายกุสโลฯ อทฺธา โส เอเตหิ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสติ, ปญฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว ฐิตานิ ภวิสฺสนฺติฯ อชฺช มยํ ตานิ ปสฺสิสฺสาม, ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อฉฑฺเฑตฺวา สีฆสีฆํ ปาเชถา’’ติ ปาชาเปสิฯ
โส คจฺฉนฺโต ยถาปูริตาเนว ปญฺจ สกฏสตานิ โคณมนุสฺสานญฺจ หตฺถฏฺฐิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ ทิสฺวา สกฏานิ โมจาเปตฺวา สกฏปริวฏฺฏเกน ขนฺธาวารํ พนฺธาเปตฺวา กาลสฺเสว มนุสฺเส จ โคเณ จ สายมาสภตฺตํ โภชาเปตฺวา มนุสฺสานํ มชฺเฌ โคเณ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ พลนายโก หุตฺวา ขคฺคหตฺโถ ติยามรตฺติํ อารกฺขํ คเหตฺวา ฐิตโกว อรุณํ อุฏฺฐาเปสิฯ ปุนทิวเส ปน ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ นิฏฺฐาเปตฺวา โคเณ โภเชตฺวา ทุพฺพลสกฏานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา ถิรานิ คาหาเปตฺวา อปฺปคฺฆํ ภณฺฑํ ฉฑฺฑาเปตฺวา มหคฺฆํ ภณฺฑํ อาโรปาเปตฺวา ยถาธิปฺเปตํ ฐานํ คนฺตฺวา ทิคุณติคุเณน มูเลน ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา สพฺพํ ปริสํ อาทาย ปุน อตฺตโน นครเมว อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ‘‘เอวํ, คหปติ, ปุพฺเพ ตกฺกคฺคาหคาหิโน มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหคาหิโน ปน อมนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปุน สกฏฺฐานเมว ปจฺจาคมิํสู’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา อิมิสฺสา อปณฺณกธมฺมเทสนาย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑.
‘‘อปณฺณกํ ฐานเมเก, ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา;
เอตทญฺญาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติฯ
ตตฺถ อปณฺณกนฺติ เอกํสิกํ อวิรทฺธํ นิยฺยานิกํฯ ฐานนฺติ การณํฯ การณญฺหิ ยสฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺฐติ นาม, ตสฺมา ‘‘ฐาน’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต’’ติอาทีสุ (วิภ. ๘๐๙) จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ อิติ ‘‘อปณฺณกํ ฐาน’’นฺติ ปททฺวเยนาปิ ‘‘ยํ เอกนฺตหิตสุขาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ปฏิปนฺนํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ, ตํ อิท’’นฺติ ทีเปติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, ปเภทโต ปน ตีณิ สรณคมนานิ, ปญฺจ สีลานิ, ทส สีลานิ, ปาติโมกฺขสํวโร, อินฺทฺริยสํวโร, อาชีวปาริสุทฺธิ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, ฌานํ, วิปสฺสนา, อภิญฺญา, สมาปตฺติ, อริยมคฺโค, อริยผลํ, สพฺพมฺเปตํ อปณฺณกฏฺฐานํ อปณฺณกปฏิปทา, นิยฺยานิกปฏิปทาติ อตฺโถฯ
ยสฺมา จ ปน นิยฺยานิกปฏิปทาย เอตํ นามํ, ตสฺมาเยว ภควา อปณฺณกปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต อิมํ สุตฺตมาห –
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย ฯ กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตญฺญู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตญฺญู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตญฺญู โหติฯ
‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติฯ อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๖)ฯ
อิมสฺมิญฺจาปิ สุตฺเต ตโยว ธมฺมา วุตฺตาฯ อยํ ปน อปณฺณกปฏิปทา ยาว อรหตฺตผลํ ลพฺภเตว ฯ ตตฺถ อรหตฺตผลมฺปิ, ผลสมาปตฺติวิหารสฺส เจว, อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ, ปฏิปทาเยว นาม โหติฯ
เอเกติ เอกจฺเจ ปณฺฑิตมนุสฺสาฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อสุกา นามา’’ติ นิยโม นตฺถิ, อิทํ ปน สปริสํ โพธิสตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกาติ ทุติยนฺติ ปฐมโต อปณฺณกฏฺฐานโต นิยฺยานิกการณโต ทุติยํ ตกฺกคฺคาหการณํ อนิยฺยานิกการณํฯ อาหุ ตกฺกิกาติ เอตฺถ ปน สทฺธิํ ปุริมปเทน อยํ โยชนา – อปณฺณกฏฺฐานํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ เอเก โพธิสตฺตปฺปมุขา ปณฺฑิตมนุสฺสา คณฺหิํสุฯ เย ปน พาลสตฺถวาหปุตฺตปฺปมุขา ตกฺกิกา อาหุ, เต ทุติยํ สาปราธํ อเนกํสิกฏฺฐานํ วิรทฺธการณํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํฯ เตสุ เย อปณฺณกฏฺฐานํ อคฺคเหสุํ, เต สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ เย ทุติยํ ‘‘ปุรโต ภวิตพฺพํ อุทเกนา’’ติ ตกฺกคฺคาหสงฺขาตํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํฯ เต กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนาฯ
ตตฺถ สุกฺกปฏิปทา อปริหานิปฏิปทา, กณฺหปฏิปทา ปริหานิปฏิปทาฯ ตสฺมา เย สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต อปริหีนา โสตฺถิภาวํ ปตฺตาฯ เย ปน กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต ปริหีนา อนยพฺยสนํ อาปนฺนาติ อิมมตฺถํ ภควา อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน วตฺวา อุตฺตริ อิทมาห ‘‘เอตทญฺญาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติฯ
ตตฺถ เอตทญฺญาย เมธาวีติ ‘‘เมธา’’ติ ลทฺธนามาย วิปุลาย วิสุทฺธาย อุตฺตมาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต กุลปุตฺโต เอตํ อปณฺณเก เจว สปณฺณเก จาติ ทฺวีสุ อตกฺกคฺคาหตกฺกคฺคาหสงฺขาเตสุ ฐาเนสุ คุณโทสํ วุทฺธิหานิํ อตฺถานตฺถํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ คณฺเห ยทปณฺณกนฺติ ยํ อปณฺณกํ เอกํสิกํ สุกฺกปฏิปทาอปริหานิยปฏิปทาสงฺขาตํ นิยฺยานิกการณํ, ตเทว คณฺเหยฺยฯ กสฺมา? เอกํสิกาทิภาวโตเยวฯ อิตรํ ปน น คณฺเหยฺยฯ กสฺมา? อเนกํสิกาทิภาวโตเยวฯ อยญฺหิ อปณฺณกปฏิปทา นาม สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ ปฏิปทาฯ สพฺพพุทฺธา หิ อปณฺณกปฏิปทายเมว ฐตฺวา ทฬฺเหน วีริเยน ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล พุทฺธา นาม โหนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิํ อุปฺปาเทนฺติ, พุทฺธปุตฺตา สาวกปารมิญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ
อิติ ภควา เตสํ อุปาสกานํ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย จ ฉ กามสคฺเค พฺรหฺมโลกสมฺปตฺติโย จ ทตฺวาปิ ปริโยสาเน อรหตฺตมคฺคผลทายิกา อปณฺณกปฏิปทา นาม, จตูสุ อปาเยสุ ปญฺจสุ จ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติทายิกา สปณฺณกปฏิปทา นามาติ อิมํ อปณฺณกธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหิ อากาเรหิ ปกาเสสิฯ จตุสจฺจปริโยสาเน สพฺเพปิ เต ปญฺจสตา อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตสฺมิํ สมเย พาลสตฺถวาหปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ปริสา เทวทตฺตปริสาว, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺตปริสา พุทฺธปริสา, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ
อปณฺณกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อกิลาสุโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต กเถสิฯ กํ ปน อารพฺภาติ? เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํฯ ตถาคเต กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสิโก หุตฺวา ทฺเว มาติกา อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนาจารํ สิกฺขิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เตมาสํ วายมนฺโตปิ โอภาสมตฺตํ วา นิมิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิฯ
อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘สตฺถารา จตฺตาโร ปุคฺคลา กถิตา, เตสุ มยา ปทปรเมน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ มญฺเญ มยฺหํ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา, กิํ กริสฺสามิ อรญฺญวาเสน, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ พุทฺธสรีรํ โอโลเกนฺโต มธุรํ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต วิหริสฺสามี’’ติ ปุน เชตวนเมว ปจฺจาคมาสิฯ อถ นํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ คโต, อิทานิ ปน อาคนฺตฺวา สงฺคณิกาย อภิรมมาโน จรสิ, กิํ นุ โข เต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโตสี’’ติ? อาวุโส, อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา อลภิตฺวา ‘‘อภพฺพปุคฺคเลน มยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโตมฺหีติฯ ‘‘อการณํ เต, อาวุโส, กตํ ทฬฺหวีริยสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺเตน, อยุตฺตํ เต กตํ, เอหิ ตถาคตสฺส ทสฺเสมา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ
สตฺถา ตํ ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉมานํ อาทาย อาคตา, กิํ กตํ อิมินา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโต’’ติ อาหํสุฯ อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘สจฺจํ กิร ตยา ภิกฺขุ วีริยํ โอสฺสฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา ‘อปฺปิจฺโฉ’ติ วา ‘สนฺตุฏฺโฐ’ติ วา ‘ปวิวิตฺโต’ติ วา ‘อารทฺธวีริโย’ติ วา เอวํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวา ‘โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขู’ติ ชานาเปสิฯ นนุ ตฺวํ ปุพฺเพ วีริยวา อโหสิ, ตยา เอเกน กตํ วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร ปญฺจสุ สกฏสเตสุ มนุสฺสา จ โคณา จ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตา ชาตา , อิทานิ กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติฯ โส ภิกฺขุ เอตฺตเกน วจเนน อุปตฺถมฺภิโต อโหสิฯ
ตํ ปน กถํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ ยาจิํสุ – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อิมินา ภิกฺขุนา วีริยสฺส โอสฺสฏฺฐภาโว อมฺหากํ ปากโฏ, ปุพฺเพ ปนสฺส เอกสฺส วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร โคณมนุสฺสานํ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตภาโว ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว ปากโฏ, อมฺหากมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติฯ โส เอกทา สฏฺฐิโยชนิกํ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กนฺตาเร สุขุมวาลุกา มุฏฺฐินา คหิตา หตฺเถ น ติฏฺฐติ, สูริยุคฺคมนโต ปฏฺฐาย องฺคารราสิ วิย อุณฺหา โหติ, น สกฺกา อกฺกมิตุํฯ ตสฺมา ตํ ปฏิปชฺชนฺตา ทารุทกติลตณฺฑุลาทีนิ สกเฏหิ อาทาย รตฺติเมว คนฺตฺวา อรุณุคฺคมเน สกฏานิ ปริวฏฺฏํ กตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กาเรตฺวา กาลสฺเสว อาหารกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ฉายาย นิสินฺนา ทิวสํ เขเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา ภูมิยา สีตลาย ชาตาย สกฏานิ โยเชตฺวา คจฺฉนฺติ, สมุทฺทคมนสทิสเมว คมนํ โหติฯ ถลนิยามโก นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส ตารกสญฺญา สตฺถํ ตาเรติฯ
โสปิ สตฺถวาโห ตสฺมิํ กาเล อิมินาว นิยาเมน ตํ กนฺตารํ คจฺฉนฺโต เอกูนสฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ‘‘อิทานิ เอกรตฺเตเนว มรุกนฺตารา นิกฺขมนํ ภวิสฺสตี’’ติ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สพฺพํ ทารุทกํ เขเปตฺวา สกฏานิ โยเชตฺวา ปายาสิฯ นิยามโก ปน ปุริมสกเฏ อาสนํ ปตฺถราเปตฺวา อากาเส ตารกํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิโต ปาเชถ, อิโต ปาเชถา’’ติ วทมาโน นิปชฺชิฯ โส ทีฆมทฺธานํ อนิทฺทายนภาเวน กิลนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ, โคเณ นิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคเมว คณฺหนฺเต น อญฺญาสิฯ โคณา สพฺพรตฺติํ อคมํสุฯ นิยามโก อรุณุคฺคมนเวลาย ปพุทฺโธ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฏานิ นิวตฺเตถ นิวตฺเตถา’’ติ อาหฯ สกฏานิ นิวตฺเตตฺวา ปฏิปาฏิํ กโรนฺตานญฺเญว อรุโณ อุคฺคโตฯ มนุสฺสา ‘‘หิยฺโย อมฺหากํ นิวิฏฺฐขนฺธาวารฏฺฐานเมเวตํ, ทารุทกมฺปิ โน ขีณํ, อิทานิ นฏฺฐมฺหา’’ติ สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน ฐเปตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สกฏสฺส เหฏฺฐา อนุโสจนฺตา นิปชฺชิํสุฯ
โพธิสตฺโต ‘‘มยิ วีริยํ โอสฺสชนฺเต สพฺเพ วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ ปาโต สีตลเวลายเมว อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ทพฺพติณคจฺฉํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ ติณานิ เหฏฺฐา อุทกสิเนเหน อุฏฺฐิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทฺทาลํ คาหาเปตฺวา ตํ ปเทสํ ขณาเปสิ, เต สฏฺฐิหตฺถฏฺฐานํ ขณิํสุฯ เอตฺตกํ ฐานํ ขณิตฺวา ปหรนฺตานํ กุทฺทาโล เหฏฺฐาปาสาเณ ปฏิหญฺญิ, ปหฏมตฺเต สพฺเพ วีริยํ โอสฺสชิํสุฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมสฺส ปาสาณสฺส เหฏฺฐา อุทเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอตริตฺวา ปาสาเณ ฐิโต โอณมิตฺวา โสตํ โอทหิตฺวา สทฺทํ อาวชฺเชนฺโต เหฏฺฐา อุทกสฺส ปวตฺตนสทฺทํ สุตฺวา อุตฺตริตฺวา จูฬุปฏฺฐากํ อาห – ‘‘ตาต, ตยา วีริเย โอสฺสฏฺเฐ สพฺเพ วินสฺสิสฺสาม, ตฺวํ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต อิมํ อยกูฏํ คเหตฺวา อาวาฏํ โอตริตฺวา เอตสฺมิํ ปาสาเณ ปหารํ เทหี’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพสุ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา ฐิเตสุปิ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต โอตริตฺวา ปาสาเณ ปหารํ อทาสิฯ ปาสาโณ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา เหฏฺฐา ปติตฺวา โสตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺฐาสิ, ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกวฏฺฏิ อุคฺคญฺฉิฯ สพฺเพ ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหายิํสุ, อติเรกานิ อกฺขยุคาทีนิ ผาเลตฺวา ยาคุภตฺตํ ปจิตฺวา ภุญฺชิตฺวา โคเณ จ โภเชตฺวา สูริเย อตฺถงฺคเต อุทกาวาฏสมีเป ธชํ พนฺธิตฺวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ อคมํสุฯ เต ตตฺถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ทิคุณํ ติคุณํ จตุคฺคุณํ ลาภํ ลภิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมํสุฯ เต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมเมว คโตฯ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
๒.
‘‘อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ;
เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติฯ
ตตฺถ อกิลาสุโนติ นิกฺโกสชฺชา อารทฺธวีริยาฯ วณฺณุปเถติ วณฺณุ วุจฺจติ วาลุกา, วาลุกามคฺเคติ อตฺโถฯ ขณนฺตาติ ภูมิํ ขณมานาฯ อุทงฺคเณติ เอตฺถ อุทาติ นิปาโต, องฺคเณติ มนุสฺสานํ สญฺจรณฏฺฐาเน, อนาวาเฏ ภูมิภาเคติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วณฺณุปเถฯ ปปํ อวินฺทุนฺติ อุทกํ ปฏิลภิํสุฯ อุทกญฺหิ ปปียนภาเวน ‘‘ปปา’’ติ วุจฺจติฯ ปวทฺธํ วา อาปํ ปปํ, มโหทกนฺติ อตฺโถฯ
เอวนฺติ โอปมฺมปฏิปาทนํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อญฺญตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติฯ โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ , เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺธมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหี อาคตผโล วิญฺญาตสาสโนฯ อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโตฯ เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขาฯ อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโวฯ ปจฺเจกพุทฺธมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ สพฺพสงฺคาหกวเสน โมเนยฺยสงฺขาตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต ‘‘มุนี’’ติ เวทิตพฺโพฯ วีริยพลูปปนฺโนติ วีริเยน เจว กายพลญาณพเลน จ สมนฺนาคโตฯ อกิลาสูติ นิกฺโกสชฺโช –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติฯ –
เอวํ วุตฺเตน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน วีริเยน สมนฺนาคตตฺตา อนลโสฯ วินฺเท หทยสฺส สนฺตินฺติ จิตฺตสฺสปิ หทยรูปสฺสปิ สีตลภาวกรเณน ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานวิปสฺสนาภิญฺญาอรหตฺตมคฺคญาณสงฺขาตํ อริยธมฺมํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ ภควตา หิ –
‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติฯ อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตญฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ, น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒) –
เอวํ อเนเกหิ สุตฺเตหิ กุสีตสฺส ทุกฺขวิหาโร, อารทฺธวีริยสฺส จ สุขวิหาโร สํวณฺณิโตฯ อิธาปิ อารทฺธวีริยสฺส อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสกสฺส วีริยพเลน อธิคนฺตพฺพํ ตเมว สุขวิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เต วาณิชา อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา อุทกํ ลภิํสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สาสเน อกิลาสุ หุตฺวา วายมมาโน ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อิมํ ฌานาทิเภทํ หทยสฺส สนฺติํ ลภติฯ โส ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อุทกมตฺตสฺส อตฺถาย วีริยํ กตฺวา อิทานิ เอวรูเป มคฺคผลทายเก นิยฺยานิกสาสเน กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสีติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ
สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘ตสฺมิํ สมเย วีริยํ อโนสฺสชิตฺวา ปาสาณํ ภินฺทิตฺวา มหาชนสฺส อุทกทายโก จูฬุปฏฺฐาโก อยํ โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อวเสสปริสา อิทานิ พุทฺธปริสา ชาตา, สตฺถวาหเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ
วณฺณุปถชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
อิธ เจ นํ วิราเธสีติ อิมมฺปิ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ปุริมนเยเนว ภิกฺขูหิ อานีตํ ทิสฺวา สตฺถา อาห – ‘‘ตฺวํ ภิกฺขุ, เอวรูเป มคฺคผลทายเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย กญฺจนปาติยา ปริหีโน เสริววาณิโช วิย จิรํ โสจิสฺสสี’’ติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิฯ
อตีเต อิโต ปญฺจเม กปฺเป โพธิสตฺโต เสริวรฏฺเฐ กจฺฉปุฏวาณิโช อโหสิฯ โส เสริวนามเกน เอเกน โลลกจฺฉปุฏวาณิเชน สทฺธิํ โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต นีลวาหํ นาม นทิํ อุตฺตริตฺวา อริฏฺฐปุรํ นาม นครํ ปวิสนฺโต นครวีถิโย ภาเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตวีถิยา ภณฺฑํ วิกฺกิณนฺโต วิจริฯ อิตโรปิ อตฺตโน ปตฺตวีถิํ คณฺหิฯ ตสฺมิญฺจ นคเร เอกํ เสฏฺฐิกุลํ ปริชิณฺณํ อโหสิ, สพฺเพ ปุตฺตภาติกา จ ธนญฺจ ปริกฺขยํ อคมํสุ, เอกา ทาริกา อยฺยิกาย สทฺธิํ อวเสสา อโหสิ, ตา ทฺเวปิ ปเรสํ ภติํ กตฺวา ชีวนฺติฯ เคเห ปน ตาสํ มหาเสฏฺฐินา ปริภุตฺตปุพฺพา สุวณฺณปาติ ภาชนนฺตเร นิกฺขิตฺตา ทีฆรตฺตํ อวลญฺชิยมานา มลคฺคหิตา อโหสิ, ตา ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวมฺปิ น ชานนฺติฯ โส โลลวาณิโช ตสฺมิํ สมเย ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตํ ฆรทฺวารํ ปาปุณิฯ สา กุมาริกา ตํ ทิสฺวา อยฺยิกํ อาห ‘‘อมฺม มยฺหํ เอกํ ปิฬนฺธนํ คณฺหา’’ติฯ อมฺม มยํ ทุคฺคตา, กิํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามาติฯ อยํ โน ปาติ อตฺถิ, โน จ อมฺหากํ อุปการา, อิมํ ทตฺวา คณฺหาติฯ สา วาณิชํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ตํ ปาติํ ทตฺวา ‘‘อยฺย, อิมํ คเหตฺวา ตว ภคินิยา กิญฺจิเทว เทหี’’ติ อาหฯ วาณิโช ปาติํ หตฺเถน คเหตฺวาว ‘‘สุวณฺณปาติ ภวิสฺสตี’’ติ ปริวตฺเตตฺวา ปาติปิฏฺฐิยํ สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมาสํ กิญฺจิ อทตฺวาว อิมํ ปาติํ หริสฺสามี’’ติ ‘‘อยํ กิํ อคฺฆติ, อฑฺฒมาสโกปิสฺสา มูลํ น โหตี’’ติ ภูมิยํ ขิปิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ เอเกน ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺตวีถิํ อิตโร ปวิสิตุํ ลภตีติ โพธิสตฺโต ตํ วีถิํ ปวิสิตฺวา ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตเมว ฆรทฺวารํ ปาปุณิฯ
ปุน สา กุมาริกา ตเถว อยฺยิกํ อาหฯ อถ นํ อยฺยิกา ‘‘อมฺม, ปฐมํ อาคตวาณิโช ปาติํ ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อิทานิ กิํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ อาหฯ อมฺม, โส วาณิโช ผรุสวาโจ, อยํ ปน ปิยทสฺสโน มุทุสลฺลาโป, อปฺเปว นาม นํ คณฺเหยฺยาติฯ อมฺม, เตน หิ ปกฺโกสาหีติฯ สา ตํ ปกฺโกสิฯ อถสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ตํ ปาติํ อทํสุฯ โส ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวํ ญตฺวา ‘‘อมฺม, อยํ ปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สตสหสฺสคฺฆนกภณฺฑํ มยฺหํ หตฺเถ นตฺถี’’ติ อาหฯ อยฺย, ปฐมํ อาคตวาณิโช ‘‘อยํ อฑฺฒมาสกมฺปิ น อคฺฆตี’’ติ วตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อยํ ปน ตว ปุญฺเญน สุวณฺณปาติ ชาตา ภวิสฺสติ, มยํ อิมํ ตุยฺหํ เทม, กิญฺจิเทว โน ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา ยาหีติฯ โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ขเณ หตฺถคตานิ ปญฺจ กหาปณสตานิ ปญฺจสตคฺฆนกญฺจ ภณฺฑํ สพฺพํ ทตฺวา ‘‘มยฺหํ อิมํ ตุลญฺจ ปสิพฺพกญฺจ อฏฺฐ จ กหาปเณ เทถา’’ติ เอตฺตกํ ยาจิตฺวา อาทาย ปกฺกามิฯ โส สีฆเมว นทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิกสฺส อฏฺฐ กหาปเณ ทตฺวา นาวํ อภิรุหิฯ
ตโต โลลวาณิโชปิ ปุน ตํ เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อาหรถ ตํ ปาติํ, ตุมฺหากํ กิญฺจิเทว ทสฺสามี’’ติ อาหฯ สา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ อฑฺฒมาสคฺฆนิกมฺปิ น อกาสิ, ตุยฺหํ ปน สามิกสทิโส เอโก ธมฺมิโก วาณิโช อมฺหากํ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ อาทาย คโต’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวาว ‘‘สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปริหีโนมฺหิ, มหาชานิกโร วต เม อย’’นฺติ สญฺชาตพลวโสโก สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต วิสญฺญี หุตฺวา อตฺตโน หตฺถคเต กหาปเณ เจว ภณฺฑิกญฺจ ฆรทฺวาเรเยว วิกิริตฺวา นิวาสนปารุปนํ ปหาย ตุลาทณฺฑํ มุคฺครํ กตฺวา อาทาย โพธิสตฺตสฺส อนุปทํ ปกฺกนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, นาวิก, นาวํ นิวตฺเตหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘ตาต, มา นิวตฺตยี’’ติ ปฏิเสเธสิฯ อิตรสฺสปิ โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺตสฺเสว พลวโสโก อุทปาทิ, หทยํ อุณฺหํ อโหสิ, มุขโต โลหิตํ อุคฺคญฺฉิ, วาปิกทฺทโม วิย หทยํ ผลิฯ โส โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ ฯ อิทํ ปฐมํ เทวทตฺตสฺส โพธิสตฺเต อาฆาตพนฺธนํฯ โพธิสตฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
๓.
‘‘อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ;
จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสิ, เสริวายํว วาณิโช’’ติฯ
ตตฺถ อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตนฺติ อิมสฺมิํ สาสเน เอตํ สทฺธมฺมสฺส นิยามตาสงฺขาตํ โสตาปตฺติมคฺคํ วิราเธสิฯ ยทิ วิราเธสิ, วีริยํ โอสฺสชนฺโต นาธิคจฺฉสิ น ปฏิลภสีติ อตฺโถฯ จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสีติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ ทีฆมทฺธานํ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อนุตเปสฺสสิ, อถ วา โอสฺสฏฺฐวีริยตาย อริยมคฺคสฺส วิราธิตตฺตา ทีฆรตฺตํ นิรยาทีสุ อุปฺปนฺโน นานปฺปการานิ ทุกฺขานิ อนุภวนฺโต อนุตปฺปิสฺสสิ กิลมิสฺสสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ กถํ? เสริวายํว วาณิโชติ ‘‘เสริวา’’ติ เอวํนามโก อยํ วาณิโช ยถาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุพฺเพ เสริวนามโก วาณิโช สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ ลภิตฺวา ตสฺสา คหณตฺถาย วีริยํ อกตฺวา ตโต ปริหีโน อนุตปฺปิ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิยตฺตสุวณฺณปาติสทิสํ อริยมคฺคํ โอสฺสฏฺฐวีริยตาย อนธิคจฺฉนฺโต ตโต ปริหีโน ทีฆรตฺตํ อนุตปฺปิสฺสสิฯ สเจ ปน วีริยํ น โอสฺสชิสฺสสิ, ปณฺฑิตวาณิโช สุวณฺณปาติํ วิย มม สาสเน นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิลภิสฺสสีติฯ
เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ
สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตทา พาลวาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ
เสริววาณิชชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
อปฺปเกนปิ เมธาวีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา ราชคหํ อุปนิสฺสาย ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ
ตตฺถ จูฬปนฺถกสฺส ตาว นิพฺพตฺติ กเถตพฺพาฯ ราชคเห กิร ธนเสฏฺฐิกุลสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา ‘‘อญฺเญปิ เม อิมํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺกา, สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑํ กริสฺสนฺติ, วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อญฺเญหิ อชานนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุฯ
เตสํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม สามิเกน สทฺธิํ มนฺเตสิ ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, ญาติพนฺธุวิรหิเต ฐาเน คพฺภวุฏฺฐานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขเมว, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติฯ โส ‘‘สจาหํ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิฯ สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตา, อยํ คจฺฉตุ วา มา วา, มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สา ตสฺมิํ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ
อถ โส ปุริโส ฆรํ อาคโต ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิฯ ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิทํ ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตราว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสาม, นิวตฺตามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺติํสุฯ ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ‘‘ปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ ฯ ตสฺสา น จิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตสฺสาปิ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปฐมชาตสฺส ‘‘มหาปนฺถโก’’ติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส ‘‘จูฬปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุฯ เต ทฺเวปิ ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อาคตาฯ
เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ อยํ มหาปนฺถกทารโก อญฺเญ ทารเก ‘‘จูฬปิตา มหาปิตา’’ติ, ‘‘อยฺยโก อยฺยิกา’’ติ จ วทนฺเต สุตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, อญฺเญ ทารกา ‘จูฬปิตา มหาปิตา’ติปิ วทนฺติ, ‘อยฺยโก อยฺยิกา’ติปิ วทนฺติ, อมฺหากํ ญาตกา นตฺถี’’ติฯ ‘‘อาม, ตาต, ตุมฺหากํ เอตฺถ ญาตกา นตฺถิ, ราชคหนคเร ปน โว ธนเสฏฺฐิ นาม อยฺยโก, ตตฺถ ตุมฺหากํ พหู ญาตกา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ตตฺถ น คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ? สา อตฺตโน อคมนการณํ ปุตฺตสฺส อกเถตฺวา ปุตฺเตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ สามิกํ อาห – ‘‘อิเม ทารกา มํ อติวิย กิลเมนฺติ, กิํ โน มาตาปิตโร ทิสฺวา มํสํ ขาทิสฺสนฺติ, เอหิ ทารกานํ อยฺยกกุลํ ทสฺเสสฺสามา’’ติฯ ‘‘อหํ สมฺมุขา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตํ ปน ตตฺถ นยิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อยฺย, เยน เกนจิ อุปาเยน ทารกานํ อยฺยกกุลเมว ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา ทารเก อาทาย อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปตฺวา นครทฺวาเร เอกิสฺสา สาลาย นิวาสํ กตฺวา ทารกมาตา ทฺเว ทารเก คเหตฺวา อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรจาเปสิฯ
เต ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘สํสาเร วิจรนฺตานํ น ปุตฺโต น ธีตา นาม นตฺถิ, เต อมฺหากํ มหาปราธิกา, น สกฺกา เตหิ อมฺหากํ จกฺขุปเถ ฐาตุํ, เอตฺตกํ ปน ธนํ คเหตฺวา ทฺเวปิ ชนา ผาสุกฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชีวนฺตุ, ทารเก ปน อิธ เปเสนฺตู’’ติฯ เสฏฺฐิธีตา มาตาปิตูหิ เปสิตํ ธนํ คเหตฺวา ทารเก อาคตทูตานํเยว หตฺเถ ทตฺวา เปเสสิ, ทารกา อยฺยกกุเล วฑฺฒนฺติฯ เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธิํ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉติฯ ตสฺส นิจฺจํ สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ โส อยฺยกํ อาห ‘‘สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘กิํ วเทสิ, ตาต, มยฺหํ สกลโลกสฺสปิ ปพฺพชฺชาโต ตเวว ปพฺพชฺชา ภทฺทิกา, สเจ สกฺโกสิ, ปพฺพช ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คโตฯ สตฺถา ‘‘กิํ มหาเสฏฺฐิ ทารโก เต ลทฺโธ’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต อยํ ทารโก มยฺหํ นตฺตา, ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชามีติ วทตี’’ติ อาหฯ สตฺถา อญฺญตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ อาณาเปสิฯ เถโร ตสฺส ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิฯ โส พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิฯ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ
โส ฌานสุเขน, มคฺคสุเขน, ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สกฺกา นุ โข อิมํ สุขํ จูฬปนฺถกสฺส ทาตุ’’นฺติฯ ตโต อยฺยกเสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ อาหฯ ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติฯ เถโร จูฬปนฺถกทารกํ ปพฺพาเชตฺวา ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ จูฬปนฺถกสามเณโร ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ อโหสิฯ
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติฯ (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
อิมํ เอกคาถํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ โส กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปญฺญวา หุตฺวา อญฺญตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคฺคหณกาเล ปริหาสเกฬิํ อกาสิฯ โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิฯ เตน กมฺเมน อยํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, คหิตคหิตํ ปทํ อุปรูปริ ปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติฯ ตสฺส อิมเมว คาถํ คเหตุํ วายมนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตาฯ
อถ นํ มหาปนฺถโก อาห ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมิํ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกมฺปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิฯ จูฬปนฺถโก พุทฺธสาสเน สิเนเหน คิหิภาวํ น ปตฺเถติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา ทสพลํ วนฺทิตฺวา มหาปนฺถกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิตฺตกา , ภนฺเต, สตฺถุ สนฺติเก ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปญฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติฯ ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ ‘‘อุปาสก, จูฬปนฺถโก นาม ภิกฺขุ ทนฺโธ อวิรุฬฺหิธมฺโม, ตํ ฐเปตฺวา เสสานํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉามี’’ติ เถโร อาหฯ ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก จินฺเตสิ ‘‘เถโร เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มํ พาหิรํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉติ, นิสฺสํสยํ มยฺหํ ภาติกสฺส มยิ จิตฺตํ ภินฺนํ ภวิสฺสติ, กิํ อิทานิ มยฺหํ อิมินา สาสเนน, คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติฯ
โส ปุนทิวเส ปาโตว ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ ปายาสิฯ สตฺถา ปจฺจูสกาเลเยว โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา จูฬปนฺถกสฺส คมนมคฺเค ทฺวารโกฏฺฐเก จงฺกมนฺโต อฏฺฐาสิฯ จูฬปนฺถโก ฆรํ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กหํ ปน, ตฺวํ จูฬปนฺถก, อิมาย เวลาย คจฺฉสี’’ติ อาหฯ ภาตา มํ, ภนฺเต, นิกฺกฑฺฒติ , เตนาหํ วิพฺภมิตุํ คจฺฉามีติฯ จูฬปนฺถก, ตว ปพฺพชฺชา นาม มม สนฺตกา, ภาตรา นิกฺกฑฺฒิโต กสฺมา มม สนฺติกํ นาคญฺฉิ? เอหิ กิํ เต คิหิภาเวน, มม สนฺติเก ภวิสฺสสี’’ติ ภควา จูฬปนฺถกํ อาทาย คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิสีทาเปตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ ปุรตฺถาภิมุโข หุตฺวา อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปริมชฺชนฺโต อิเธว โหหี’’ติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกาขณฺฑํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ
จูฬปนฺถโกปิ สูริยํ โอโลเกนฺโต ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ รโชหรณ’’นฺติ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, ตสฺส ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ปริมชฺชนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐํ อโหสิฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปิโลติกาขณฺฑํ อติวิย ปริสุทฺธํ, อิมํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปุริมปกติํ วิชหิตฺวา เอวํ กิลิฏฺฐํ ชาตํ, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิฯ สตฺถา ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ญตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ เอตํ ปิโลติกาขณฺฑเมว สํกิลิฏฺฐํ รโชรญฺชิตํ ชาตนฺติ มา สญฺญํ กริ, อพฺภนฺตเร ปน เต ราครชาทโย อตฺถิ, เต หราหี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปญฺญายมานรูโป หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ
‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติฯ (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๔);
คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปฏิสมฺภิทาหิเยวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ อาคมํสุฯ โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏนฺตํ ปุญฺฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโฐ อโหสิฯ โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺโธ สาฏโก ปกติํ ชหิตฺวา กิลิฏฺโฐ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโตฯ
ชีวโกปิ โข โกมารภจฺโจ ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิฯ สตฺถา ‘‘นนุ, ชีวก, วิหาเร ภิกฺขู อตฺถี’’ติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ มหาปนฺถโก ‘‘ภนฺเต, วิหาเร นตฺถิ ภิกฺขู’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อตฺถิ ชีวกา’’ติ อาหฯ ชีวโก ‘‘เตน หิ, ภเณ, คจฺฉ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชานาหี’’ติ ปุริสํ เปเสสิฯ ตสฺมิํ ขเณ จูฬปนฺถโก ‘‘มยฺหํ ภาติโก ‘วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’ติ ภณติ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวมสฺส ปกาเสสฺสามี’’ติ สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูนํเยว ปูเรสิฯ เอกจฺเจ ภิกฺขู จีวรกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ รชนกมฺมํ, เอกจฺเจ สชฺฌายํ กโรนฺตีติ เอวํ อญฺญมญฺญํ อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิฯ โส ปุริโส วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘อยฺย , สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณ’’นฺติ ชีวกสฺส อาโรเจสิฯ เถโรปิ โข ตตฺเถว –
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา’’ติฯ (เถรคา. ๕๖๓);
อถ สตฺถา ตํ ปุริสํ อาห – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ‘สตฺถา จูฬปนฺถกํ นาม ปกฺโกสตี’ติ วเทหี’’ติฯ เตน คนฺตฺวา ตถาวุตฺเต ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ มุขสหสฺสํ อุฏฺฐหิฯ ปุริโส คนฺตฺวา ‘‘สพฺเพปิ กิร เต, ภนฺเต, จูฬปนฺถกาเยว นามา’’ติ อาหฯ เตน หิ ตฺวํ คนฺตฺวา โย ปฐมํ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ วทติ, ตํ หตฺเถ คณฺห, อวเสสา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติฯ โส ตถา อกาสิ, ตาวเทว สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อนฺตรธายิํสุฯ เถโร เตน ปุริเสน สทฺธิํ อคมาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ชีวกํ อามนฺเตสิ ‘‘ชีวก, จูฬปนฺถกสฺส ปตฺตํ คณฺห, อยํ เต อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติฯ ชีวโก ตถา อกาสิฯ เถโร สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย ตีณิ ปิฏกานิ สํโขเภตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ
สตฺถา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิปฺปมุเข ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธวาสิตํ คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ อุปคโตฯ อถ สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ ภิกฺขู อิโต จิโต จ สโมสริตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิํ ปริกฺขิปนฺตา วิย นิสีทิตฺวา สตฺถุ คุณกถํ อารภิํสุ ‘‘อาวุโส, มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกคาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมิํเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, ตีณิ ปิฏกานิ ปฏิสมฺภิทาหิเยว อาคตานิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ
อถ ภควา ธมฺมสภายํ อิมํ กถาปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ พุทฺธเสยฺยาย อุฏฺฐาย สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตํ วิย กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพลสทิสํ สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มตฺตวารโณ วิย สีหวิกฺกนฺตวิลาเสน วิชมฺภมาโน สีโห วิย อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ สุปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนํ อภิรุยฺห ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉิํ โอภาสยมาโน ยุคนฺธรมตฺถเก พาลสูริโย วิย อาสนมชฺเฌ นิสีทิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน อาคตมตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ
สตฺถา มุทุเกน เมตฺตจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปริสา อติวิย โสภติ, เอกสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺเพปิเม พุทฺธคารเวน สคารวา พุทฺธเตเชน ตชฺชิตา มยิ อายุกปฺปมฺปิ อกเถตฺวา นิสินฺเน ปฐมํ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา น กเถสฺสนฺติ, กถาสมุฏฺฐาปนวตฺตํ นาม มยาว ชานิตพฺพํ, อหเมว ปฐมํ กเถสฺสามี’’ติ มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ อาหฯ ภนฺเต, น มยํ อิมสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนา อญฺญํ ติรจฺฉานกถํ กเถม, ตุมฺหากํเยว ปน คุเณ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺห ‘‘อาวุโส มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมิํเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติฯ สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ตาว ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน มํ นิสฺสาย โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิตฺวา จูฬเสฏฺฐิ นาม อโหสิ, โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สพฺพนิมิตฺตานิ ชานาติฯ โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรวีถิยํ มตมูสิกํ ทิสฺวา ตงฺขณญฺเญว นกฺขตฺตํ สมาเนตฺวา อิทมาห ‘‘สกฺกา จกฺขุมตา กุลปุตฺเตน อิมํ อุนฺทูรํ คเหตฺวา ปุตฺตทารภรณญฺจ กาตุํ กมฺมนฺเต จ ปโยเชตุ’’นฺติ? อญฺญตโร ทุคฺคตกุลปุตฺโต ตํ เสฏฺฐิสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นายํ อชานิตฺวา กเถสฺสตี’’ติ ตํ มูสิกํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ อาปเณ พิฬาลสฺสตฺถาย วิกฺกิณิตฺวา กากณิกํ ลภิตฺวา ตาย กากณิกาย ผาณิตํ คเหตฺวา เอเกน ฆเฏน ปานียํ คณฺหิฯ โส อรญฺญโต อาคจฺฉนฺเต มาลากาเร ทิสฺวา โถกํ โถกํ ผาณิตขณฺฑํ ทตฺวา อุฬุงฺเกน ปานียํ อทาสิ, เต จสฺส เอเกกํ ปุปฺผมุฏฺฐิํ อทํสุฯ โส เตน ปุปฺผมูเลน ปุนทิวเสปิ ผาณิตญฺจ ปานียฆฏญฺจ คเหตฺวา ปุปฺผารามเมว คโตฯ ตสฺส ตํ ทิวสํ มาลาการา อฑฺโฒจิตเก ปุปฺผคจฺเฉ ทตฺวา อคมํสุฯ โส น จิรสฺเสว อิมินา อุปาเยน อฏฺฐ กหาปเณ ลภิฯ
ปุน เอกสฺมิํ วาตวุฏฺฐิทิวเส ราชุยฺยาเน พหู สุกฺขทณฺฑกา จ สาขา จ ปลาสญฺจ วาเตน ปาติตํ โหติ, อุยฺยานปาโล ฉฑฺเฑตุํ อุปายํ น ปสฺสติ ฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ อิมานิ ทารุปณฺณานิ มยฺหํ ทสฺสสิ, อหํ เต อิมานิ สพฺพานิ นีหริสฺสามี’’ติ อุยฺยานปาลํ อาห, โส ‘‘คณฺห อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ จูฬนฺเตวาสิโก ทารกานํ กีฬนมณฺฑลํ คนฺตฺวา ผาณิตํ ทตฺวา มุหุตฺเตน สพฺพานิ ทารุปณฺณานิ นีหราเปตฺวา อุยฺยานทฺวาเร ราสิํ กาเรสิฯ ตทา ราชกุมฺภกาโร ราชกุเล ภาชนานํ ปจนตฺถาย ทารูนิ ปริเยสมาโน อุยฺยานทฺวาเร ตานิ ทิสฺวา ตสฺส หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหิฯ ตํ ทิวสํ จูฬนฺเตวาสิโก ทารุวิกฺกเยน โสฬส กหาปเณ จาฏิอาทีนิ จ ปญฺจ ภาชนานิ ลภิฯ
โส จตุวีสติยา กหาปเณสุ ชาเตสุ ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย มยฺห’’นฺติ นครทฺวารโต อวิทูเร ฐาเน เอกํ ปานียจาฏิํ ฐเปตฺวา ปญฺจสเต ติณหารเก ปานีเยน อุปฏฺฐหิฯ เต อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺหากํ พหูปกาโร, กิํ เต กโรมา’’ติ? โส ‘‘มยฺหํ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน กริสฺสถา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ถลปถกมฺมิเกน จ ชลปถกมฺมิเกน จ สทฺธิํ มิตฺตสนฺถวํ อกาสิฯ ตสฺส ถลปถกมฺมิโก ‘‘สฺเว อิมํ นครํ อสฺสวาณิชโก ปญฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา อาคมิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ติณหารเก อาห ‘‘อชฺช มยฺหํ เอเกกํ ติณกลาปํ เทถ, มยา จ ติเณ อวิกฺกิณิเต อตฺตโน ติณํ มา วิกฺกิณถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺจ ติณกลาปสตานิ อาหริตฺวา ตสฺส ฆเร ปาปยิํสุฯ อสฺสวาณิโช สกลนคเร อสฺสานํ โคจรํ อลภิตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ติณํ คณฺหิฯ
ตโต กติปาหจฺจเยนสฺส ชลปถกมฺมิโก สหายโก อาโรเจสิ ‘‘ปฏฺฏนมฺหิ มหานาวา อาคตา’’ติฯ โส ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย’’ติ อฏฺฐหิ กหาปเณหิ สพฺพปริวารสมฺปนฺนํ ตาวกาลิกํ รถํ คเหตฺวา มหนฺเตน ยเสน นาวาปฏฺฏนํ คนฺตฺวา เอกํ องฺคุลิมุทฺทิกํ นาวิกสฺส สจฺจการํ ทตฺวา อวิทูเร ฐาเน สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา นิสินฺโน ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘พาหิรโต วาณิเชสุ อาคเตสุ ตติเยน ปฏิหาเรน มํ อาโรเจถา’’ติ ฯ ‘‘นาวา อาคตา’’ติ สุตฺวา พาราณสิโต สตมตฺตา วาณิชา ‘‘ภณฺฑํ คณฺหามา’’ติ อาคมิํสุฯ ภณฺฑํ ตุมฺเห น ลภิสฺสถ, อสุกฏฺฐาเน นาม มหาวาณิเชน สจฺจกาโร ทินฺโนติฯ เต ตํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคตาฯ ปาทมูลิกปุริสา ปุริมสญฺญาวเสน ตติเยน ปฏิหาเรน เตสํ อาคตภาวํ อาโรเจสุํฯ เต สตมตฺตา วาณิชา เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา เตน สทฺธิํ นาวาย ปตฺติกา หุตฺวา ปุน เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา ปตฺติํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ภณฺฑํ อตฺตโน สนฺตกมกํสุฯ
จูฬนฺเตวาสิโก ทฺเว สตสหสฺสานิ คณฺหิตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ‘‘กตญฺญุนา เม ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกํ สตสหสฺสํ คาหาเปตฺวา จูฬเสฏฺฐิสฺส สมีปํ คโตฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘กิํ เต, ตาต, กตฺวา อิทํ ธนํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ตุมฺเหหิ กถิตอุปาเย ฐตฺวา จตุมาสมฺภนฺตเรเยว ลทฺธ’’นฺติ มตมูสิกํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ วตฺถุํ กเถสิฯ จูฬเสฏฺฐิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เอวรูปํ ทารกํ มม สนฺตกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วยปฺปตฺตํ อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา สกลกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิฯ โส เสฏฺฐิโน อจฺจเยน ตสฺมิํ นคเร เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ อคมาสิฯ
สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
๔.
‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;
สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ
ตตฺถ อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิฯ เมธาวีติ ปญฺญวาฯ ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลนฯ วิจกฺขโณติ โวหารกุสโลฯ สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนญฺจ ยสญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺฐาเปติ ปติฏฺฐาเปติฯ ยถา กิํ? อณุํ อคฺคิํว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺฐาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนญฺจ ยสญฺจ วฑฺเฒติ , วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺฐาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺฐาเปติ, อภิญฺญาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถฯ
อิติ ภควา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา จูฬนฺเตวาสิโก จูฬปนฺถโก อโหสิ, จูฬกเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ
จูฬเสฏฺฐิชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาลุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ สมเย อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สงฺฆสฺส ภตฺตุทฺเทสโก โหติฯ ตสฺมิํ ปาโตว สลากภตฺตานิ อุทฺทิสมาเน ลาลุทายิตฺเถรสฺส กทาจิ วรภตฺตํ ปาปุณาติ, กทาจิ ลามกภตฺตํฯ โส ลามกภตฺตสฺส ปตฺตทิวเส สลากคฺคํ อากุลํ กโรติ, ‘‘กิํ ทพฺโพว สลากํ ทาตุํ ชานาติ, อมฺเห น ชานามา’’ติ วทติฯ ตสฺมิํ สลากคฺคํ อากุลํ กโรนฺเต ‘‘หนฺท ทานิ ตฺวเมว สลากํ เทหี’’ติ สลากปจฺฉิํ อทํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย โส สงฺฆสฺส สลากํ อทาสิฯ เทนฺโต จ ปน ‘‘อิทํ วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘ลามกภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ลามกภตฺต’’นฺติ วา น ชานาติ, ฐิติกํ กโรนฺโตปิ ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ฐิติกา’’ติ น สลฺลกฺเขติฯ ภิกฺขูนํ ฐิตเวลาย ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อยํ ฐิติกา ฐิตา, อิมสฺมิํ ฐาเน อย’’นฺติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา เลขํ กฑฺฒติฯ ปุนทิวเส สลากคฺเค ภิกฺขู มนฺทตรา วา โหนฺติ พหุตรา วา, เตสุ มนฺทตเรสุ เลขา เหฏฺฐา โหติ, พหุตเรสุ อุปริฯ โส ฐิติกํ อชานนฺโต เลขาสญฺญาย สลากํ เทติฯ
อถ นํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุทายิ, เลขา นาม เหฏฺฐา วา โหติ อุปริ วา, วรภตฺตํ ปน อสุกวสฺสคฺเค ฐิตํ, ลามกภตฺตํ อสุกวสฺสคฺเค’’ติ อาหํสุฯ โส ภิกฺขู ปฏิปฺผรนฺโต ‘‘ยทิ เอวํ อยํ เลขา กสฺมา เอวํ ฐิตา, กิํ อหํ ตุมฺหากํ สทฺทหามิ, อิมิสฺสา เลขาย สทฺทหามี’’ติ วทติฯ อถ นํ ทหรา จ สามเณรา จ ‘‘อาวุโส ลาลุทายิ ตยิ สลากํ เทนฺเต ภิกฺขู ลาเภน ปริหายนฺติ, น ตฺวํ ทาตุํ อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ อิโต’’ติ สลากคฺคโต นิกฺกฑฺฒิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ ‘‘อานนฺท, สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ, กิํ สทฺโท นาเมโส’’ติฯ เถโร ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ‘‘อานนฺท, น อิทาเนว ลาลุทายิ อตฺตโน พาลตาย ปเรสํ ลาภหานิํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา อโหสิฯ ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺฆาปนิโก อโหสิฯ หตฺถิอสฺสาทีนิ เจว มณิสุวณฺณาทีนิ จ อคฺฆาเปสิ, อคฺฆาเปตฺวา ภณฺฑสามิกานํ ภณฺฑานุรูปเมว มูลํ ทาเปสิฯ ราชา ปน ลุทฺโธ โหติ, โส โลภปกติตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺฆาปนิโก เอวํ อคฺฆาเปนฺโต น จิรสฺเสว มม เคเห ธนํ ปริกฺขยํ คเมสฺสติ, อญฺญํ อคฺฆาปนิกํ กริสฺสามี’’ติฯ โส สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต เอกํ คามิกมนุสฺสํ โลลพาลํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มยฺหํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ภเณ, อมฺหากํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ สกฺขิสฺสามิ, เทวาติฯ ราชา อตฺตโน ธนรกฺขณตฺถาย ตํ พาลํ อคฺฆาปนิกกมฺเม ฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โส พาโล หตฺถิอสฺสาทีนิ อคฺฆาเปนฺโต อคฺฆํ หาเปตฺวา ยถารุจิยา กเถติฯ ตสฺส ฐานนฺตเร ฐิตตฺตา ยํ โส กเถติ, ตเมว มูลํ โหติฯ
ตสฺมิํ กาเล อุตฺตราปถโต เอโก อสฺสวาณิโช ปญฺจ อสฺสสตานิ อาเนสิฯ ราชา ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา อสฺเส อคฺฆาเปสิฯ โส ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆมกาสิฯ กตฺวา จ ปน ‘‘อสฺสวาณิชสฺส เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ เทถา’’ติ วตฺวา อสฺเส อสฺสสาลายํ สณฺฐาเปสิฯ อสฺสวาณิโช โปราณอคฺฆาปนิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส อาห ‘‘ตสฺส ปุริสสฺส ลญฺชํ ทตฺวา เอวํ ปุจฺฉถ ‘อมฺหากํ ตาว อสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆนฺตีติ ญาตเมตํ, ตุมฺเห ปน นิสฺสาย ตณฺฑุลนาฬิยา อคฺฆํ ชานิตุกามมฺหา, สกฺขิสฺสถ โน รญฺโญ สนฺติเก ฐตฺวา สา ตณฺฑุลนาฬิกา อิทํ นาม อคฺฆตีติ วตฺตุ’นฺติ, สเจ สกฺโกมีติ วทติ, ตํ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหมฺปิ ตตฺถ อาคมิสฺสามี’’ติฯ
อสฺสวาณิโช ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคฺฆาปนิกสฺส ลญฺชํ ทตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โส ลญฺชํ ลภิตฺวาว ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆาเปตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉาม ราชกุล’’นฺติ ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโตปิ อญฺเญปิ พหู อมจฺจา อคมิํสุฯ อสฺสวาณิโช ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘เทว, ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆนกภาวํ ชานาม, สา ปน ตณฺฑุลนาฬิ กิํ อคฺฆตีติ อคฺฆาปนิกํ ปุจฺฉถ เทวา’’ติฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ อชานนฺโต ‘‘อมฺโภ อคฺฆาปนิก, ปญฺจ อสฺสสตานิ กิํ อคฺฆนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตณฺฑุลนาฬิํ, เทวาติฯ ‘‘โหตุ, ภเณ, อสฺสา ตาว ตณฺฑุลนาฬิํ อคฺฆนฺตุฯ สา ปน กิํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส พาลปุริโส ‘‘พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ อาหฯ โส กิร ปุพฺเพ ราชานํ อนุวตฺตนฺโต เอกํ ตณฺฑุลนาฬิํ อสฺสานํ อคฺฆมกาสิฯ ปุน วาณิชสฺส หตฺถโต ลญฺชํ ลภิตฺวา ตสฺสา ตณฺฑุลนาฬิกาย พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆมกาสิฯ ตทา ปน พาราณสิยา ปาการปริกฺเขโป ทฺวาทสโยชนิโก โหติฯ อิทมสฺส อนฺตรํ, พาหิรํ ปน ติโยชนสติกํ รฏฺฐํฯ อิติ โส พาโล เอวํ มหนฺตํ พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ ตณฺฑุลนาฬิกาย อคฺฆมกาสิฯ
ตํ สุตฺวา อมจฺจา ปาณิํ ปหริตฺวา หสมานา ‘‘มยํ ปุพฺเพ ปถวิญฺจ รชฺชญฺจ อนคฺฆนฺติ สญฺญิโน อหุมฺห, เอวํ มหนฺตํ กิร สราชกํ พาราณสิรชฺชํ ตณฺฑุลนาฬิมตฺตํ อคฺฆติ, อโห อคฺฆาปนิกสฺส ญาณสมฺปทาฯ กหํ เอตฺตกํ กาลํ อยํ อคฺฆาปนิโก วิหาสิ, อมฺหากํ รญฺโญ เอว อนุจฺฉวิโก’’ติ ปริหาสํ อกํสุ –
๕.
‘‘กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกายํ, อสฺสาน มูลาย วเทหิ ราช;
พาราณสิํ สนฺตรพาหิรํ, อยมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติฯ
ตสฺมิํ กาเล ราชา ลชฺชิโต ตํ พาลํ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺเสว อคฺฆาปนิกฏฺฐานํ อทาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คามิกพาลอคฺฆาปนิโก ลาลุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตอคฺฆาปนิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ
ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ อิทํ ภควา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก ภริยาย กาลกตาย ปพฺพชิฯ โส ปพฺพชนฺโต อตฺตโน ปริเวณญฺจ อคฺคิสาลญฺจ ภณฺฑคพฺภญฺจ กาเรตฺวา ภณฺฑคพฺภํ สปฺปิตณฺฑุลาทีหิ ปูเรตฺวา ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ ปน อตฺตโน ทาเส ปกฺโกสาเปตฺวา ยถารุจิตํ อาหารํ ปจาเปตฺวา ภุญฺชติ, พหุปริกฺขาโร จ อโหสิ , รตฺติํ อญฺญํ นิวาสนปารุปนํ โหติ, ทิวา อญฺญํฯ วิหารปจฺจนฺเต วสติฯ ตสฺเสกทิวสํ จีวรปจฺจตฺถรณาทีนิ นีหริตฺวา ปริเวเณ ปตฺถริตฺวา สุกฺขาเปนฺตสฺส สมฺพหุลา ชานปทา ภิกฺขู เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปริเวณํ คนฺตฺวา จีวราทีนิ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิมานี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘มยฺหํ, อาวุโส’’ติ อาหฯ ‘‘อาวุโส, อิทมฺปิ จีวรํ, อิทมฺปิ นิวาสนํ, อิทมฺปิ ปจฺจตฺถรณํ, สพฺพํ ตุยฺหเมวา’’ติ? ‘‘อาม มยฺหเมวา’’ติฯ ‘‘อาวุโส ภควตา ตีณิ จีวรานิ อนุญฺญาตานิ, ตฺวํ เอวํ อปฺปิจฺฉสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ พหุปริกฺขาโร ชาโต, เอหิ ตํ ทสพลสฺส สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ
สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ นุ โข, ภิกฺขเว , อนิจฺฉมานกํเยว ภิกฺขุํ คณฺหิตฺวา อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ พหุปริกฺขาโร’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ปน ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโต’’? ‘‘นนุ อหํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺฐิตาย ปวิเวกสฺส วีริยารมฺภสฺส วณฺณํ วทามี’’ติฯ โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา กุปิโต ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน จริสฺสามี’’ติ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปริสมชฺเฌ เอกจีวโร อฏฺฐาสิฯ
อถ นํ สตฺถา อุปตฺถมฺภยมาโน ‘‘นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ หิโรตฺตปฺปคเวสโก ทกรกฺขสกาเลปิ หิโรตฺตปฺปํ คเวสมาโน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิหาสิ, อถ กสฺมา อิทานิ เอวํ ครุเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปหาย ฐิโตสี’’ติ? โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘มหิสาสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล รญฺโญ อญฺโญปิ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺส ‘‘จนฺทกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตสฺส ปน อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล โพธิสตฺตสฺส มาตา กาลมกาสิ, ราชา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปา, สาปิ สํวาสมนฺวาย เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘สูริยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต วรํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ เทวี, วรํ อิจฺฉิตกาเล คเหตพฺพํ กตฺวา ฐเปสิฯ สา ปุตฺเต วยปฺปตฺเต ราชานํ อาห – ‘‘เทเวน มยฺหํ ปุตฺตสฺส ชาตกาเล วโร ทินฺโน, ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทหี’’ติฯ ราชา ‘‘มยฺหํ ทฺเว ปุตฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย ชลมานา วิจรนฺติ, น สกฺกา ตว ปุตฺตสฺส รชฺชํ ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจมานเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุตฺตานํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺยา’’ติ ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อหํ สูริยกุมารสฺส ชาตกาเล วรํ อทาสิํฯ อิทานิสฺส มาตา รชฺชํ ยาจติ, อหํ ตสฺส น ทาตุกาโม, มาตุคาโม นาม ปาโป, ตุมฺหากํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺย, ตุมฺเห อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตเก นคเร รชฺชํ กเรยฺยาถา’’ติ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอตรนฺเต ราชงฺคเณ กีฬมาโน สูริยกุมาโร ทิสฺวา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อหมฺปิ ภาติเกหิ สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ เต หิมวนฺตํ ปวิสิํสุฯ
โพธิสตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สูริยกุมารํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต สูริยกุมาร, เอตํ สรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปทุมินิปณฺเณหิ อมฺหากมฺปิ ปานียํ อาเนหี’’ติฯ ตํ ปน สรํ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา เอเกน ทกรกฺขเสน ลทฺธํ โหติ, เวสฺสวโณ จ ตํ อาห – ‘‘ฐเปตฺวา เทวธมฺมชานนเก เย อญฺเญ อิมํ สรํ โอตรนฺติ, เต ขาทิตุํ ลภสิฯ อโนติณฺเณ น ลภสี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย โส รกฺขโส เย ตํ สรํ โอตรนฺติ, เต เทวธมฺเม ปุจฺฉิตฺวา เย น ชานนฺติ, เต ขาทติฯ อถ โข สูริยกุมาโร ตํ สรํ คนฺตฺวา อวีมํสิตฺวาว โอตริฯ อถ นํ โส รกฺขโส คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘เทวธมฺมา นาม จนฺทิมสูริยา’’ติ อาหฯ อถ นํ ‘‘ตฺวํ เทวธมฺเม น ชานาสี’’ติ วตฺวา อุทกํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ อติจิรายนฺตํ ทิสฺวา จนฺทกุมารํ เปเสสิฯ รกฺขโส ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม ชานามิ, เทวธมฺมา นาม จตสฺโส ทิสา’’ติฯ รกฺขโส ‘‘น ตฺวํ เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ตมฺปิ คเหตฺวา ตตฺเถว ฐเปสิฯ
โพธิสตฺโต ตสฺมิมฺปิ จิรายนฺเต ‘‘เอเกน อนฺตราเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ โอตรณปทวฬญฺชํ ทิสฺวา ‘‘รกฺขสปริคฺคหิเตน อิมินา สเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทกรกฺขโส โพธิสตฺตํ อุทกํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา วนกมฺมิกปุริโส วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘โภ, ปุริส, ตฺวํ มคฺคกิลนฺโต กสฺมา อิมํ สรํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ภิสมุฬาลํ ขาทิตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ยถาสุขํ น คจฺฉสี’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโส ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตยา เม ภาติกา คหิตา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, คหิตา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘อหํ อิมํ สรํ โอติณฺณเก ลภามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน สพฺเพว ลภสี’’ติ? ‘‘เย เทวธมฺเม ชานนฺติ, เต ฐเปตฺวา อวเสเส ลภามี’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน เต เทวธมฺเมหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต เทวธมฺเม กเถสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหิ, อหํ เทวธมฺเม สุณิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต อาห ‘‘อหํ เทวธมฺเม กเถยฺยํ, กิลิฏฺฐคตฺโต ปนมฺหี’’ติฯ ยกฺโข โพธิสตฺตํ นฺหาเปตฺวา โภชนํ โภเชตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อทาสิฯ
โพธิสตฺโต อาสเน นิสีทิตฺวา ยกฺขํ ปาทมูเล นิสีทาเปตฺวา ‘‘เตน หิ โอหิตโสโต สกฺกจฺจํ เทวธมฺเม สุณาหี’’ติ อิมํ คาถมาห –
๖.
‘‘หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา, สุกฺกธมฺมสมาหิตา;
สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติฯ
ตตฺถ หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ สมนฺนาคตาฯ เตสุ กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ
ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ – ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ฯ กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ, มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติฯ สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิริํ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา นาม โหติฯ
กถํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิฯ
‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู, อสุจิํ นาคริโก ยถา;
วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑ พลราสิวณฺณนา) –
เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ นาม โหติฯ
กถํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติฯ เอวํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม โหติฯ เตนาห ภควา –
‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติฯ สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐)ฯ
กถํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ยถาห –
‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโสฯ มหนฺตสฺมิํ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ
‘‘สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ โส โลกํเยว อธิปติํ เชฏฺฐกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติฯ สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐)ฯ
เอวํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม โหติฯ
‘‘ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรีฯ ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ยถา นาเมโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมวํ อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโตฯ ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยนฯ ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํฯ
‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเยว ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิริํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ , ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ เตสํ วิตฺถาโร องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ
สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ อิทเมว หิโรตฺตปฺปํ อาทิํ กตฺวา กตฺตพฺพา กุสลา ธมฺมา สุกฺกธมฺมา นาม, เต สพฺพสงฺคาหกนเยน จตุภูมกโลกิยโลกุตฺตรธมฺมาฯ เตหิ สมาหิตา สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ สนฺโต สปฺปุริสา โลเกติ กายกมฺมาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต, กตญฺญุกตเวทิตาย โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสาฯ โลโก ปน สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโก, ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโกติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… อฏฺฐารส โลกา อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๒) เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโตฯ ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยวฯ ‘‘อยํ โลโก ปรโลโก, เทวโลโก มนุสฺสโลโก’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒) ปน สตฺตโลโก วุตฺโตฯ
‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;
ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติฯ (ม. นิ. ๑.๕๐๓) –
เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโตฯ เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโตฯ สตฺตโลกสฺมิญฺหิ เย เอวรูปา สปฺปุริสา, เต เทวธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ
ตตฺถ เทวาติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาติ ติวิธาฯ เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺฐาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นามฯ เทวโลเก อุปฺปนฺนา อุปปตฺติเทวา นามฯ ขีณาสวา ปน วิสุทฺธิเทวา นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมาราฯ อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวาฯ วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา ขีณาสวา’’ติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๒; ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๑๙)ฯ
อิเมสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมาฯ วุจฺจเรติ วุจฺจนฺติฯ หิโรตฺตปฺปมูลกา หิ กุสลา ธมฺมา กุลสมฺปทาย เจว เทวโลเก นิพฺพตฺติยา จ วิสุทฺธิภาวสฺส จ การณตฺตา การณฏฺเฐน ติวิธานมฺปิ เตสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา, เตหิ เทวธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลาปิ เทวธมฺมาฯ ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺฐานเทสนาย เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ อาหฯ
ยกฺโข อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ปณฺฑิต, อหํ ตุมฺหากํ ปสนฺโน, เอกํ ภาตรํ เทมิ, กตรํ อาเนมี’’ติ? ‘‘กนิฏฺฐํ อาเนหี’’ติฯ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ เกวลํ เทวธมฺเม ชานาสิเยว, น ปน เตสุ วตฺตสี’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘ยํการณา เชฏฺฐกํ ฐเปตฺวา กนิฏฺฐํ อาณาเปนฺโต เชฏฺฐาปจายิกกมฺมํ น กโรสี’’ติฯ เทวธมฺเม จาหํ, ยกฺข, ชานามิ, เตสุ จ วตฺตามิฯ มยญฺหิ อิมํ อรญฺญํ เอตํ นิสฺสาย ปวิฏฺฐาฯ เอตสฺส หิ อตฺถาย อมฺหากํ ปิตรํ เอตสฺส มาตา รชฺชํ ยาจิ, อมฺหากํ ปน ปิตา ตํ วรํ อทตฺวา อมฺหากํ อนุรกฺขณตฺถาย อรญฺญวาสํ อนุชานิฯ โส กุมาโร อนุวตฺติตฺวา อมฺเหหิ สทฺธิํ อาคโตฯ ‘‘ตํ อรญฺเญ เอโก ยกฺโข ขาที’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ สทฺทหิสฺสติ, เตนาหํ ครหภยภีโต ตเมว อาณาเปมีติฯ ‘‘สาธุ สาธุ ปณฺฑิต, ตฺวํ เทวธมฺเม จ ชานาสิ, เตสุ จ วตฺตสี’’ติ ปสนฺโน ยกฺโข โพธิสตฺตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ทฺเวปิ ภาตโร อาเนตฺวา อทาสิฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อตฺตนา กเตน ปาปกมฺเมน ปเรสํ มํสโลหิตขาทโก ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิทานิปิ ปาปเมว กโรสิ, อิทํ เต ปาปกมฺมํ นิรยาทีหิ มุจฺจิตุํ โอกาสํ น ทสฺสติ , ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย ปาปํ ปหาย กุสลํ กโรหี’’ติฯ อสกฺขิ จ ปน ตํ ทเมตุํฯ โส ตํ ยกฺขํ ทเมตฺวา เตน สํวิหิตารกฺโข ตตฺเถว วสนฺโต เอกทิวสํ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ปิตุ กาลกตภาวํ ญตฺวา ยกฺขํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา จนฺทกุมารสฺส โอปรชฺชํ, สูริยกุมารสฺส เสนาปติฏฺฐานํ, ทตฺวา ยกฺขสฺส รมณีเย ฐาเน อายตนํ กาเรตฺวา, ยถา โส อคฺคมาลํ อคฺคปุปฺผํ อคฺคภตฺตญฺจ ลภติ, ตถา อกาสิฯ โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส พหุภณฺฑิกภิกฺขุ อโหสิ, สูริยกุมาโร อานนฺโท, จนฺทกุมาโร สาริปุตฺโต, เชฏฺฐกภาตา มหิสาสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เทวธมฺมชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วาสภขตฺติยํ อารพฺภ กเถสิฯ วาสภขตฺติยาย วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ สา กิร มหานามสฺส สกฺกสฺส ธีตา นาคมุณฺฑาย นาม ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาตา โกสลราชสฺส อคฺคมเหสี อโหสิฯ สา รญฺโญ ปุตฺตํ วิชายิฯ ราชา ปนสฺสา ปจฺฉา ทาสิภาวํ ญตฺวา ฐานํ ปริหาเปสิ, ปุตฺตสฺส วิฏฏูภสฺสาปิ ฐานํ ปริหาเปสิเยวฯ เต อุโภปิ อนฺโตนิเวสเนเยว วสนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต รญฺโญ นิเวสนํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ วาสภขตฺติยา’’ติ อาหฯ ‘‘ราชา ตํ การณํ อาโรเจสิฯ มหาราช วาสภขตฺติยา กสฺส ธีตา’’ติ? ‘‘มหานามสฺส ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อาคจฺฉมานา กสฺส อาคตา’’ติ? ‘‘มยฺหํ ภนฺเต’’ติฯ มหาราช สา รญฺโญ ธีตา, รญฺโญว อาคตา, ราชานํเยว ปฏิจฺจ ปุตฺตํ ลภิ, โส ปุตฺโต กิํการณา ปิตุ สนฺตกสฺส รชฺชสฺส สามิโก น โหติ, ปุพฺเพ ราชาโน มุหุตฺติกาย กฏฺฐหาริกาย กุจฺฉิสฺมิมฺปิ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทํสูติฯ ราชา ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปุปฺผผลโลเภน วิจรนฺโต อุยฺยานวนสณฺเฑ คายิตฺวา ทารูนิ อุทฺธรมานํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต สํวาสํ กปฺเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตาวเทว ตสฺสา วชิรปูริตา วิย ครุกา กุจฺฉิ อโหสิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ‘‘คพฺโภ เม, เทว, ปติฏฺฐิโต’’ติ อาหฯ ราชา องฺคุลิมุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธิํ มม สนฺติกํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ
สาปิ ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิฯ ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กีฬามณฺฑเล กีฬนฺตสฺส เอวํ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘นิปฺปิติเกนมฺหา ปหฏา’’ติฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, โก มยฺหํ ปิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต’’ติฯ ‘‘อมฺม, อตฺถิ ปน โกจิ สกฺขี’’ติ? ตาต ราชา อิมํ มุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, อิมาย องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธิํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโตติฯ ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต กสฺมา มํ ปิตุ สนฺติกํ น เนสี’’ติ ฯ สา ปุตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ รญฺญา จ ปกฺโกสาปิตา ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อยํ เต, เทว, ปุตฺโต’’ติ อาหฯ ราชา ชานนฺโตปิ ปริสมชฺเฌ ลชฺชาย ‘‘น มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อาหฯ ‘‘อยํ เต, เทว, มุทฺทิกา, อิมํ สญฺชานาสี’’ติฯ ‘‘อยมฺปิ มยฺหํ มุทฺทิกา น โหตี’’ติฯ ‘‘เทว, อิทานิ ฐเปตฺวา สจฺจกิริยํ อญฺโญ มม สกฺขิ นตฺถิ, สจายํ ทารโก ตุมฺเห ปฏิจฺจ ชาโต, อากาเส ติฏฺฐตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปติตฺวา มรตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากาเส ขิปิฯ โพธิสตฺโต อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺโน มธุรสฺสเรน ปิตุ ธมฺมํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
๗.
‘‘ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช, ตฺวํ มํ โปส ชนาธิป;
อญฺเญปิ เทโว โปเสติ, กิญฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติฯ
ตตฺถ ปุตฺโต ตฺยาหนฺติ ปุตฺโต เต อหํฯ ปุตฺโต จ นาเมส อตฺรโช, เขตฺตโช, อนฺเตวาสิโก, ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นามฯ สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเก อุเรติเอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺตโช นามฯ สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นามฯ โปสาวนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นามฯ อิธ ปน อตฺรชํ สนฺธาย ‘‘ปุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺเชตีติ ราชา, มหนฺโต ราชา มหาราชาฯ ตมาลปนฺโต อาห ‘‘มหาราชา’’ติฯ ตฺวํ มํ โปส ชนาธิปาติ ชนาธิป มหาชนเชฏฺฐก ตฺวํ มํ โปส ภรสฺสุ วฑฺเฒหิฯ อญฺเญปิ เทโว โปเสตีติ อญฺเญปิ หตฺถิพนฺธาทโย มนุสฺเส, หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคเต จ พหุชเน เทโว โปเสติฯ กิญฺจ เทโว สกํ ปชนฺติ เอตฺถ ปน กิญฺจาติ ครหตฺเถ จ อนุคฺคหณตฺเถ จ นิปาโตฯ ‘‘สกํ ปชํ อตฺตโน ปุตฺตํ มํ เทโว น โปเสตี’’ติ วทนฺโต ครหติ นาม, ‘‘อญฺเญ พหุชเน โปเสตี’’ติ วทนฺโต อนุคฺคณฺหติ นามฯ อิติ โพธิสตฺโต ครหนฺโตปิ อนุคฺคณฺหนฺโตปิ ‘‘กิญฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ อาหฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส อากาเส นิสีทิตฺวา เอวํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สุตฺวา ‘‘เอหิ, ตาตา’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, ‘‘อหเมว โปเสสฺสามิ, อหเมว โปเสสฺสามี’’ติ หตฺถสหสฺสํ ปสาริยิตฺถฯ โพธิสตฺโต อญฺญสฺส หตฺเถ อโนตริตฺวา รญฺโญว หตฺเถ โอตริตฺวา องฺเก นิสีทิฯ ราชา ตสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา มาตรํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ โส ปิตุ อจฺจเยน กฏฺฐวาหนราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา โกสลรญฺโญ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, กฏฺฐวาหนราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กฏฺฐหาริชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
อปิ อตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ จ อตีตวตฺถุ จ เอกาทสกนิปาเต สํวรชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ วตฺถุ หิ ตสฺมิญฺจ อิมสฺมิญฺจ เอกสทิสเมว, คาถา ปน นานาฯ คามณิกุมาโร โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ภาติกสตสฺส กนิฏฺโฐปิ หุตฺวา ภาติกสตปริวาริโต เสตจฺฉตฺตสฺสเหฏฺฐา วรปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน ยสสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ยสสมฺปตฺติ อมฺหากํ อาจริยสฺส สนฺตกา’’ติ ตุฏฺโฐ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
๘.
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติฯ
ตตฺถ อปีติ นิปาตมตฺตํฯ อตรมานานนฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ฐตฺวา อตริตฺวา อเวคายิตฺวา อุปาเยน กมฺมํ กโรนฺตานํฯ ผลาสาว สมิชฺฌตีติ ยถาปตฺถิเก ผเล อาสา ตสฺส ผลสฺส นิปฺผตฺติยา สมิชฺฌติเยวฯ อถ วา ผลาสาติ อาสาผลํ, ยถาปตฺถิตํ ผลํ สมิชฺฌติเยวาติ อตฺโถฯ วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ เอตฺถ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ เสฏฺฐจริยตฺตา พฺรหฺมจริยํ นาม, ตญฺจ ตมฺมูลิกาย ยสสมฺปตฺติยา ปฏิลทฺธตฺตา วิปกฺกํ นามฯ โย วาสฺส ยโส นิปฺผนฺโน, โสปิ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ นามฯ เตนาห ‘‘วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมี’’ติฯ เอวํ ชานาหิ คามณีติ กตฺถจิ คามิกปุริโสปิ คามเชฏฺฐโกปิ คามณีฯ อิธ ปน สพฺพชนเชฏฺฐกํ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ อมฺโภ คามณิ, ตฺวํ เอตํ การณํ เอวํ ชานาหิ, อาจริยํ นิสฺสาย ภาติกสตํ อติกฺกมิตฺวา อิทํ มหารชฺชํ ปตฺโตสฺมีติ อุทานํ อุทาเนสิฯ
ตสฺมิํ ปน รชฺชํ ปตฺเต สตฺตฏฺฐทิวสจฺจเยน สพฺเพปิ ภาตโร อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คตา ฯ คามณิราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตฯ สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คามณิกุมาโร โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
คามณิชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
อุตฺตมงฺครุหา มยฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ เหฏฺฐา นิทานกถายํ กถิตเมวฯ ตสฺมิํ ปน กาเล ภิกฺขู ทสพลสฺส เนกฺขมฺมํ วณฺณยนฺตา นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, น อญฺญาย กถาย, ตุมฺหากํเยว ปน เนกฺขมฺมํ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต เอตรหิเยว เนกฺขมฺมํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต วิเทหรฏฺเฐ มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ โส จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ, ตถา โอปรชฺชํ, ตถา มหารชฺชํ กตฺวา ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ กปฺปกํ อามนฺเตสิ ‘‘ยทา เม, สมฺม กปฺปก, สิรสฺมิํ ปลิตานิ ปสฺเสยฺยาสิ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ กปฺปโกปิ ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ รญฺโญ อญฺชนวณฺณานํ เกสานํ อนฺตเร เอกเมว ปลิตํ ทิสฺวา ‘‘เทว, เอกํ เต ปลิตํ ทิสฺสตี’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘เตน หิ เม, สมฺม, ตํ ปลิตํ อุทฺธริตฺวา ปาณิมฺหิ ฐเปหี’’ติ จ วุตฺเต สุวณฺณสณฺฑาเสน อุทฺธริตฺวา รญฺโญ ปาณิมฺหิ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตทา รญฺโญ จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายุ อวสิฏฺฐํ โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ปลิตํ ทิสฺวาว มจฺจุราชานํ อาคนฺตฺวา สมีเป ฐิตํ วิย อตฺตานํ อาทิตฺตปณฺณสาลํ ปวิฏฺฐํ วิย จ มญฺญมาโน สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘พาล มฆเทว, ยาว ปลิตสฺสุปฺปาทาว อิเม กิเลเส ชหิตุํ นาสกฺขี’’ติ จินฺเตสิฯ
ตสฺเสวํ ปลิตปาตุภาวํ อาวชฺเชนฺตสฺส อนฺโตฑาโห อุปฺปชฺชิ, สรีรา เสทา มุจฺจิํสุ, สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพาการปฺปตฺตา อเหสุํฯ โส ‘‘อชฺเชว มยา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ กปฺปกสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ทตฺวา เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, มม สีเส ปลิตํ ปาตุภูตํ, มหลฺลโกมฺหิ ชาโต, ภุตฺตา โข ปน เม มานุสกา กามา, อิทานิ ทิพฺเพ กาเม ปริเยสิสฺสามิ, เนกฺขมฺมกาโล มยฺหํ, ตฺวํ อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺช, อหํ ปน ปพฺพชิตฺวา มฆเทวอมฺพวนุยฺยาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ เอวํ ปพฺพชิตุกามํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, กิํ ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชาการณ’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา ปลิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อมจฺจานํ อิมํ คาถมาห –
๙.
‘‘อุตฺตมงฺครุหา มยฺหํ, อิเม ชาตา วโยหรา;
ปาตุภูตา เทวทูตา, ปพฺพชฺชาสมโย มมา’’ติฯ
ตตฺถ อุตฺตมงฺครุหาติ เกสาฯ เกสา หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทาทีนํ องฺคานํ อุตฺตเม สิรสฺมิํ รุหตฺตา ‘‘อุตฺตมงฺครุหา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิเม ชาตา วโยหราติ ปสฺสถ, ตาตา, ปลิตปาตุภาเวน ติณฺณํ วยานํ หรณโต อิเม ชาตา วโยหราฯ ปาตุภูตาติ นิพฺพตฺตาฯ เทวทูตาติ เทโว วุจฺจติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตาฯ สิรสฺมิญฺหิ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ มจฺจุราชสฺส สนฺติเก ฐิโต วิย โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘มจฺจุเทวสฺส ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตาฯ ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘อสุกทิวเส ตฺวํ มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตํ ตเถว โหติ, เอวํ สิรสฺมิํ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘เทวสทิสา ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคมาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชนฺติฯ ยถาห –
‘‘ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุขิตญฺจ พฺยาธิตํ, มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;
กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตญฺจ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติฯ (เถรคา. ๗๓ โถกํ วิสทิสํ);
อิมินา ปริยาเยน ปลิตานิ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตตฺตา ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปพฺพชฺชาสมโย มมาติ คิหิภาวโต นิกฺขนฺตฏฺเฐน ‘‘ปพฺพชฺชา’’ติ ลทฺธนามสฺส สมณลิงฺคคหณสฺส กาโล มยฺหนฺติ ทสฺเสติฯ
โส เอวํ วตฺวา ตํ ทิวสเมว รชฺชํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว มฆเทวอมฺพวเน วิหรนฺโต จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาเน ฐิโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จุโต มิถิลายํเยว นิมิ นาม ราชา หุตฺวา โอสกฺกมานํ อตฺตโน วํสํ ฆเฏตฺวา ตตฺเถว อมฺพวเน ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปุน พฺรหฺมโลกูปโคว อโหสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโนฯ อิติ ภควา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กปฺปโก อานนฺโท อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, มฆเทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มฆเทวชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺตีติ อิทํ สตฺถา อนุปิยนครํ นิสฺสาย อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺโต สุขวิหาริํ ภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ สุขวิหารี ภทฺทิยตฺเถโร ฉขตฺติยสมาคเม อุปาลิสตฺตโม ปพฺพชิโตฯ เตสุ ภทฺทิยตฺเถโร จ, กิมิลตฺเถโร จ, ภคุตฺเถโร จ, อุปาลิตฺเถโร จ อรหตฺตํ ปตฺตา, อานนฺทตฺเถโร โสตาปนฺโน ชาโต, อนุรุทฺธตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุโก, เทวทตฺโต ฌานลาภี ชาโตฯ ฉนฺนํ ปน ขตฺติยานํ วตฺถุ ยาว อนุปิยนครา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ อายสฺมา ปน ภทฺทิโย ราชกาเล อตฺตโน รกฺขสํวิธานญฺเจว ตาว พหูหิ รกฺขาหิ รกฺขิยมานสฺส อุปริปาสาทวรตเล มหาสยเน สมฺปริวตฺตมานสฺสาปิ อตฺตโน ภยุปฺปตฺติญฺจ อิทานิ อรหตฺตํ ปตฺวา อรญฺญาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺโตปิ อตฺตโน วิคตภยตญฺจ สมนุสฺสรนฺโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว , ภทฺทิโย อิทาเนว สุขวิหารี, ปุพฺเพปิ สุขวิหารีเยวา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ปริวาโรปิสฺส มหา อโหสิ ปญฺจ ตาปสสตานิฯ โส วสฺสกาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ตาปสคณปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรนฺโต พาราณสิํ ปตฺวา ราชานํ นิสฺสาย ราชุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, มหลฺลกา, กิํ โว หิมวนฺเตน, อนฺเตวาสิเก หิมวนฺตํ เปเสตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ยาจิฯ โพธิสตฺโต เชฏฺฐนฺเตวาสิกํ ปญฺจ ตาปสสตานิ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ อิเมหิ สทฺธิํ หิมวนฺเต วส, อหํ ปน อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สยํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ
โส ปนสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก ราชปพฺพชิโต มหนฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อโหสิฯ โส ตาปเสหิ สทฺธิํ หิมวนฺเต วสมาโน เอกทิวสํ อาจริยํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา เต ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห อนุกฺกณฺฐมานา อิเธว วสถ, อหํ อาจริยํ วนฺทิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกํ กฏฺฐตฺถริกํ อตฺถริตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเกเยว นิปชฺชิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ราชา ‘‘ตาปสํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อนฺเตวาสิกตาปโส ราชานํ ทิสฺวา เนว วุฏฺฐาสิ, นิปนฺโนเยว ปน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิฯ ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ ทิสฺวาปิ น อุฏฺฐิโต’’ติ อนตฺตมโน โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อยํ ตาปโส ยทิจฺฉกํ ภุตฺโต ภวิสฺสติ, อุทานํ อุทาเนนฺโต สุขเสยฺยเมว กปฺเปตี’’ติฯ มหาราช, อยํ ตาปโส ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโส เอโก ราชา อโหสิ, สฺวายํ ‘‘อหํ ปุพฺเพ คิหิกาเล รชฺชสิริํ อนุภวนฺโต อาวุธหตฺเถหิ พหูหิ รกฺขิยมาโนปิ เอวรูปํ สุขํ นาม นาลตฺถ’’นฺติ อตฺตโน ปพฺพชฺชาสุขํ ฌานสุขญฺจ อารพฺภ อิมํ อุทานํ อุทาเนตีติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต รญฺโญ ธมฺมกถํ กเถตุํ อิมํ คาถมาห –
๑๐.
‘‘ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺติ, โย จ อญฺเญ น รกฺขติ;
ส เว ราช สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา’’ติฯ
ตตฺถ ยญฺจ อญฺเญ น รกฺขนฺตีติ ยํ ปุคฺคลํ อญฺเญ พหู ปุคฺคลา น รกฺขนฺติฯ โย จ อญฺเญ น รกฺขตีติ โย จ ‘‘เอกโก อหํ รชฺชํ กาเรมี’’ติ อญฺเญ พหู ชเน น รกฺขติฯ ส เว ราช สุขํ เสตีติ มหาราช โส ปุคฺคโล เอโก อทุติโย ปวิวิตฺโต กายิกเจตสิกสุขสมงฺคี หุตฺวา สุขํ เสติฯ อิทญฺจ เทสนาสีสเมวฯ น เกวลํ ปน เสติเยว, เอวรูโป ปน ปุคฺคโล สุขํ คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิสีทติ สยตีติ สพฺพิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺโตว โหติฯ กาเมสุ อนเปกฺขวาติ วตฺถุ กามกิเลสกาเมสุ อเปกฺขารหิโต วิคตจฺฉนฺทราโค นิตฺตณฺโห เอวรูโป ปุคฺคโล สพฺพิริยาปเถสุ สุขํ วิหรติ มหาราชาติฯ
ราชา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานโส วนฺทิตฺวา นิเวสนเมว คโต, อนฺเตวาสิโกปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา หิมวนฺตเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก ภทฺทิยตฺเถโร อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุขวิหาริชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อปณฺณกวคฺโค ปฐโมฯ
อปณฺณกํ วณฺณุปถํ, เสริวํ จูฬเสฏฺฐิ จ;
ตณฺฑุลํ เทวธมฺมญฺจ, กฏฺฐวาหนคามณิ;
มฆเทวํ วิหารีติ, ปิณฺฑิตา ทส ชาตกาติฯ
โหติ สีลวตํ อตฺโถติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺตสฺส วตฺถุ ยาว อภิมารปฺปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ธนปาลกวิสฺสชฺชนา ปน จูฬหํสชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ปถวิปฺปเวสนา ทฺวาทสนิปาเต สมุทฺทวาณิชชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ
เอกสฺมิญฺหิ สมเย เทวทตฺโต ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภนฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีเส วิหรติฯ อถ เตสํ ภิกฺขูนํ ญาณํ ปริปากํ อคมาสิฯ ตํ ญตฺวา สตฺถา ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตสิ ‘‘สาริปุตฺตา, ตุมฺหากํ นิสฺสิตกา ปญฺจสตา ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส ลทฺธิํ โรเจตฺวา เตน สทฺธิํ คตา, อิทานิ ปน เตสํ ญาณํ ปริปากํ คตํ, ตุมฺเห พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต ภิกฺขู มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ตเถว คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย เต ภิกฺขู อาทาย เวฬุวนเมว อาคมํสุฯ อาคนฺตฺวา จ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ฐิตกาเล ภิกฺขู เถรํ ปสํสิตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เชฏฺฐภาติโก ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อาคจฺฉนฺโต อติวิย โสภติ, เทวทตฺโต ปน ปริหีนปริวาโร ชาโต’’ติฯ น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว ญาติสงฺฆปริวุโต อาคจฺฉนฺโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภิเยวฯ เทวทตฺโตปิ น อิทาเนว คณโต ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวาติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต มิคสหสฺสปริวาโร อรญฺเญ วสติฯ ตสฺส ลกฺขโณ จ กาโฬ จาติ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํฯ โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล ‘‘ตาตา, อหํ อิทานิ มหลฺลโก, ตุมฺเห อิมํ คณํ ปริหรถา’’ติ ปญฺจ ปญฺจ มิคสตานิ เอเกกํ ปุตฺตํ ปฏิจฺฉาเปสิ ฯ ตโต ปฏฺฐาย เต ทฺเว ชนา มิคคณํ ปริหรนฺติฯ มคธรฏฺฐสฺมิญฺจ สสฺสปากสมเย กิฏฺฐสมฺพาเธ อรญฺเญ มิคานํ ปริปนฺโถ โหติฯ มนุสฺสา สสฺสขาทกานํ มิคานํ มารณตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ โอปาตํ ขณนฺติ, สูลานิ โรเปนฺติ, ปาสาณยนฺตานิ สชฺเชนฺติ, กูฏปาสาทโย ปาเส โอฑฺเฑนฺติ, พหู มิคา วินาสํ อาปชฺชนฺติฯ โพธิสตฺโต กิฏฺฐสมฺพาธสมยํ ญตฺวา ทฺเว ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อยํ กิฏฺฐสมฺพาธสมโย, พหู มิคา วินาสํ ปาปุณนฺติ, มยํ มหลฺลกา เยน เกนจิ อุปาเยน เอกสฺมิํ ฐาเน วีตินาเมสฺสาม, ตุมฺเห ตุมฺหากํ มิคคเณ คเหตฺวา อรญฺเญ ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา สสฺสานํ อุทฺธฏกาเล อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปิตุ วจนํ สุตฺวา สปริวารา นิกฺขมิํสุฯ เตสํ ปน คมนมคฺคํ มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มิคา ปพฺพตมาโรหนฺติ, อิมสฺมิํ กาเล โอโรหนฺตี’’ติฯ เต ตตฺถ ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิลีนา พหู มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติฯ
กาฬมิโค อตฺตโน ทนฺธตาย ‘‘อิมาย นาม เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต มิคคณํ อาทาย ปุพฺพณฺเหปิ สายนฺเหปิ ปโทเสปิ ปจฺจูเสปิ คามทฺวาเรน คจฺฉติฯ มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ปกติยา ฐิตา จ นิลีนา จ พหู มิเค วินาสํ ปาเปนฺติฯ เอวํ โส อตฺตโน ทนฺธตาย พหู มิเค วินาสํ ปาเปตฺวา อปฺปเกเหว มิเคหิ อรญฺญํ ปาวิสิฯ ลกฺขณมิโค ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโล ‘‘อิมาย เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ ชานาติฯ โส คามทฺวาเรนปิ น คจฺฉติ , ทิวาปิ น คจฺฉติ, ปโทเสปิ น คจฺฉติ, ปจฺจูเสปิ น คจฺฉติ, มิคคณํ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเยเยว คจฺฉติฯ ตสฺมา เอกมฺปิ มิคํ อวินาเสตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ เต ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา สสฺเสสุ อุทฺธเฏสุ ปพฺพตา โอตริํสุฯ
กาโฬ ปจฺจาคจฺฉนฺโตปิ ปุริมนเยเนว อวเสสมิเค วินาสํ ปาเปนฺโต เอกโกว อาคมิฯ ลกฺขโณ ปน เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ปญฺจหิ มิคสเตหิ ปริวุโต มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อาคมิฯ โพธิสตฺโต ทฺเวปิ ปุตฺเต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา มิคคเณน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปสิ –
๑๑.
‘‘โหติ สีลวตํ อตฺโถ, ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ;
ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, ญาติสงฺฆปุรกฺขตํ;
อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ, สุวิหีนํว ญาติภี’’ติฯ
ตตฺถ สีลวตนฺติ สุขสีลตาย สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํฯ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ ปฏิสนฺถารวุตฺตินนฺติ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ อามิสปฏิสนฺถาโร จ เอเตสํ วุตฺตีติ ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, เตสํ ปฏิสนฺถารวุตฺตินํฯ เอตฺถ จ ปาปนิวารณโอวาทานุสาสนิวเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ, โคจรลาภาปนคิลานุปฏฺฐานธมฺมิกรกฺขาวเสน อามิสปฏิสนฺถาโร จ เวทิตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปฏิสนฺถาเรสุ ฐิตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปณฺฑิตานํ วุฑฺฒิ นาม โหตีติฯ อิทานิ ตํ วุฑฺฒิํ ทสฺเสตุํ ปุตฺตมาตรํ อาลปนฺโต วิย ‘‘ลกฺขณํ ปสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาจารปฏิสนฺถารสมฺปนฺนํ อตฺตโน ปุตฺตํ เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ญาติสงฺเฆน ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺสฯ ตาย ปน อาจารปฏิสนฺถารสมฺปทาย วิหีนํ ทนฺธปญฺญํ อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ เอกมฺปิ ญาติํ อนวเสเสตฺวา สุวิหีนเมว ญาตีหิ เอกกํ อาคจฺฉนฺตนฺติฯ เอวํ ปุตฺตํ อภินนฺทิตฺวา ปน โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว ญาติสงฺฆปริวาริโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภติเยวฯ น จ เทวทตฺโต เอตรหิเยว คณมฺหา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโฬ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, ลกฺขโณ สาริปุตฺโต, ปริสา ปนสฺส พุทฺธปริสา, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา อโหสิ อุสฺสนฺนกุสลมูลา ปริมทฺทิตสงฺขารา ปจฺฉิมภวิกา, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺสา หทเย อรหตฺตูปนิสฺสโย ชลติฯ สา อตฺตานํ ชานนกาลโต ปฏฺฐาย เคเห อนภิรตา ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตโร อาห – ‘‘อมฺมตาตา, มยฺหํ ฆราวาเส จิตฺตํ นาภิรมติ, อหํ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติฯ อมฺม, กิํ วเทสิ, อิทํ กุลํ พหุวิภวํ, ตฺวญฺจ อมฺหากํ เอกธีตา, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุนฺติฯ สา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา ปพฺพชฺชํ อลภมานา จินฺเตสิ ‘‘โหตุ, ปติกุลํ คตา สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ สา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา สีลวตี กลฺยาณธมฺมา อคารํ อชฺฌาวสิฯ
อถสฺสา สํวาสมนฺวาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ น อญฺญาสิฯ อถ ตสฺมิํ นคเร นกฺขตฺตํ โฆสยิํสุ, สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตํ กีฬิํสุ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ อโหสิฯ สา ปน ตาว อุฬารายปิ นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย อตฺตโน สรีรํ น วิลิมฺปติ นาลงฺกโรติ, ปกติเวเสเนว วิจรติฯ
อถ นํ สามิโก อาห – ‘‘ภทฺเท, สกลนครํ นกฺขตฺตนิสฺสิตํ, ตฺวํ ปน สรีรํ นปฺปฏิชคฺคสี’’ติฯ อยฺยปุตฺต, ทฺวตฺติํสาย เม กุณเปหิ ปูริตํ สรีรํ, กิํ อิมินา อลงฺกเตน, อยญฺหิ กาโย เนว เทวนิมฺมิโต, น พฺรหฺมนิมฺมิโต, น สุวณฺณมโย, น มณิมโย, น หริจนฺทนมโย, น ปุณฺฑรีกกุมุทุปฺปลคพฺภสมฺภูโต , น อมโตสธปูริโต, อถ โข กุณเป ชาโต, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม, กฏสิวฑฺฒโน, ตณฺหูปาทินฺโน, โสกานํ นิทานํ, ปริเทวานํ วตฺถุ, สพฺพโรคานํ อาลโย, กมฺมกรณานํ ปฏิคฺคโห, อนฺโตปูติ, พหิ นิจฺจปคฺฆรโณ, กิมิกุลานํ อาวาโส, สิวถิกปยาโต, มรณปริโยสาโน, สพฺพโลกสฺส จกฺขุปเถ วตฺตมาโนปิ –
‘‘อฏฺฐินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;
ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติฯ
‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส วตฺถิโน;
หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จฯ
‘‘สิงฺฆาณิกาย เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;
โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จฯ
‘‘อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;
อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโกฯ
‘‘สิงฺฆาณิกา จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;
ปิตฺตํ เสมฺหญฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกาฯ
‘‘อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;
สุภโต นํ มญฺญติ พาโล, อวิชฺชาย ปุรกฺขโตฯ (สุ. นิ. ๑๙๖-๒๐๑);
‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;
อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปุญฺโช ทุกฺขสฺส เกวโลฯ (อป. เถร ๒.๕๔.๕๕);
‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;
ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ จ วารเยฯ
‘‘ทุคฺคนฺโธ อสุจิ กาโย, กุณโป อุกฺกรูปโม;
นินฺทิโต จกฺขุภูเตหิ, กาโย พาลาภินนฺทิโตฯ
‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;
สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจี ปูติคนฺธิโย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒);
อยฺยปุตฺต , อิมํ กายํ อลงฺกริตฺวา กิํ กริสฺสามิ? นนุ อิมสฺส อลงฺกตกรณํ คูถปุณฺณฆฏสฺส พหิ จิตฺตกมฺมกรณํ วิย โหตีติ? เสฏฺฐิปุตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา อาห ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อิมสฺส สรีรสฺส อิเม โทเส ปสฺสมานา กสฺมา น ปพฺพชสี’’ติ? ‘‘อยฺยปุตฺต, อหํ ปพฺพชฺชํ ลภมานา อชฺเชว ปพฺพเชยฺย’’นฺติฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ‘‘สาธุ, อหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ วตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ตํ ปพฺพาเชนฺโต เทวทตฺตปกฺขิยานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิฯ สา ปพฺพชฺชํ ลภิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อตฺตมนา อโหสิฯ
อถสฺสา คพฺเภ ปริปากํ คจฺฉนฺเต อินฺทฺริยานํ อญฺญถตฺตํ หตฺถปาทปิฏฺฐีนํ พหลตฺตํ อุทรปฏลสฺส จ มหนฺตตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย ตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อยฺเย, ตฺวํ คพฺภินี วิย ปญฺญายสิ, กิํ เอต’’นฺติ? อยฺเย, ‘‘อิทํ นาม การณ’’นฺติ น ชานามิ, สีลํ ปน เม ปริปุณฺณนฺติ ฯ อถ นํ ตา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา เทวทตฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อยฺย, อยํ กุลธีตา กิจฺเฉน สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ ลภิ, อิทานิ ปนสฺสา คพฺโภ ปญฺญายติ, มยํ อิมสฺส คพฺภสฺส คิหิกาเล วา ปพฺพชิตกาเล วา ลทฺธภาวํ น ชานาม, กิํทานิ กโรมา’’ติ? เทวทตฺโต อตฺตโน อพุทฺธภาเวน จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยานญฺจ นตฺถิตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘เทวทตฺตปกฺขิกา ภิกฺขุนี กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหรติ, เทวทตฺโต จ ตํ อชฺฌุเปกฺขติเยวาติ มยฺหํ ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, มยา อิมํ อุปฺปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส อวีมํสิตฺวาว เสลคุฬํ ปวฏฺฏยมาโน วิย ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ อุปฺปพฺพาเชถา’’ติ อาหฯ ตา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา อุปสฺสยํ คตาฯ
อถ สา ทหรา ตา ภิกฺขุนิโย อาห – ‘‘อยฺเย, น เทวทตฺตตฺเถโร พุทฺโธ, นาปิ มยฺหํ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชา, โลเก ปน อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มยฺหํ ปพฺพชฺชา, สา จ ปน เม ทุกฺเขน ลทฺธา, มา นํ อนฺตรธาเปถ, เอถ มํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เชตวนํ คจฺฉถา’’ติฯ ตา ตํ อาทาย ราชคหา ปญฺจจตฺตาลีสโยชนิกํ มคฺคํ อติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘กิญฺจาปิ คิหิกาเล เอติสฺสา คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘สมโณ โคตโม เทวทตฺเตน ชหิตํ อาทาย จรตี’ติ ติตฺถิยานํ โอกาโส ภวิสฺสติฯ ตสฺมา อิมํ กถํ ปจฺฉินฺทิตุํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ อิมํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ปุนทิวเส ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ จูฬอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขํ มหาอุปาสิกํ อญฺญานิ จ อภิญฺญาตานิ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ อุปาลิตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ จตุปริสมชฺเฌ อิมิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กมฺมํ โสเธหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสมชฺฌํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา รญฺโญ ปุรโต วิสาขํ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิมํ อธิกรณํ ปฏิจฺฉาเปสิ ‘‘คจฺฉ วิสาเข, ‘อยํ ทหรา อสุกมาเส อสุกทิวเส ปพฺพชิตา’ติ ตถโต ญตฺวา อิมสฺส คพฺภสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา ลทฺธภาวํ ชานาหี’’ติฯ อุปาสิกา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ทหรภิกฺขุนิยา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานาทีนิ โอโลเกตฺวา มาสทิวเส สมาเนตฺวา คิหิภาเว คพฺภสฺส ลทฺธภาวํ ตถโต ญตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เถโร จตุปริสมชฺเฌ ตํ ภิกฺขุนิํ สุทฺธํ อกาสิฯ สา สุทฺธา หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สตฺถารญฺจ วนฺทิตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ อุปสฺสยเมว คตาฯ สา คพฺภปริปากมนฺวาย ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถิตปตฺถนํ มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิฯ
อเถกทิวสํ ราชา ภิกฺขุนุปสฺสยสมีเปน คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ สุตฺวา อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ อมจฺจา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘เทว, ทหรภิกฺขุนี ปุตฺตํ วิชาตา, ตสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ภิกฺขุนีนํ, ภเณ, ทารกปฏิชคฺคนํ นาม ปลิโพโธ, มยํ นํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ราชา ตํ ทารกํ นาฏกิตฺถีนํ ทาเปตฺวา กุมารปริหาเรน วฑฺฒาเปสิฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘กสฺสโป’’ติ นามํ อกํสุฯ อถ นํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สญฺชานิํสุฯ โส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ธมฺมกถิเกสุ จิตฺรกถี อโหสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๗) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ โส ปจฺฉา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๔๙ อาทโย) อรหตฺตํ ปาปุณิฯ มาตาปิสฺส ภิกฺขุนี วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ ปตฺตาฯ กุมารกสฺสปตฺเถโร พุทฺธสาสเน คคนมชฺเฌ ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโตฯ
อเถกทิวสํ ตถาคโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู โอวาทํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนญฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ อุโภ นาสิตา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน ธมฺมราชตาย เจว ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติยา จ อุภินฺนมฺปิ เตสํ ปจฺจโย ชาโต’’ติ พุทฺธคุเณ วณฺณยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ สพฺพํ อาโรจยิํสุฯ น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อิเมสํ อุภินฺนํ ปจฺจโย จ ปติฏฺฐา จ ชาโต, ปุพฺเพปิ อโหสิเยวาติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ อเหสุํ, สิงฺคานิ รชตวณฺณานิ, มุขํ รตฺตกมฺพลปุญฺชวณฺณํ, หตฺถปาทปริยนฺตา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, วาลธิ จมรสฺส วิย อโหสิ, สรีรํ ปนสฺส มหนฺตํ อสฺสโปตกปฺปมาณํ อโหสิฯ โส ปญฺจสตมิคปริวาโร อรญฺเญ วาสํ กปฺเปสิ นาเมน นิคฺโรธมิคราชา นามฯ อวิทูเร ปนสฺส อญฺโญปิ ปญฺจสตมิคปริวาโร สาขมิโค นาม วสติ, โสปิ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิฯ
เตน สมเยน พาราณสิราชา มิควธปฺปสุโต โหติ, วินา มํเสน น ภุญฺชติ, มนุสฺสานํ กมฺมจฺเฉทํ กตฺวา สพฺเพ เนคมชานปเท สนฺนิปาเตตฺวา เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติฯ มนุสฺสา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ยํนูน มยํ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปํ วปิตฺวา ปานียํ สมฺปาเทตฺวา พหู มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ นิยฺยาเทยฺยามา’’ติฯ เต สพฺเพ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปติณานิ โรเปตฺวา อุทกํ สมฺปาเทตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา วาคุรานิ อาทาย มุคฺคราทินานาวุธหตฺถา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิเค ปริเยสมานา ‘‘มชฺเฌ ฐิเต มิเค คณฺหิสฺสามา’’ติ โยชนมตฺตํ ฐานํ ปริกฺขิปิตฺวา สงฺขิปมานา นิคฺโรธมิคสาขมิคานํ วสนฏฺฐานํ มชฺเฌ กตฺวา ปริกฺขิปิํสุฯ อถ นํ มิคคณํ ทิสฺวา รุกฺขคุมฺพาทโย จ ภูมิญฺจ มุคฺคเรหิ ปหรนฺตา มิคคณํ คหนฏฺฐานโต นีหริตฺวา อสิสตฺติธนุอาทีนิ อาวุธานิ อุคฺคิริตฺวา มหานาทํ นทนฺตา ตํ มิคคณํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, นิพทฺธํ มิควํ คจฺฉนฺตา อมฺหากํ กมฺมํ นาเสถ, อมฺเหหิ อรญฺญโต มิเค อาเนตฺวา ตุมฺหากํ อุยฺยานํ ปูริตํ, อิโต ปฏฺฐาย เตสํ มํสานิ ขาทถา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ
ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิเค โอโลเกนฺโต ทฺเว สุวณฺณมิเค ทิสฺวา เตสํ อภยํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน กทาจิ สยํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา อาเนติ, กทาจิสฺส ภตฺตการโก คนฺตฺวา วิชฺฌิตฺวา อาหรติฯ มิคา ธนุํ ทิสฺวาว มรณภเยน ตชฺชิตา ปลายนฺติ, ทฺเว ตโย ปหาเร ลภิตฺวา กิลมนฺติปิ, คิลานาปิ โหนฺติ, มรณมฺปิ ปาปุณนฺติฯ มิคคโณ ตํ ปวตฺติํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โส สาขํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘สมฺม, พหู มิคา นสฺสนฺติ, เอกํเสน มริตพฺเพ สติ อิโต ปฏฺฐาย มา กณฺเฑน มิเค วิชฺฌนฺตุ, ธมฺมคณฺฑิกฏฺฐาเน มิคานํ วาโร โหตุฯ เอกทิวสํ มม ปริสาย วาโร ปาปุณาตุ, เอกทิวสํ ตว ปริสาย, วารปฺปตฺโต มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ ฐเปตฺวา นิปชฺชตุ, เอวํ สนฺเต มิคา กิลนฺตา น ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ตโต ปฏฺฐาย วารปฺปตฺโตว มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ ฐเปตฺวา นิปชฺชติ, ภตฺตการโก อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิปนฺนกเมว คเหตฺวา คจฺฉติฯ
อเถกทิวสํ สาขมิคสฺส ปริสาย เอกิสฺสา คพฺภินิมิคิยา วาโร ปาปุณิฯ สา สาขํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ คพฺภินี, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ทฺเว ชนา วารํ คมิสฺสาม, มยฺหํ วารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘น สกฺกา ตว วารํ อญฺเญสํ ปาเปตุํ, ตฺวเมว ตุยฺหํ วารํ ชานิสฺสสิ, คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ สา ตสฺส สนฺติกา อนุคฺคหํ อลภมานา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘โหตุ คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต วารํ อติกฺกาเมสฺสามี’’ติ สยํ คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย สีสํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ภตฺตการโก ตํ ทิสฺวา ‘‘ลทฺธาภโย มิคราชา ธมฺมคณฺฑิกาย นิปนฺโน, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ
ราชา ตาวเทว รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อาห ‘‘สมฺม มิคราช, นนุ มยา ตุยฺหํ อภยํ ทินฺนํ, กสฺมา ตฺวํ อิธ นิปนฺโน’’ติฯ มหาราช, คพฺภินี มิคี อาคนฺตฺวา ‘‘มม วารํ อญฺญสฺส ปาเปหี’’ติ อาห, น สกฺกา โข ปน มยา เอกสฺส มรณทุกฺขํ อญฺญสฺส อุปริ นิกฺขิปิตุํ, สฺวาหํ อตฺตโน ชีวิตํ ตสฺสา ทตฺวา ตสฺสา สนฺตกํ มรณํ คเหตฺวา อิธ นิปนฺโน, มา อญฺญํ กิญฺจิ อาสงฺกิตฺถ, มหาราชาติฯ ราชา อาห – ‘‘สามิ, สุวณฺณวณฺณมิคราช, มยา น ตาทิโส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน มนุสฺเสสุปิ ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตน เต ปสนฺโนสฺมิ, อุฏฺเฐหิ, ตุยฺหญฺจ ตสฺสา จ อภยํ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘ทฺวีหิ อภเย ลทฺเธ อวเสสา กิํ กริสฺสนฺติ, นรินฺทา’’ติ? ‘‘อวเสสานมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, เอวมฺปิ อุยฺยาเนเยว มิคา อภยํ ลภิสฺสนฺติ, เสสา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, มิคา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, เสสา จตุปฺปทา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, จตุปฺปทา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, ทิชคณา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ทิชคณา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, อุทเก วสนฺตา มจฺฉา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติฯ เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิตฺวา อุฏฺฐาย ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ปุตฺตธีตาสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคมชานปเทสุ ธมฺมํ จรนฺโต สมํ จรนฺโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ คมิสฺสสี’’ติ รญฺโญ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตฺวา กติปาหํ อุยฺยาเน วสิตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺญํ ปาวิสิฯ สาปิ โข มิคเธนุ ปุปฺผกณฺณิกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส กีฬมาโน สาขมิคสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ อถ นํ มาตา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺต, อิโต ปฏฺฐาย มา เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, นิคฺโรธสฺเสว สนฺติกํ คจฺเฉยฺยาสี’’ติ โอวทนฺตี อิมํ คาถมาห –
๑๒.
‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;
นิคฺโรธสฺมิํ มตํ เสยฺโย, ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิต’’นฺติฯ
ตตฺถ นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ ตาต ตฺวํ วา อญฺโญ วา อตฺตโน หิตกาโม นิคฺโรธเมว เสเวยฺย ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, น สาขมุปสํวเสติ สาขมิคํ ปน น อุปสํวเส อุปคมฺม น สํวเสยฺย, เอตํ นิสฺสาย ชีวิกํ น กปฺเปยฺยฯ นิคฺโรธสฺมิํ มตํ เสยฺโยติ นิคฺโรธรญฺโญ ปาทมูเล มรณมฺปิ เสยฺโย วรํ อุตฺตมํฯ ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิตนฺติ ยํ ปน สาขสฺส สนฺติเก ชีวิตํ, ตํ เนว เสยฺโย น วรํ น อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ
ตโต ปฏฺฐาย จ ปน อภยลทฺธกา มิคา มนุสฺสานํ สสฺสานิ ขาทนฺติ, มนุสฺสา ‘‘ลทฺธาภยา อิเม มิคา’’ติ มิเค ปหริตุํ วา ปลาเปตุํ วา น วิสหนฺติ, เต ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘มยา ปสนฺเนน นิคฺโรธมิคราชสฺส วโร ทินฺโน, อหํ รชฺชํ ชเหยฺยํ, น จ ตํ ปฏิญฺญํ ภินฺทามิ, คจฺฉถ น โกจิ มม วิชิเต มิเค ปหริตุํ ลภตี’’ติ อาหฯ นิคฺโรธมิโค ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา มิคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปเรสํ สสฺสํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสถา’’ติ มิเค โอวทิตฺวา มนุสฺสานํ อาโรจาเปสิ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย สสฺสการกา มนุสฺสา สสฺสรกฺขณตฺถํ วติํ มา กโรนฺตุ, เขตฺตํ ปน อาวิชฺฌิตฺวา ปณฺณสญฺญํ พนฺธนฺตู’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร เขตฺเตสุ ปณฺณพนฺธนสญฺญา อุทปาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปณฺณสญฺญํ อติกฺกมนมิโค นาม นตฺถิฯ อยํ กิร เนสํ โพธิสตฺตโต ลทฺธโอวาโทฯ เอวํ มิคคณํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ มิเคหิ ยถากมฺมํ คโต, ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ เถริยา จ กุมารกสฺสปสฺส จ อวสฺสโย, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย เอวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจธมฺมเทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, มิคเธนุ เถรี อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, ราชา อานนฺโท, นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ อฏฺฐกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ ภควา ปน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ มาตุคามํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ ปกฺโก’’ติฯ ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิํสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิฯ อิโต ปรํ ปน ภิกฺขูนํ ยาจนํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนตญฺจ อวตฺวา ‘‘อตีตํ อาหรี’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เอตฺตเก วุตฺเตปิ ยาจนญฺจ วลาหกคพฺภโต จนฺทนีหรณูปมาย ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนการณภาโว จาติ สพฺพเมตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ มคธวาสิกานํ สสฺสสมเย มิคานํ มหาปริปนฺโถ โหติฯ เต อรญฺเญ ปพฺพตปาทํ ปวิสนฺติฯ ตตฺถ เอโก อรญฺญวาสี ปพฺพเตยฺยมิโค เอกาย คามนฺตวาสินิยา มิคโปติกาย สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา เตสํ มิคานํ ปพฺพตปาทโต โอรุยฺห ปุน คามนฺตํ โอตรณกาเล มิคโปติกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา เตหิ สทฺธิํเยว โอตริฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘ตฺวํ โขสิ, อยฺย, ปพฺพเตยฺโย พาลมิโค, คามนฺโต จ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา อมฺเหหิ สทฺธิํ โอตรี’’ติฯ โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา อนิวตฺติตฺวา สทฺธิํเยว อคมาสิฯ มคธวาสิโน ‘‘อิทานิ มิคานํ ปพฺพตปาทา โอตรณกาโล’’ติ ญตฺวา มคฺเค ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺฐเกสุ ติฏฺฐนฺติฯ เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ อาคมนมคฺเค เอโก ลุทฺทโก ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺฐเก ฐิโต โหติฯ มิคโปติกา มนุสฺสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘เอโก ลุทฺทโก ฐิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตํ พาลมิคํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิฯ ลุทฺทโก เอเกเนว สรปฺปหาเรน มิคํ ตตฺเถว ปาเตติฯ มิคโปติกา ตสฺส วิทฺธภาวํ ญตฺวา อุปฺปติตฺวา วาตคติยาว ปลายิฯ ลุทฺทโก โกฏฺฐกโต นิกฺขมิตฺวา มิคํ โอกฺกนฺติตฺวา อคฺคิํ กตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ มธุรมํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อวเสสํ โลหิตพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ กาเชนาทาย ทารเก โตเสนฺโต ฆรํ อคมาสิฯ
ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ วนสณฺเฑ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต โหติฯ โส ตํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พาลมิคสฺส มรณํ เนว มาตรํ นิสฺสาย, น ปิตรํ นิสฺสาย, อถ โข กามํ นิสฺสายฯ กามนิมิตฺตญฺหิ สตฺตา สุคติยํ หตฺถจฺเฉทาทิกํ, ทุคฺคติยญฺจ ปญฺจวิธพนฺธนาทินานปฺปการกํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, ปเรสํ มรณทุกฺขุปฺปาทนมฺปิ นาม อิมสฺมิํ โลเก ครหิตเมวฯ ยํ ชนปทํ มาตุคาโม วิจาเรติ อนุสาสติ, โส อิตฺถิปริณายโก ชนปโทปิ ครหิโตเยวฯ เย สตฺตา มาตุคามสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตปิ ครหิตาเยวา’’ติ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา วนเทวตาสุ สาธุการํ ทตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานาสุ มธุเรน สเรน ตํ วนสณฺฑํ อุนฺนาเทนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ –
๑๓.
‘‘ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ, ปุริสํ คาฬฺหเวธินํ;
ธิรตฺถุ ตํ ชนปทํ, ยตฺถิตฺถี ปริณายิกา;
เต จาปิ ธิกฺกิตา สตฺตา, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา’’ติฯ
ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหณตฺเถ นิปาโต, สฺวายมิธ อุตฺตาสุพฺเพควเสน ครหเณ ทฏฺฐพฺโพฯ อุตฺตสิตุพฺพิคฺโค หิ โหนฺโต โพธิสตฺโต เอวมาหฯ กณฺฑมสฺส อตฺถีติ กณฺฑี, ตํ กณฺฑินํฯ ตํ ปน กณฺฑํ อนุปวิสนฏฺเฐน ‘‘สลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา กณฺฑินํ สลฺลนฺติ เอตฺถ สลฺลกณฺฑินนฺติ อตฺโถฯ สลฺลํ วา อสฺสตฺถีติปิ สลฺโล, ตํ สลฺลํฯ มหนฺตํ วณมุขํ กตฺวา พลวปฺปหารํ เทนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตีติ คาฬฺหเวธี, ตํ คาฬฺหเวธินํฯ นานปฺปกาเรน กณฺเฑน, กุมุทปตฺตสณฺฐานถเลน อุชุกคมเนเนว สลฺเลน จ สมนฺนาคตํ คาฬฺหเวธินํ ปุริสํ ธิรตฺถูติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ปริณายิกาติ อิสฺสรา สํวิธายิกาฯ ธิกฺกิตาติ ครหิตาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสามฯ เอวํ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต วนํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ อิโต ปรํ ปน ‘‘ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา’’ติ อิทํ อวตฺวา ‘‘อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, อวุตฺตมฺปิ ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺพํฯ
ตทา ปพฺพเตยฺยมิโค อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, มิคโปติกา ปุราณทุติยิกา, กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสกเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
กณฺฑิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถริ กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ติสฺสกุมาโร นาม มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิกุลสฺส ปุตฺโต เอกทิวสํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา รฏฺฐปาลตฺเถโร วิย มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิฯ สตฺถา ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ เวฬุวเน วิหริตฺวา เชตวนํ อคมาสิฯ ตตฺรายํ กุลปุตฺโต เตรส ธุตงฺคานิ สมาทาย สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน กาลํ วีตินาเมติ, ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ วุตฺเต คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย พุทฺธสาสเน ปากโฏ ปญฺญาโต อโหสิฯ
ตสฺมิํ กาเล ราชคเห นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย เถรสฺส มาตาปิตโร ยํ ตสฺส คิหิกาเล อโหสิ อาภรณภณฺฑกํ, ตํ รตนจงฺโกฏเก นิกฺขิปิตฺวา อุเร ฐเปตฺวา ‘‘อญฺญาสุ นกฺขตฺตกีฬาสุ อมฺหากํ ปุตฺโต อิมินา อลงฺกาเรน อลงฺกโต นกฺขตฺตํ กีฬติ, ตํ โน เอกปุตฺตํ คเหตฺวา สมโณ โคตโม สาวตฺถินครํ คโต, กหํ นุ โข โส เอตรหิ นิสินฺโน, กหํ ฐิโต’’ติ วตฺวา โรทนฺติฯ
อเถกา วณฺณทาสี ตํ กุลํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิภริยํ โรทนฺติํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ ปน, อยฺเย, โรทสี’’ติ? ‘‘สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ’’ฯ ‘‘กิํ ปน, อยฺเย, อยฺยปุตฺโต ปิยายตี’’ติ? ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจา’’ติฯ ‘‘สเจ ตุมฺเห อิมสฺมิํ เคเห สพฺพํ อิสฺสริยํ มยฺหํ เทถ, อหํ โว ปุตฺตํ อาเนสฺสามี’’ติฯ เสฏฺฐิภริยา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ อุยฺโยเชสิ ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน พเลน มม ปุตฺตํ อาเนหี’’ติฯ สา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสินฺนา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เถรสฺส ภิกฺขาจารวีถิยํ นิวาสํ คเหตฺวา เสฏฺฐิกุลา อาคเต มนุสฺเส เถรสฺส อทสฺเสตฺวา อตฺตโน ปริวาเรเนว ปริวุตา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อาทิโตว อุฬุงฺกยาคุญฺจ รสกภิกฺขญฺจ ทตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อนุกฺกเมน เคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ททมานา จ อตฺตโน วสํ อุปคตภาวํ ญตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา อนฺโตคพฺเภ นิปชฺชิฯ เถโรปิ ภิกฺขาจารเวลาย สปทานํ จรนฺโต เคหทฺวารํ อคมาสิฯ ปริชโน เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ ฆเร นิสีทาเปสิฯ เถโร นิสีทิตฺวาว ‘‘กหํ อุปาสิกา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิลานา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนํ อิจฺฉตี’’ติฯ โส รสตณฺหาย พทฺโธ อตฺตโน วตสมาทานํ ภินฺทิตฺวา ตสฺสา นิปนฺนฏฺฐานํ ปาวิสิฯ สา อตฺตโน อาคตการณํ กเถตฺวา ตํ ปโลเภตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อุปฺปพฺพาเชตฺวา อตฺตโน วเส ฐเปตฺวา ยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหเมว อคมาสิฯ สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตาฯ
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ กิร เอกา วณฺณทาสี รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อาทาย คตา’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา ธมฺมสภํ อุปคนฺตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาหฯ เต ตํ ปวตฺติํ กถยิํสุฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอโส ภิกฺขุ รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺสา วสํ คโต, ปุพฺเพปิ ตสฺสา วสํ คโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ รญฺโญ พฺรหฺมทตฺตสฺส สญฺชโย นาม อุยฺยานปาโล อโหสิฯ อเถโก วาตมิโค ตํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา สญฺชยํ ทิสฺวา ปลายติ, สญฺชโยปิ น ตํ ตชฺเชตฺวา นีหรติฯ โส ปุนปฺปุนํ อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว จรติฯ อุยฺยานปาโล อุยฺยาเน นานปฺปการานิ ปุปฺผผลานิ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส รญฺโญ อภิหรติฯ อถ นํ เอกทิวสํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม อุยฺยานปาล, อุยฺยาเน กิญฺจิ อจฺฉริยํ ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เทว, อญฺญํ น ปสฺสามิ, เอโก ปน วาตมิโค อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน จรติ, เอตํ ปสฺสามี’’ติฯ ‘‘สกฺขิสฺสติ ปน ตํ คเหตุ’’นฺติฯ ‘‘โถกํ มธุํ ลภนฺโต อนฺโต ราชนิเวสนมฺปิ นํ อาเนตุํ สกฺขิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ราชา ตสฺส มธุํ ทาเปสิฯ โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วาตมิคสฺส จรณฏฺฐาเน ติณานิ มธุนา มกฺเขตฺวา นิลียิฯ มิโค อาคนฺตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ อญฺญตฺร อคนฺตฺวา อุยฺยานเมว อาคจฺฉติฯ อุยฺยานปาโล ตสฺส มธุมกฺขิตติเณสุ ปลุทฺธภาวํ ญตฺวา อนุกฺกเมน อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา กติปาหํ ปลายิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโต วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน อุยฺยานปาลสฺส หตฺเถ ฐิตติณานิ ขาทิตุํ อารภิฯ
โส ตสฺส วิสฺสาสํ อาปนฺนภาวํ ญตฺวา ยาว ราชนิเวสนา วีถิํ กิลญฺเชหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตหิํ ตหิํ สาขาภงฺคํ ปาเตตฺวา มธุลาพุกํ อํเส ลคฺเคตฺวา ติณกลาปํ อุปกจฺฉเก ฐเปตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ มิคสฺส ปุรโต ปุรโต วิกิรนฺโต อนฺโตราชนิเวสนํเยว อคมาสิฯ มิเค อนฺโต ปวิฏฺเฐ ทฺวารํ ปิทหิํสุฯ มิโค มนุสฺเส ทิสฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต อนฺโตนิเวสนงฺคเณ อาธาวติ ปริธาวติฯ ราชา ปาสาทา โอรุยฺห ตํ กมฺปมานํ ทิสฺวา ‘‘วาตมิโค นาม มนุสฺสานํ ทิฏฺฐฏฺฐานํ สตฺตาหํ น คจฺฉติ, ตชฺชิตฏฺฐานํ ยาวชีวํ น คจฺฉติ, โส เอวรูโป คหนนิสฺสิโต วาตมิโค รสตณฺหาย พทฺโธ อิทานิ เอวรูปํ ฐานํ อาคโต, นตฺถิ วต โภ โลเก รสตณฺหาย ปาปตรํ นามา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมเทสนํ ปฏฺฐเปสิ –
๑๔.
‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา;
วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ, วสมาเนสิ รเสหิ สญฺชโย’’ติฯ
ตตฺถ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโตฯ รเสหีติ ชิวฺหาวิญฺเญยฺเยหิ มธุรมฺพิลาทีหิฯ ปาปิโยติ ปาปตโรฯ อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วาติ นิพทฺธวสนฏฺฐานสงฺขาเตสุ หิ อาวาเสสุปิ มิตฺตสนฺถเวสุปิ ฉนฺทราโค ปาปโกว, เตหิ ปน สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ อาวาเสหิ วา มิตฺตสนฺถเวหิ วา สตคุเณน จ สหสฺสคุเณน จ สตสหสฺสคุเณน จ ธุวปฏิเสวนฏฺเฐน อาหารํ วินา ชีวิตินฺทฺริยปาลนาย อภาเวน จ สจฺฉนฺทราคปริโภครสาว ปาปตราติฯ โพธิสตฺโต ปน อนุสฺสวาคตํ วิย อิมมตฺถํ กตฺวา ‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา’’ติ อาหฯ อิทานิ เตสํ ปาปิยภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วาตมิค’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ คหนนิสฺสิตนฺติ คหนฏฺฐานนิสฺสิตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปสฺสถ รสานํ ปาปิยภาวํ, อิทํ นาม อรญฺญายตเน คหนนิสฺสิตํ วาตมิคํ สญฺชโย อุยฺยานปาโล มธุรเสหิ อตฺตโน วสํ อาเนสิ, สพฺพถาปิ สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ รเสหิ นาม อญฺญํ ปาปตรํ ลามกตรํ นตฺถีติ รสตณฺหาย อาทีนวํ กเถสิฯ กเถตฺวา จ ปน ตํ มิคํ อรญฺญเมว เปเสสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สา วณฺณทาสี อิทาเนว เอตํ รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ‘‘ตทา สญฺชโย อยํ วณฺณทาสี อโหสิ, วาตมิโค จูฬปิณฺฑปาติโก, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วาตมิคชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
อฏฺฐกฺขุรํ ขราทิเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาติฯ อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพจตาย ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา ปาเสน พทฺโธ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิโค หุตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส ภคินิมิคี ปุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภาติก, อยํ เต ภาคิเนยฺโย, เอตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปหี’’ติ ปฏิจฺฉาเปสิฯ โส ตํ ภาคิเนยฺยํ ‘‘อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาหฯ โส วุตฺตเวลาย นาคจฺฉติฯ ยถา จ เอกทิวสํ, เอวํ สตฺต ทิวเส สตฺโตวาเท อติกฺกนฺโต โส มิคมายํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว วิจรนฺโต ปาเส พชฺฌิฯ มาตาปิสฺส ภาตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ เต, ภาติก, ภาคิเนยฺโย มิคมายํ อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต จ ‘‘ตสฺส อโนวาทกสฺส มา จินฺตยิ, น เต ปุตฺเตน มิคมายา อุคฺคหิตา’’ติ วตฺวา อิทานิปิ ตํ อโนวทิตุกาโมว หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๕.
‘‘อฏฺฐกฺขุรํ ขราทิเย, มิคํ วงฺกาติวงฺกินํ;
สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตํ, น นํ โอวทิตุสฺสเห’’ติฯ
ตตฺถ อฏฺฐกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺฐกฺขุรํฯ ขราทิเยติ ตํ นาเมน อาลปติฯ มิคนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนํฯ วงฺกาติวงฺกินนฺติ มูเล วงฺกานิ, อคฺเค อติวงฺกานีติ วงฺกาติวงฺกานิ, ตาทิสานิ สิงฺคานิ อสฺส อตฺถีติ วงฺกาติวงฺกี, ตํ วงฺกาติวงฺกินํฯ สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตนฺติ สตฺตหิ โอวาทกาเลหิ โอวาทํ อติกฺกนฺตํฯ น นํ โอวทิตุสฺสเหติ เอตํ ทุพฺพจมิคํ อหํ โอวทิตุํ น อุสฺสหามิ, เอตสฺส เม โอวาทตฺถาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ อถ นํ ทุพฺพจมิคํ ปาเส พทฺธํ ลุทฺโท มาเรตฺวา มํสํ อาทาย ปกฺกามิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ‘‘ตทา ภาคิเนยฺโย มิโค ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, โอวาทมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ขราทิยชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
มิคํ ติปลฺลตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ พทริการาเม วิหรนฺโต สิกฺขากามํ ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล สตฺถริ อาฬวินครํ อุปนิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺเต พหู อุปาสกา อุปาสิกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ วิหารํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติ, ทิวา ธมฺมสฺสวนํ โหติฯ คจฺฉนฺเต ปน กาเล อุปาสิกาโย ภิกฺขุนิโย จ น คจฺฉิํสุ, ภิกฺขู เจว อุปาสกา จ อเหสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย รตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ ชาตํฯ ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน เถรา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติฯ ทหรา สามเณรา จ อุปาสเกหิ สทฺธิํ อุปฏฺฐานสาลายํ สยนฺติฯ เตสุ นิทฺทํ อุปคเตสุ เอกจฺเจ ฆุรุฆุรุปสฺสาสา กากจฺฉมานา ทนฺเต ขาทนฺตา นิปชฺชิํสุ, เอกจฺเจ มุหุตฺตํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐหิํสุฯ เต ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙) สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวา โกสมฺพิํ อคมาสิฯ
ตตฺถ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส ราหุล, ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, อิทานิ ตฺวํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ชานาหี’’ติฯ ปุพฺเพ ปน เต ภิกฺขู ภควติ จ คารวํ ตสฺส จายสฺมโต สิกฺขากามตํ ปฏิจฺจ ตํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคตํ อติวิย สงฺคณฺหนฺติ, ขุทฺทกมญฺจกํ ปญฺญเปตฺวา อุสฺสีสกกรณตฺถาย จีวรํ เทนฺติฯ ตํ ทิวสํ ปน สิกฺขาปทภเยน วสนฏฺฐานมฺปิ น อทํสุฯ ราหุลภทฺโทปิ ‘‘ปิตา เม’’ติ ทสพลสฺส วา, ‘‘อุปชฺฌาโย เม’’ติ ธมฺมเสนาปติโน วา, ‘‘อาจริโย เม’’ติ มหาโมคฺคลฺลานสฺส วา, ‘‘จูฬปิตา เม’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วา สนฺติกํ อคนฺตฺวา ทสพลสฺส วฬญฺชนวจฺจกุฏิํ พฺรหฺมวิมานํ ปวิสนฺโต วิย ปวิสิตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ พุทฺธานญฺหิ วฬญฺชนกุฏิยํ ทฺวารํ สุปิหิตํ โหติ, คนฺธปริภณฺฑกตา ภูมิ, คนฺธทามมาลาทามานิ โอสาริตาเนว โหนฺติ, สพฺพรตฺติํ ทีโป ฌายติฯ ราหุลภทฺโท ปน น ตสฺสา กุฏิยา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต, ภิกฺขูหิ ปน ‘‘วสนฏฺฐานํ ชานาหี’’ติ วุตฺตตฺตา โอวาทคารเวน สิกฺขากามตาย ตตฺถ วาสํ อุปคโตฯ อนฺตรนฺตรา หิ ภิกฺขู ตํ อายสฺมนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถาย มุฏฺฐิสมฺมชฺชนิํ วา กจวรฉฑฺฑนกํ วา พหิ ขิปิตฺวา ตสฺมิํ อาคเต ‘‘อาวุโส, อิมํ เกน ฉฑฺฑิต’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺถ เกหิจิ ‘‘ราหุโล อิมินา มคฺเคน คโต’’ติ วุตฺเต โส อายสฺมา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ ชานามี’’ติ อวตฺวาว ตํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา คจฺฉติฯ เอวเมส สิกฺขากาโมฯ
โส ตํ สิกฺขากามตํเยว ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโตฯ อถ สตฺถา ปุเรอรุณํเยว วจฺจกุฏิทฺวาเร ฐตฺวา อุกฺกาสิ, โสปายสฺมา อุกฺกาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ ราหุโล’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนฺทิฯ ‘‘กสฺมา ตฺวํ ราหุล อิธ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘วสนฏฺฐานสฺส อภาวโต’’ฯ ‘‘ปุพฺเพ หิ, ภนฺเต, ภิกฺขู มม สงฺคหํ กโรนฺติ, อิทานิ อตฺตโน อาปตฺติภเยน วสนฏฺฐานํ น เทนฺติ, สฺวาหํ ‘อิทํ อญฺเญสํ อสงฺฆฏฺฏนฏฺฐาน’นฺติ อิมินา การเณน อิธ นิปนฺโนสฺมีติฯ อถ ภควโต ‘‘ราหุลํ ตาว ภิกฺขู เอวํ ปริจฺจชนฺติ, อญฺเญ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ
อถ ภควา ปาโตว ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ธมฺมเสนาปติํ ปุจฺฉิ ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, สาริปุตฺต, อชฺช กตฺถจิ ราหุลสฺส วุตฺถภาว’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, อชฺช ราหุโล วจฺจกุฏิยํ วสิ, สาริปุตฺต, ตุมฺเห ราหุลํ เอวํ ปริจฺจชนฺตา อญฺเญ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กิํ กริสฺสถ? เอวญฺหิ สนฺเต อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตา น ปติฏฺฐา ภวิสฺสนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อนุปสมฺปนฺเนน เอกํ ทฺเว ทิวเส อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตฺวา ตติยทิวเส เตสํ วสนฏฺฐานํ ญตฺวา พหิ วาเสถา’’ติ อิมํ อนุปญฺญตฺติํ กตฺวา ปุน สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสิฯ
ตสฺมิํ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู ราหุลสฺส คุณกถํ กเถนฺติ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ยาว สิกฺขากาโม วตายํ ราหุโล, ‘ตว วสนฏฺฐานํ ชานาหี’ติ วุตฺโต นาม ‘อหํ ทสพลสฺส ปุตฺโต, ตุมฺหากํ เสนาสนสฺมา ตุมฺเหเยว นิกฺขมถา’ติ เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อปฺปฏิปฺผริตฺวา วจฺจกุฏิยํ วาสํ กปฺเปสี’’ติฯ เอวํ เตสุ กถยมาเนสุ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, ราหุลสฺส สิกฺขากามกถาย, น อญฺญาย กถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต ราชคเห เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มิคคณปริวุโต อรญฺเญ วสติฯ อถสฺส ภคินี อตฺตโน ปุตฺตกํ อุปเนตฺวา ‘‘ภาติก, อิมํ เต ภาคิเนยฺยํ มิคมายํ สิกฺขาเปหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา สิกฺเขยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส มาตุเลน วุตฺตเวลํ อนติกฺกมิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา มิคมายํ สิกฺขิฯ โส เอกทิวสํ วเน วิจรนฺโต ปาเสน พทฺโธ พทฺธรวํ รวิ, มิคคโณ ปลายิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต ปาเสน พทฺโธ’’ติ ตสฺส มาตุยา อาโรเจสิฯ สา ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภาติก, ภาคิเนยฺโย เต มิคมายํ สิกฺขาปิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา ตฺวํ ปุตฺตสฺส กิญฺจิ ปาปกํ อาสงฺกิ, สุคฺคหิตา เตน มิคมายา, อิทานิ ตํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๖.
‘‘มิคํ ติปลฺลตฺถมเนกมายํ, อฏฺฐกฺขุรํ อฑฺฒรตฺตาปปายิํ;
เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโย’’ติฯ
ตตฺถ มิคนฺติ ภาคิเนยฺยมิคํฯ ติปลฺลตฺถนฺติ ปลฺลตฺถํ วุจฺจติ สยนํ, อุโภหิ ปสฺเสหิ อุชุกเมว จ นิปนฺนกวเสนาติ ตีหากาเรหิ ปลฺลตฺถํ อสฺส, ตีณิ วา ปลฺลตฺถานิ อสฺสาติ ติปลฺลตฺโถ, ตํ ติปลฺลตฺถํฯ อเนกมายนฺติ พหุมายํ พหุวญฺจนํฯ อฏฺฐกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺฐหิ ขุเรหิ สมนฺนาคตํฯ อฑฺฒรตฺตาปปายินฺติ ปุริมยามํ อติกฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม อรญฺญโต อาคมฺม ปานียสฺส ปิวนโต อฑฺฒรตฺเต อาปํ ปิวตีติ อฑฺฒรตฺตาปปายีฯ ตํ อฑฺฒรตฺเต อปายินฺติ อตฺโถฯ มม ภาคิเนยฺยํ มิคํ อหํ สาธุกํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสิํฯ กถํ? ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโยติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหญฺหิ ตว ปุตฺตํ ตถา อุคฺคณฺหาเปสิํ, ยถา เอกสฺมิํ อุปริมนาสิกาโสเต วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปถวิยา อลฺลีเนน เอเกน เหฏฺฐิมโสเตน ตตฺเถว ฉมายํ อสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิ ลุทฺทกํ อติโภติ, ฉหิ โกฏฺฐาเสหิ อชฺโฌตฺถรติ วญฺเจตีติ อตฺโถฯ กตมาหิ ฉหิ? จตฺตาโร ปาเท ปสาเรตฺวา เอเกน ปสฺเสน เสยฺยาย, ขุเรหิ ติณปํสุขณเนน, ชิวฺหานินฺนามเนน อุทรสฺส อุทฺธุมาตภาวกรเณน, อุจฺจารปสฺสาววิสฺสชฺชเนน, วาตสนฺนิรุมฺภเนนาติฯ
อปโร นโย – ปาเทน ปํสุํ คเหตฺวา อภิมุขากฑฺฒเนน, ปฏิปณามเนน, อุโภสุ ปสฺเสสุ สญฺจรเณน, อุทรํ อุทฺธํ ปกฺขิปเนน, อโธ อวกฺขิปเนนาติ อิมาหิ ฉหิ กลาหิ ยถา อติโภติ, ‘‘มโต อย’’นฺติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา วญฺเจติ, เอวํ ตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสินฺติ ทีเปติฯ
อปโร นโย – ตถา นํ อุคฺคณฺหาเปสิํ, ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ทสฺสิเตหิ ฉหิ การเณหิ กลาหิติ กลายิสฺสติ, ลุทฺทํ วญฺเจสฺสตีติ อตฺโถฯ โภตีติ ภคินิํ อาลปติฯ ภาคิเนยฺโยติ เอวํ ฉหิ การเณหิ วญฺจนกํ ภาคิเนยฺยํ นิทฺทิสติฯ เอวํ โพธิสตฺโต ภาคิเนยฺยสฺส มิคมายาย สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ภคินิํ สมสฺสาเสติฯ
โสปิ มิคโปตโก ปาเส พทฺโธ อวิปฺผนฺทิตฺวาเยว ภูมิยํ มหาผาสุกปสฺเสน ปาเท ปสาเรตฺวา นิปนฺโน ปาทานํ อาสนฺนฏฺฐาเน ขุเรเหว ปหริตฺวา ปํสุญฺจ ติณานิ จ อุปฺปาเฏตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ วิสฺสชฺเชตฺวา สีสํ ปาเตตฺวา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา สรีรํ เขฬกิลินฺนํ กตฺวา วาตคฺคหเณน อุทรํ อุทฺธุมาตกํ กตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺฐา นาสิกาโสเตน วาตํ สญฺจราเปนฺโต อุปริมนาสิกาโสเตน วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สกลสรีรํ ถทฺธภาวํ คาหาเปตฺวา มตาการํ ทสฺเสสิฯ นีลมกฺขิกาปิ นํ สมฺปริวาเรสุํ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน กากา นิลียิํสุฯ ลุทฺโท อาคนฺตฺวา อุทรํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘อติปาโตว พทฺโธ ภวิสฺสติ, ปูติโก ชาโต’’ติ ตสฺส พนฺธนรชฺชุกํ โมเจตฺวา ‘‘เอตฺเถวทานิ นํ อุกฺกนฺติตฺวา มํสํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา สาขาปลาสํ คเหตุํ อารทฺโธฯ มิคโปตโกปิ อุฏฺฐาย จตูหิ ปาเทหิ ฐตฺวา กายํ วิธุนิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มหาวาเตน ฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน มาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภาคิเนยฺยมิคโปตโก ราหุโล อโหสิ, มาตา อุปฺปลวณฺณา, มาตุลมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว วุฑฺฒปพฺพชิเต อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร โกสลชนปเท เอกสฺมิํ อรญฺญาวาเส วสนฺติฯ เอโก กาฬตฺเถโร นาม, เอโก ชุณฺหตฺเถโร นามฯ อเถกทิวสํ ชุณฺโห กาฬํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต กาฬ, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติฯ โส ‘‘กาเฬ โหตี’’ติ อาหฯ อเถกทิวสํ กาโฬ ชุณฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต ชุณฺห, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติฯ โส ‘‘ชุณฺเห โหตี’’ติ อาหฯ เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, สีตํ นาม กสฺมิํ กาเล โหตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ อิมํ ปญฺหํ กเถสิํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺขยิตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต เอกสฺมิํ ปพฺพตปาเท สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทฺเว สหายา เอกิสฺสาเยว คุหาย วสนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโตปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว ปพฺพตปาเท วสติฯ อเถกทิวสํ เตสํ สหายกานํ สีตํ นิสฺสาย วิวาโท อุทปาทิฯ พฺยคฺโฆ ‘‘กาเฬเยว สีตํ โหตี’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘ชุณฺเหเยว สีตํ โหตี’’ติ อาหฯ เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๗.
‘‘กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต;
วาตชานิ หิ สีตานิ, อุโภตฺถมปราชิตา’’ติฯ
ตตฺถ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ กาฬปกฺเข วา ชุณฺหปกฺเข วาฯ ยทา วายติ มาลุโตติ ยสฺมิํ สมเย ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายติ, ตสฺมิํ สมเย สีตํ โหติฯ กิํการณา? วาตชานิ หิ สีตานิ, ยสฺมา วาเต วิชฺชนฺเตเยว สีตานิ โหนฺติ, กาฬปกฺโข วา ชุณฺหปกฺโข วา เอตฺถ อปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุโภตฺถมปราชิตาติ อุโภปิ ตุมฺเห อิมสฺมิํ ปญฺเห อปราชิตาติฯ เอวํ โพธิสตฺโต เต สหายเก สญฺญาเปสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ มยา ตุมฺหากํ อยํ ปญฺโห กถิโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน ทฺเวปิ เถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พฺยคฺโฆ กาโฬ อโหสิ, สีโห ชุณฺโห, ปญฺหวิสฺสชฺชนกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มาลุตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตกภตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล มนุสฺสา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา กาลกเต ญาตเก อุทฺทิสฺส มตกภตฺตํ นาม เทนฺติฯ ภิกฺขู เต มนุสฺเส ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา พหู ปาเณ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มตกภตฺตํ นาม เทนฺติฯ อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ วุฑฺฒี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามา’ติ กเตปิ ปาณาติปาเต กาจิ วุฑฺฒิ นาม อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อากาเส นิสชฺช ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตฺถ อาทีนวํ กเถตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก เอตํ กมฺมํ ชหาเปสุํฯ อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา ปุน ปาตุภูต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริยพฺราหฺมโณ ‘‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ เอกํ เอฬกํ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิเก อาห – ‘‘ตาตา, อิมํ เอฬกํ นทิํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา กณฺเฐ มาลํ ปริกฺขิปิตฺวา ปญฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา มณฺเฑตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ อาทาย นทิํ คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา นทีตีเร ฐเปสุํฯ โส เอฬโก อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปา นาม ทุกฺขา อชฺช มุจฺจิสฺสามี’’ติ โสมนสฺสชาโต มตฺติกาฆฏํ ภินฺทนฺโต วิย มหาหสิตํ หสิตฺวา ปุน ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มํ ฆาเตตฺวา มยา ลทฺธทุกฺขํ ลภิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ การุญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปโรทิฯ
อถ นํ เต มาณวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘สมฺม เอฬก , ตฺวํ มหาสทฺเทน หสิ เจว โรทิ จ, เกน นุ โข การเณน หสิ, เกน การเณน ปโรที’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ อิมํ การณํ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺติเก ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ตํ อาทาย คนฺตฺวา อิทํ การณํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ อาจริโย เตสํ วจนํ สุตฺวา เอฬกํ ปุจฺฉิ ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอฬก, หสิ, กสฺมา โรที’’ติ? เอฬโก อตฺตนา กตกมฺมํ ชาติสฺสรญาเณน อนุสฺสริตฺวา พฺราหฺมณสฺส กเถสิ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, ปุพฺเพ ตาทิโสว มนฺตชฺฌายกพฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’ติ เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา มตกภตฺตํ อทาสิํ, สฺวาหํ เอกสฺส เอฬกสฺส ฆาติตตฺตา เอเกนูเนสุ ปญฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ สีสจฺเฉทํ ปาปุณิํ, อยํ เม โกฏิยํ ฐิโต ปญฺจสติโม อตฺตภาโว, สฺวาหํ ‘อชฺช เอวรูปา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ โสมนสฺสชาโต อิมินา การเณน หสิํฯ โรทนฺโต ปน ‘อหํ ตาว เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา ปญฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ปตฺวา อชฺช ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ มํ มาเรตฺวา อหํ วิย ปญฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ลภิสฺสตี’ติ ตยิ การุญฺเญน โรทิ’’นฺติฯ ‘‘เอฬก, มา ภายิ, นาหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ วเทสิ, ตยิ มาเรนฺเตปิ อมาเรนฺเตปิ น สกฺกา อชฺช มยา มรณา มุจฺจิตุ’’นฺติฯ ‘‘เอฬก, มา ภายิ, อหํ เต อารกฺขํ คเหตฺวา ตยา สทฺธิํเยว วิจริสฺสามี’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, อปฺปมตฺตโก ตว อารกฺโข, มยา กตปาปํ ปน มหนฺตํ พลว’’นฺติฯ
พฺราหฺมโณ เอฬกํ มุญฺจิตฺวา ‘‘อิมํ เอฬกํ กสฺสจิปิ มาเรตุํ น ทสฺสามี’’ติ อนฺเตวาสิเก อาทาย เอฬเกเนว สทฺธิํ วิจริฯ เอฬโก วิสฺสฏฺฐมตฺโตว เอกํ ปาสาณปิฏฺฐิํ นิสฺสาย ชาตคุมฺเพ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปณฺณานิ ขาทิตุํ อารทฺโธฯ ตงฺขณญฺเญว ตสฺมิํ ปาสาณปิฏฺเฐ อสนิ ปติ, ตโต เอกา ปาสาณสกลิกา ฉิชฺชิตฺวา เอฬกสฺส ปสาริตคีวาย ปติตฺวา สีสํ ฉินฺทิ, มหาชโน สนฺนิปติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ฐาเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ โส ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส มหาชนสฺส เทวตานุภาเวน อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ ปาปสฺส ผลํ ชานมานา อปฺเปวนาม ปาณาติปาตํ น กเรยฺยุ’’นฺติ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๘.
‘‘เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโว;
น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญ, ปาณฆาตี หิ โสจตี’’ติฯ
ตตฺถ เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิเม สตฺตา เอวํ เจ ชาเนยฺยุํฯ กถํ? ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโวติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ ชาติ จ ชาตสฺส อนุกฺกเมน วฑฺฒิสงฺขาโต สมฺภโว จ ชราพฺยาธิมรณอปฺปิยสมฺปโยคปิยวิปฺปโยคหตฺถปาทจฺเฉทาทีนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภูตตฺตา ‘‘ทุกฺโข’’ติ ยทิ ชาเนยฺยุํฯ น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญติ ‘‘ปรํ วธนฺโต ชาติสมฺภเว วธํ ลภติ, ปีเฬนฺโต ปีฬํ ลภตี’’ติ ชาติสมฺภวสฺส ทุกฺขวตฺถุตาย ทุกฺขภาวํ ชานนฺโต โกจิ ปาโณ อญฺญํ ปาณินํ น หญฺเญ, สตฺโต สตฺตํ น หเนยฺยาติ อตฺโถฯ กิํการณา? ปาณฆาตี หิ โสจตีติ, ยสฺมา สาหตฺถิกาทีสุ ฉสุ ปโยเคสุ เยน เกนจิ ปโยเคน ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเนน ปาณฆาตี ปุคฺคโล อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการาย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อสุรกาเยติ อิเมสุ จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ทีฆรตฺตํ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณน โสเกน โสจติฯ ยถา วายํ เอฬโก มรณภเยน โสจติ, เอวํ ทีฆรตฺตํ โสจตีติปิ ญตฺวา น ปาโณ ปาณินํ หญฺเญ, โกจิ ปาณาติปาตกมฺมํ นาม น กเรยฺยฯ โมเหน ปน มูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อิมํ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปาณาติปาตํ กโรนฺตีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ มนุสฺสา ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิรยภยภีตา ปาณาติปาตา วิรมิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สีเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ยถากมฺมํ คโต, มหาชโนปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวนครํ ปูเรสิฯ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติฯ
มตกภตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวตานํ อายาจนพลิกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร มนุสฺสา วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ปาเณ วธิตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ อนนฺตราเยน อตฺถสิทฺธิํ ปตฺวา อาคนฺตฺวา ปุน ตุมฺหากํ พลิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อายาจิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตตฺถานนฺตราเยน อตฺถสิทฺธิํ ปตฺวา อาคตา ‘‘เทวตานุภาเวน อิทํ ชาต’’นฺติ มญฺญมานา พหู ปาเณ วธิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิตุํ พลิกมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ อตฺโถ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ ภควา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คามเก กุฏุมฺพิโก คามทฺวาเร ฐิตนิคฺโรธรุกฺเข เทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิชานิตฺวา อนนฺตราเยน อาคนฺตฺวา พหู ปาเณ วธิตฺวา ‘‘อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ รุกฺขมูลํ คโตฯ รุกฺขเทวตา ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๙.
‘‘สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจ, มุจฺจมาโน หิ พชฺฌติ;
น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺติ, มุตฺติ พาลสฺส พนฺธน’’นฺติฯ
ตตฺถ สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ โภ ปุริส, ตฺวํ สเจ มุจฺเจ ยทิ มุจฺจิตุกาโมสิฯ เปจฺจ มุจฺเจติ ยถา ปรโลเก น พชฺฌสิ, เอวํ มุจฺจาหิฯ มุจฺจมาโน หิ พชฺฌตีติ ยถา ปน ตฺวํ ปาณํ วธิตฺวา มุจฺจิตุํ อิจฺฉสิ, เอวํ มุจฺจมาโน หิ ปาปกมฺเมน พชฺฌติฯ ตสฺมา น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺตีติ เย ปณฺฑิตปุริสา, เต เอวํ ปฏิสฺสวโต น มุจฺจนฺติฯ กิํการณา? เอวรูปา หิ มุตฺติ พาลสฺส พนฺธนํ, เอสา ปาณาติปาตํ กตฺวา มุตฺติ นาม พาลสฺส พนฺธนเมว โหตีติ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา เอวรูปา ปาณาติปาตกมฺมา วิรตา ธมฺมํ จริตฺวา เทวนครํ ปูรยิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติฯ
อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน นฬกปานคามํ ปตฺวา นฬกปานโปกฺขรณิยํ เกตกวเน วิหรนฺโต นฬทณฺฑเก อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ภิกฺขู นฬกปานโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา สูจิฆรตฺถาย สามเณเรหิ นฬทณฺฑเก คาหาเปตฺวา เต สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺเท ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ สูจิฆรตฺถาย นฬทณฺฑเก คณฺหาเปม, เต มูลโต ยาว อคฺคา สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺทา, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘อิทํ, ภิกฺขเว, มยฺหํ โปราณกอธิฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
ปุพฺเพ กิร โส วนสณฺโฑ อรญฺโญ อโหสิฯ ตสฺสาปิ โปกฺขรณิยา เอโก ทกรกฺขโส โอติณฺโณติณฺเณ ขาทติฯ ตทา โพธิสตฺโต โรหิตมิคโปตกปฺปมาโณ กปิราชา หุตฺวา อสีติสหสฺสมตฺตวานรปริวุโต ยูถํ ปริหรนฺโต ตสฺมิํ อรญฺเญ วสติฯ โส วานรคณสฺส โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตาตา, อิมสฺมิํ อรญฺเญ วิสรุกฺขาปิ อมนุสฺสปริคฺคหิตโปกฺขรณิโยปิ โหนฺติ, ตุมฺเห อขาทิตปุพฺพํ ผลาผลํ ขาทนฺตา วา อปีตปุพฺพํ ปานียํ ปิวนฺตา วา มํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ อคตปุพฺพฏฺฐานํ คตา ตตฺถ พหุเทว ทิวสํ จริตฺวา ปานียํ คเวสมานา เอกํ โปกฺขรณิํ ทิสฺวา ปานียํ อปิวิตฺวาว โพธิสตฺตสฺสาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทิํสุฯ โพธิสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ตาตา, ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมา’’ติฯ ‘‘สุฏฺฐุ, ตาตา’’ติ โพธิสตฺโต โปกฺขรณิํ อาวิชฺฌิตฺวา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณเมว ปสฺสิ, น อุตฺติณฺณํฯ โส ‘‘นิสฺสํสยํ เอสา อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ญตฺวา ‘‘สุฏฺฐุ โว กตํ, ตาตา, ปานียํ อปิวนฺเตหิ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา อย’’นฺติ อาหฯ
ทกรกฺขโสปิ เตสํ อโนตรณภาวํ ญตฺวา นีโลทโร ปณฺฑรมุโข สุรตฺตหตฺถปาโท พีภจฺฉทสฺสโน หุตฺวา อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ‘‘กสฺมา นิสินฺนาตฺถ, โอตริตฺวา ปานียํ ปิวถา’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวํ อิธ นิพฺพตฺตทกรกฺขโสสี’’ติ? ‘‘อาม, อห’’นฺติฯ ‘‘ตฺวํ โปกฺขรณิํ โอติณฺณเก ลภสี’’ติ? ‘‘อาม, ลภามิ, อหํ อิโธติณฺณํ อนฺตมโส สกุณิกํ อุปาทาย น กิญฺจิ มุญฺจามิ, ตุมฺเหปิ สพฺเพ ขาทิสฺสามี’’ติฯ ‘‘น มยํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ขาทิตุํ ทสฺสามา’’ติฯ ‘‘ปานียํ ปน ปิวิสฺสถา’’ติฯ ‘‘อาม, ปานียํ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อถ กถํ ปานียํ ปิวิสฺสถา’’ติ? กิํ ปน ตฺวํ มญฺญสิ ‘‘โอตริตฺวา ปิวิสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘มยญฺหิ อโนตริตฺวา อสีติสหสฺสานิปิ เอกเมกํ นฬทณฺฑกํ คเหตฺวา อุปฺปลนาเฬน อุทกํ ปิวนฺตา วิย ตว โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสาม, เอวํ โน ตฺวํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสสี’’ติฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมิสฺสา คาถาย ปุริมปททฺวยํ อภาสิ –
๒๐.
‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโนตริตํ ปท’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส กปิราชา ตสฺสา โปกฺขรณิยา เอกมฺปิ อุตฺติณฺณปทํ นาทฺทส, โอตริตํ ปน โอติณฺณปทเมว อทฺทสฯ เอวํ ทิสฺวา ปทํ อนุตฺติณฺณํ ทิสฺวาน โอตริตํ ปทํ ‘‘อทฺธายํ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ญตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต สปริโส อาห –
‘‘นเฬน วาริํ ปิสฺสามา’’ติ;
ตสฺสตฺโถ – มยํ ตว โปกฺขรณิยํ นเฬน ปานียํ ปิวิสฺสามาติฯ ปุน มหาสตฺโต อาห –
‘‘เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติ;
เอวํ นเฬน ปานียํ ปิวนฺตํ สปริสมฺปิ มํ ตฺวํ เนว วธิสฺสสีติ อตฺโถฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ นฬทณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา มุเขน ธมิ, นโฬ อนฺโต กิญฺจิ คณฺฐิํ อเสเสตฺวา สพฺพตฺถกเมว สุสิโร อโหสิ ฯ อิมินา นิยาเมน อปรมฺปิ อปรมฺปิ อาหราเปตฺวา มุเขน ธมิตฺวา อทาสิฯ เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา นิฏฺฐาเปตุํ, ตสฺมา เอวํ น คเหตพฺพํฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา ชาตา สพฺเพปิ นฬา เอกจฺฉิทฺทา โหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ ฯ โพธิสตฺตานญฺหิ หิตูปจารสฺส มหนฺตตาย อธิฏฺฐานํ สมิชฺฌติฯ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ ตํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา เอกจฺฉิทฺทา ชาตาฯ อิมสฺมิญฺหิ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ กตมานิ จตฺตาริ? จนฺเท สสลกฺขณํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ ฐสฺสติ, วฏฺฏกชาตเก อคฺคิโน นิพฺพุตฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ฌายิสฺสติ, ฆฏีการนิเวสนฏฺฐานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อโนวสฺสกํ ฐสฺสติ, อิมํ โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา อุฏฺฐิตนฬา สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ เอกจฺฉิทฺทา ภวิสฺสนฺตีติ อิมานิ จตฺตาริ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยานิ นามฯ
โพธิสตฺโต เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา เอกํ นฬํ อาทาย นิสีทิฯ เตปิ อสีติสหสฺสวานรา เอเกกํ อาทาย โปกฺขรณิํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสุฯ เตปิ โพธิสตฺตสฺส นเฬน อากฑฺฒิตฺวา ปานียํ ปิวนกาเล สพฺเพ ตีเร นิสินฺนาว ปิวิํสุฯ เอวํ เตหิ ปานีเย ปิวิเต ทกรกฺขโส กิญฺจิ อลภิตฺวา อนตฺตมโน สกนิเวสนเมว คโตฯ โพธิสตฺโตปิ สปริวาโร อรญฺญเมว ปาวิสิฯ
สตฺถา ปน ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโว นาม มยฺหเมเวตํ โปราณกอธิฏฺฐาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส เทวทตฺโต อโหสิ, อสีติสหสฺสวานรา พุทฺธปริสา, อุปายกุสโล ปน กปิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นฬปานชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
สีลวคฺโค ทุติโยฯ
นิคฺโรธํ ลกฺขณํ กณฺฑิ, วาตมิคํ ขราทิยํ;
ติปลฺลตฺถํ มาลุตญฺจ, มตภตฺต อยาจิตํ;
นฬปานนฺติ เต ทสาติฯ
ญาตเมตํ กุรุงฺคสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต ตถาคตสฺส ฆาตนตฺถาย ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, ธนปาลํ วิสฺสชฺเชสิ, สพฺพถาปิ ทสพลสฺส วธาย ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อวณฺณํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, เทวทตฺโต ตุมฺหากํ วธาย ปริสกฺกตีติ ตสฺส อคุณกถาย สนฺนิสินฺนามฺหาติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ มม วธาย ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุรุงฺคมิโค หุตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน ผลานิ ขาทนฺโต วสติฯ โส เอกสฺมิํ กาเล ผลสมฺปนฺเน เสปณฺณิรุกฺเข เสปณฺณิผลานิ ขาทติฯ อเถโก คามวาสี อฏฺฏกลุทฺทโก ผลรุกฺขมูเลสุ มิคานํ ปทานิ อุปธาเรตฺวา อุปริรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ผลานิ ขาทิตุํ อาคตาคเต มิเค สตฺติยา วิชฺฌิตฺวา เตสํ มํสํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส เอกทิวสํ ตสฺมิํ รุกฺขมูเล โพธิสตฺตสฺส ปทวฬญฺชํ ทิสฺวา ตสฺมิํ เสปณฺณิรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ปาโตว ภุญฺชิตฺวา สตฺติํ อาทาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ อารุหิตฺวา อฏฺฏเก นิสีทิฯ โพธิสตฺโตปิ ปาโตว วสนฏฺฐานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘เสปณฺณิผลานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อาคมฺม ตํ รุกฺขมูลํ สหสาว อปวิสิตฺวา ‘‘กทาจิ อฏฺฏกลุทฺทกา รุกฺเขสุ อฏฺฏกํ พนฺธนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอวรูโป อุปทฺทโว’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต พาหิรโตว อฏฺฐาสิฯ
ลุทฺทโกปิ โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา อฏฺฏเก นิสินฺโนว เสปณฺณิผลานิ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ตสฺส ปุรโต ปาเตสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิมานิ ผลานิ อาคนฺตฺวา มยฺหํ ปุรโต ปตนฺติ, อตฺถิ นุ โข อุปริ ลุทฺทโก’’ติ ปุนปฺปุนํ อุลฺโลเกนฺโต ลุทฺทกํ ทิสฺวา อปสฺสนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘อมฺโภ, รุกฺข-ปุพฺเพ ตฺวํ โอลมฺพกํ จาเรนฺโต วิย อุชุกเมว ผลานิ ปาเตสิ, อชฺช ปน เต รุกฺขธมฺโม ปริจฺจตฺโต, เอวํ ตยา รุกฺขธมฺเม ปริจฺจตฺเต อหมฺปิ อญฺญํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา มยฺหํ อาหารํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๑.
‘‘ญาตเมตํ กุรุงฺคสฺส, ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสิ;
อญฺญํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ, น เม เต รุจฺจเต ผล’’นฺติฯ
ตตฺถ ญาตนฺติ ปากฏํ ชาตํฯ เอตนฺติ อิทํฯ กุรุงฺคสฺสาติ กุรุงฺคมิคสฺสฯ ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสีติ ยํ ตฺวํ อมฺโภ เสปณฺณิรุกฺข ปุรโต ผลานิ ปาตยมาโน เสยฺยสิ วิเสยฺยสิ วิสิณฺณผโล โหสิ, ตํ สพฺพํ กุรุงฺคมิคสฺส ปากฏํ ชาตํฯ น เม เต รุจฺจเต ผลนฺติ เอวํ ผลํ ททมานาย น เม ตว ผลํ รุจฺจติ, ติฏฺฐ ตฺวํ, อหํ อญฺญตฺถ คจฺฉิสฺสามีติ อคมาสิฯ
อถสฺส ลุทฺทโก อฏฺฏเก นิสินฺโนว สตฺติํ ขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิมฺหิ ต’’นฺติ อาหฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ฐิโต อาห ‘‘อมฺโภ ปุริส, อิทานีสิ กิญฺจาปิ มํ วิรทฺโธ, อฏฺฐ ปน มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทีนิ จ กมฺมการณานิ อวิรทฺโธเยวาสี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ปลายิตฺวา ยถารุจิํ คโต, ลุทฺโทปิ โอตริตฺวา ยถารุจิํ คโตฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อฏฺฏกลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
เย กุกฺกุราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ สา ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ อิทํ ปน วตฺถุํ ปติฏฺฐเปตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตถารูปํ กมฺมํ ปฏิจฺจ กุกฺกุรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุรปริวุโต มหาสุสาเน วสติฯ อเถกทิวสํ ราชา เสตสินฺธวยุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถํ อารุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย นครํ ปาวิสิฯ ตสฺส ตํ รถวรตฺตํ ยถานทฺธเมว ราชงฺคเณ ฐปยิํสุ, โส รตฺติภาเค เทเว วสฺสนฺเต ตินฺโตฯ อุปริปาสาทโต โกเลยฺยกสุนขา โอตริตฺวา ตสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสุฯ ปุนทิวเส รญฺโญ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, นิทฺธมนมุเขน สุนขา ปวิสิตฺวา รถสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสู’’ติฯ ราชา สุนขานํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน สุนเข ฆาเตถา’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย สุนขานํ มหาพฺยสนํ อุทปาทิฯ เต ทิฏฺฐิทิฏฺฐฏฺฐาเน ฆาติยมานา ปลายิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ
โพธิสตฺโต ‘ตุมฺเห พหู สนฺนิปติตา, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อนฺเตปุเร กิร รถสฺส จมฺมญฺจ นทฺธิ จ สุนเขหิ ขาทิตา’ติ กุทฺโธ ราชา สุนขวธํ อาณาเปสิ, พหู สุนขา วินสฺสนฺติ, มหาภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อารกฺขฏฺฐาเน พหิ สุนขานํ โอกาโส นตฺถิ, อนฺโตราชนิเวสเน โกเลยฺยกสุนขานเมว ตํ กมฺมํ ภวิสฺสติฯ อิทานิ ปน โจรานํ กิญฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ, ยํนูนาหํ โจเร รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ญาติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺย’’นฺติฯ โส ญาตเก สมสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อหํ โว อภยํ อาหริสฺสามิ, ยาว ราชานํ ปสฺสามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ อุปริ เลฑฺฑุํ วา มุคฺครํ วา มา โกจิ ขิปิตุํ อุสฺสหี’’ติ อธิฏฺฐาย เอกโกว อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ อถ นํ ทิสฺวา เอกสตฺโตปิ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต นาม นาโหสิฯ ราชาปิ สุนขวธํ อาณาเปตฺวา สยํ วินิจฺฉเย นิสินฺโน โหติฯ โพธิสตฺโต ตตฺเถว คนฺตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา รญฺโญ อาสนสฺส เหฏฺฐา ปาวิสิฯ อถ นํ ราชปุริสา นีหริตุํ อารทฺธา, ราชา ปน วาเรสิฯ
โส โถกํ วิสฺสมิตฺวา เหฏฺฐาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห กุกฺกุเร มาราเปถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มาราเปมห’’นฺติ ฯ ‘‘โก เนสํ อปราโธ นรินฺทา’’ติ? ‘‘รถสฺส เม ปริวารจมฺมญฺจ นทฺธิญฺจ ขาทิํสู’’ติฯ ‘‘เย ขาทิํสุ, เต ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติฯ ‘‘‘อิเม นาม จมฺมขาทกโจรา’ติ ตถโต อชานิตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเนเยว มาราปนํ น ยุตฺตํ, เทวา’’ติฯ ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺฐทิฏฺเฐ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน โว มนุสฺสา สพฺเพว กุกฺกุเร มาเรนฺติ, อุทาหุ มรณํ อลภนฺตาปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติฯ มหาราช อิทาเนว ตุมฺเห ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺฐทิฏฺเฐ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ อโวจุตฺถ, อิทานิ ปน ‘‘อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ วเทถฯ ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตุมฺเห ฉนฺทาทิวเสน อคติคมนํ คจฺฉถ, อคติคมนญฺจ นาม น ยุตฺตํ, น จ ราชธมฺโม, รญฺญา นาม การณคเวสเกน ตุลาสทิเสน ภวิตุํ วฏฺฏติ, อิทานิ จ โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺติ, ทุพฺพลสุนขาว ลภนฺติ, เอวํ สนฺเต นายํ สพฺพสุนขฆจฺจา, ทุพฺพลฆาติกา นาเมสา’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘มหาราช, ยํ ตุมฺเห กโรถ, นายํ ธมฺโม’’ติ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๒๒.
‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วทฺธา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา;
เตเม น วชฺฌา มยมสฺม วชฺฌา, นายํ สฆจฺจา ทุพฺพลฆาติกาย’’นฺติฯ
ตตฺถ เย กุกฺกุราติ เย สุนขาฯ ยถา หิ ธารุณฺโหปิ ปสฺสาโว ‘‘ปูติมุตฺต’’นฺติ, ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ติ, โกมลาปิ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวเมวํ วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘‘กุกฺกุโร’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา มหลฺลกา กายพลูปปนฺนาปิ เต ‘‘กุกฺกุรา’’ตฺเวว วุตฺตาฯ วทฺธาติ วฑฺฒิตาฯ โกเลยฺยกาติ ราชกุเล ชาตา สมฺภูตา สํวฑฺฒาฯ วณฺณพลูปปนฺนาติ สรีรวณฺเณน เจว กายพเลน จ สมฺปนฺนาฯ เตเม น วชฺฌาติ เต อิเม สสฺสามิกา สารกฺขา น วชฺฌาฯ มยมสฺม วชฺฌาติ อสฺสามิกา อนารกฺขา มยํ วชฺฌา นาม ชาตาฯ นายํ สฆจฺจาติ เอวํ สนฺเต อยํ อวิเสเสน สฆจฺจา นาม น โหติฯ ทุพฺพลฆาติกายนฺติ อยํ ปน ทุพฺพลานํเยว ฆาตนโต ทุพฺพลฆาติกา นาม โหติฯ ราชูหิ นาม โจรา นิคฺคณฺหิตพฺพา, โน อโจราฯ อิธ ปน โจรานํ กิญฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติฯ อโห อิมสฺมิํ โลเก อยุตฺตํ วตฺตติ, อโห อธมฺโม วตฺตตีติฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส วจรํ สุตฺวา อาห – ‘‘ชานาสิ ตฺวํ, ปณฺฑิต, อสุเกหิ นาม รถจมฺมํ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ ‘‘เกหิ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ เคเห วสนเกหิ โกเลยฺยกสุนเขหี’’ติฯ ‘‘กถํ เตหิ ขาทิตภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ? ‘‘อหํ เตหิ ขาทิตภาวํ ทสฺเสสามี’’ติฯ ‘‘ทสฺเสหิ ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกสุนเข อาหราเปตฺวา โถกํ ตกฺกญฺจ ทพฺพติณานิ จ อาหราเปถา’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘อิมานิ ติณานิ ตกฺเกน มทฺทาเปตฺวา เอเต สุนเข ปาเยถา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กตฺวา ปายาเปสิ, ปีตา ปีตา สุนขา สทฺธิํ จมฺเมหิ วมิํสุฯ ราชา ‘‘สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส พฺยากรณํ วิยา’’ติ ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส เสตจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติยา’’ติอาทีหิ (ชา. ๒.๑๗.๓๙) เตสกุณชาตเก อาคตาหิ ทสหิ ธมฺมจริยคาถาหิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ รญฺโญว ปฏิอทาสิฯ
ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา โพธิสตฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพสุนขานํ อตฺตโน โภชนสทิสเมว นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐิโต ยาวตายุกํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิฯ กุกฺกุโรวาโท ทส วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว ญาตกานํ อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อวเสสา ปริสา พุทฺธปริสา, กุกฺกุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุกฺกุรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, ปหารํ ลทฺธาปิ เนว โอสฺสชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โภชาชานียสินฺธวกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพาลงฺการสมฺปนฺโน พาราณสิรญฺโญ มงฺคลสฺโส อโหสิฯ โส สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยํเยว นานคฺครสสมฺปนฺนํ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ภุญฺชติ, จาตุชฺชาติกคนฺธูปลิตฺตายเมว ภูมิยํ ติฏฺฐติ, ตํ ฐานํ รตฺตกมฺพลสาณิปริกฺขิตฺตํ อุปริ สุวณฺณตารกขจิตเจลวิตานํ สโมสริตคนฺธทามมาลาทามํ อวิชหิตคนฺธเตลปทีปํ โหติฯ พาราณสิรชฺชํ ปน อปตฺเถนฺตา ราชาโน นาม นตฺถิฯ เอกํ สมยํ สตฺต ราชาโน พาราณสิํ ปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ พาราณสิรญฺโญ ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรม, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ ตาว อาทิโตว ยุทฺธาย น คนฺตพฺพํ, อสุกํ นาม อสฺสาโรหํ เปเสตฺวา ยุทฺธํ กาเรถ, ตสฺมิํ อสกฺโกนฺเต ปจฺฉา ชานิสฺสามา’’ติฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, สตฺตหิ ราชูหิ สทฺธิํ ยุทฺธํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘เทว, สเจ โภชาชานียสินฺธวํ ลภามิ, ติฏฺฐนฺตุ สตฺต ราชาโน, สกลชมฺพุทีเป ราชูหิปิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, โภชาชานียสินฺธโว วา โหตุ อญฺโญ วา, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คเหตฺวา ยุทฺธํ กโรหี’’ติฯ
โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห โภชาชานียสินฺธวํ อาหราเปตฺวา สุวมฺมิตํ กตฺวา อตฺตนาปิ สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ขคฺคํ พนฺธิตฺวา สินฺธวปิฏฺฐิวรคโต นครา นิกฺขมฺม วิชฺชุลตา วิย จรมาโน ปฐมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา เอกํ ราชานํ ชีวคฺคาหเมว คเหตฺวา อาคนฺตฺวา นคเร พลสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทุติยํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา ตถา ตติยนฺติ เอวํ ปญฺจ ราชาโน ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ฉฏฺฐํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา ฉฏฺฐสฺส รญฺโญ คหิตกาเล โภชาชานีโย ปหารํ ลภติ, โลหิตํ ปคฺฆรติ, เวทนา พลวติโย วตฺตนฺติฯ อสฺสาโรโห ตสฺส ปหฏภาวํ ญตฺวา โภชาชานียสินฺธวํ ราชทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธฯ โพธิสตฺโต มหาผาสุกปสฺเสน นิปนฺโนว อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา อสฺสาโรหํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหติ, อยญฺจ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, มยา กตกมฺมญฺจ นสฺสิสฺสติ, อปฺปฏิสโม อสฺสาโรโหปิ นสฺสิสฺสติ, ราชาปิ ปรหตฺถํ คมิสฺสติ, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ นิปนฺนโกว อสฺสาโรหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม อสฺสาโรห, สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อสฺโส นาม นตฺถิ, นาหํ มยา กตกมฺมํ นาเสสฺสามิ, มมญฺเญว อุฏฺฐาเปตฺวา สนฺนยฺหาหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๓.
‘‘อปิ ปสฺเสน เสมาโน, สลฺเลภิ สลฺลลีกโต;
เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌ, ยุญฺช มญฺเญว สารถี’’ติฯ
ตตฺถ อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ เอเกน ปสฺเสน สยมานโกปิฯ สลฺเลภิ สลฺลลีกโตติ สลฺเลหิ วิทฺโธปิ สมาโนฯ เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌติ วฬวาติ สินฺธวกุเลสุ อชาโต ขลุงฺกสฺโสฯ โภชฺโฌติ โภชาชานียสินฺธโวฯ อิติ เอตสฺมา วฬวา สลฺเลหิ วิทฺโธปิ โภชาชานียสินฺธโวว เสยฺโย วโร อุตฺตโมฯ ยุญฺช มญฺเญว สารถีติ ยสฺมา เอว คโตปิ อหเมว เสยฺโย, ตสฺมา มมญฺเญว โยเชหิ, มํ วมฺเมหีติ วทติฯ
อสฺสาโรโห โพธิสตฺตํ อุฏฺฐาเปตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สุสนฺนทฺธํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ราชพลสฺส นิยฺยาเทสิ, โพธิสตฺตมฺปิ ราชทฺวารํ อานยิํสุฯ ราชา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิฯ มหาสตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สตฺต ราชาโน มา ฆาตยิตฺถ, สปถํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺเชถ, มยฺหญฺจ อสฺสาโรหสฺส จ ทาตพฺพํ ยสํ อสฺสาโรหสฺเสว เทถ , สตฺต ราชาโน คเหตฺวา ทินฺนโยธํ นาม นาเสตุํ น วฏฺฏติฯ ตุมฺเหปิ ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรถา’’ติฯ เอวํ โพธิสตฺเตน รญฺโญ โอวาเท ทินฺเน โพธิสตฺตสฺส สนฺนาหํ โมจยิํสุ, โส สนฺนาเห มุตฺตมตฺเตเยว นิรุชฺฌิฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อสฺสาโรหสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา สตฺต ราชาโน ปุน อตฺตนฺโน อทุพฺภาย สปถํ กาเรตฺวา สกสกฏฺฐานานิ เปเสตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, เอวรูปํ ปหารํ ลทฺธาปิ น โอสฺสชิํสุ, ตฺวํ ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ วตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อสฺสาโรโห สาริปุตฺโต, โภชาชานียสินฺธโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โภชาชานียชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
ยทา ยทาติ อิทมฺปิ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ ลทฺธปฺปหาราปิ หุตฺวา วีริยํ อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปุริมนเยเนว สตฺต ราชาโน นครํ ปริวารยิํสุฯ อเถโก รถิกโยโธ ทฺเว ภาติกสินฺธเว รเถ โยเชตฺวา นครา นิกฺขมฺม ฉ พลโกฏฺฐเก ภินฺทิตฺวา ฉ ราชาโน อคฺคเหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เชฏฺฐกอสฺโส ปหารํ ลภิฯ รถิโก รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา เชฏฺฐภาติกํ รถา โมเจตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา เอเกเนว ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา อญฺญํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว จินฺเตตฺวา รถิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปนฺนโกว อิมํ คาถมาห –
๒๔.
‘‘ยทา ยทา ยตฺถ ยทา, ยตฺถ ยตฺถ ยทา ยทา;
อาชญฺโญ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วาฬวา’’ติฯ
ตตฺถ ยทา ยทาติ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมิํ ยสฺมิํ กาเลฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเน มคฺเค วา สงฺคามสีเส วาฯ ยทาติ ยสฺมิํ ขเณฯ ยตฺถ ยตฺถาติ สตฺตนฺนํ พลโกฏฺฐกานํ วเสน พหูสุ ยุทฺธมณฺฑเลสุฯ ยทา ยทาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ กาเล ปหารํ ลทฺธกาเล วา อลทฺธกาเล วาฯ อาชญฺโญ กุรุเต เวคนฺติ สารถิสฺส จิตฺตรุจิตํ การณํ อาชานนสภาโว อาชญฺโญ วรสินฺธโว เวคํ กโรติ วายมติ วีริยํ อารภติฯ หายนฺติ ตตฺถ วาฬวาติ ตสฺมิํ เวเค กริยมาเน อิตเร วฬวสงฺขาตา ขฬุงฺกสฺสา หายนฺติ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อิมสฺมิํ รเถ มํเยว โยเชหีติ อาหฯ
สารถิ โพธิสตฺตํ อุฏฺฐาเปตฺวา รเถ โยเชตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ อาทาย รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา สินฺธวํ โมเจสิฯ โพธิสตฺโต เอเกน ปสฺเสน นิปนฺโน ปุริมนเยเนว รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา นิรุชฺฌิฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา สารถิสฺส สมฺมานํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, อสฺโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติฯ
อาชญฺญชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
อญฺญมญฺเญหิ ติตฺเถหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสฺส สทฺธิวิหาริกํ เอกํ สุวณฺณการปุพฺพกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อาสยานุสยญาณญฺหิ พุทฺธานํเยว โหติ, น อญฺเญสํฯ ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อาสยานุสยญาณสฺส นตฺถิตาย สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยํ อชานนฺโต อสุภกมฺมฏฺฐานเมว กเถสิ, ตสฺส ตํ น สปฺปายมโหสิฯ กสฺมา? โส กิร ปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ สุวณฺณการเคเหเยว ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อถสฺส ทีฆรตฺตํ ปริสุทฺธสุวณฺณทสฺสนวเสน ปริจิตตฺตา อสุภํ น สปฺปายมโหสิฯ โส ตตฺถ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต จตฺตาโร มาเส เขเปสิฯ
ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อรหตฺตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อทฺธา อยํ พุทฺธเวเนยฺโย ภวิสฺสติ, ตถาคตสฺส สนฺติกํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข, สาริปุตฺต, เอกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิํ, อยํ ปน จตูหิ มาเสหิ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทสิ, สฺวาหํ ‘พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาทาย อาคโต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, กตรํ ปน เต กมฺมฏฺฐานํ สทฺธิวิหาริกสฺส ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อสุภกมฺมฏฺฐานํ ภควา’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, นตฺถิ ตว สนฺตาเน อาสยานุสยญาณํ, คจฺฉ, ตฺวํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ตว สทฺธิวิหาริกํ อาทาย คจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ เอวํ สตฺถา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺส ภิกฺขุสฺส มนาปํ จีวรญฺจ นิวาสนญฺจ ทาเปตฺวา ตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณีตํ ขาทนียโภชนียํ ทาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวา คนฺธกุฏิยํ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิหารจาริกํ จรมาโน อมฺพวเน เอกํ โปกฺขรณิํ มาเปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปทุมินิคจฺฉํ, ตตฺราปิ จ มหนฺตํ เอกํ ปทุมปุปฺผํ มาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ปุปฺผํ โอโลเกนฺโต นิสีทา’’ติ นิสีทาเปตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ
โส ภิกฺขุ ตํ ปุปฺผํ ปุนปฺปุนํ โอโลเกติฯ ภควา ตํ ปุปฺผํ ชรํ ปาเปสิ, ตํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ชรํ ปตฺวา วิวณฺณํ อโหสิฯ อถสฺส ปริยนฺตโต ปฏฺฐาย ปตฺตานิ ปตนฺตานิ มุหุตฺเตน สพฺพานิ ปติํสุฯ ตโต กิญฺชกฺขํ ปติ, กณฺณิกาว อวสิสฺสิฯ โส ภิกฺขุ ตํ ปสฺสนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปทุมปุปฺผํ อิทาเนว อภิรูปํ อโหสิ ทสฺสนียํ, อถสฺส วณฺโณ ปริณโต, ปตฺตานิ จ กิญฺจกฺขญฺจ ปติตํ, กณฺณิกามตฺตเมว อวสิฏฺฐํ, เอวรูปสฺส นาม ปทุมสฺส ชรา ปตฺตา, มยฺหํ สรีรสฺส กิํ น ปาปุณิสฺสติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสิฯ สตฺถา ‘‘ตสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ญตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ (ธ. ป. ๒๘๕);
โส ภิกฺขุ คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มุตฺโต วตมฺหิ สพฺพภเวหี’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘โส วุตฺถวาโส ปริปุณฺณมานโส, ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี;
วิสุทฺธสีโล สุสมาหิตินฺทฺริโย, จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโตฯ
‘‘สโมตตํ โมหมหนฺธการํ, วิโนทยิํ สพฺพมลํ อเสสํ;
อาโลกปชฺโชตกโร ปภงฺกโร, สหสฺสรํสี วิย ภาณุมา นเภ’’ติฯ –
อาทีหิ คาถาหิ อุทานํ อุทาเนสิฯ อุทาเนตฺวา จ ปน คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิฯ เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ คเหตฺวา อคมาสิฯ อยํ ปวตฺติ ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากฏา ชาตาฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ทสพลสฺส คุเณ วณฺณยมานา นิสีทิํสุ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร อาสยานุสยญาณสฺส อภาเวน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยํ น ชานาติ, สตฺถา ปน ญตฺวา เอกทิวเสเนว ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธา นาม มหานุภาวา’’ติฯ
สตฺถา อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ภควา อญฺญาย กถาย, ตุมฺหากญฺเญว ปน ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยญาณกถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ อจฺฉริยํ, สฺวาหํ เอตรหิ พุทฺโธ หุตฺวา ตสฺส อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปาหํ ตสฺส อาสยํ ชานามิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตํ ราชานํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ อนุสาสติฯ ตทา รญฺโญ มงฺคลอสฺสนฺหานติตฺเถ อญฺญตรํ วฬวํ ขฬุงฺกสฺสํ นฺหาเปสุํฯ มงฺคลสฺโส วฬเวน นฺหานติตฺถํ โอตาริยมาโน ชิคุจฺฉิตฺวา โอตริตุํ น อิจฺฉิฯ อสฺสโคปโก คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, มงฺคลสฺโส ติตฺถํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน อสฺโส ติตฺถํ โอตาริยมาโน น โอตรตี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา อสฺสํ โอโลเกตฺวา นิโรคภาวมสฺส ญตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน อยํ อิมํ ติตฺถํ น โอตรตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปฐมตรํ เอตฺถ อญฺโญ นฺหาปิโต ภวิสฺสติ, เตเนส ชิคุจฺฉมาโน ติตฺถํ น โอตรติ มญฺเญ’’ติ จินฺเตตฺวา อสฺสโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมิํ ติตฺเถ กํ ปฐมํ นฺหาปยิตฺถา’’ติ? ‘‘อญฺญตรํ วฬวสฺสํ, สามี’’ติฯ
โพธิสตฺโต ‘‘เอส อตฺตโน สินฺธวตาย ชิคุจฺฉนฺโต เอตฺถ นฺหายิตุํ น อิจฺฉติ, อิมํ อญฺญติตฺเถ นฺหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส อาสยํ ญตฺวา ‘‘โภ อสฺสโคปก, สปฺปิมธุผาณิตาทิภิสงฺขตปายาสมฺปิ ตาว ปุนปฺปุนํ ภุญฺชนฺตสฺส ติตฺติ โหติฯ อยํ อสฺโส พหู วาเร อิธ ติตฺเถ นฺหาโต, อญฺญมฺปิ ตาว นํ ติตฺถํ โอตาเรตฺวา นฺหาเปถ จ ปาเยถ จา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๕.
‘‘อญฺญมญฺเญหิ ติตฺเถหิ, อสฺสํ ปาเยหิ สารถิ;
อจฺจาสนสฺส ปุริโส, ปายาสสฺสปิ ตปฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ อญฺญมญฺเญหีติ อญฺเญหิ อญฺเญหิฯ ปาเยหีติ เทสนาสีสเมตํ, นฺหาเปหิ จ ปาเยหิ จาติ อตฺโถฯ อจฺจาสนสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ , อติอสเนน อติภุตฺเตนาติ อตฺโถฯ ปายาสสฺสปิ ตปฺปตีติ สปฺปิอาทีหิ อภิสงฺขเตน มธุรปายาเสน ตปฺปติ ติตฺโต โหติ, ธาโต สุหิโต น ปุน ภุญฺชิตุกามตํ อาปชฺชติฯ ตสฺมา อยมฺปิ อสฺโส อิมสฺมิํ ติตฺเถ นิพทฺธํ นฺหาเนน ปริยตฺติํ อาปนฺโน ภวิสฺสติ, อญฺญตฺถ นํ นฺหาเปถาติฯ
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสํ อญฺญติตฺถํ โอตาเรตฺวา ปายิํสุ เจว นฺหาปยิํสุ จฯ โพธิสตฺโต อสฺสสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหานกาเล รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา ‘‘กิํ, ตาต, อสฺโส นฺหาโต จ ปีโต จา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ปฐมํ กิํ การณา น อิจฺฉตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ สพฺพํ อาจิกฺขิฯ ราชา ‘‘เอวรูปสฺส ติรจฺฉานสฺสาปิ นาม อาสยํ ชานาติ, อโห ปณฺฑิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมเมว คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อหํ เอตสฺส อิทาเนว อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปิ ชานามิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มงฺคลอสฺโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ติตฺถชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
ปุราณโจราน วโจ นิสมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต อชาตสตฺตุกุมารํ ปสาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นิปฺผาเทสิฯ อชาตสตฺตุกุมาโร เทวทตฺตสฺส คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา นานคฺครเสหิ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนสฺส ทิวเส ทิวเส ปญฺจ ถาลิปากสตานิ อภิหริฯ ลาภสกฺการํ นิสฺสาย เทวทตฺตสฺส ปริวาโร มหนฺโต ชาโต, เทวทตฺโต ปริวาเรน สทฺธิํ วิหาเรเยว โหติฯ เตน สมเยน ราชคหวาสิกา ทฺเว สหายาฯ เตสุ เอโก สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, เอโก เทวทตฺตสฺสฯ เต อญฺญมญฺญํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนปิ ปสฺสนฺติ, วิหารํ คนฺตฺวาปิ ปสฺสนฺติเยวฯ
อเถกทิวสํ เทวทตฺตสฺส นิสฺสิตโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, กิํ ตฺวํ เทวสิกํ เสเทหิ มุจฺจมาเนหิ ปิณฺฑาย จรสิ, เทวทตฺโต คยาสีสวิหาเร นิสีทิตฺวาว นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุญฺชติ, เอวรูโป อุปาโย นตฺถิ, กิํ ตฺวํ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กิํ เต ปาโตว คยาสีสํ อาคนฺตฺวา สอุตฺตริภงฺคํ ยาคุํ ปิวิตฺวา อฏฺฐารสวิธํ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? โส ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน คนฺตุกาโม หุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา กาลสฺเสว เวฬุวนํ อาคจฺฉติฯ โส สพฺพกาลํ ปฏิจฺฉาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘คยาสีสํ คนฺตฺวา เทวทตฺตสฺส ปฏฺฐปิตํ ภตฺตํ ภุญฺชตี’’ติ น จิรสฺเสว ปากโฏ ชาโต ฯ อถ นํ สหายา ปุจฺฉิํสุ ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ อาวุโส, เทวทตฺตสฺส ปฏฺฐปิตํ ภตฺตํ ภุญฺชสี’’ติฯ ‘‘โก เอวมาหา’’ติ? ‘‘อสุโก จ อสุโก จา’’ติฯ ‘‘สจฺจํ อหํ อาวุโส คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุญฺชามิ, น ปน เม เทวทตฺโต ภตฺตํ เทติ, อญฺเญ มนุสฺสา เทนฺตี’’ติฯ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏโก ทุสฺสีโล อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อธมฺเมน อตฺตโน ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสิ, ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชสิ, เอหิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อาทาย ธมฺมสภํ อาคมิํสุฯ
สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉนฺตญฺเญว อาทาย อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชตี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ภนฺเต, เทวทตฺโต มยฺหํ เทติ, อญฺเญ มนุสฺสา เทนฺติ, ตมหํ ภุญฺชามี’’ติฯ สตฺถา ‘‘มา ภิกฺขุ เอตฺถ ปริหารํ กริ, เทวทตฺโต อนาจาโร ทุสฺสีโล, กถญฺหิ นาม ตฺวํ อิธ ปพฺพชิตฺวา มม สาสนํ ภชนฺโตเยว เทวทตฺตสฺส ภตฺตํ ภุญฺชสิ, นิจฺจกาลมฺปิ ภชนสีลโกว ตฺวํ ทิฏฺฐทิฏฺเฐเยว ภชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตทา รญฺโญ มหิฬามุโข นาม มงฺคลหตฺถี อโหสิ สีลวา อาจารสมฺปนฺโน, น กญฺจิ วิเหเฐติฯ อเถกทิวสํ ตสฺส สาลาย สมีเป รตฺติภาคสมนนฺตเร โจรา อาคนฺตฺวา ตสฺส อวิทูเร นิสินฺนา โจรมนฺตํ มนฺตยิํสุ ‘‘เอวํ อุมฺมงฺโค ภินฺทิตพฺโพ, เอวํ สนฺธิจฺเฉทกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อุมฺมงฺคญฺจ สนฺธิจฺเฉทญฺจ มคฺคสทิสํ ติตฺถสทิสํ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ภณฺฑํ หริตุํ วฏฺฏติ, หรนฺเตน มาเรตฺวาว หริตพฺพํ, เอวํ อุฏฺฐาตุํ สมตฺโถ นาม น ภวิสฺสติ, โจเรน จ นาม สีลาจารยุตฺเตน น ภวิตพฺพํ, กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ มนฺเตตฺวา อญฺญมญฺญํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อคมํสุฯ เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเสปิ ปุนทิวเสปีติ พหู ทิวเส ตตฺถ อาคนฺตฺวา มนฺตยิํสุฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘เต มํ สิกฺขาเปนฺตี’’ติ สญฺญาย ‘‘อิทานิ มยา กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูโปว อโหสิฯ ปาโตว อาคตํ หตฺถิโคปกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ภูมิยํ โปเถตฺวา มาเรสิฯ อปรมฺปิ ตถา อปรมฺปิ ตถาติ อาคตาคตํ มาเรติเยวฯ
‘‘มหิฬามุโข อุมฺมตฺตโก ชาโต ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มาเรตี’’ติ รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน โส ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ตสฺส สรีเร อโรคภาวํ ญตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อทฺธา อวิทูเร เกสญฺจิ วจนํ สุตฺวา ‘มํ เอเต สิกฺขาเปนฺตี’ติ สญฺญาย ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข หตฺถิสาลาย สมีเป รตฺติภาเค เกหิจิ กิญฺจิ กถิตปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม, สามิ, โจรา อาคนฺตฺวา กถยิํสู’’ติฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, อญฺโญ หตฺถิสฺส สรีเร วิกาโร นตฺถิ, โจรานํ กถํ สุตฺวา ทุฏฺโฐ ชาโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา สีลาจารกถํ กถาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เอวํ กาเรหิ, ตาตา’’ติฯ
โพธิสตฺโต คนฺตฺวา สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘สีลกถํ กเถถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เต หตฺถิสฺส อวิทูเร นิสินฺนา ‘‘น โกจิ ปรามสิตพฺโพ น มาเรตพฺโพ, สีลาจารสมฺปนฺเนน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยยุตฺเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สีลกถํ กถยิํสุฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘มํ อิเม สิกฺขาเปนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย สีลวนฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ สีลวา อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ, ตาต, สีลวา ชาโต’’ติ ? โพธิสตฺโต ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เอวรูโป ทุฏฺฐหตฺถี ปณฺฑิเต นิสฺสาย โปราณกธมฺเมเยว ปติฏฺฐิโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๖.
‘‘ปุราณโจราน วโจ นิสมฺม, มหิฬามุโข โปถยมนฺวจารี;
สุสญฺญตานญฺหิ วโจ นิสมฺม, คชุตฺตโม สพฺพคุเณสุ อฏฺฐา’’ติฯ
ตตฺถ ปุราณโจรานนฺติ โปราณโจรานํฯ นิสมฺมาติ สุตฺวา, ปฐมํ โจรานํ วจนํ สุตฺวาติ อตฺโถฯ มหิฬามุโขติ หตฺถินิมุเขน สทิสมุโขฯ ยถา มหิฬา ปุรโต โอโลกิยมานา โสภติ, น ปจฺฉโต, ตถา โสปิ ปุรโต โอโลกิยมาโน โสภติฯ ตสฺมา ‘‘มหิฬามุโข’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โปถยมนฺวจารีติ โปถยนฺโต มาเรนฺโต อนุจารีฯ อยเมว วา ปาโฐฯ สุสญฺญตานนฺติ สุฏฺฐุ สญฺญตานํ สีลวนฺตานํฯ คชุตฺตโมติ อุตฺตมคโช มงฺคลหตฺถีฯ สพฺพคุเณสุ อฏฺฐาติ สพฺเพสุ โปราณคุเณสุ ปติฏฺฐิโตฯ ราชา ‘‘ติรจฺฉานคตสฺสาปิ อาสยํ ชานาตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ โส ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ ทิฏฺฐทิฏฺเฐเยว ภชิ, โจรานํ วจนํ สุตฺวา โจเร ภชิ, ธมฺมิกานํ วจนํ สุตฺวา ธมฺมิเก ภชี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหิฬามุโข วิปกฺขเสวกภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหิฬามุขชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
นาลํ กพฬํ ปทาตเวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกญฺจ มหลฺลกตฺเถรญฺจ อารพฺภ กเถสิ ฯ สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกาฯ เตสุ เอโก ปพฺพชิตฺวา เทวสิกํ อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉติฯ โส ตสฺส ภิกฺขํ ทตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิตฺวา เตเนว สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ยาว สูริยตฺถงฺคมนา อาลาปสลฺลาเปน นิสีทิตฺวา นครํ ปวิสติ, อิตโรปิ นํ ยาว นครทฺวารา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตติฯ โส เตสํ วิสฺสาโส ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู เตสํ วิสฺสาสกถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ, เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ กถยิํสุฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อิเม วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตทา เอโก กุกฺกุโร มงฺคลหตฺถิสาลํ คนฺตฺวา มงฺคลหตฺถิสฺส ภุญฺชนฏฺฐาเน ปติตานิ ภตฺตสิตฺถานิ ขาทติฯ โส เตเนว โภชเนน สํวทฺธมาโน มงฺคลหตฺถิสฺส วิสฺสาสิโก ชาโต หตฺถิสฺเสว สนฺติเก ภุญฺชติ, อุโภปิ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกนฺติฯ โส หตฺถี นํ โสณฺฑาย คเหตฺวา อปราปรํ กโรนฺโต กีฬติ, อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ ปติฏฺฐาเปติฯ อเถกทิวสํ เอโก คามิกมนุสฺโส หตฺถิโคปกสฺส มูลํ ทตฺวา ตํ กุกฺกุรํ อาทาย อตฺตโน คามํ อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โส หตฺถี กุกฺกุรํ อปสฺสนฺโต เนว ขาทติ น ปิวติ น นฺหายติฯ ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ กิํการณา หตฺถี เอวํ กโรตี’’ติฯ
โพธิสตฺโต หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิสฺส ทุมฺมนภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมสฺส สรีเร โรโค น ปญฺญายติ, เกนจิ ปนสฺส สทฺธิํ มิตฺตสนฺถเวน ภวิตพฺพํ, ตํ อปสฺสนฺโต เอส มญฺเญ โสกาภิภูโต’’ติ หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส เกนจิ สทฺธิํ วิสฺสาโส’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถิ สามิ เอเกน สุนเขน สทฺธิํ พลวา เมตฺตี’’ติฯ ‘‘กหํ โส เอตรหี’’ติ? ‘‘เอเกน มนุสฺเสน นีโต’’ติฯ ‘‘ชานาถ ปนสฺส นิวาสนฏฺฐาน’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, สามี’’ติฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, เทว, หตฺถิสฺส โกจิ อาพาโธ , เอเกน ปนสฺส สุนเขน สทฺธิํ พลววิสฺสาโส , ตํ อปสฺสนฺโต น ภุญฺชติ มญฺเญ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๗.
‘‘นาลํ กพฬํ ปทาตเว, น จ ปิณฺฑํ น กุเส น ฆํสิตุํ;
มญฺญามิ อภิณฺหทสฺสนา, นาโค สฺเนหมกาสิ กุกฺกุเร’’ติฯ
ตตฺถ นาลนฺติ น สมตฺโถฯ กพฬนฺติ โภชนกาเล ปฐมเมว ทินฺนํ กฏุกกพฬํฯ ปทาตเวติ ปอาทาตเว, สนฺธิวเสน อาการโลโป เวทิตพฺโพ, คเหตุนฺติ อตฺโถฯ น จ ปิณฺฑนฺติ วฑฺเฒตฺวา ทียมานํ ภตฺตปิณฺฑมฺปิ นาลํ คเหตุํฯ น กุเสติ ขาทนตฺถาย ทินฺนานิ ติณานิปิ นาลํ คเหตุํฯ น ฆํสิตุนฺติ นฺหาปิยมาโน สรีรมฺปิ ฆํสิตุํ นาลํฯ เอวํ ยํ ยํ โส หตฺถี กาตุํ น สมตฺโถ, ตํ ตํ สพฺพํ รญฺโญ อาโรเจตฺวา ตสฺส อสมตฺถภาเว อตฺตนา สลฺลกฺขิตการณํ อาโรเจนฺโต ‘‘มญฺญามี’’ติอาทิมาหฯ
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพํ ปณฺฑิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘‘อมฺหากํ กิร มงฺคลหตฺถิสฺส สหายํ สุนขํ เอโก มนุสฺโส คเหตฺวา คโต, ยสฺส ฆเร ตํ สุนขํ ปสฺสนฺติ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ’ติ เภริํ จราเปถ เทวา’’ติฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา โส ปุริโส สุนขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุนโข เวเคนาคนฺตฺวา หตฺถิสฺส สนฺติกเมว อคมาสิฯ หตฺถี ตํ โสณฺฑาย คเหตฺวา กุมฺเภ ฐเปตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กุมฺภา โอตาเรตฺวา เตน ภุตฺเต ปจฺฉา อตฺตนาปิ ภุญฺชิฯ ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส อาสยํ ชานาตี’’ติ ราชา โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม อิทาเนว วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ อิทํ จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺฏนํ นาม สพฺพชาตเกสุปิ อตฺถิเยวฯ มยํ ปน ยตฺถสฺส อานิสํโส ปญฺญายติ , ตตฺเถว ทสฺสยิสฺสามฯ
ตทา สุนโข อุปาสโก อโหสิ, หตฺถี มหลฺลกตฺเถโร, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
อภิณฺหชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
มนุญฺญเมว ภาเสยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ โอมสวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ฉพฺพคฺคิยา กลหํ กโรนฺตา เปสเล ภิกฺขู ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ โอวิชฺฌนฺติ, ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขโว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต วิครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ผรุสวาจา นาม ติรจฺฉานคตานมฺปิ อมนาปา, ปุพฺเพปิ เอโก ติรจฺฉานคโต อตฺตานํ ผรุเสน สมุทาจรนฺตํ สหสฺสํ ปราเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ คนฺธารราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต โคโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อถ นํ ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอโก พฺราหฺมโณ โคทกฺขิณาทายกานํ สนฺติกา ลภิตฺวา ‘‘นนฺทิวิสาโล’’ติ นามํ กตฺวา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สมฺปิยายมาโน ยาคุภตฺตาทีนิ ทตฺวา โปเสสิฯ โพธิสตฺโต วยปฺปตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมินา พฺราหฺมเณน กิจฺเฉน ปฏิชคฺคิโต, มยา จ สทฺธิํ สกลชมฺพุทีเป อญฺโญ สมธุโร โคโณ นาม นตฺถิ, ยํนูนาหํ อตฺตโน พลํ ทสฺเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปสาวนิยํ ทเทยฺย’’นฺติ โส เอกทิวสํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, เอกํ โควิตฺตกเสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘มยฺหํ พลิพทฺโท อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตี’ติ วตฺวา สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหี’’ติฯ โส พฺราหฺมโณ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘อิมสฺมิํ นคเร กสฺส โคโณ ถามสมฺปนฺโน’’ติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘อสุกสฺส จ อสุกสฺส จา’’ติ วตฺวา ‘‘สกลนคเร ปน อมฺหากํ โคเณหิ สทิโส นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เอโก โคโณ อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตุํ สมตฺโถ อตฺถี’’ติ อาหฯ เสฏฺฐิ คหปติ ‘‘กุโต เอวรูโป โคโณ’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เคเห อตฺถี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อพฺภุตํ กโรหี’’ติฯ ‘‘สาธุ กโรมี’’ติ สหสฺเสน อพฺภุตํ อกาสิฯ
โส สกฏสตํ วาลุกาสกฺขรปาสาณานํเยว ปูเรตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา สพฺพานิ อกฺขพนฺธนโยตฺเตน เอกโต พนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ นฺหาเปตฺวา คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ กตฺวา กณฺเฐ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ปุริมสกฏธุเร เอกกเมว โยเชตฺวา สยํ ธุเร นิสีทิตฺวา ปโตทํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ กูฏ, วหสฺสุ กูฏา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน สมุทาจรตี’’ติ จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย นิจฺจเล กตฺวา อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ ตงฺขณญฺเญว พฺราหฺมณํ สหสฺสํ อาหราเปสิฯ พฺราหฺมโณ สหสฺสปราชิโต โคณํ มุญฺจิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา โสกาภิภูโต นิปชฺชิฯ นนฺทิวิสาโล จริตฺวา อาคโต พฺราหฺมณํ โสกาภิภูตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, นิทฺทายสี’’ติ อาหฯ ‘‘กุโต เม, นิทฺทา, สหสฺสปราชิตสฺสาติ, พฺราหฺมณ, มยา เอตฺตกํ กาลํ ตว เคเห วสนฺเตน อตฺถิ กิญฺจิ ภาชนํ วา ภินฺทิตปุพฺพํ, โกจิ วา มทฺทิตปุพฺโพ, อฏฺฐาเน วา ปน อุจฺจารปสฺสาโว กตปุพฺโพ’’ติ? ‘‘นตฺถิ ตาตา’’ติฯ อถ ตฺวํ มํ กสฺมา กูฏวาเทน สมุทาจรสิ, ตเวเวโส โทโส, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, คจฺฉ, เตน สทฺธิํ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กโรหิ, เกวลํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน มา สมุทาจรสีติฯ
พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตฺวา ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กตฺวา ปุริมนเยเนว สกฏสตํ อติพนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ มณฺเฑตฺวา ปุริมสกฏธุเร โยเชสิฯ กถํ โยเชสีติ? ยุคํ ธุเร นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เอกาย โกฏิยา นนฺทิวิสาลํ โยเชตฺวา เอกํ โกฏิํ ธุรโยตฺเตน ปลิเวเฐตฺวา ยุคโกฏิญฺจ อกฺขปาทญฺจ นิสฺสาย มุณฺฑรุกฺขทณฺฑกํ ทตฺวา เตน โยตฺเตน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา ฐเปสิฯ เอวญฺหิ กเต ยุคํ เอตฺโต วา อิโต วา น คจฺฉติ, สกฺกา โหติ เอเกเนว โคเณน อากฑฺฒิตุํฯ อถสฺส พฺราหฺมโณ ธุเร นิสีทิตฺวา นนฺทิวิสาลสฺส ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘คจฺฉ ภทฺร, วหสฺสุ, ภนฺทฺรา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต อติพทฺธํ สกฏสตํ เอกเวเคเนว อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา ฐิตํ สกฏํ ปุรโต ฐิตสฺส สกฏสฺส ฐาเน ฐเปสิ ฯ โควิตฺตกเสฏฺฐิ ปราชิโต พฺราหฺมณสฺส ทฺเว สหสฺสานิ อทาสิฯ อญฺเญปิ มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทํสุ, สพฺพํ พฺราหฺมณสฺเสว อโหสิฯ เอวํ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ลภิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ผรุสวจนํ นาม กสฺสจิ มนาป’’นฺติ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๘.
‘‘มนุญฺญเมว ภาเสยฺย, นามนุญฺญํ กุทาจนํ;
มนุญฺญํ ภาสมานสฺส, ครุํ ภารํ อุททฺธริ;
ธนญฺจ นํ อลาเภสิ, เตน จตฺตมโน อหู’’ติฯ
ตตฺถ มนุญฺญเมว ภาเสยฺยาติ ปเรน สทฺธิํ ภาสมาโน จตุโทสวิรหิตํ มธุรํ มนาปํ สณฺหํ มุทุกํ ปิยวจนเมว ภาเสยฺยฯ ครุํ ภารํ อุททฺธรีติ นนฺทิวิสาโล พลิพทฺโท อมนาปํ ภาสมานสฺส ภารํ อนุทฺธริตฺวา ปจฺฉา มนาปํ ปิยวจนํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํ อุทฺธริ, อุทฺธริตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปวฏฺเฏสีติ อตฺโถ, ท-กาโร ปเนตฺถ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน ปทสนฺธิกโรฯ
อิติ สตฺถา ‘‘มนุญฺญเมว ภาเสยฺยา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, นนฺทิวิสาโล ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ สทฺธิํ เทโวโรหเณน เตรสกนิปาเต สรภมิคชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๓๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวโลเก เตมาสํ วสิตฺวา มหาปวารณาย สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน เชตวนํ ปวิฏฺเฐ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ตถาคโต นาม อสมธุโร, ตถาคเตน วุฬฺหธุรํ อญฺโญ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ฉ สตฺถาโร ‘มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสาม, มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา เอกมฺปิ ปาฏิหาริยํ น อกํสุ, อโห สตฺถา อสมธุโร’’ติ สตฺถุ คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยํ, ภนฺเต, น อญฺญาย กถาย, เอวรูปาย นาม ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิ มยา วุฬฺหธุรํ โก วหิสฺสติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ อหํ อตฺตนา สมธุรํ กญฺจิ นาลตฺถ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถ นํ สามิกา ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอกิสฺสา มหลฺลิกาย ฆเร วสิตฺวา ตสฺสา นิวาสเวตนโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา อทํสุฯ สา ตํ ยาคุภตฺตาทีหิ ปฏิชคฺคมานา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา วฑฺเฒสิฯ โส ‘‘อยฺยิกากาฬโก’’ ตฺเวว นามํ ปญฺญายิตฺถฯ วยปฺปตฺโต จ อญฺชนวณฺโณ หุตฺวา คามโคเณหิ สทฺธิํ จรติ, สีลาจารสมฺปนฺโน อโหสิฯ คามทารกา สิงฺเคสุปิ กณฺเณสุปิ คเลปิ คเหตฺวา โอลมฺพนฺติ, นงฺคุฏฺเฐปิ คเหตฺวา กีฬนฺติ, ปิฏฺฐิยมฺปิ นิสีทนฺติฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา ทุคฺคตา, มํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ทุกฺเขน โปเสสิ, ยํนูนาหํ ภติํ กตฺวา อิมํ ทุคฺคตภาวโต โมเจยฺย’’นฺติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ภติํ อุปธาเรนฺโต จรติฯ
อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาหปุตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วิสมติตฺถํ สมฺปตฺโต, ตสฺส โคณา สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปญฺจสุ สกฏสเตสุ โคณา ยุคปรมฺปราย โยชิตา เอกมฺปิ สกฏํ อุตฺตาเรตุํ นาสกฺขิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ คามโคเณหิ สทฺธิํ ตตฺถ สมีเป จรติฯ สตฺถวาหปุตฺโตปิ โคสุตฺตวิตฺตโก, โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ คุนฺนํ อนฺตเร อิมานิ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ สมตฺโถ อุสภาชานีโย’’ติ อุปธารยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาชานีโย สกฺขิสฺสติ มยฺหํ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ, โก นุ โข อสฺส สามิโก’’ติ โคปาลเก ปุจฺฉิ ‘‘โก นุ โข โภ อิมสฺส สามิโก, อหํ อิมํ สกเฏ โยเชตฺวา สกเฏสุ อุตฺตาริเตสุ เวตนํ ทสฺสามี’’ติฯ เต อาหํสุ ‘‘คเหตฺวา นํ โยเชถ, นตฺถิ อิมสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน สามิโก’’ติฯ โส นํ นาสาย รชฺชุเกน พนฺธิตฺวา อากฑฺเฒนฺโต จาเลตุมฺปิ นาสกฺขิฯ โพธิสตฺโต กิร ‘‘ภติยา กถิตาย คมิสฺสามี’’ติ น อคมาสิฯ สตฺถวาหปุตฺโต ตสฺสาธิปฺปายํ ญตฺวา ‘‘สามิ, ตยา ปญฺจสุ สกฏสเตสุ อุตฺตาริเตสุ เอเกกสฺส สกฏสฺส ทฺเว ทฺเว กหาปเณ ภติํ กตฺวา สหสฺสํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ตทา โพธิสตฺโต สยเมว อคมาสิฯ อถ นํ ปุริสา ปุริมสกเฏสุ โยเชสุํฯ อถ นํ เอกเวเคเนว อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปสิฯ เอเตนุปาเยน สพฺพสกฏานิ อุตฺตาเรสิฯ
สตฺถวาหปุตฺโต เอเกกสฺส สกฏสฺส เอเกกํ กตฺวา ปญฺจสตานิ ภณฺฑิกํ กตฺวา ตสฺส คเล พนฺธิฯ โส ‘‘อยํ มยฺหํ ยถาปริจฺฉินฺนํ ภติํ น เทติ, น ทานิสฺส คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สพฺพปุริมสกฏสฺส ปุรโต มคฺคํ นิวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ อปเนตุํ วายมนฺตาปิ นํ อปเนตุํ นาสกฺขิํสุฯ สตฺถวาหปุตฺโต ‘‘ชานาติ มญฺเญ เอส อตฺตโน ภติยา อูนภาว’’นฺติ เอเกกสฺมิํ สกเฏ ทฺเว ทฺเว กตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ เต สกฏุตฺตรณภตี’’ติ คีวายํ ลคฺเคสิฯ โส สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย มาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ คามทารกา ‘‘กิํ นาเมตํ อยฺยิกากาฬกสฺส คเล’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติฯ โส เต อนุพนฺธิตฺวา ทูรโตว ปลาเปนฺโต มาตุ สนฺติกํ คโตฯ ปญฺจนฺนํ ปน สกฏสตานํ อุตฺตาริตตฺตา รตฺเตหิ อกฺขีหิ กิลนฺตรูโป ปญฺญายิตฺถฯ อยฺยิกา ตสฺส คีวาย สหสฺสตฺถวิกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อยํ เต กหํ ลทฺธา’’ติ โคปาลกทารเก ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ตาต, กิํ อหํ ตยา ลทฺธภติยา ชีวิตุกามา, กิํการณา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา สกลสรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สปฺปายํ โภชนํ โภเชตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สทฺธิํ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อสมธุโร, ปุพฺเพปิ อสมธุโรเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๒๙.
‘‘ยโต ยโต ครุ ธุรํ, ยโต คมฺภีรวตฺตนี;
ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺติ, สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุร’’นฺติฯ
ตตฺถ ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน ธุรํ ครุ ภาริยํ โหติ, อญฺเญ พลิพทฺทา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยโต คมฺภีรวตฺตนีติ วตฺตนฺติ เอตฺถาติ วตฺตนี, มคฺคสฺเสตํ นามํ, ยสฺมิํ ฐาเน อุทกจิกฺขลฺลมหนฺตตาย วา วิสมจฺฉินฺนตฏภาเวน วา มคฺโค คมฺภีโร โหตีติ อตฺโถฯ ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺชนฺตีติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, ตทา กณฺหํ ยุญฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ยทา ธุรญฺจ ครุ โหติ มคฺโค จ คมฺภีโร, ตทา อญฺเญ พลิพทฺเท อปเนตฺวา กณฺหเมว โยเชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ เอตฺถาปิ อสฺสูติ นิปาตมตฺตเมว, โส ตํ ธุรํ วหตีติ อตฺโถฯ
เอวํ ภควา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, กณฺโหว ตํ ธุรํ วหตี’’ติ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหลฺลิกา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, อยฺยิกากาฬโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กณฺหชาตกวณฺณนา นวมาฯ
มา มุนิกสฺส ปิหยีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ นิสฺสายา’’ติ? ‘‘ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมิสฺสา วิวาหทิวเส ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ ‘‘มหาโลหิโต’’ติ นาเมน, กนิฏฺฐภาตาปิสฺส จูฬโลหิโต นาม อโหสิฯ เตเยว ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย ตสฺมิํ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตติฯ ตสฺมิํ ปน กุเล เอกา กุมาริกา อตฺถิ, ตํ เอโก นครวาสี กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรสิฯ ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตี’’ติ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา มุนิกํ นาม สูกรํ โปเสสุํฯ ตํ ทิสฺวา จูฬโลหิโต ภาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อิมสฺมิํ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตมานํ อมฺเห ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย วตฺตติ, อิเม ปน อมฺหากํ ติณปลาลาทีเนว เทนฺติ, สูกรํ ยาคุภตฺเตน โปเสนฺติ, เกน นุ โข การเณน เอส เอตํ ลภตี’’ติฯ อถสฺส ภาตา ‘‘ตาต จูฬโลหิต, มา ตฺวํ เอตสฺส โภชนํ ปิหยิ, อยํ สูกโร มรณภตฺตํ ภุญฺชติฯ เอติสฺสา หิ กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตีติ อิเม เอตํ สูกรํ โปเสนฺติ, อิโต กติปาหจฺจเยน เต มนุสฺสา อาคมิสฺสนฺติ, อถ นํ สูกรํ ปาเทสุ คเหตฺวา กฑฺเฒนฺตา เหฏฺฐามญฺจโต นีหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาหุนกานํ สูปพฺยญฺชนํ กริยมานํ ปสฺสิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๓๐.
‘‘มา มุนิกสฺส ปิหยิ, อาตุรนฺนานิ ภุญฺชติ;
อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุลกฺขณ’’นฺติฯ
ตตฺถ มา มุนิกสฺส ปิหยีติ มุนิกสฺส โภชเน ปิหํ มา อุปฺปาทยิ, ‘‘เอส มุนิโก สุโภชนํ ภุญฺชตี’’ติ มา มุนิกสฺส ปิหยิ, ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ สุขิโต ภเวยฺย’’นฺติ มา มุนิกภาวํ ปตฺถยิฯ อยญฺหิ อาตุรนฺนานิ ภุญฺชติฯ อาตุรนฺนานีติ มรณโภชนานิฯ อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาทาติ ตสฺส โภชเน นิรุสฺสุกฺโก หุตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ ภุสํ ขาทฯ เอตํ ทีฆายุลกฺขณนฺติ เอตํ ทีฆายุภาวสฺส การณํฯ ตโต น จิรสฺเสว เต มนุสฺสา อาคมิํสุ, มุนิกํ ฆาเตตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปจิํสุฯ โพธิสตฺโต จูฬโลหิตํ อาห ‘‘ทิฏฺโฐ เต, ตาต, มุนิโก’’ติฯ ทิฏฺฐํ เม, ภาติก, มุนิกสฺส โภชนผลํ, เอตสฺส โภชนโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน อมฺหากํ ติณปลาลภุสมตฺตเมว อุตฺตมญฺจ อนวชฺชญฺจ ทีฆายุลกฺขณญฺจาติฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ โข ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพปิ อิมํ กุมาริกํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ คโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุนิกสูกโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ถุลฺลกุมาริกา เอสา เอว, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มุนิกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กุรุงฺควคฺโค ตติโยฯ
กุรุงฺคํ กุกฺกุรญฺเจว, โภชาชานียญฺจ อาชญฺญํ;
ติตฺถํ มหิฬามุขาภิณฺหํ, นนฺทิกณฺหญฺจ มุนิกนฺติฯ
กุลาวกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปีตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิโต กิร ทฺเว สหายกา ทหรภิกฺขู ชนปทํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน ยถาชฺฌาสยํ วสิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปุน ตโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขา ปายิํสุฯ เอกสฺส หตฺเถ ปริสฺสาวนํ อตฺถิ, เอกสฺส นตฺถิฯ ทฺเวปิ เอกโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนฺติฯ เต เอกทิวสํ วิวาทํ อกํสุฯ ปริสฺสาวนสามิโก อิตรสฺส ปริสฺสาวนํ อทตฺวา สยเมว ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิ, อิตโร ปน ปริสฺสาวนํ อลภิตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปิวิฯ เต อุโภปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา สมฺโมทนียํ กถํ กเถตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ โกสลชนปเท เอกสฺมิํ คามเก วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ ปน โว สมคฺคา อาคตตฺถา’’ติ? อปริสฺสาวนโก อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อนฺตรามคฺเค มยา สทฺธิํ วิวาทํ กตฺวา ปริสฺสาวนํ นาทาสี’’ติฯ อิตโรปิ อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อปริสฺสาเวตฺวาว ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปริสฺสาวิตํ อุทกํ ปิวินฺติ ฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ กาเรนฺตา ยุทฺธปราชิตา สมุทฺทปิฏฺเฐน ปลายนฺตา ‘อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธํ น กริสฺสามา’ติ ตาว มหนฺตํ ยสํ ปริจฺจชิตฺวา สุปณฺณโปตกานํ ชีวิตํ ทตฺวา รถํ นิวตฺตยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห เอโก มาคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ยถา เอตรหิ สกฺโก ปุริมตฺตภาเว มคธรฏฺเฐ มจลคามเก นิพฺพตฺติ, เอวํ ตสฺมิํเยว มจลคามเก มหากุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘มฆกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ‘‘มฆมาณโว’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ อถสฺส มาตาปิตโร สมานชาติกกุลโต ทาริกํ อานยิํสุฯ โส ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมาโน ทานปติ อโหสิ, ปญฺจ สีลานิ รกฺขติฯ ตสฺมิญฺจ คาเม เตตฺติํเสว กุลานิ โหนฺติ, เตปิ เตตฺติํส กุลา มนุสฺสา เอกทิวสํ คามมชฺเฌ ฐตฺวา คามกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต ฐิตฏฺฐาเน ปาเทหิ ปํสุํ วิยูหิตฺวา ตํ ปเทสํ รมณียํ กตฺวา อฏฺฐาสิ, อถญฺโญ เอโก อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ฐิโตฯ โพธิสตฺโต อปรํ ฐานํ รมณียํ กตฺวา อฏฺฐาสิ, ตตฺราปิ อญฺโญ ฐิโตฯ โพธิสตฺโต อปรมฺปิ อปรมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ ฐิตฏฺฐานํ รมณียํ กตฺวา อปเรน สมเยน ตสฺมิํ ฐาเน มณฺฑปํ กาเรสิ, มณฺฑปมฺปิ อปเนตฺวา สาลํ กาเรสิ, ตตฺถ ผลกาสนานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิํ ฐเปสิฯ
อปเรน สมเยน เตปิ เตตฺติํสชนา โพธิสตฺเตน สมานจฺฉนฺทา อเหสุํฯ เต โพธิสตฺโต ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เตหิ สทฺธิํ ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิจรติฯ เตปิ เตเนว สทฺธิํ ปุญฺญานิ กโรนฺตา กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วาสิผรสุมุสลหตฺถา จตุมหาปถาทีสุ มุสเลน ปาสาเณ อุพฺพตฺเตตฺวา ปวฏฺเฏนฺติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, เสตุํ อตฺถรนฺติ, โปกฺขรณิโย ขณนฺติ, สาลํ กโรนฺติ, ทานานิ เทนฺติ, สีลานิ รกฺขนฺติฯ เอวํ เยภุยฺเยน สกลคามวาสิโน โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สีลานิ รกฺขิํสุฯ
อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จาฏิกหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิ, อิทานิ ปน มโฆ มาณโว สีลํ รกฺขาเปติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนิ กาตุํ น เทติ, อิทานิ ปน เต ปญฺจ สีลานิ น รกฺขาเปสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, พหู โจรา คามฆาตาทีนิ กโรนฺตา วิจรนฺตี’’ติ อาหฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, เต อาเนหี’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา สพฺเพปิ เต พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา ‘‘อานีตา, เทว, โจรา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา เตสํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘หตฺถินา เน มทฺทาเปถา’’ติ อาหฯ ตโต สพฺเพปิ เต ราชงฺคเณ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถิํ อานยิํสุฯ โพธิสตฺโต เตสํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห สีลานิ อาวชฺเชถ, เปสุญฺญการเก จ รญฺเญ จ หตฺถิมฺหิ จ อตฺตโน สรีเร จ เอกสทิสเมว เมตฺตํ ภาเวถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ อถ เนสํ มทฺทนตฺถาย หตฺถิํ อุปเนสุํฯ โส อุปนียมาโนปิ น อุปคจฺฉติ, มหาวิรวํ วิรวิตฺวา ปลายติฯ อญฺญํ อญฺญํ หตฺถิํ อานยิํสุ, เตปิ ตเถว ปลายิํสุฯ
ราชา ‘‘เอเตสํ หตฺเถ กิญฺจิ โอสธํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิจินถา’’ติ อาหฯ วิจินนฺตา อทิสฺวา ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ อาหํสุฯ เตน หิ กิญฺจิ มนฺตํ ปริวตฺเตสฺสนฺติ, ปุจฺฉถ เน ‘‘อตฺถิ โว ปริวตฺตนมนฺโต’’ติ? ราชปุริสา ปุจฺฉิํสุ, โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถี’’ติ อาหฯ ราชปุริสา ‘‘อตฺถิ กิร, เทวา’’ติ อาโรจยิํสุ, ราชา สพฺเพปิ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ กเถถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต อโวจ ‘‘เทว, อญฺโญ อมฺหากํ มนฺโต นาม นตฺถิ, อมฺเห ปน เตตฺติํสมตฺตา ชนา ปาณํ น หนาม, อทินฺนํ นาทิยาม, มิจฺฉาจารํ น จราม, มุสาวาทํ น ภณาม, มชฺชํ น ปิวาม, เมตฺตํ ภาเวม, ทานํ เทม, มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณิโย ขณาม, สาลํ กโรม, อยํ อมฺหากํ มนฺโต จ ปริตฺตญฺจ วุฑฺฒิ จา’’ติฯ ราชา เตสํ ปสนฺโน เปสุญฺญการกสฺส สพฺพํ เคหวิภวํ ตญฺจ เตสํเยว ทาสํ กตฺวา อทาสิ, ตํ หตฺถิญฺจ คามญฺจ เตสํเยว อทาสิฯ
เต ตโต ปฏฺฐาย ยถารุจิยา ปุญฺญานิ กโรนฺตา ‘‘จตุมหาปเถ มหนฺตํ สาลํ กาเรสฺสามา’’ติ วฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา สาลํ ปฏฺฐเปสุํฯ มาตุคาเมสุ ปน วิคตจฺฉนฺทตาย ตสฺสา สาลาย มาตุคามานํ ปตฺติํ นาทํสุฯ เตน จ สมเยน โพธิสตฺตสฺส เคเห สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทา, สุชาติ จตสฺโส อิตฺถิโย โหนฺติฯ ตาสุ สุธมฺมา วฑฺฒกินา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ‘‘ภาติก, อิมิสฺสา สาลาย มํ เชฏฺฐิกํ กโรหี’’ติ วตฺวา ลญฺชํ อทาสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฐมเมว กณฺณิการุกฺขํ สุกฺขาเปตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา กณฺณิกํ นิฏฺฐาเปตฺวา วตฺเถน ปลิเวเฐตฺวา ฐเปสิฯ อถ สาลํ นิฏฺฐาเปตฺวา กณฺณิกาโรปนกาเล ‘‘อโห, อยฺยา, เอกํ น สริมฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นาม, โภ’’ติฯ ‘‘กณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘โหตุ อาหริสฺสามา’’ติ? ‘‘อิทานิ ฉินฺนรุกฺเขน กาตุํ น สกฺกา, ปุพฺเพเยว ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา ฐปิตกณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ กสฺสจิ เคเห นิฏฺฐาเปตฺวา ฐปิตา วิกฺกายิกกณฺณิกา อตฺถิ, สา ปริเยสิตพฺพา’’ติฯ เต ปริเยสนฺตา สุธมฺมาย เคเห ทิสฺวา มูเลน น ลภิํสุฯ ‘‘สเจ มํ สาลาย ปตฺติกํ กโรถ, ทสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยํ มาตุคามานํ ปตฺติํ ทมฺหา’’ติ อาหํสุฯ
อถ เน วฑฺฒกี อาห ‘‘อยฺยา, ตุมฺเห กิํ กเถถ, ฐเปตฺวา พฺรหฺมโลกํ อญฺญํ มาตุคามรหิตฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, คณฺหถ กณฺณิกํ, เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กมฺมํ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ กณฺณิกํ คเหตฺวา สาลํ นิฏฺฐาเปตฺวา อาสนผลกานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิโย ฐเปตฺวา ยาคุภตฺตํ นิพนฺธิํสุฯ สาลํ ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อนฺโตปากาเร วาลุกํ อากิริตฺวา พหิปากาเร ตาลปนฺติโย โรเปสุํฯ จิตฺตาปิ ตสฺมิํ ฐาเน อุยฺยานํ กาเรสิ, ‘‘ปุปฺผูปคผลูปครุกฺโข อสุโก นาม ตสฺมิํ นตฺถี’’ติ นาโหสิฯ นนฺทาปิ ตสฺมิํเยว ฐาเน โปกฺขรณิํ กาเรสิ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ รมณียํฯ สุชา น กิญฺจิ อกาสิฯ
โพธิสตฺโต มาตุ อุปฏฺฐานํ ปิตุ อุปฏฺฐานํ กุเล เชฏฺฐาปจายิกกมฺมํ สจฺจวาจํ อผรุสวาจํ อปิสุณวาจํ มจฺเฉรวินยนฺติ อิมานิ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา –
‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺฐาปจายินํ;
สณฺหํ สขิลสมฺภาสํ, เปสุเณยฺยปฺปหายินํฯ
‘‘มจฺเฉรวินเย ยุตฺตํ, สจฺจํ โกธาภิภุํ นรํ;
ตํ เว เทวา ตาวติํสา, อาหุ สปฺปุริโส อิตี’’ติฯ (สํ. นิ. ๑.๒๕๗) –
เอวํ ปสํสิยภาวํ อาปชฺชิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ตาวติํสภวเน สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิสฺส สหายา ตตฺเถว นิพฺพตฺติํสุฯ ตสฺมิํ กาเล ตาวติํสภวเน อสุรา ปฏิวสนฺติฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘กิํ โน สาธารเณน รชฺเชนา’’ติ อสุเร ทิพฺพปานํ ปาเยตฺวา มตฺเต สมาเน ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปพฺพตปาเท ขิปาเปสิฯ เต อสุรภวนเมว สมฺปาปุณิํสุฯ
อสุรภวนํ นาม สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ตาวติํสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก วิย จิตฺตปาฏลิ นาม กปฺปฏฺฐิยรุกฺโข โหติฯ เต จิตฺตปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ชานนฺติ ‘‘นายํ อมฺหากํ เทวโลโก, เทวโลกสฺมิญฺหิ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผตี’’ติฯ อถ เต ‘‘ชรสกฺโก อมฺเห มตฺเต กตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ ขิปิตฺวา อมฺหากํ เทวนครํ คณฺหิ, เต มยํ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ เทวนครเมว คณฺหิสฺสามา’’ติ กิปิลฺลิกา วิย ถมฺภํ สิเนรุํ อนุสญฺจรมานา อุฏฺฐหิํสุฯ สกฺโก ‘‘อสุรา กิร อุฏฺฐิตา’’ติ สุตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐเยว อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌมาโน เตหิ ปราชิโต ทิยฑฺฒโยชนสติเกน เวชยนฺตรเถน ทกฺขิณสมุทฺทสฺส มตฺถเกน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส รโถ สมุทฺทปิฏฺเฐน เวเคน คจฺฉนฺโต สิมฺพลิวนํ ปกฺขนฺโต, ตสฺส คมนมคฺเค สิมฺพลิวนํ นฬวนํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ ปตติฯ สุปณฺณโปตกา สมุทฺทปิฏฺเฐ ปริปตนฺตา มหาวิรวํ รวิํสุฯ สกฺโก มาตลิํ ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม มาตลิ, กิํ สทฺโท นาเมส, อติการุญฺญรโว วตฺตตี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รถเวเคน วิจุณฺณิเต สิมฺพลิวเน ปตนฺเต สุปณฺณโปตกา มรณภยตชฺชิตา เอกวิรวํ วิรวนฺตี’’ติฯ
มหาสตฺโต ‘‘สมฺม มาตลิ, มา อมฺเห นิสฺสาย เอเต กิลมนฺตุ, น มยํ อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธกมฺมํ กโรม, เอเตสํ ปน อตฺถาย มยํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อสุรานํ ทสฺสาม, นิวตฺตเยตํ รถ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๓๑.
‘‘กุลาวกา มาตลิ สิมฺพลิสฺมิํ, อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสุ;
กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ, มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุ’’นฺติฯ
ตตฺถ กุลาวกาติ สุปณฺณโปตกาฯ มาตลีติ สารถิํ อามนฺเตสิฯ สิมฺพลิสฺมินฺติ ปสฺส เอเต สิมฺพลิรุกฺเข โอลมฺพนฺตา ฐิตาติ ทสฺเสติฯ อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสูติ เอเต เอตสฺส รถสฺส อีสามุเขน ยถา น หญฺญนฺติ, เอวํ เต ปริวชฺชยสฺสุฯ กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณนฺติ ยทิ อมฺเหสุ อสุรานํ ปาณํ จชนฺเตสุ เอเตสํ โสตฺถิ โหติ, กามํ จชาม เอกํเสเนว มยํ อสุเรสุ อมฺหากํ ปาณํ จชามฯ มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุนฺติ อิเม ปน ทิชา อิเม ครุฬโปตกา วิทฺธสฺตวิจุณฺณิตกุลาวกตาย วิกุลาวา มา อเหสุํ, มา อมฺหากํ ทุกฺขํ เอเตสํ อุปริ ขิป, นิวตฺตย นิวตฺตย รถนฺติฯ มาตลิสงฺคาหโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา อญฺเญน มคฺเคน เทวโลกาภิมุขํ อกาสิฯ อสุรา ปน ตํ นิวตฺตยมานเมว ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อญฺเญหิปิ จกฺกวาเฬหิ สกฺกา อาคจฺฉนฺติ, พลํ ลภิตฺวา รโถ นิวตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยภีตา ปลายิตฺวา อสุรภวนเมว ปวิสิํสุฯ
สกฺโกปิ เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวคเณน ปริวุโต นครมชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺตปาสาโท อุฏฺฐหิฯ วิชยนฺเต อุฏฺฐิตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ ตฺเวว นามํ อกํสุฯ อถ สกฺโก ปุน อสุรานํ อนาคมนตฺถาย ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปสิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ, ปญฺจวิธา ฐปิตา อภิรกฺขา;
อุรคกโรฏิปยสฺส จ หารี, มทนยุตา จตุโร จ มหนฺตา’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๒๔๗);
ทฺเว นครานิปิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครญฺจ อสุรนครญฺจฯ ยทา หิ อสุรา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ ยทา เทวา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ อสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นามฯ เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ฐปิตาฯ ตตฺถ อุรค-สทฺเทน นาคา คหิตาฯ เต อุทเก พลวนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปฐมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ กโรฏิ-สทฺเทน สุปณฺณา คหิตาฯ เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภิํสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ปยสฺสหาริ-สทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตาฯ ทานวรกฺขสา กิเรเต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ มทนยุต-สทฺเทน ยกฺขา คหิตาฯ วิสมจาริโน กิร เต ยุทฺธโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา, ปญฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตา อาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ, ปญฺจวิเธสุ ยํ คิริโน ปฐมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปริพาหิย ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ เสเสสุ เสสาฯ
อิเมสุ ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาเน สุธมฺมา จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กณฺณิกาย ทินฺนนิสฺสนฺเทน จสฺสา ปญฺจโยชนสติกา สุธมฺมา นาม เทวสภา อุทปาทิ, ยตฺถ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา โยชนปฺปมาเณ กญฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน สกฺโก เทวานมินฺโท เทวมนุสฺสานํ กตฺตพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ จิตฺตาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุยฺยานสฺส กรณนิสฺสนฺเทน จสฺสา จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ อุทปาทิฯ นนฺทาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน จสฺสา นนฺทา นาม โปกฺขรณี อุทปาทิฯ
สุชา ปน กุสลกมฺมสฺส อกตตฺตา เอกสฺมิํ อรญฺเญ กนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ สกฺโก ‘‘สุชา น ปญฺญายติ, กตฺถ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ อาทาย เทวโลกํ อาคนฺตฺวา ตสฺสา รมณียํ เทวนครํ สุธมฺมํ เทวสภํ จิตฺตลตาวนํ นนฺทาโปกฺขรณิญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตา กุสลํ กตฺวา มยฺหํ ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา, ตฺวํ ปน กุสลํ อกตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตา , อิโต ปฏฺฐาย สีลํ รกฺขาหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตตฺเถว เนตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ สาปิ ตโต ปฏฺฐาย สีลํ รกฺขติฯ สกฺโก กติปาหจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตาโน หุตฺวา ปุรโต นิปชฺชิ, สา ‘‘มตมจฺฉโก’’ติ สญฺญาย สีเส อคฺคเหสิ, มจฺโฉ นงฺคุฏฺฐํ จาเลสิ, อถ นํ ‘‘ชีวติ มญฺเญ’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ สกฺโก ‘‘สาธุ สาธุ, สกฺขิสฺสสิ สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ อคมาสิฯ สา ตโต จุตา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติฯ
สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถ, เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถา’’ติ? ‘‘มยํ สีลํ นาม น ชานาม, มูเลน เทหี’’ติฯ ‘‘น มยฺหํ มูเลน อตฺโถ, สีลรกฺขกานญฺเญวาหํ ทมฺมี’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘โก จายํ เอฬาลุโก’’ติ ปกฺกมิํสุฯ สุชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตํ ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘สีลํ รกฺขสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, รกฺขามี’’ติฯ ‘‘อิทํ มยา ตุยฺหเมว อตฺถาย อาภต’’นฺติ สทฺธิํ ยานเกน เคหทฺวาเร ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ
สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุตา เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลานิสํเสน อภิรูปา อโหสิฯ โส ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล ‘‘มยฺหํ ธีตา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหตู’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ ฯ สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข สา นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘สุชา จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหนฺตี มํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อสุรวณฺณํ มาเปตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ สุชํ อลงฺกริตฺวา สนฺนิปาตฏฺฐานํ อาเนตฺวา ‘‘จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหา’’ติ อาหํสุฯ สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺเพปิ สิเนหวเสน อุปฺปนฺนเปเมน มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถฏหทยา หุตฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ วตฺวา ตสฺส อุปริ ปุปฺผทามํ ขิปิตฺวา อคฺคเหสิฯ อสุรา ‘‘อมฺหากํ ราชา เอตฺตกํ กาลํ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ อลภิตฺวา อิทานิ ลภติ , อยเมวสฺสา ธีตุ ปิตามหโต มหลฺลโก อนุจฺฉวิโก’’ติ ลชฺชมานา ปกฺกมิํสุฯ โส ตํ เทวนครํ อาเนตฺวา อฑฺฒเตยฺยานํ นาฏิกาโกฏีนํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ การยมานา อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺตาปิ ปาณาติปาตํ น กริํสุ, ตฺวํ นาม เอวรูเป นิยฺยานิเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปริสฺสาวิตํ สปาณกํ อุทกํ ปิวิสฺสสี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตลิสงฺคาหโก อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุลาวกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
รุทํ มนุญฺญนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา เทวธมฺมชาตเก (ชา. ๑.๑.๖) วุตฺตสทิสเมวฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํการณา ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโตสี’’ติ? โส เอตฺตกํ สุตฺวาว กุทฺโธ นิวาสนปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน วิจรามี’’ติ สตฺถุ ปุรโต นคฺโค อฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา ‘‘ธี ธี’’ติ อาหํสุฯ โส ตโต ปลายิตฺวา หีนายาวตฺโตฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘สตฺถุ นาม ปุรโต เอวรูปํ กริสฺสตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ภิกฺขู ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, ‘‘โส หิ นาม ภิกฺขุ ตุมฺหากํ ปุรโต จตุปริสมชฺเฌ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย คามทารโก วิย นคฺโค ฐตฺวา มนุสฺเสหิ ชิคุจฺฉิยมาโน หีนายาวตฺติตฺวา สาสนา ปริหีโน’’ติ ตสฺส อคุณกถาย นิสินฺนามฺหาติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส ภิกฺขุ หิโรตฺตปฺปาภาเวน รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพ อิตฺถิรตนปฏิลาภโตปิ ปริหีโนเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต ปฐมกปฺเป จตุปฺปทา สีหํ ราชานํ อกํสุ, มจฺฉา อานนฺทมจฺฉํ, สกุณา สุวณฺณหํสํฯ ตสฺส ปน สุวณฺณหํสราชสฺส ธีตา หํสโปติกา อภิรูปา อโหสิฯ โส ตสฺสา วรํ อทาสิ, สา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ วาเรสิฯ หํสราชา ตสฺสา วรํ ทตฺวา หิมวนฺเต สพฺเพ สกุเณ สนฺนิปาตาเปสิ, นานปฺปการา หํสโมราทโย สกุณคณา สมาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ มหนฺเต ปาสาณตเล สนฺนิปติํสุฯ หํสราชา ‘‘อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ อาคนฺตฺวา คณฺหาตู’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปสิฯ สา สกุณสงฺฆํ โอโลเกนฺตี มณิวณฺณคีวํ จิตฺรเปขุณํ โมรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก โหตู’’ติ อาโรเจสิฯ สกุณสงฺฆา โมรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ ‘‘สมฺม โมร, อยํ ราชธีตา เอตฺตกานํ สกุณานํ มชฺเฌ สามิกํ โรเจนฺตี ตยิ รุจิํ อุปฺปาเทสี’’ติฯ โมโร ‘‘อชฺชาปิ ตาว เม พลํ น ปสฺสตี’’ติ อติตุฏฺฐิยา หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา ตาว มหโต สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ ปกฺเข ปสาเรตฺวา นจฺจิตุํ อารภิ, นจฺจนฺโต อปฺปฏิจฺฉนฺโน อโหสิฯ
สุวณฺณหํสราชา ลชฺชิโต ‘‘อิมสฺส เนว อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี อตฺถิ, น พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ, นาสฺส ภินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส มม ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ สกุณสงฺฆมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –
๓๒.
‘‘รุทํ มนุญฺญํ รุจิรา จ ปิฏฺฐิ, เวฬุริยวณฺณูปนิภา จ คีวา;
พฺยามมตฺตานิ จ เปขุณานิ, นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามี’’ติฯ
ตตฺถ รุทํ มนุญฺญนฺติ ต-การสฺส ท-กาโร กโต, รุตํ มนาปํ, วสฺสิตสทฺโท มธุโรติ อตฺโถฯ รุจิรา จ ปิฏฺฐีติ ปิฏฺฐิปิ เต จิตฺรา เจว โสภนา จฯ เวฬุริยวณฺณูปนิภาติ เวฬุริยมณิวณฺณสทิสาฯ พฺยามมตฺตานีติ เอกพฺยามปฺปมาณานิฯ เปขุณานีติ ปิญฺฉานิฯ นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามีติ หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา นจฺจิตภาเวเนว เต เอวรูปสฺส นิลฺลชฺชสฺส ธีตรํ โน ททามีติ วตฺวา หํสราชา ตสฺมิํเยว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส หํสโปตกสฺส ธีตรํ อทาสิฯ โมโร หํสโปติกํ อลภิตฺวา ลชฺชิตฺวา ตโตว อุปฺปติตฺวา ปลายิฯ หํสราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอส หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ อิตฺถิรตนปฏิลาภโต ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โมโร พหุภณฺฑิโก อโหสิ, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
สมฺโมทมานาติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต จุมฺพฏกกลหํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ญาตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา ญาตกานํ อญฺญมญฺญํ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต, ติรจฺฉานคตาปิ หิ ปุพฺเพ สมคฺคกาเล ปจฺจามิตฺเต อภิภวิตฺวา โสตฺถิํ ปตฺตา ยทา วิวาทมาปนฺนา, ตทา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ญาติราชกุเลหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกวฏฺฏกสหสฺสปริวาโร อรญฺเญ ปฏิวสติฯ ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก เตสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ กตฺวา เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ญตฺวา เตสํ อุปริ ชาลํ ขิปิตฺวา ปริยนฺเตสุ มทฺทนฺโต สพฺเพ เอกโต กตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา เต วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิกํ กปฺเปติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต เต วฏฺฏเก อาห – ‘‘อยํ สากุณิโก อมฺหากํ ญาตเก วินาสํ ปาเปติ, อหํ เอกํ อุปายํ ชานามิ, เอเนส อมฺเห คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย เอเตน ตุมฺหากํ อุปริ ชาเล ขิตฺตมตฺเต เอเกโก เอเกกสฺมิํ ชาลกฺขิเก สีสํ ฐเปตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ หริตฺวา เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺเพ ปกฺขิปถ, เอวํ สนฺเต เหฏฺฐา เตน เตน ฐาเนน ปลายิสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิํสุฯ ทุติยทิวเส อุปริ ชาเล ขิตฺเต เต โพธิสตฺเตน วุตฺตนเยเนว ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา สยํ เหฏฺฐาภาเคน ตโต ตโต ปลายิํสุฯ สากุณิกสฺส คุมฺพโต ชาลํ โมเจนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต, โส ตุจฺฉหตฺโถว อคมาสิฯ
ปุนทิวสโต ปฏฺฐายปิ วฏฺฏกา ตเถว กโรนฺติฯ โสปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา ชาลเมว โมเจนฺโต กิญฺจิ อลภิตฺวา ตุจฺฉหตฺโถว เคหํ คจฺฉติฯ อถสฺส ภริยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ ทิวเส ทิวเส ตุจฺฉหตฺโถ อาคจฺฉสิ, อญฺญมฺปิ เต พหิ โปสิตพฺพฏฺฐานํ อตฺถิ มญฺเญ’’ติ อาหฯ สากุณิโก ‘‘ภทฺเท, มม อญฺญํ โปสิตพฺพฏฺฐานํ นตฺถิ, อปิจ โข ปน เต วฏฺฏกา สมคฺคา หุตฺวา จรนฺติ, มยา ขิตฺตมตฺเต ชาลํ อาทาย กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา คจฺฉนฺติ, น โข ปเนเต สพฺพกาลเมว สมฺโมทมานา วิหริสฺสนฺติ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, ยทา เต วิวาทมาปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา เต สพฺเพว อาทาย ตว มุขํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ วตฺวา ภริยาย อิมํ คาถมาห –
๓๓.
‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;
ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติฯ
ตตฺถ ยทา เต วิวทิสฺสนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล เต วฏฺฏกา นานาลทฺธิกา นานาคาหา หุตฺวา วิวทิสฺสนฺติ, กลหํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ตทา เอหินฺติ เม วสนฺติ ตสฺมิํ กาเล สพฺเพปิ เต มม วสํ อาคจฺฉิสฺสนฺติฯ อถาหํ เต คเหตฺวา ตว มุขํ หาเสนฺโต อาคจฺฉิสฺสามีติ ภริยํ สมสฺสาเสสิฯ
กติปาหสฺเสว ปน อจฺจเยน เอโก วฏฺฏโก โคจรภูมิํ โอตรนฺโต อสลฺลกฺเขตฺวา อญฺญสฺส สีสํ อกฺกมิ, อิตโร ‘‘โก มํ สีเส อกฺกมี’’ติ กุชฺฌิํฯ ‘‘อหํ อสลฺลกฺเขตฺวา อกฺกมิํ, มา กุชฺฌี’’ติ วุตฺเตปิ กุชฺฌิเยวฯ เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตา ‘‘ตฺวเมว มญฺเญ ชาลํ อุกฺขิปสี’’ติ อญฺญมญฺญํ วิวาทํ กริํสุฯ เตสุ วิวทนฺเตสุ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิวาทเก โสตฺถิภาโว นาม นตฺถิ, อิทาเนว เต ชาลํ น อุกฺขิปิสฺสนฺติ, ตโต มหนฺตํ วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ, สากุณิโก โอกาสํ ลภิสฺสติ, มยา อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติฯ โส อตฺตโน ปริสํ อาทาย อญฺญตฺถ คโตฯ สากุณิโกปิ โข กติปาหจฺจเยน อาคนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา เตสํ สนฺนิปติตานํ อุปริ ชาลํ ขิปิฯ อเถโก วฏฺฏโก ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว มตฺถเก โลมานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาหฯ อปโร ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปตฺตานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาหฯ อิติ เตสํ ‘‘ตฺวํ อุกฺขิป, ตฺวํ อุกฺขิปา’’ติ วทนฺตานญฺเญว สากุณิโก ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺเพว เต เอกโต กตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ภริยํ หาสยมาโน เคหํ อคมาสิฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ มหาราชา ญาตกานํ กลโห นาม น ยุตฺโต, กลโห วินาสมูลเมว โหตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อปณฺฑิตวฏฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘เกนาสิ อุกฺกณฺฐาปิโต’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา เม, ภนฺเต มธุรหตฺถรสา, ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตว อนตฺถการิกา , ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มรณํ ปาปุณนฺโต มํ อาคมฺม มรณา มุตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิฯ ตทา เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปิํสุฯ อเถโก มหามจฺโฉ รติวเสน อตฺตโน มจฺฉิยา สทฺธิํ กีฬมาโน อาคจฺฉติฯ ตสฺส สา มจฺฉี ปุรโต คจฺฉมานา ชาลคนฺธํ ฆายิตฺวา ชาลํ ปริหรมานา คตาฯ โส ปน กามคิทฺโธ โลลมจฺโฉ ชาลกุจฺฉิเมว ปวิฏฺโฐฯ เกวฏฺฏา ตสฺส ชาลํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา มจฺฉํ คเหตฺวา อมาเรตฺวาว วาลิกาปิฏฺเฐ ขิปิตฺวา ‘‘อิมํ องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ องฺคาเร กโรนฺติ, สูลํ ตจฺเฉนฺติฯ มจฺโฉ ‘‘เอตํ องฺคารตาปนํ วา สูลวิชฺฌนํ วา อญฺญํ วา ปน ทุกฺขํ น มํ กิลเมติ, ยํ ปเนสา มจฺฉี ‘อญฺญํ โส นูน รติยา คโต’ติ มยิ โทมนสฺสํ อาปชฺชติ, ตเมว มํ พาธตี’’ติ ปริเทวมาโน อิมํ คาถมาห –
๓๔.
‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ, น มํ ชาลสฺมิ พาธนํ;
ยญฺจ มํ มญฺญเต มจฺฉี, อญฺญํ โส รติยา คโต’’ติฯ
ตตฺถ น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ มจฺฉานํ อุทกา นีหฏกาเล สีตํ โหติ, ตสฺมิํ วิคเต อุณฺหํ โหติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ พาธตี’’ติ ปริเทวติฯ ยมฺปิ องฺคาเรสุ ปจฺจนมูลกํ ทุกฺขํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ อุณฺห’’นฺติ ปริเทวเตวฯ น มํ ชาลสฺมิ พาธนนฺติ ยมฺปิ เม ชาลสฺมิํ พาธนํ อโหสิ, ตมฺปิ มํ น พาเธตีติ ปริเทวติฯ ‘‘ยญฺจ ม’’นฺติอาทีสุ อยํ ปิณฺฑตฺโถ – สา มจฺฉี มม ชาเล ปติตสฺส อิเมหิ เกวฏฺเฏหิ คหิตภาวํ อชานนฺตี มํ อปสฺสมานา ‘‘โส มจฺโฉ อิทานิ อญฺญํ มจฺฉิํ กามรติยา คโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตติ, ตํ ตสฺสา โทมนสฺสปฺปตฺตาย จินฺตนํ มํ พาธตีติ วาลิกาปิฏฺเฐ นิปนฺโน ปริเทวติฯ
ตสฺมิํ สมเย ปุโรหิโต ทาสปริวุโต นฺหานตฺถาย นทีตีรํ อาคโตฯ โส ปน สพฺพรุตญฺญู โหติฯ เตนสฺส มจฺฉปริเทวนํ สุตฺวา เอตทโหสิ ‘‘อยํ มจฺโฉ กิเลสวเสน ปริเทวติ, เอวํ อาตุรจิตฺโต โข ปเนส มียมาโน นิรเยเยว นิพฺพตฺติสฺสติ, อหมสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ เกวฏฺฏานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ตุมฺเห อมฺหากํ เอกทิวสมฺปิ พฺยญฺชนตฺถาย มจฺฉํ น เทถา’’ติ อาหฯ เกวฏฺฏา ‘‘กิํ วเทถ, สามิ, ตุมฺหากํ รุจฺจนกมจฺฉํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อมฺหากํ อญฺเญน กมฺมํ นตฺถิ, อิมญฺเญว เทถา’’ติฯ ‘‘คณฺหถ สามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา นทีตีเร นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺโภ มจฺฉ, สเจ ตาหํ อชฺช น ปสฺเสยฺยํ, ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยาสิ, อิทานิ อิโต ปฏฺฐาย มา กิเลสวสิโก อโหสี’’ติ โอวทิตฺวา อุทเก วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา นครํ ปาวิสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, มจฺโฉ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มจฺฉชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน ทาวคฺคินิพฺพานํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรสฺมิํ มคธคามเก ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขุคณปริวุโต มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ สมเย มหาฑาโห อุฏฺฐหิ, ปุรโต จ ปจฺฉโต จ พหู ภิกฺขู ทิสฺสนฺติ, โสปิ โข อคฺคิ เอกธูโม เอกชาโล หุตฺวา อวตฺถรมาโน อาคจฺฉเตวฯ ตตฺเถเก ปุถุชฺชนภิกฺขู มรณภยภีตา ‘‘ปฏคฺคิํ ทสฺสาม, เตน ทฑฺฒฏฺฐานํ อิตโร อคฺคิ น โอตฺถริสฺสตี’’ติ อรณิสหิตํ นีหริตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติฯ อปเร อาหํสุ ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห กิํ นาม กโรถ, คคนมชฺเฌ ฐิตํ จนฺทมณฺฑลํ, ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคจฺฉนฺตํ สหสฺสรํสิปฏิมณฺฑิตํ สูริยมณฺฑลํ, เวลาย ตีเร ฐิตา สมุทฺทํ, สิเนรุํ นิสฺสาย ฐิตา สิเนรุํ อปสฺสนฺตา วิย สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ อตฺตนา สทฺธิํ คจฺฉนฺตเมว สมฺมาสมฺพุทฺธํ อโนโลเกตฺวา ‘ปฏคฺคิํ เทมา’ติ วทถ, พุทฺธพลํ นาม น ชานาถ, เอถ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติฯ เต ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา สพฺเพปิ เอกโต หุตฺวา ทสพลสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อญฺญตรสฺมิํ ปเทเส อฏฺฐาสิฯ ทาวคฺคิ อภิภวนฺโต วิย วิรวนฺโต อาคจฺฉติฯ อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ฐิตฏฺฐานํ ปตฺวา ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา โสฬสกรีสมตฺตฏฺฐานํ ปตฺโต อุทเก โอปิลาปิตติณุกฺกา วิย นิพฺพายิ, วินิพฺเพธโต ทฺวตฺติํสกรีสมตฺตฏฺฐานํ อวตฺถริตุํ นาสกฺขิฯ
ภิกฺขู สตฺถุ คุณกถํ อารภิํสุ – ‘‘อโห พุทฺธานํ คุณา นาม, อยญฺหิ นาม อเจตโน อคฺคิ พุทฺธานํ ฐิตฏฺฐานํ อวตฺถริตุํ น สกฺโกติ, อุทเก ติณุกฺกา วิย นิพฺพายติ, อโห พุทฺธานํ อานุภาโว นามา’’ติฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, ยํ อิมํ ภูมิปฺปเทสํ ปตฺวา เอส อคฺคิ นิพฺพายติฯ อิทํ ปน มยฺหํ โปราณกสจฺจพลํฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเทเส สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ชลิสฺสติ, กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยํ นาเมต’’นฺติ อาหฯ อถายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ นิสีทนตฺถาย จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปสิ, นิสีทิ สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ อถ สตฺถา ‘‘อิทํ ตาว, ภนฺเต, อมฺหากํ ปากฏํ, อตีตํ ปฏิจฺฉนฺนํ, ตํ โน ปากฏํ กโรถา’’ติ ภิกฺขูหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ตสฺมิํเยว ปเทเส โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา มาตุกุจฺฉิโต ชาโต อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา นิกฺขนฺตกาเล มหาเคณฺฑุกปฺปมาโณ วฏฺฏกโปตโก อโหสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร กุลาวเก นิปชฺชาเปตฺวา มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา โปเสนฺติฯ ตสฺส ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเส คมนพลํ วา ปาเท อุกฺขิปิตฺวา ถเล คมนพลํ วา นตฺถิฯ ตญฺจ ปเทสํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทาวคฺคิ คณฺหาติ, โส ตสฺมิมฺปิ สมเย มหารวํ รวนฺโต ตํ ปเทสํ คณฺหิ, สกุณสงฺฆา อตฺตโน อตฺตโน กุลาวเกหิ นิกฺขมิตฺวา มรณภยภีตา วิรวนฺตา ปลายนฺติ, โพธิสตฺตสฺสปิ มาตาปิตโร มรณภยภีตา โพธิสตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ โพธิสตฺโต กุลาวเก นิปนฺนโกว คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อวตฺถริตฺวา อาคจฺฉนฺตํ อคฺคิํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเสน คมนพลํ ภเวยฺย, อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คจฺเฉยฺยํฯ สเจ ปาเท อุกฺขิปิตฺวา คมนพลํ ภเวยฺย, ปทวาเรน อญฺญตฺถ คจฺเฉยฺยํฯ มาตาปิตโรปิ โข เม มรณภยภีตา มํ เอกกํ ปหาย อตฺตานํ ปริตฺตายนฺตา ปลาตาฯ อิทานิ เม อญฺญํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตาโณมฺหิ อสรโณ, กิํ นุ โข อชฺช มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ
อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก สีลคุโณ นาม อตฺถิ, สจฺจคุโณ นาม อตฺถิ, อตีเต ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล นิสีทิตฺวา อภิสมฺพุทฺธา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา สจฺจานุทฺทยการุญฺญขนฺติสมนฺนาคตา สพฺพสตฺเตสุ สมปฺปวตฺตเมตฺตาภาวนา สพฺพญฺญุพุทฺธา นาม อตฺถิ, เตหิ จ ปฏิวิทฺธา ธมฺมคุณา นาม อตฺถิ, มยิ จาปิ เอกํ สจฺจํ อตฺถิ, สํวิชฺชมาโน เอโก สภาวธมฺโม ปญฺญายติ, ตสฺมา อตีเต พุทฺเธ เจว เตหิ ปฏิวิทฺธคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มยิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวธมฺมํ คเหตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคิํ ปฏิกฺกมาเปตฺวา อชฺช มยา อตฺตโน เจว เสสสกุณานญฺจ โสตฺถิภาวํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘อตฺถิ โลเก สีลคุโณ, สจฺจํ โสเจยฺยนุทฺทยา;
เตน สจฺเจน กาหามิ, สจฺจกิริยมนุตฺตรํฯ
‘‘อาวชฺเชตฺวา ธมฺมพลํ, สริตฺวา ปุพฺพเก ชิเน;
สจฺจพลมวสฺสาย, สจฺจกิริยมกาสห’’นฺติฯ (จริยา. ๓.๗๙-๘๐);
อถ โพธิสตฺโต อตีเต ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํ คุเณ อาวชฺเชตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวํ อารพฺภ สจฺจกิริยํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
๓๕.
‘‘สนฺติ ปกฺขา อปตนา, สนฺติ ปาทา อวญฺจนา;
มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตา, ชาตเวท ปฏิกฺกมา’’ติฯ
ตตฺถ สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ มยฺหํ ปกฺขา นาม อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ, โน จ โข สกฺกา เอเตหิ อุปฺปติตุํ อากาเสน คนฺตุนฺติ อปตนาฯ สนฺติ ปาทา อวญฺจนาติ ปาทาปิ เม อตฺถิ, เตหิ ปน วญฺจิตุํ ปทวารคมเนน คนฺตุํ น สกฺกาติ อวญฺจนาฯ มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตาติ เย จ มํ อญฺญตฺถ เนยฺยุํ, เตปิ มรณภเยน มาตาปิตโร นิกฺขนฺตาฯ ชาตเวทาติ อคฺคิํ อาลปติฯ โส หิ ชาโตว เวทยติ ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติฯ ปฏิกฺกมาติ ปฏิคจฺฉ นิวตฺตาติ ชาตเวทํ อาณาเปติฯ
อิติ มหาสตฺโต ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺขานํ อตฺถิภาโว, เต จ ปสาเรตฺวา อากาเส อปตนภาโว, ปาทานํ อตฺถิภาโว, เต จ อุกฺขิปิตฺวา อวญฺจนภาโว, มาตาปิตูนํ มํ กุลาวเกเยว ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตภาโว จ สจฺโจ สภาวภูโตเยว, ชาตเวท, เอเตน สจฺเจน ตฺวํ อิโต ปฏิกฺกมา’’ติ กุลาวเก นิปนฺนโกว สจฺจกิริยํ อกาสิฯ ตสฺส สห สจฺจกิริยาย โสฬสกรีสมตฺเต ฐาเน ชาตเวโท ปฏิกฺกมิฯ ปฏิกฺกมนฺโต จ น ฌายมาโนว อญฺญํ คโต, อุทเก ปน โอปิลาปิตา อุกฺกา วิย ตตฺเถว นิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺหํ, มหาปชฺชลิโต สิขี;
วชฺเชสิ โสฬส กรีสานิ, อุทกํ ปตฺวา ยถา สิขี’’ติฯ (จริยา. ๓.๘๒);
ตํ ปน ฐานํ สกเลปิ อิมสฺมิํ กปฺเป อคฺคินา อนภิภวนียตฺตา กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสตฺโต สจฺจกิริยํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิมสฺส วนสฺส อคฺคินา อนชฺโฌตฺถรณํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, โปราณํ ปเนตํ วฏฺฏโปตกกาเล มยฺหเมว สจฺจพล’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร เอตรหิ มาตาปิตโรว อเหสุํ, วฏฺฏกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วฏฺฏกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
ยํ นิสฺสิตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฑฺฒปณฺณสาลํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เชตวนโต นิกฺขมฺม โกสเลสุ เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย เอกสฺมิํ อรญฺญเสนาสเน วสติฯ อถสฺส ปฐมมาเสเยว ปณฺณสาลา ฑยฺหิตฺถฯ โส ‘‘ปณฺณสาลา เม ทฑฺฒา, ทุกฺขํ วสามี’’ติ มนุสฺสานํ อาจิกฺขิฯ มนุสฺสา ‘‘อิทานิ โน เขตฺตํ ปริสุกฺขํ, เกทาเร ปาเยตฺวา กริสฺสาม’’, ตสฺมิํ ปายิเต ‘‘พีชํ วปิตฺวา’’, พีเช วุตฺเต ‘‘วติํ กตฺวา’’, วติยา กตาย ‘‘นิทฺทายิตฺวา, ลายิตฺวา, มทฺทิตฺวา’’ติ เอวํ ตํ ตํ กมฺมํ อปทิสนฺตาเยว เตมาสํ วีตินาเมสุํฯ โส ภิกฺขุ เตมาสํ อชฺโฌกาเส ทุกฺขํ วสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ ปวาเรตฺวา ปน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ ภิกฺขุ สุเขน วสฺสํวุตฺโถสิ, กมฺมฏฺฐานํ เต มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เสนาสนสปฺปายสฺส เม อภาเวน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ น ปตฺต’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขุ ติรจฺฉานคตาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานิํสุ, ตฺวํ กสฺมา น อญฺญาสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สกุณสงฺฆปริวุโต อรญฺญายตเน สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขํ นิสฺสาย วสติฯ อเถกทิวสํ ตสฺส รุกฺขสฺส สาขาสุ อญฺญมญฺญํ ฆํสนฺตีสุ จุณฺณํ ปตติ, ธูโม อุฏฺฐาติฯ ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเว สาขา เอวํ ฆํสมานา อคฺคิํ วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, โส ปติตฺวา ปุราณปณฺณานิ คณฺหิสฺสติ, ตโต ปฏฺฐาย อิมมฺปิ รุกฺขํ ฌาเปสฺสติ, น สกฺกา อิธ อมฺเหหิ วสิตุํ, อิโต ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สกุณสงฺฆสฺส อิมํ คาถมาห –
๓๖.
‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ วิหงฺคมา, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;
ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ
ตตฺถ ชคติรุหนฺติ ชคติ วุจฺจติ ปถวี, ตตฺถ ชาตตฺตา รุกฺโข ‘‘ชคติรุโห’’ติ วุจฺจติฯ วิหงฺคมาติ วิหํ วุจฺจติ อากาสํ, ตตฺถ คมนโต ปกฺขี ‘‘วิหงฺคมา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ทิสา ภชถาติ อิมํ รุกฺขํ มุญฺจิตฺวา อิโต ปลายนฺตา จตสฺโส ทิสา ภชถฯ วกฺกงฺคาติ สกุเณ อาลปติฯ เต หิ อุตฺตมงฺคํ คลํ กทาจิ กทาจิ วงฺกํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘วกฺกงฺคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วงฺกา วา เตสํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ปกฺขา ชาตาติ วกฺกงฺคาฯ ชาตํ สรณโต ภยนฺติ อมฺหากํ อวสฺสยรุกฺขโตเยว ภยํ นิพฺพตฺตํ, เอถ อญฺญตฺถ คจฺฉามาติฯ
โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตสกุณา เตน สทฺธิํ เอกปฺปหาเรเนว อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คตาฯ เย ปน อปณฺฑิตา, เต ‘‘เอวเมว เอส พินฺทุมตฺเต อุทเก กุมฺภีเล ปสฺสตี’’ติ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ตตฺเถว วสิํสุฯ ตโต น จิรสฺเสว โพธิสตฺเตน จินฺติตากาเรเนว อคฺคิ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ รุกฺขํ อคฺคเหสิฯ ธูเมสุ จ ชาลาสุ จ อุฏฺฐิตาสุ ธูมนฺธา สกุณา อญฺญตฺถ คนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, อคฺคิมฺหิ ปติตฺวา ปติตฺวา วินาสํ ปาปุณิํสุฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ติรจฺฉานคตาปิ รุกฺขคฺเค วสนฺตา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานนฺติ, ตฺวํ กสฺมา น อญฺญาสี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สกุณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส เสนาสนปฏิพาหนํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิเกน หิ วิหารํ กาเรตฺวา ทูเต เปสิเต สตฺถา ราชคหา นิกฺขมฺม เวสาลิํ ปตฺวา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ‘‘สาวตฺถิํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เตน จ สมเยน ฉพฺพคฺคิยานํ อนฺเตวาสิกา ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ เสนาสเนสุ อคฺคหิเตสฺเวว ‘‘อิทํ เสนาสนํ อมฺหากํ อุปชฺฌายสฺส, อิทํ อาจริยสฺส, อิทํ อมฺหากเมว ภวิสฺสตี’’ติ เสนาสนานิ ปลิพุนฺเธนฺติฯ ปจฺฉา อาคตา เถรา เสนาสนานิ น ลภนฺติฯ สาริปุตฺตตฺเถรสฺสาปิ อนฺเตวาสิกา เถรสฺส เสนาสนํ ปริเยสนฺตา น ลภิํสุฯ เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต สตฺถุ เสนาสนสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสชฺชาย จ จงฺกเมน จ รตฺติํ วีตินาเมสิฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย นิกฺขมิตฺวา อุกฺกาสิ, เถโรปิ อุกฺกาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, สาริปุตฺโต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, อิมาย เวลาย อิธ กิํ กโรสี’’ติ? ‘‘โส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิ’’ฯ สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว มยิ ชีวนฺเตเยว ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา วิหรนฺติ, ปรินิพฺพุเต กิํ นุ โข กริสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ
โส ปภาตาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปฏิพาหนฺตี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ? ตโต ฉพฺพคฺคิเย ครหิตฺวา ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ อรหตี’’ติ? เอกจฺเจ ‘‘ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘พฺราหฺมณกุลา, คหปติกุลา ปพฺพชิโต’’ติ, อปเร ‘‘วินยธโร, ธมฺมกถิโก, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส, ตติยสฺส, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติฯ อปเร ‘‘โสตาปนฺโน, สกทาคามี, อนาคามี, อรหา, เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญ’’ติ อาหํสุฯ เอวํ เตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน อคฺคาสนาทิรหานํ กถิตกาเล สตฺถา อาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ สาสเน อคฺคาสนาทีนิ ปตฺวา ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต ปมาณํ, น พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิโต, น คหปติกุลา ปพฺพชิโต, น วินยธโร, น สุตฺตนฺติโก, น อาภิธมฺมิโก, น ปฐมชฺฌานาทิลาภิโน, น โสตาปนฺนาทโย ปมาณํ, อถ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพํ, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺโฑ ลทฺธพฺโพฯ อิทเมตฺถ ปมาณํฯ ตสฺมา วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ เอเตสํ อนุจฺฉวิโกฯ อิทานิ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต มยฺหํ อคฺคสาวโก อนุธมฺมจกฺกปฺปวตฺตโก มมานนฺตรํ เสนาสนํ ลทฺธุํ อรหติ, โส อิมํ รตฺติํ เสนาสนํ อลภนฺโต รุกฺขมูเล วีตินาเมสิ, ตุมฺเห อิทาเนว เอวํ อคารวา อปติสฺสา, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล กินฺติ กตฺวา วิหริสฺสถา’’ติฯ อถ เนสํ โอวาททานตฺถาย ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตาปิ ‘น โข ปเนตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน วิหเรยฺยาม, อมฺเหสุ มหลฺลกตรํ ชานิตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’ติ สาธุกํ วีมํสิตฺวา ‘อยํ โน มหลฺลโก’ติ ญตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺวา เทวปถํ ปูรยมานา คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกํ มหานิคฺโรธํ อุปนิสฺสาย ตโย สหายา วิหริํสุ – ติตฺติโร, มกฺกโฏ, หตฺถีติฯ เต อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน อเหสุํฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘น ยุตฺตํ อมฺหากํ เอวํ วิหริตุํ, ยํนูน มยํ โย โน มหลฺลกตโร, ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กโรนฺตา วิหเรยฺยามา’’ติฯ ‘‘โก ปน โน มหลฺลกตโร’’ติ จินฺเตนฺตา เอกทิวสํ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ ตโยปิ ชนา นิคฺโรธมูเล นิสีทิตฺวา ติตฺติโร จ มกฺกโฏ จ หตฺถิํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘สมฺม หตฺถิ, ตฺวํ อิมํ นิคฺโรธรุกฺขํ กีวปฺปมาณกาลโต ปฏฺฐาย ชานาสี’’ติ? โส อาห ‘‘สมฺมา, อหํ ตรุณโปตกกาเล อิมํ นิคฺโรธคจฺฉํ อนฺตรสตฺถีสุ กตฺวา คจฺฉามิ, อวตฺถริตฺวา ฐิตกาเล จ ปน เม เอตสฺส อคฺคสาขา นาภิํ ฆฏฺเฏติ, เอวาหํ อิมํ คจฺฉกาลโต ปฏฺฐาย ชานามี’’ติ ปุน อุโภปิ ชนา ปุริมนเยเนว มกฺกฏํ ปุจฺฉิํสุฯ โส อาห ‘‘อหํ สมฺมา มกฺกฏจฺฉาปโก สมาโน ภูมิยํ นิสีทิตฺวา คีวํ อนุกฺขิปิตฺวาว อิมสฺส นิคฺโรธโปตกสฺส อคฺคงฺกุเร ขาทามิ, เอวาหํ อิมํ ขุทฺทกกาลโต ปฏฺฐาย ชานามี’’ติฯ อถ อิตเร อุโภปิ ปุริมนเยเนว ติตฺติรํ ปุจฺฉิํสุฯ โส อาห ‘‘สมฺมา, ปุพฺเพ อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน มหานิคฺโรธรุกฺโข อโหสิ, อหํ ตสฺส ผลานิ ขาทิตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน วจฺจํ ปาเตสิํ, ตโต เอส รุกฺโข ชาโต, เอวาหํ อิมํ อชาตกาลโต ปฏฺฐาย ชานามิ, ตสฺมา อหํ ตุมฺเหหิ ชาติยา มหลฺลกตโร’’ติฯ
เอวํ วุตฺเต มกฺกโฏ จ หตฺถี จ ติตฺติรปณฺฑิตํ อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺเหหิ มหลฺลกตโร, อิโต ปฏฺฐาย มยํ ตว สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ เจว อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมานิ จ กริสฺสาม, โอวาเท จ เต ฐสฺสาม, ตฺวํ ปน อิโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ โอวาทานุสาสนิํ ทเทยฺยาสี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ติตฺติโร เตสํ โอวาทํ อทาสิ, สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ, สยมฺปิ สีลานิ สมาทิยิฯ เต ตโยปิ ชนา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาย อญฺญมญฺญํ สคารวา สปฺปติสฺสา สภาควุตฺติโน หุตฺวา ชีวิตปริโยสาเน เทวโลกปรายณา อเหสุํฯ เตสํ ติณฺณํ สมาทานํ ติตฺติริยํ พฺรหฺมจริยํ นาม อโหสิฯ
เต หิ นาม, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา อญฺญมญฺญํ สคารวา สปฺปติสฺสา วิหริํสุ, ตุมฺเห เอวํ สฺวาขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา กสฺมา อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา วิหรถฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ, ยถาวุฑฺฒํ อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ, น อิโต ปฏฺฐาย จ นวกตเรน วุฑฺฒตโร เสนาสเนน ปฏิพาหิตพฺโพ, โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๓๗.
‘‘เย วุฑฺฒมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติฯ
ตตฺถ เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ ชาติวุฑฺโฒ, วโยวุฑฺโฒ, คุณวุฑฺโฒติ ตโย วุฑฺฒาฯ เตสุ ชาติสมฺปนฺโน ชาติวุฑฺโฒ นาม, วเย ฐิโต วโยวุฑฺโฒ นาม , คุณสมฺปนฺโน คุณวุฑฺโฒ นามฯ เตสุ คุณสมฺปนฺโน วโยวุฑฺโฒ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ อธิปฺเปโตฯ อปจายนฺตีติ เชฏฺฐาปจายิกกมฺเมน ปูเชนฺติฯ ธมฺมสฺส โกวิทาติ เชฏฺฐาปจายนธมฺมสฺส โกวิทา กุสลาฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ปาสํสาติ ปสํสารหาฯ สมฺปราเย จ สุคฺคตีติ สมฺปเรตพฺเพ อิมํ โลกํ หิตฺวา คนฺตพฺเพ ปรโลเกปิ เตสํ สุคติเยว โหตีติฯ อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขเว, ขตฺติยา วา โหนฺตุ พฺราหฺมณา วา เวสฺสา วา สุทฺทา วา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา ติรจฺฉานคตา วา, เย เกจิ สตฺตา เชฏฺฐาปจิติกมฺเม เฉกา กุสลา คุณสมฺปนฺนานํ วโยวุฑฺฒานํ อปจิติํ กโรนฺติ, เต อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเว เชฏฺฐาปจิติการกาติ ปสํสํ วณฺณนํ โถมนํ ลภนฺติ, กายสฺส จ เภทา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติฯ
เอวํ สตฺถา เชฏฺฐาปจิติกมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถินาโค โมคฺคลฺลาโน อโหสิ, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จีวรวฑฺฒกํ ภิกฺขุ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร เชตวนวาสิโก ภิกฺขุ ยํกิญฺจิ จีวเร กตฺตพฺพํ เฉทนฆฏฺฏนวิจารณสิพฺพนาทิกํ กมฺมํ, ตตฺถ สุกุสโลฯ โส ตาย กุสลตาย จีวรํ วฑฺเฒติ, ตสฺมา ‘‘จีวรวฑฺฒโก’’ ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ กิํ ปเนส กโรตีติ? ชิณฺณปิโลติกาสุ หตฺถกมฺมํ ทสฺเสตฺวา สุผสฺสิกํ มนาปํ จีวรํ กตฺวา รชนปริโยสาเน ปิฏฺโฐทเกน รชิตฺวา สงฺเขน ฆํสิตฺวา อุชฺชลํ มนุญฺญํ กตฺวา นิกฺขิปติฯ จีวรกมฺมํ กาตุํ อชานนฺตา ภิกฺขู อหเต สาฏเก คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘มยํ จีวรํ กาตุํ น ชานาม, จีวรํ โน กตฺวา เทถา’’ติ วทนฺติฯ โส ‘‘จีวรํ อาวุโส กริยมานํ จิเรน นิฏฺฐาติ, มยา กตจีวรเมว อตฺถิ, อิเม สาฏเก ฐเปตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ นีหริตฺวา ทสฺเสติฯ เต ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติเมว ทิสฺวา อนฺตรํ อชานนฺตา ‘‘ถิร’’นฺติ สญฺญาย อหตสาฏเก จีวรวฑฺฒกสฺส ทตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตํ เตหิ โถกํ กิลิฏฺฐกาเล อุณฺโหทเกน โธวิยมานํ อตฺตโน ปกติํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถ ชิณฺณฏฺฐานํ ปญฺญายติ, เต วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติฯ เอวํ อาคตาคเต ปิโลติกาหิ วญฺเจนฺโต โส ภิกฺขุ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโตฯ
ยถา เจส เชตวเน, ตถา อญฺญตรสฺมิํ คามเกปิ เอโก จีวรวฑฺฒโก โลกํ วญฺเจติฯ ตสฺส สมฺภตฺตา ภิกฺขู ‘‘ภนฺเต, เชตวเน กิร เอโก จีวรวฑฺฒโก เอวํ โลกํ วญฺเจตี’’ติ อาโรเจสุํฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘หนฺทาหํ, ตํ นครวาสิกํ วญฺเจมี’’ติ ปิโลติกจีวรํ อติมนาปํ กตฺวา สุรตฺตํ รชิตฺวา ตํ ปารุปิตฺวา เชตวนํ อคมาสิฯ อิตโร ตํ ทิสฺวาว โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ มยฺหํ เทถ, ตุมฺเห อญฺญํ ลภิสฺสถา’’ติ? ‘‘อาวุโส, มยํ คามวาสิกา ทุลฺลภปจฺจยา, อิมาหํ ตุยฺหํ ทตฺวา อตฺตนา กิํ ปารุปิสฺสามี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, มม สนฺติเก อหตสาฏกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา ตุมฺหากํ จีวรํ กโรถา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, มยา เอตฺถ หตฺถกมฺมํ ทสฺสิตํ, ตยิ ปน เอวํ วทนฺเต กิํ สกฺกา กาตุํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ ตสฺส ปิโลติกจีวรํ ทตฺวา อหตสาฏเก อาทาย ตํ วญฺเจตฺวา ปกฺกามิฯ เชตวนวาสิโกปิ ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา กติปาหจฺจเยน อุณฺโหทเกน โธวนฺโต ชิณฺณปิโลติกภาวํ ทิสฺวา ลชฺชิโต ‘‘คามวาสิจีวรวฑฺฒเกน กิร เชตวนวาสิโก วญฺจิโต’’ติ ตสฺส วญฺจิตภาโว สงฺฆมชฺเฌ ปากโฏ ชาโตฯ
อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ตํ กถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อิทาเนว อญฺเญ วญฺเจติ, ปุพฺเพปิ วญฺเจสิเยวฯ น คามวาสิเกนาปิ อิทาเนว เอส เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก วญฺจิโต, ปุพฺเพปิ วญฺจิโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน โพธิสตฺโต อญฺญตรํ ปทุมสรํ นิสฺสาย ฐิเต วรณรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา อญฺญตรสฺมิํ นาติมหนฺเต สเร นิทาฆสมเย อุทกํ มนฺทํ อโหสิ, พหู เจตฺถ มจฺฉา โหนฺติฯ อเถโก พโก เต มจฺเฉ ทิสฺวา ‘‘เอเกน อุปาเยน อิเม มจฺเฉ วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อุทกปริยนฺเต จินฺเตนฺโต นิสีทิฯ อถ นํ มจฺฉา ทิสฺวา ‘‘กิํ, อยฺย, จินฺเตนฺโต นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ อมฺหากํ จินฺเตสิ, อยฺยา’’ติ? ‘‘‘อิมสฺมิํ สเร อุทกํ ปริตฺตํ, โคจโร มนฺโท, นิทาโฆ จ มหนฺโต, อิทานิเม มจฺฉา กิํ นาม กริสฺสนฺตี’ติ ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ กโรม, อยฺยา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห สเจ มยฺหํ วจนํ กเรยฺยาถ , อหํ โว เอเกกํ มุขตุณฺฑเกน คเหตฺวา เอกํ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ มหาสรํ เนตฺวา วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘อยฺย, ปฐมกปฺปิกโต ปฏฺฐาย มจฺฉานํ จินฺตนกพโก นาม นตฺถิ, ตฺวํ อมฺเหสุ เอเกกํ ขาทิตุกาโมสี’’ติฯ ‘‘นาหํ ตุมฺเห มยฺหํ สทฺทหนฺเต ขาทิสฺสามิ’’ฯ ‘‘สเจ ปน สรสฺส อตฺถิภาวํ มยฺหํ น สทฺทหถ, เอกํ มจฺฉํ มยา สทฺธิํ สรํ ปสฺสิตุํ เปเสถา’’ติฯ มจฺฉา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ ชเลปิ ถเลปิ สมตฺโถ’’ติ เอกํ กาฬมหามจฺฉํ อทํสุ ‘‘อิมํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติฯ โส ตํ คเหตฺวา เนตฺวา สเร วิสฺสชฺเชตฺวา สพฺพํ สรํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาเนตฺวา เตสํ มจฺฉานํ สนฺติเก วิสฺสชฺเชสิฯ โส เตสํ มจฺฉานํ สรสฺส สมฺปตฺติํ วณฺเณสิฯ เต ตสฺส กถํ สุตฺวา คนฺตุกามา หุตฺวา ‘‘สาธุ, อยฺย, อมฺเห คณฺหิตฺวา คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ
พโก ปฐมํ ตํ กาฬมหามจฺฉเมว คเหตฺวา สรตีรํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา สรตีเร ชาเต วรณรุกฺเข นิลียิตฺวา ตํ วิฏปนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ตุณฺเฑน วิชฺฌนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา กณฺฏเก รุกฺขมูเล ปาเตตฺวา ปุน คนฺตฺวา ‘‘วิสฺสฏฺโฐ, เม โส มจฺโฉ, อญฺโญ อาคจฺฉตู’’ติ เอเตนุปาเยน เอเกกํ คเหตฺวา สพฺเพ มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปุน อาคโต เอกํ มจฺฉมฺปิ นาทฺทสฯ เอโก ปเนตฺถ กกฺกฏโก อวสิฏฺโฐฯ พโก ตมฺปิ ขาทิตุกาโม หุตฺวา ‘‘โภ, กกฺกฏก, มยา สพฺเพเต มจฺฉา เนตฺวา ปทุมสญฺฉนฺเน มหาสเร วิสฺสชฺชิตา, เอหิ ตมฺปิ เนสฺสามี’’ติฯ ‘‘มํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต กถํ คณฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘ฑํสิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ เอวํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต มํ ปาเตสฺสสิ, นาหํ ตยา สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มา ภายิ, อหํ ตํ สุคฺคหิตํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส มจฺเฉ เนตฺวา สเร วิสฺสชฺชนํ นาม นตฺถิฯ สเจ ปน มํ สเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ วิสฺสชฺเชสฺสติ, คีวมสฺส ฉินฺทิตฺวา ชีวิตํ หริสฺสามี’’ติฯ
อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม พก, น โข ตฺวํ สุคฺคหิตํ คเหตุํ สกฺขิสฺสสิ, อมฺหากํ ปน คหณํ สุคฺคหณํ , สจาหํ อเฬหิ ตว คีวํ คเหตุํ ลภิสฺสามิ, ตว คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ตยา สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ‘‘วญฺเจตุกาโม เอส ม’’นฺติ อชานนฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ กกฺกฏโก อตฺตโน อเฬหิ กมฺมารสณฺฑาเสน วิย ตสฺส คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาหฯ โส ตํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา วรณรุกฺขาภิมุโข ปายาสิฯ กกฺกฏโก อาห ‘‘มาตุล, อยํ สโร เอตฺโต, ตฺวํ ปน อิโต กิํ เนสี’’ติ? พโก ‘‘น เต มาตุโล อหํ, น ภคินิปุตฺโตสิ วต เม ตฺว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘เอส มํ อุกฺขิปิตฺวา วิจรนฺโต มยฺหํ ทาโส’ติ สญฺญํ กโรสิ มญฺเญ, ปสฺเสตํ วรณรุกฺขสฺส มูเล กณฺฏกราสิํ, ยถา เม เต สพฺเพ มจฺฉา ขาทิตา, ตมฺปิ ตเถว ขาทิสฺสามี’’ติ อาหฯ กกฺกฏโก ‘‘เอเต มจฺฉา อตฺตโน พาลตาย ตยา ขาทิตา, อหํ ปน เต มํ ขาทิตุํ น ทสฺสามิ, ตญฺเญว ปน วินาสํ ปาเปสฺสามิฯ ตฺวญฺหิ พาลตาย มยา วญฺจิตภาวํ น ชานาสิ, มรนฺตา อุโภปิ มริสฺสาม, อหํ เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ภูมิยํ ขิปิสฺสามี’’ติ วตฺวา กมฺมารสณฺฑาเสน วิย อเฬหิ ตสฺส คีวํ นิปฺปีเฬสิฯ โส วิวเฏน มุเขน อกฺขีหิ อสฺสุนา ปคฺฆรนฺเตน มรณภยตชฺชิโต ‘‘สามิ, อหํ ตํ น ขาทิสฺสามิ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘ยทิ เอวํ โอตริตฺวา มํ สรสฺมิํ วิสฺสชฺเชหี’’ติฯ โส นิวตฺติตฺวา สรเมว โอตริตฺวา กกฺกฏกํ สรปริยนฺเต ปงฺกปิฏฺเฐ ฐเปสิ, กกฺกฏโก กตฺตริกาย กุมุทนาฬํ กปฺเปนฺโต วิย ตสฺส คีวํ กปฺเปตฺวา อุทกํ ปาวิสิฯ
ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วรณรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา สาธุการํ ททมานา วนํ อุนฺนาทยมานา มธุรสฺสเรน อิมํ คาถมาห –
๓๘.
‘‘นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญ, นิกตฺยา สุขเมธติ;
อาราเธติ นิกติปฺปญฺโญ, พโก กกฺกฏกามิวา’’ติฯ
ตตฺถ นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญ, นิกตฺยา สุขเมธตีติ นิกติ วุจฺจติ วญฺจนา, นิกติปฺปญฺโญ วญฺจนปญฺโญ ปุคฺคโล ตาย นิกตฺยา นิกติยา วญฺจนาย น อจฺจนฺตํ สุขเมธติ, นิจฺจกาเล สุขสฺมิํเยว ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, เอกํเสน ปน วินาสํ ปาปุณาติเยวาติ อตฺโถฯ อาราเธตีติ ปฏิลภติฯ นิกติปฺปญฺโญติ เกราฏิกภาวํ สิกฺขิตปญฺโญ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ผลํ อาราเธติ ปฏิลภติ วินฺทตีติ อตฺโถฯ กถํ? พโก กกฺกฏกามิว, ยถา พโก กกฺกฏกา คีวจฺเฉทํ ปาปุณาติ, เอวํ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตปาปโต ทิฏฺฐธมฺเม วา สมฺปราเย วา ภยํ อาราเธติ ปฏิลภตีติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต วนํ อุนฺนาเทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว คามวาสิจีวรวฑฺฒเกเนส วญฺจิโต, อตีเตปิ วญฺจิโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โส พโก เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อโหสิ, กกฺกฏโก คามวาสี จีวรวฑฺฒโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พกชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
มญฺเญ โสวณฺณโย ราสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภิกฺขุ สุพฺพโจ อโหสิ วจนกฺขโม, เถรสฺส มหนฺเตนุสฺสาเหน อุปการํ กโรติฯ อเถกํ สมยํ เถโร สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา จาริกํ จรนฺโต ทกฺขิณาคิริชนปทํ อคมาสิฯ โส ภิกฺขุ ตตฺถ คตกาเล มานตฺถทฺโธ หุตฺวา เถรสฺส วจนํ น กโรติ ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม กโรหี’’ติ วุตฺเต ปน เถรสฺส ปฏิปกฺโข โหติฯ เถโร ตสฺส อาสยํ น ชานาติฯ โส ตตฺถ จาริกํ จริตฺวา ปุน เชตวนํ อาคโตฯ โส ภิกฺขุ เถรสฺส เชตวนวิหารํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ปุน ตาทิโสว ชาโตฯ เถโร ตถาคตสฺส อาโรเจสิ ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เอโก สทฺธิวิหาริโก เอกสฺมิํ ฐาเน สเตน กีตทาโส วิย โหติ, เอกสฺมิํ ฐาเน มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ‘อิทํ นาม กโรหี’ติ วุตฺเต ปฏิปกฺโข โหตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘นายํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพเปส เอกํ ฐานํ คโต สเตน กีตทาโส วิย โหติฯ เอกํ ฐานํ คโต ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ โหตี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กุฏุมฺพิยกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺเสโก สหายโก กุฏุมฺพิโก สยํ มหลฺลโก, ภริยา ปนสฺส ตรุณีฯ สา ตํ นิสฺสาย ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิตฺถี ตรุณตฺตา มมจฺจเยน กญฺจิเทว ปุริสํ คเหตฺวา อิมํ ธนํ วินาเสยฺย, ปุตฺตสฺส เม น ทเทยฺย, ยํนูนาหํ อิมํ ธนํ ปถวิคตํ กเรยฺย’’นฺติ ฆเร นนฺทํ นาม ทาสํ คเหตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ตํ ธนํ นิทหิตฺวา ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาต, นนฺท, อิมํ ธนํ มมจฺจเยน มยฺหํ ปุตฺตสฺส อาจิกฺเขยฺยาสิ, มา จ นํ ปริจฺจชสี’’ติ โอวทิตฺวา กาลมกาสิฯ
ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต ชาโตฯ อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ตว ปิตา นนฺทํ ทาสํ คเหตฺวา ธนํ นิเธสิ, ตํ อาหราเปตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ โส เอกทิวสํ นนฺทํ อาห – ‘‘มาตุล, อตฺถิ กิญฺจิ มยฺหํ ปิตรา ธนํ นิทหิต’’นฺติฯ ‘‘อาม, สามี’’ติฯ ‘‘กุหิํ ตํ นิทหิต’’นฺติฯ ‘‘อรญฺเญ, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย นิธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ มาตุล, ธน’’นฺติ อาหฯ นนฺโท อารุยฺห ธนมตฺถเก ฐตฺวา ธนํ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อเร ทาสิปุตฺต เจฏก, กุโต เต อิมสฺมิํ ฐาเน ธน’’นฺติ กุมารํ อกฺโกสติฯ กุมาโร ตสฺส ผรุสวจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตํ คเหตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อคมาสิ, นนฺโท ตเถว อกฺโกสติฯ กุมาโร เตน สทฺธิํ ผรุสวจนํ อวตฺวาว นิวตฺติตฺวา ‘‘อยํ ทาโส อิโต ปฏฺฐาย ‘ธนํ อาจิกฺขิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, คนฺตฺวา ปน มํ อกฺโกสติ, ตตฺถ การณํ น ชานามิ, อตฺถิ โข ปน เม ปิตุ สหาโย กุฏุมฺพิโก, ตํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ตาต, การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ
โพธิสตฺโต ‘‘ยสฺมิํ เต, ตาต, ฐาเน ฐิโต นนฺโท อกฺโกสติ, ตตฺเถว เต ปิตุ สนฺตกํ ธนํ, ตสฺมา ยทา เต นนฺโท อกฺโกสติ, ตทา นํ ‘เอหิ เร ทาส, กิํ อกฺโกสสี’ติ อากฑฺฒิตฺวา ตํ ฐานํ ภินฺทิตฺวา กุลสนฺตกํ ธนํ นีหริตฺวา ทาสํ อุกฺขิปาเปตฺวา ธนํ อาหรา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๓๙.
‘‘มญฺเญ โสวณฺณโย ราสิ, โสวณฺณมาลา จ นนฺทโก;
ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชตี’’ติฯ
ตตฺถ มญฺเญติ เอวํ อหํ ชานามิฯ โสวณฺณโยติ สุนฺทโร วณฺโณ เอเตสนฺติ โสวณฺณานิฯ กานิ ตานิ? รชตมณิกญฺจนปวาฬาทีนิ รตนานิฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน สพฺพาเนตานิ ‘‘สุวณฺณานี’’ติ อธิปฺเปตานิ, เตสํ ราสิ โสวณฺณโย ราสิฯ โสวณฺณมาลา จาติ ตุยฺหํ ปิตุสนฺตกา สุวณฺณมาลา จ เอตฺเถวาติ มญฺญามิฯ นนฺทโก ยตฺถ ทาโสติ ยสฺมิํ ฐาเน ฐิโต นนฺทโก ทาโสฯ อามชาโตติ ‘‘อาม, อหํ โว ทาสี’’ติ เอวํ ทาสพฺยํ อุปคตาย อามทาสิสงฺขาตาย ทาสิยา ปุตฺโตฯ ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชตีติ ‘‘โส ยสฺมิํ ฐาเน ฐิโต ถุลฺลานิ ผรุสวจนานิ วทติ, ตตฺเถว เต กุลสนฺตกํ ธนํ, เอวํ อหํ ตํ มญฺญามี’’ติ โพธิสตฺโต กุมารสฺส ธนคฺคหณูปายํ อาจิกฺขิฯ
กุมาโร โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา นนฺทํ อาทาย นิธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ธนํ อาหริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘ปุพฺเพเปส เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นนฺโท สาริปุตฺตสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, ปณฺฑิตกุฏุมฺพิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นนฺทชาตกวณฺณนา นวมาฯ
กามํ ปตามิ นิรยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิโก หิ วิหารเมว อารพฺภ จตุปญฺญาสโกฏิธนํ พุทฺธสาสเน ปริจฺจชิตฺวา วิกิริตฺวา ฐเปตฺวา ตีณิ รตนานิ อญฺญตฺถ รตนสญฺญเมว อนุปฺปาเทตฺวา สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เทวสิกํ ตีณิ มหาอุปฏฺฐานานิ คจฺฉติฯ ปาโตว เอกวารํ คจฺฉติ, กตปาตราโส เอกวารํ, สายนฺเห เอกวารํฯ อญฺญานิปิ อนฺตรนฺตรุปฏฺฐานานิ โหนฺติเยวฯ คจฺฉนฺโต จ ‘‘กิํ นุ โข อาทาย อาคโตติ สามเณรา วา ทหรา วา หตฺถมฺปิ เม โอโลเกยฺยุ’’นฺติ ตุจฺฉหตฺโถ นาม น คตปุพฺโพฯ ปาโตว คจฺฉนฺโต ยาคุํ คาหาเปตฺวา คจฺฉติ, กตปาตราโส สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนิปิ, สายนฺหสมเย คนฺธมาลาวตฺถาทิหตฺโถติฯ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปริจฺจชนฺตสฺส ปนสฺส ปริจฺจาเค ปมาณํ นตฺถิฯ
พหู โวหารูปชีวิโนปิสฺส หตฺถโต ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ อิณํ คณฺหิํสุ, เต มหาเสฏฺฐิ น อาหราเปติฯ อญฺญา ปนสฺส กุลสนฺตกา อฏฺฐารส โกฏิโย นทีตีเร นิทหิตฺวา ฐปิตา อจิรวโตทเกน นทีกูเล ภินฺเน มหาสมุทฺทํ ปวิฏฺฐา, ตา ยถาปิหิตลญฺฉิ ตาว โลหจาฏิโย อณฺฑวกุจฺฉิยํ ปวฏฺฏนฺตา วิจรนฺติฯ เคเห ปนสฺส ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิจฺจภตฺตํ นิพทฺธเมว โหติฯ เสฏฺฐิโน หิ เคหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณิสทิสํ, สพฺพภิกฺขูนํ มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐิตํฯ เตนสฺส ฆรํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ คจฺฉติ, อสีติมหาเถราปิ คจฺฉนฺติเยวฯ เสสภิกฺขูนํ ปน คจฺฉนฺตานญฺจ อาคจฺฉนฺตานญฺจ ปมาณํ นตฺถิฯ ตํ ปน ฆรํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกปฏิมณฺฑิตํ, ตสฺส จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก เอกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา เทวตา วสติ, สา สมฺมาสมฺพุทฺเธ เคหํ ปวิสนฺเต อตฺตโน วิมาเน ฐาตุํ น สกฺโกติ, ทารเก คเหตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ติฏฺฐติฯ อสีติมหาเถเรสุปิ อวเสสตฺเถเรสุปิ ปวิสนฺเตสุ จ นิกฺขมนฺเตสุ จ ตเถว กโรติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘สมเณ โคตเม จ สาวเกสุ จสฺส อิมํ เคหํ ปวิสนฺเตสุ มยฺหํ สุขํ นาม นตฺถิ, นิจฺจกาลํ โอตริตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ฐาตุํ น สกฺขิสฺสามิฯ ยถา อิเม เอตํ ฆรํ น ปวิสนฺติ, ตถา มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อเถกทิวสํ สยนูปคตสฺเสว มหากมฺมนฺติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก นิพฺพตฺตเทวตา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา อาคตาสี’’ติ? ‘‘กิํ ตุมฺเห เสฏฺฐิสฺส กิริยํ น ปสฺสถ, อตฺตโน ปจฺฉิมกาลํ อโนโลเกตฺวา ธนํ นีหริตฺวา สมณํ โคตมํเยว ปูเชติ, เนว วณิชฺชํ ปโยเชติ, น กมฺมนฺเต ปฏฺฐเปติ, ตุมฺเห เสฏฺฐิํ ตถา โอวทถ, ยถา อตฺตโน กมฺมนฺตํ กโรติฯ ยถา จ สมโณ โคตโม สสาวโก อิมํ ฆรํ น ปวิสติ, ตถา กโรถา’’ติฯ อถ นํ โส อาห ‘‘พาลเทวเต, เสฏฺฐิ ธนํ วิสฺสชฺเชนฺโต นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน วิสฺสชฺเชติ, โส สเจ มํ จูฬายํ คเหตฺวา วิกฺกิณิสฺสติ, เนวาหํ กิญฺจิ กเถสฺสามิ, คจฺฉ ตฺวํ’’นฺติฯ สา ปุเนกทิวสํ เสฏฺฐิโน เชฏฺฐปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว โอวทิ, โสปิ ตํ ปุริมนเยเนว ตชฺเชสิฯ เสฏฺฐินา ปน สทฺธิํ กเถตุํเยว น สกฺโกติฯ
เสฏฺฐิโนปิ นิรนฺตรํ ทานํ เทนฺตสฺส โวหาเร อกโรนฺตสฺส อาเย มนฺทีภูเต ธนํ ปริกฺขยํ อคมาสิฯ อถสฺส อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิยปฺปตฺตสฺส ปริโภคสาฏกสยนโภชนานิปิ ปุราณสทิสานิ น ภวิํสุฯ เอวํภูโตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, ปณีตํ ปน กตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ ฯ อถ นํ เอกทิวสํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา ‘‘ทียติ ปน เต, คหปติ, กุเล ทาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ทียติ, ภนฺเต, ตญฺจ โข กณาชกํ พิลงฺคทุติย’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘คหปติ, ‘ลูขํ ทานํ เทมี’ติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถ ฯ จิตฺตสฺมิญฺหิ ปณีเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ทินฺนทานํ ลูขํ นาม น โหติฯ กสฺมา? วิปากมหนฺตตฺตา’’ติ อาหฯ จิตฺตญฺหิ ปณีตํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ทานํ ลูขํ นาม นตฺถีติ เจตํ เอวํ เวทิตพฺพํ –
‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเกฯ (วิ. ว. ๘๐๔);
‘‘น กิรตฺถิ อโนมทสฺสิสุ, ปาริจริยา พุทฺเธสุ อปฺปกา;
สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา’’ติฯ
อปรมฺปิ นํ อาห ‘‘คหปติ, ตฺวํ ตาว ลูขํ ทานํ ททมาโน อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ เทสิ, อหํ เวลามกาเล สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา สตฺต รตนานิ ททมาโน ปญฺจ มหานทิโย เอโกฆปุณฺณํ กตฺวา วิย จ มหาทานํ ปวตฺตยมาโน ติสรณคตํ วา ปญฺจสีลรกฺขนกํ วา กญฺจิ นาลตฺถํ, ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลา นาม เอวํ ทุลฺลภาฯ ตสฺมา ‘ลูขํ เม ทาน’นฺติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถา’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา เวลามสุตฺตํ (อ. นิ. ๙.๒๐) กเถสิฯ
อถ โข สา เทวตา อิสฺสรกาเล เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถตุมฺปิ อสกฺโกนฺตี ‘‘อิทานายํ ทุคฺคตตฺตา มม วจนํ คณฺหิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ มหาเสฏฺฐิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก อธิวตฺถา, เทวตา’’ติฯ ‘‘กิมตฺถมาคตาสี’’ติ? ‘‘ตุยฺหํ โอวาทํ กเถตุกามา หุตฺวา อาคจฺฉามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหี’’ติฯ มหาเสฏฺฐิ ตฺวํ ปจฺฉิมกาลํ น จินฺเตสิ, ปุตฺตธีตโร น โอโลเกสิ, สมณสฺส เต โคตมสฺส สาสเน พหุํ ธนํ วิปฺปกิณฺณํ, โส ตฺวํ อติเวลํ ธนวิสฺสชฺชเนน วา วณิชฺชาทิกมฺมานํ อกรเณน วา สมณํ โคตมํ นิสฺสาย ทุคฺคโต ชาโต, เอวํภูโตปิ สมณํ โคตมํ น มุญฺจสิ, อชฺชปิ เต สมณา ฆรํ ปวิสนฺติเยวฯ ยํ ตาว เตหิ นีตํ, ตํ น สกฺกา ปจฺจาหราเปตุํ, คหิตํ คหิตเมว โหตุ, อิโต ปฏฺฐาย ปน สยญฺจ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ มา คมิตฺถ, สาวกานญฺจสฺส อิมํ ฆรํ ปวิสิตุํ มา อทาสิ, สมณํ โคตมํ นิวตฺติตฺวาปิ อโนโลเกนฺโต อตฺตโน โวหาเร จ วณิชฺชญฺจ กตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ อถ นํ โส เอวมาห ‘‘อยํ ตยา มยฺหํ ทาตพฺพโอวาโท’’ติฯ ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ ตาทิสานํ เทวตานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ อกมฺปนีโย อหํ ทสพเลน กโตฯ มม หิ สทฺธา สิเนรุ วิย อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา, มยา นิยฺยานิเก รตนสาสเน ธนํ วิสฺสชฺชิตํ, อยุตฺตํ เต กถิตํ, พุทฺธสาสเน ปหาโร ทินฺโน, เอวรูปาย อนาจาราย ทุสฺสีลาย กาฬกณฺณิยา สทฺธิํ ตยา มม เอกเคเห วสนกิจฺจํ นตฺถิ, สีฆํ มม เคหา นิกฺขมิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉาติฯ
สา โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส วจนํ สุตฺวา ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา นิกฺขมิฯ นิกฺขมิตฺวา จ ปน อญฺญตฺถ วสนฏฺฐานํ อลภมานา ‘‘เสฏฺฐิํ ขมาเปตฺวา ตตฺเถว วสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นครปริคฺคาหกเทวปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘เกนฏฺเฐน อาคตาสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ สามิ, อตฺตโน พาลตาย อนุปธาเรตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถสิํ, โส มํ กุชฺฌิตฺวา วสนฏฺฐานา นิกฺกฑฺฒิ, มํ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปตฺวา วสนฏฺฐานํ เม เทถา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตยา เสฏฺฐิ วุตฺโต’’ติ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย พุทฺธุปฏฺฐานํ สงฺฆุปฏฺฐานํ มา กริ, สมณสฺส โคตมสฺส ฆรปฺปเวสนํ มา อทาสี’’ติ ‘‘เอวํ เม วุตฺโต, สามี’’ติฯ อยุตฺตํ ตยา วุตฺตํ, สาสเน ปหาโร ทินฺโน, ‘‘อหํ ตํ อาทาย เสฏฺฐิโน สนฺติกํ คนฺตุํ น อุสฺสหามี’’ติฯ สา ตสฺส สนฺติกา สงฺคหํ อลภิตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ
เตหิปิ ตเถว ปฏิกฺขิตฺตา สกฺกํ เทวราชํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อหํ, เทว, วสนฏฺฐานํ อลภมานา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา อนาถา วิจรามิ, ตุมฺหากํ สิริยา มยฺหํ วสนฏฺฐานํ ทาเปถา’’ติ สุฏฺฐุตรํ ยาจิฯ โสปิ นํ อาห ‘‘ตยา อยุตฺตํ กตํ, ชินสาสเน ปหาโร ทินฺโน, อหมฺปิ ตํ นิสฺสาย เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถตุํ น สกฺโกมิ, เอกํ ปน เต เสฏฺฐิสฺส ขมนูปายํ กเถสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, กเถหี’’ติฯ มหาเสฏฺฐิสฺส หตฺถโต มนุสฺเสหิ ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ คหิตํ อตฺถิ, ตฺวํ ตสฺส อายุตฺตกเวสํ คเหตฺวา กญฺจิ อชานาเปตฺวา ตานิ ปณฺณานิ อาทาย กติปเยหิ ยกฺขตรุเณหิ ปริวาริตา เอเกน หตฺเถน ปณฺณํ, เอเกน เลขนิํ คเหตฺวา เตสํ เคหํ คนฺตฺวา เคหมชฺเฌ ฐิตา อตฺตโน ยกฺขานุภาเวน เต อุตฺตาเสตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหากํ อิณปณฺณํ, อมฺหากํ เสฏฺฐิ อตฺตโน อิสฺสรกาเล ตุมฺเห น กิญฺจิ อาห, อิทานิ ทุคฺคโต ชาโต, ตุมฺเหหิ คหิตกหาปณานิ เทถา’’ติ อตฺตโน ยกฺขานุภาวํ ทสฺเสตฺวา สพฺพาปิ ตา อฏฺฐารส หิรญฺญโกฏิโย สาเธตฺวา เสฏฺฐิสฺส ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรตฺวา อญฺญํ อจิรวตินทีตีเร นิทหิตํ ธนํ นทีกูเล ภินฺเน สมุทฺทํ ปวิฏฺฐํ อตฺถิ, ตมฺปิ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรตฺวา, อญฺญมฺปิ อสุกฏฺฐาเน นาม อสฺสามิกํ อฏฺฐารสโกฏิมตฺตเมว ธนํ อตฺถิ, ตมฺปิ อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรหิ, อิมาหิ จตุปญฺญาสโกฏีหิ อิมํ ตุจฺฉโกฏฺฐกปูรกํ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา มหาเสฏฺฐิํ ขมาเปหีติฯ
สา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ ธนํ อาหริตฺวา โกฏฺฐเก ปูเรตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย เสฏฺฐิสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ เต มหาเสฏฺฐิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก อธิวตฺถา อนฺธพาลเทวตา, มยา มหาโมหมูฬฺหาย พุทฺธคุเณ อชานิตฺวา ปุริเมสุ ทิวเสสุ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ เม โทสํ ขมถฯ สกฺกสฺส หิ เม เทวราชสฺส วจเนน ตุมฺหากํ อิณํ โสเธตฺวา อฏฺฐารส โกฏิโย, สมุทฺทํ คตา อฏฺฐารส โกฏิโย, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อสฺสามิกธนสฺส อฏฺฐารส โกฏิโยติ จตุปณฺณาส โกฏิโย อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐกปูรเณน ทณฺฑกมฺมํ กตํ, เชตวนวิหารํ อารพฺภ ปริกฺขยํ คตธนํ สพฺพํ สมฺปิณฺฑิตํ, วสนฏฺฐานํ อลภมานา กิลมามิ, มยา อญฺญาณตาย กถิตํ มนสิ อกตฺวา ขมถ มหาเสฏฺฐี’’ติ อาหฯ
อนาถปิณฺฑิโก ตสฺสา วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เทวตา ‘ทณฺฑกมฺมญฺจ เม กต’นฺติ วทติ, อตฺตโน จ โทสํ ปฏิชานาติ, สตฺถา อิมํ วิเนตฺวา อตฺตโน คุเณ ชานาเปสฺสติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส นํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ อถ นํ อาห ‘‘อมฺม, เทวเต, สเจสิ มํ ขมาเปตุกามา, สตฺถุ สนฺติเก มํ ขมาเปหี’’ติฯ สาธุ เอวํ กริสฺสามิ, ‘‘สตฺถุ ปน มํ สนฺติกํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปาโตว ตํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตาย กตกมฺมํ สพฺพํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิธ, คหปติ, ปาปปุคฺคโลปิ ยาว ปาปํ น ปจฺจติ , ตาว ภทฺรานิ ปสฺสติฯ ยทา ปนสฺส ปาปํ ปจฺจติ, ตทา ปาปเมว ปสฺสติฯ ภทฺรปุคฺคโลปิ ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ, ตาว ปาปานิ ปสฺสติฯ ยทา ปนสฺส ภทฺรํ ปจฺจติ, ตทา ภทฺรเมว ปสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมา ธมฺมปเท ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปาโปปิ ปสฺสตี ภทฺรํ, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจตี ปาปํ, อถ ปาโป ปาปานิ ปสฺสติฯ
‘‘ภทฺโรปิ ปสฺสตี ปาปํ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจตี ภทฺรํ, อถ ภทฺโร ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติฯ (ธ. ป. ๑๑๙-๑๒๐);
อิมาสญฺจ ปน คาถานํ ปริโยสาเน สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สา จกฺกงฺกิเตสุ สตฺถุ ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, ราครตฺตาย โทสปทุฏฺฐาย โมหมูฬฺหาย อวิชฺชนฺธาย ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺติยา ปาปกํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ เม ขมถา’’ติ สตฺถารํ ขมาเปตฺวา มหาเสฏฺฐิมฺปิ ขมาเปสิฯ
ตสฺมิํ สมเย อนาถปิณฺฑิโก สตฺถุ ปุรโต อตฺตโน คุณํ กเถสิ ‘‘ภนฺเต, อยํ เทวตา ‘พุทฺธุปฏฺฐานาทีนิ มา กโรหี’ติ วารยมานาปิ มํ วาเรตุํ นาสกฺขิ, ‘ทานํ น ทาตพฺพ’นฺติ อิมาย วาริยมาโนปหํ ทานํ อทาสิเมว, นูน เอส, ภนฺเต, มยฺหํ คุโณ’’ติฯ สตฺถา ‘‘ตฺวํ โขสิ คหปติ โสตาปนฺโน อริยสาวโก อจลสทฺโธ วิสุทฺธทสฺสโน, ตุยฺหํ อิมาย อปฺเปสกฺขเทวตาย วาเรนฺติยา อวาริตภาโว น อจฺฉริโย ฯ ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อปริปกฺกญาเณ ฐิตา กามาวจริสฺสเรน มาเรน อากาเส ฐตฺวา ‘สเจ ทานํ ทสฺสสิ, อิมสฺมิํ นิรเย ปจฺจิสฺสสี’ติ อสีติหตฺถคมฺภีรํ องฺคารกาสุํ ทสฺเสตฺวา ‘มา ทานํ อทาสี’ติ วาริตาปิ ปทุมกณฺณิกามชฺเฌ ฐตฺวา ทานํ อทํสุ, อิทํ อจฺฉริย’’นฺติ วตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺฐิสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา นานปฺปกาเรหิ สุขูปกรเณหิ เทวกุมาโร วิย สํวฑฺฒิยมาโน อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ โส ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ จตสฺโส ทานสาลาโย, มชฺเฌ นครสฺส เอกํ, อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา มหาทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ
อเถกทิวสํ ปาตราสเวลาย โพธิสตฺตสฺส นานคฺครเส มนุญฺญโภชเน อุปนียมาเน เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐาย ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อชฺช มยา พาราณสิเสฏฺฐิสฺส เคหทฺวารํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขโธวนํ กตฺวา มโนสิลาตเล ฐิโต นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา อิทฺธิมยมตฺติกาปตฺตํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ภตฺเต อุปนีตมตฺเต เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อาสนา วุฏฺฐาย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ปริกมฺมการกํ โอโลเกสิฯ ‘‘กิํ กโรมิ, สามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อยฺยสฺส ปตฺตํ อาหรถา’’ติ อาหฯ ตงฺขณญฺเญว มาโร ปาปิมา วิกมฺปมาโน อุฏฺฐาย ‘‘อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ อิโต สตฺตเม ทิวเส อาหารํ ลภิ, อชฺช อลภมาโน วินสฺสิสฺสติ, อิมญฺจ วินาเสสฺสามิ, เสฏฺฐิโน จ ทานนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ ตงฺขณญฺเญว อาคนฺตฺวา อนฺตรวตฺถุมฺหิ อสีติหตฺถมตฺตํ องฺคารกาสุํ นิมฺมินิฯ สา ขทิรงฺคารปุณฺณา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา อวีจิมหานิรโย วิย ขายิตฺถฯ ตํ ปน มาเปตฺวา สยํ อากาเส อฏฺฐาสิฯ ปตฺตาหรณตฺถาย คจฺฉมาโน ปุริโส ตํ ทิสฺวา มหาภยปฺปตฺโต นิวตฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ, ตาต, นิวตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อยํ สามิ อนฺตรวตฺถุมฺหิ มหตี องฺคารกาสุ สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตาติ ฯ อถญฺโญ อถญฺโญติ เอวํ อาคตาคตา สพฺเพปิ ภยปฺปตฺตา เวเคน ปลายิํสุฯ
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยฺหํ ทานนฺตรายํ กาตุกาโม วสวตฺตี มาโร อุยฺยุตฺโต ภวิสฺสติ, น โข ปน ชานาติ มารสเตน มารสหสฺเสนปิ มยฺหํ อกมฺปิยภาวํ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา มารสฺส วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ ยถาสชฺชิตเมว ภตฺตปาติํ สยํ อาทาย เคหา นิกฺขมฺม องฺคารกาสุตเฏ ฐตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา มารํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ ‘‘อหํ, มาโร’’ติฯ ‘‘อยํ องฺคารกาสุ ตยา นิมฺมิตา’’ติ? ‘‘อาม, มยา’’ติ ฯ ‘‘กิมตฺถายา’’ติฯ ‘‘ตว ทานสฺส อนฺตรายกรณตฺถาย จ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จ ชีวิตนาสนตฺถายา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เนว เต อหํ อตฺตโน ทานสฺส อนฺตรายํ, น ปจฺเจกพุทฺธสฺส ชีวิตนฺตรายํ กาตุํ ทสฺสามิ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา ตุยฺหํ วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ องฺคารกาสุตเฏ ฐตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปจฺเจกพุทฺธ อหํ อิมิสฺสา องฺคารกาสุยา อโธสีโส ปตมาโนปิ น นิวตฺติสฺสามิ, เกวลํ ตุมฺเห มยา ทินฺนํ โภชนํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๐.
‘‘กามํ ปตามิ นิรยํ, อุทฺธํปาโท อวํสิโร;
นานริยํ กริสฺสามิ, หนฺท ปิณฺฑํ ปฏิคฺคหา’’ติฯ
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภนฺเต, ปจฺเจกวรพุทฺธ สเจปหํ ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทนฺโต เอกํเสเนว อิมํ นิรยํ อุทฺธํปาโท อวํสิโร หุตฺวา ปตามิ, ตถาปิ ยทิทํ อทานญฺจ อสีลญฺจ อริเยหิ อกตฺตพฺพตฺตา อนริเยหิ จ กตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนริย’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘น ตํ อนริยํ กริสฺสามิ , หนฺท อิมํ มยา ทียมานํ ปิณฺฑํ ปฏิคฺคห ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติฯ เอตฺถ จ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ
เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต ทฬฺหสมาทาเนน ภตฺตปาติํ คเหตฺวา องฺคารกาสุมตฺถเกน ปกฺขนฺโต, ตาวเทว อสีติหตฺถคมฺภีราย องฺคารกาสุยา ตลโต อุปรูปริชาตํ สตปตฺตปุปฺผิตํ เอกํ มหาปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาเท สมฺปฏิจฺฉิฯ ตโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส มุทฺธนิ ฐตฺวา สกลสรีรํ สุวณฺณจุณฺณสโมกิณฺณมิว อกาสิฯ โส ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา นานคฺครสโภชนํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นานปฺปการํ วลาหกปนฺติํ มทฺทมาโน วิย หิมวนฺตเมว คโตฯ มาโรปิ ปราชิโต โทมนสฺสํ ปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปทุมกณฺณิกาย ฐิตโกว มหาชนสฺส ทานสีลสํวณฺณเนน ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชเนน ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว ปวิสิตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘นยิทํ, คหปติ, อจฺฉริยํ, ยํ ตฺวํ เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺโน เอตรหิ เทวตาย น กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตหิ กตเมว อจฺฉริย’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ, มารํ ปราเชตฺวา ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตทายโก พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กุลาวกวคฺโค จตุตฺโถฯ
กุลาวกญฺจ นจฺจญฺจ, สมฺโมทมจฺฉวฏฺฏกํ;
สกุณํ ติตฺติรํ พกํ, นนฺทญฺจ ขทิรงฺคารนฺติฯ
โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลสกติสฺสตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ โก ปเนส โลสกติสฺสตฺเถโร นามาติ? โกสลรฏฺเฐ เอโก อตฺตโน กุลนาสโก เกวฏฺฏปุตฺตโก อลาภี ภิกฺขุฯ โส กิร นิพฺพตฺตฏฺฐาเนตา จวิตฺวา โกสลรฏฺเฐ เอกสฺมิํ กุลสหสฺสวาเส เกวฏฺฏคาเม เอกิสฺสา เกวฏฺฏิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ตํ กุลสหสฺสํ ชาลหตฺถํ นทิยญฺจ ตฬากาทีสุ จ มจฺเฉ ปริเยสนฺตํ เอกํ ขุทฺทกมจฺฉมฺปิ นาลตฺถฯ ตโต ปฏฺฐาย จ เต เกวฏฺฏา ปริหายนฺติเยวฯ ตสฺมิญฺหิ กุจฺฉิคเตเยว เนสํ คาโม สตฺต วาเร อคฺคินา ทฑฺโฒ, สตฺต วาเร รญฺญา ทณฺฑิโตฯ เอวํ อนุกฺกเมน ทุคฺคตา ชาตาฯ เต จินฺตยิํสุ ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปน ปริหายาม, อมฺหากํ อนฺตเร เอกาย กาฬกณฺณิยา ภวิตพฺพํ, ทฺเว ภาคา โหมา’’ติ ปญฺจ ปญฺจ กุลสตานิ เอกโต อเหสุํฯ ตโต ยตฺถ ตสฺส มาตาปิตโร, โสว โกฏฺฐาโส ปริหายติ, อิตโร วฑฺฒติฯ เต ตมฺปิ โกฏฺฐาสํ ทฺวิธา, ตมฺปิ ทฺวิธาติ เอวํ ยาว ตเมว กุลํ เอกํ อโหสิ, ตาว วิภชิตฺวา เตสํ กาฬกณฺณิภาวํ ญตฺวา โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ
อถสฺส มาตา กิจฺเฉน ชีวมานา ปริปกฺเก คพฺเภ เอกสฺมิํ ฐาเน วิชายิฯ ปจฺฉิมภวิกสตฺตํ น สกฺกา นาเสตุํ, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺส หทเย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ สา ตํ ทารกํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล เอกมสฺส กปาลกํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘ปุตฺต, เอตํ ฆรํ ปวิสา’’ติ เปเสตฺวา ปลาตาฯ โส ตโต ปฏฺฐาย เอกโกว หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สยติ, น นฺหายติ, น สรีรํ ปฏิชคฺคติ, ปํสุปิสาจโก วิย กิจฺเฉน ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก หุตฺวา เอกสฺมิํ เคหทฺวาเร อุกฺขลิโธวนสฺส ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน กาโก วิย เอเกกํ ภตฺตสิตฺถํ อุจฺจินิตฺวา ขาทติฯ
อถ นํ ธมฺมเสนาปติ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรมาโน ทิสฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อติการุญฺญปฺปตฺโต , กตรคามวาสิโก นุ โข’’ติ ตสฺมิํ เมตฺตจิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘เอหิ, เร’’ติ อาหฯ โส อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘กตรคามวาสิโกสิ, กหํ วา เต มาตาปิตโร’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นิปฺปจฺจโย, มยฺหํ มาตาปิตโร มํ นิสฺสาย ‘กิลนฺตมฺหา’ติ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา’’ติฯ ‘‘อปิ ปน ปพฺพชิสฺสสี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ ตาว ปพฺพเชยฺยํ, มาทิสํ ปน กปณํ โก ปพฺพาเชสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถา’’ติฯ เถโร ตสฺส ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา ตํ วิหารํ เนตฺวา สหตฺเถเนว นฺหาเปตฺวา ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวสฺสํ อุปสมฺปาเทสิฯ โส มหลฺลกกาเล ‘‘โลสกติสฺสตฺเถโร’’ติ ปญฺญายิตฺถ อปฺปปุญฺโญ อปฺปลาโภฯ เตน กิร อสทิสทาเนปิ กุจฺฉิปูโร น ลทฺธปุพฺโพ, ชีวิตฆฏนมตฺตเมว ลภติฯ ตสฺส หิ ปตฺเต เอกสฺมิํเยว ยาคุอุฬุงฺเก ทินฺเน ปตฺโต สมติตฺติโก วิย หุตฺวา ปญฺญายติฯ อถ มนุสฺสา ‘‘อิมสฺส ปตฺโต ปูโร’’ติ เหฏฺฐา ยาคุํ เทนฺติฯ ตสฺส ปตฺเต ยาคุํ ทานกาเล มนุสฺสานํ ภาชเน ยาคุ อนฺตรธายตีติปิ วทนฺติฯ ขชฺชกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
โส อปเรน สมเยน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตปิ อปฺปลาโภว อโหสิฯ อถสฺส อนุปุพฺเพน อายุสงฺขาเรสุ ปริหีเนสุ ปรินิพฺพานทิวโส สมฺปาปุณิฯ ธมฺมเสนาปติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส ปรินิพฺพานภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ โลสกติสฺสตฺเถโร อชฺช ปรินิพฺพายิสฺสติ, อชฺช มยา เอตสฺส ยาวทตฺถํ อาหารํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ เถโร ตํ นิสฺสาย ตาว พหุมนุสฺสาย สาวตฺถิยา หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนมตฺตมฺปิ นาลตฺถฯ อถ นํ เถโร ‘‘คจฺฉาวุโส, อาสนสาลาย นิสีทา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา คโตฯ ตํ อาคตเมว มนุสฺสา ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ อาสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชสิฯ เถโรปิ ‘‘อิมํ โลสกสฺส เทถา’’ติ ลทฺธาหารํ เปเสสิฯ ตํ คเหตฺวา คตา โลสกติสฺสตฺเถรํ อสริตฺวา สยเมว ภุญฺชิํสุฯ อถ เถรสฺส อุฏฺฐาย วิหารํ คมนกาเล โลสกติสฺสตฺเถโร อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ, เถโร นิวตฺติตฺวา ฐิตโกว ‘‘ลทฺธํ เต, อาวุโส, ภตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ลภิสฺสาม โน, ภนฺเตติฯ เถโร สํเวคปตฺโต กาลํ โอโลเกสิ, กาโล อติกฺกนฺโตฯ เถโร ‘‘โหตาวุโส, อิเธว นิสีทา’’ติ โลสกตฺเถรํ อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา โกสลรญฺโญ นิเวสนํ อคมาสิฯ ราชา เถรสฺส ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ‘‘ภตฺตสฺส อกาโล’’ติ ปตฺตปูรํ จตุมธุรํ ทาเปสิฯ เถโร ตํ อาทาย คนฺตฺวา ‘‘เอหาวุโส, ติสฺส อิมํ จตุมธุรํ ภุญฺชา’’ติ วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส เถเร คารเวน ลชฺชนฺโต น ปริภุญฺชติฯ อถ นํ เถโร ‘‘เอหาวุโส ติสฺส, อหํ อิมํ ปตฺตํ คเหตฺวาว ฐสฺสามิ, ตฺวํ นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชฯ สเจ อหํ ปตฺตํ หตฺถโต มุญฺเจยฺยํ, กิญฺจิ น ภเวยฺยา’’ติ อาหฯ อถายสฺมา โลสกติสฺสตฺเถโร อคฺคสาวเก ธมฺมเสนาปติมฺหิ ปตฺตํ คเหตฺวา ฐิเต จตุมธุรํ ปริภุญฺชิฯ ตํ เถรสฺส อริยิทฺธิพเลน ปริกฺขยํ น อคมาสิฯ ตทา โลสกติสฺสตฺเถโร ยาวทตฺถํ อุทรปูรํ กตฺวา ปริภุญฺชิ, ตํ ทิวสํเยว จ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สนฺติเก ฐตฺวา สรีรนิกฺเขปํ กาเรสิ, ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กริํสุฯ
ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, อโห โลสกติสฺสตฺเถโร อปฺปปุญฺโญ อปฺปลาภี, เอวรูเปน นาม อปฺปปุญฺเญน อปฺปลาภินา กถํ อริยธมฺโม ลทฺโธ’’ติ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, เอโส ภิกฺขุ อตฺตโน อลาภิภาวญฺจ อริยธมฺมลาภิภาวญฺจ อตฺตนาว อกาสิฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ ปเรสํ ลาภนฺตรายํ กตฺวา อปฺปลาภี ชาโต, ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนาย ยุตฺตภาวสฺส พเลน อริยธมฺมลาภี ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล อญฺญตโร ภิกฺขุ เอกํ กุฏุมฺพิกํ นิสฺสาย คามกาวาเส วสติ ปกตตฺโต สีลวา วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโตฯ อเถโก ขีณาสวตฺเถโร สมวตฺตวาสํ วสมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺส ภิกฺขุโน อุปฏฺฐากกุฏุมฺพิกสฺส วสนคามํ สมฺปตฺโตฯ กุฏุมฺพิโก เถรสฺส อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย ฆรํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ธุรวิหารเมว คจฺฉถ, มยํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาหฯ เถโร วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ โสปิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ลทฺโธ เต, อาวุโส, ภิกฺขาหาโร’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ลทฺโธ’’ติฯ ‘‘กหํ ลทฺโธ’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ธุรคาเม กุฏุมฺพิกฆเร’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมนฺโต นิสีทิฯ
โสปิ กุฏุมฺพิโก สายนฺเห คนฺธมาลญฺเจว ปทีเปยฺยญฺจ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอโก อาคนฺตุกตฺเถโร อตฺถิ, อาคโต นุ โข’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อาคโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กห’’นฺติฯ ‘‘อสุกเสนาสเน นามา’’ติฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ธมฺมกถํ สุตฺวา สีตลเวลาย เจติยญฺจ โพธิญฺจ ปูเชตฺวา ทีเป ชาเลตฺวา อุโภปิ ชเน นิมนฺเตตฺวา คโตฯ เนวาสิกตฺเถโรปิ โข ‘‘อยํ กุฏุมฺพิโก ปริภินฺโน, สจายํ ภิกฺขุ อิมสฺมิํ วิหาเร วสิสฺสติ, น มํ เอส กิสฺมิญฺจิ คณยิสฺสตี’’ติ เถเร อนตฺตมนตํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร เอตสฺส อวสนากาโร มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน อุปฏฺฐานเวลาย อาคเตน สทฺธิํ กิญฺจิ น กเถสิฯ ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ ชานิตฺวา ‘‘อยํ เถโร มม กุเล วา คเณ วา อปลิพุทฺธภาวํ น ชานาตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมสิฯ
เนวาสิโกปิ ปุนทิวเส นขปิฏฺเฐน คณฺฑิํ ปหริตฺวา นเขน ทฺวารํ อาโกเฏตฺวา กุฏุมฺพิกสฺส เคหํ อคมาสิฯ โส ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ‘‘อาคนฺตุกตฺเถโร กหํ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นาหํ ตว กุลูปกสฺส ปวตฺติํ ชานามิ, คณฺฑิํ ปหรนฺโตปิ ทฺวารํ อาโกเฏนฺโตปิ ปโพเธตุํ นาสกฺขิํ, หิยฺโย ตว เคเห ปณีตโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อิทานิ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตเยว ภวิสฺสติ, ตฺวํ ปสีทมาโน เอวรูเปสุเยว ฐาเนสุ ปสีทสี’’ติ อาห – ‘‘ขีณาสวตฺเถโรปิ อตฺตโน ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเส อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ โส กุฏุมฺพิโก เนวาสิกตฺเถรํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ ปาเยตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปุน ปูเรตฺวา ‘‘ภนฺเต, โส เถโร มคฺคกิลนฺโต ภวิสฺสติ, อิทมสฺส หรถา’’ติ อทาสิฯ อิตโร อปฏิกฺขิปิตฺวาว คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘สเจ โส ภิกฺขุ อิมํ ปายาสํ ปิวิสฺสติ, คีวายํ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิยมาโนปิ น คมิสฺสติฯ สเจ ปนาหํ อิมํ ปายาสํ มนุสฺสานํ ทสฺสามิ, ปากฏํ เม กมฺมํ ภวิสฺสติฯ สเจ อุทเก โอปิลาเปสฺสามิ, อุทกปิฏฺเฐ สปฺปิ ปญฺญายิสฺสติ ฯ สเจ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสฺสามิ, กากสนฺนิปาเตน ปญฺญายิสฺสติฯ กตฺถ นุ โข อิมํ ฉฑฺเฑยฺย’’นฺติ อุปธาเรนฺโต เอกํ ฌามกฺเขตฺตํ ทิสฺวา องฺคาเร วิยูหิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ องฺคาเรหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิหารํ คโต ตํ ภิกฺขุํ อทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา โส ภิกฺขุ ขีณาสโว มม อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อญฺญตฺถ คโต ภวิสฺสติ, อโห มยา อุทรเหตุ อยุตฺตํ กต’’นฺติ ตาวเทวสฺส มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุทปาทิฯ ตโต ปฏฺฐาเยว จ มนุสฺสเปโต หุตฺวา น จิรสฺเสว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ
โส พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ปฏิปาฏิยา ปญฺจชาติสเตสุ ยกฺโข หุตฺวา เอกทิวสมฺปิ อุทรปูรํ อาหารํ น ลภิฯ เอกทิวสํ ปน คพฺภมลํ อุทรปูรํ ลภิฯ ปุน ปญฺจชาติสเตสุ สุนโข อโหสิฯ ตทาปิ เอกทิวสํ ภตฺตวมนํ อุทรปูรํ ลภิ, เสสกาเล ปน เตน อุทรปูโร อาหาโร นาม น ลทฺธปุพฺโพฯ สุนขโยนิโต ปน จวิตฺวา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คาเม ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นิพฺพตฺติโต ปฏฺฐาย ตํ กุลํ ปรมทุคฺคตเมว ชาตํ, ชาติโต อุทฺธํ อุทกกญฺชิกามตฺตมฺปิ น ลภิฯ ตสฺส ปน ‘‘มิตฺตวินฺทโก’’ติ นามํ อโหสิฯ มาตาปิตโร ฉาตกทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหริํสุฯ โส อปฏิสรโณ วิจรนฺโต พาราณสิํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจติฯ ตทา พาราณสิวาสิโน ทุคฺคตานํ ปริพฺพยํ ทตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติฯ อยมฺปิ มิตฺตวินฺทโก โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขติฯ โส ผรุโส อโนวาทกฺขโม ตํ ตํ ปหรนฺโต วิจรติ, โพธิสตฺเตน โอวทิยมาโนปิ โอวาทํ น คณฺหาติฯ ตํ นิสฺสาย อาโยปิสฺส มนฺโท ชาโตฯ
อถ โส มาณวเกหิ สทฺธิํ ภณฺฑิตฺวา โอวาทํ อคฺคณฺหนฺโต ตโต ปลายิตฺวา อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ภติํ กตฺวา ชีวติฯ โส ตตฺถ เอกาย ทุคฺคติตฺถิยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ตํ นิสฺสาย ทฺเว ทารเก วิชายิฯ คามวาสิโน ‘‘อมฺหากํ สุสาสนํ ทุสฺสาสนํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ มิตฺตวินฺทกสฺส ภติํ ทตฺวา ตํ คามทฺวาเร กุฏิกาย วสาเปสุํฯ ตํ ปน มิตฺตวินฺทกํ นิสฺสาย เต ปจฺจนฺตคามวาสิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ราชทณฺฑํ อคมํสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ เนสํ เคหานิ ฌายิํสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ ตฬากํ ภิชฺชิฯ เต จินฺตยิํสุ ‘‘อมฺหากํ ปุพฺเพ อิมสฺส มิตฺตวินฺทกสฺส อนาคมนกาเล เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปนสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ปริหายามา’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหริํสุฯ
โส อตฺตโน ทารเก คเหตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉนฺโต เอกํ อมนุสฺสปริคฺคหํ อฏวิํ ปาวิสิฯ ตตฺถสฺส อมนุสฺสา ทารเก จ ภริยญฺจ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ โส ตโต ปลายิตฺวา ตโต ตโต อาหิณฺฑนฺโต เอกํ คมฺภีรํ นาม ปฏฺฏนคามํ นาวาวิสฺสชฺชนทิวเสเยว ปตฺวา กมฺมการโก หุตฺวา นาวํ อภิรุหิฯ นาวา สมุทฺทปิฏฺเฐ สตฺตาหํ คนฺตฺวา สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ อาโกเฏตฺวา ฐปิตา วิย อฏฺฐาสิฯ เต กาฬกณฺณิสลากํ จาเรสุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ มิตฺตวินฺทกสฺเสว ปาปุณิฯ มนุสฺสา ตสฺเสกํ เวฬุกลาปํ ทตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ ขิปิํสุ, ตสฺมิํ ขิตฺตมตฺเต นาวา อคมาสิฯ มิตฺตวินฺทโก เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ คจฺฉนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล รกฺขิตสีลสฺส ผเลน สมุทฺทปิฏฺเฐ เอกสฺมิํ ผลิกวิมาเน จตสฺโส เทวธีตโร ปฏิลภิตฺวา ตาสํ สนฺติเก สุขํ อนุภวมาโน สตฺตาหํ วสิฯ ตา ปน วิมานเปติโย สตฺตาหํ สุขํ อนุภวนฺติ, สตฺตาหํ ทุกฺขํฯ สตฺตาหํ ทุกฺขํ อนุภวิตุํ คจฺฉมานา ‘‘ยาว มยํ อาคจฺฉาม, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา อคมํสุฯ
มิตฺตวินฺทโก ตาสํ คตกาเล เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต รชตวิมาเน อฏฺฐ เทวธีตโร ลภิฯ ตโตปิ ปรํ คจฺฉนฺโต มณิวิมาเน โสฬส, กนกวิมาเน ทฺวตฺติํส เทวธีตโร ลภิฯ ตาสมฺปิ วจนํ อกตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต อนฺตรทีปเก เอกํ ยกฺขนครํ อทฺทสฯ ตตฺเถกา ยกฺขินี อชรูเปน วิจรติฯ มิตฺตวินฺทโก ตสฺสา ยกฺขินิภาวํ อชานนฺโต ‘‘อชมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตํ ปาเท อคฺคเหสิ, สา ยกฺขานุภาเวน ตํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิฯ โส ตาย ขิตฺโต สมุทฺทมตฺถเกน คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปริขาปิฏฺเฐ เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺพมตฺถเก ปติตฺวา ปวฏฺฏมาโน ภูมิยํ ปติฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ตสฺมิํ ปริขาปิฏฺเฐ รญฺโญ อชิกา จรมานา โจรา หรนฺติฯ อชิกโคปกา ‘‘โจเร คณฺหิสฺสามา’’ติ เอกมนฺตํ นิลีนา อฏฺฐํสุฯ มิตฺตวินฺทโก ปวฏฺฏิตฺวา ภูมิยํ ฐิโต ตา อชิกา ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ สมุทฺเท เอกสฺมิํ ทีปเก อชิกํ ปาเท คเหตฺวา ตาย ขิตฺโต อิธ ปติโตฯ สเจ อิทานิ เอกํ อชิกํ ปาเท คเหสฺสามิ, สา มํ ปรโต สมุทฺทปิฏฺเฐ วิมานเทวตานํ สนฺติเก ขิปิสฺสตี’’ติฯ โส เอวํ อโยนิโส มนสิกริตฺวา อชิกํ ปาเท คณฺหิ, สา คหิตมตฺตา วิรวิฯ อชิกโคปกา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ราชกุเล อชิกขาทโก เอส โจโร’’ติ ตํ โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เนนฺติฯ
ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต ปญฺจสตมาณวกปริวุโต นครา นิกฺขมฺม นฺหายิตุํ คจฺฉนฺโต มิตฺตวินฺทกํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา เต มนุสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก, กสฺมา นํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘อชิกโจรโก, อยฺย, เอกํ อชิกํ ปาเท คณฺหิ, ตสฺมา คหิโต’’ติฯ ‘‘เตน เหตํ อมฺหากํ ทาสํ กตฺวา เทถ, อมฺเห นิสฺสาย ชีวิสฺสตี’’ติฯ เต, ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อคมํสุฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มิตฺตวินฺทก, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กหํ วสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส สพฺพํ อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถกามานํ วจนํ อกโรนฺโต เอวํ ทุกฺขํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๑.
‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
อชิยา ปาทโมลมฺพ, มิตฺตโก วิย โสจตี’’ติฯ
ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒิํ อิจฺฉนฺตสฺสฯ หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน อนุกมฺปมานสฺสฯ โอวชฺชมาโนติ มุทุเกน หิตจิตฺเตน โอวทิยมาโนฯ น กโรติ สาสนนฺติ อนุสิฏฺฐํ น กโรติ, ทุพฺพโจ อโนวาทโก โหติฯ มิตฺตโก วิย โสจตีติ ยถายํ มิตฺตวินฺทโก อชิกาย ปาทํ คเหตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวํ นิจฺจกาลํ โสจตีติ อิมาย คาถาย โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ
เอวํ เตน เถเรน เอตฺตเก อทฺธาเน ตีสุเยว อตฺตภาเวสุ กุจฺฉิปูโร ลทฺธปุพฺโพฯ ยกฺเขน หุตฺวา เอกทิวสํ คพฺภมลํ ลทฺธํ, สุนเขน หุตฺวา เอกทิวสํ ภตฺตวมนํ, ปรินิพฺพานทิวเส ธมฺมเสนาปติสฺสานุภาเวน จตุมธุรํ ลทฺธํฯ เอวํ ปรสฺส ลาภนฺตรายกรณํ นาม มหาโทสนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ ปน กาเล โสปิ อาจริโย มิตฺตวินฺทโกปิ ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อตฺตโน อปฺปลาภิภาวญฺจ อริยธมฺมลาภิภาวญฺจ สยเมว เอส อกาสี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก โลสกติสฺสตฺเถโร อโหสิ, ทิสาปาโมกฺขาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โลสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส โลลภาโว นวกนิปาเต กากชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน ตํ ภิกฺขู ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ โลโล’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโลสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล โลลการณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, ปณฺฑิตาปิ ตํ นิสฺสาย อตฺตโน วสนฏฺฐานา ปริหีนา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา พาราณสิวาสิโน ปุญฺญกามตาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สกุณานํ สุขวสนตฺถาย ถุสปจฺฉิโย โอลมฺเพนฺติฯ พาราณสิเสฏฺฐิโนปิ ภตฺตการโก อตฺตโน มหานเส เอกํ ถุสปจฺฉิํ โอลมฺเพตฺวา ฐเปสิ, โพธิสตฺโต ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ โส ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจเร จริตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺโต กาลํ เขเปสิฯ อเถกทิวสํ เอโก กาโก มหานสมตฺถเกน คจฺฉนฺโต อมฺพิลานมฺพิลมจฺฉมํสานํ ธูปนวาสํ ฆายิตฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กํ นุ โข นิสฺสาย อิมํ มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ อวิทูเร นิสีทิตฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต สายํ โพธิสตฺตํ อาคนฺตฺวา มหานสํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ปาราวตํ นิสฺสาย มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส นิกฺขมิตฺวา โคจรตฺถาย คมนกาเล ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อคมาสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘กสฺมา ตฺวํ, สมฺม, อมฺเหหิ สทฺธิํ จรสี’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ตุมฺหาหํ กิริยา มยฺหํ รุจฺจติ, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สมฺม, ตุมฺเห อญฺญโคจรา, มยํ อญฺญโคจรา, ตุมฺเหหิ อมฺหากํ อุปฏฺฐานํ ทุกฺกร’’นฺติฯ ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ โคจรคฺคหณกาเล อหมฺปิ โคจรํ คเหตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธิํเยว คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เกวลํ เต อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ โพธิสตฺโต กากํ โอวทิตฺวา โคจรํ จรนฺโต ติณพีชาทีนิ ขาทติฯ โพธิสตฺตสฺส ปน โคจรคฺคหณกาเล กาโก คนฺตฺวา โคมยปิณฺฑํ อปเนตฺวา ปาณเก ขาทิตฺวา อุทรํ ปูเรตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺเห อติเวลํ จรถ, อติพหุภกฺเขน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺเตน โคจรํ คเหตฺวา สายํ อาคจฺฉนฺเตน สทฺธิํเยว มหานสํ ปาวิสิฯ ภตฺตการโก ‘‘อมฺหากํ กโปโต อญฺญมฺปิ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กากสฺสปิ ปจฺฉิํ ฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ชนา วสนฺติฯ
อเถกทิวสํ เสฏฺฐิสฺส พหุํ มจฺฉมํสํ อาหริํสุฯ ตํ อาทาย ภตฺตการโก มหานเส ตตฺถ ตตฺถ โอลมฺเพสิฯ กาโก ตํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สฺเว โคจรภูมิํ อคนฺตฺวา มยา อิทเมว ขาทิตพฺพ’’นฺติ รตฺติํ นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิฯ ปุนทิวเส โพธิสตฺโต โคจราย คจฺฉนฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, กากา’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, มยฺหํ กุจฺฉิโรโค อตฺถี’’ติฯ ‘‘สมฺม, กากานํ กุจฺฉิโรโค นาม น กทาจิ ภูตปุพฺโพ, รตฺติํ ตีสุ ยาเมสุ เอเกกสฺมิํ ยาเม มุจฺฉิตา โหนฺติ, ทีปวฏฺฏิํ คิลิตกาเล ปน เนสํ มุหุตฺตํ ติตฺติ โหติ, ตฺวํ อิมํ มจฺฉมํสํ ขาทิตุกาโม ภวิสฺสสิ, เอหิ มนุสฺสปริโภโค นาม ตุมฺหากํ ทุปฺปริภุญฺชิโย, มา เอวรูปํ อกาสิ, มยา สทฺธิํเยว โคจราย คจฺฉาหี’’ติฯ ‘‘น สกฺโกมิ, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสิ สเกน กมฺเมน, โลภวสํ อคนฺตฺวา อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต โคจราย คโตฯ
ภตฺตการโก นานปฺปการํ มจฺฉมํสวิกติํ สมฺปาเทตฺวา อุสุมนิกฺขมนตฺถํ ภาชนานิ โถกํ วิวริตฺวา รสปริสฺสาวนกโรฏิํ ภาชนมตฺถเก ฐเปตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา เสทํ ปุญฺฉมาโน อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กาโก ปจฺฉิโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ภตฺตเคหํ โอโลเกนฺโต ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํทานิ มยฺหํ มโนรถํ ปูเรตฺวา มํสํ ขาทิตุํ กาโล, กิํ นุ โข มหามํสํ ขาทามิ, อุทาหุ จุณฺณิกมํส’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘จุณฺณิกมํเสน นาม ขิปฺปํ กุจฺฉิํ ปูเรตุํ น สกฺกา, มหนฺตํ มํสขณฺฑํ อาหริตฺวา ปจฺฉิยํ นิกฺขิปิตฺวา ขาทมาโน นิปชฺชิสฺสามี’’ติ ปจฺฉิโต อุปฺปติตฺวา รสกโรฏิยํ นิลียิฯ สา ‘‘กิรี’’ติ สทฺทมกาสิฯ ภตฺตการโก ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปวิฏฺโฐ กากํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทุฏฺฐกาโก มหาเสฏฺฐิโน ปกฺกมํสํ ขาทิตุกาโม, อหํ โข ปน เสฏฺฐิํ นิสฺสาย ชีวามิ, น อิมํ พาลํ, กิํ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย กากํ คเหตฺวา สกลสรีเร ปตฺตานิ ลุญฺจิตฺวา อลฺลสิงฺคีเวรโลณชีรกาทโย โกฏฺเฏตฺวา อมฺพิลตกฺเกน อาโลเฬตฺวา เตนสฺส สกลสรีรํ มกฺเขตฺวา ตํ กากํ ปจฺฉิยํ ขิปิฯ โส อธิมตฺตเวทนาภิภูโต นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิฯ
โพธิสตฺโต สายํ อาคนฺตฺวา ตํ พฺยสนปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘โลลกาก, มม วจนํ อกตฺวา ตว โลภํ นิสฺสาย มหาทุกฺขํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๒.
‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวา, อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตี’’ติฯ
ตตฺถ กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวาติ ปาราวตสฺส หิตานุสาสนวจนํ อกตฺวาฯ อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตีติ อมิตฺตานํ อนตฺถการกานํ ทุกฺขุปฺปาทกปุคฺคลานํ หตฺถตฺถํ หตฺถปถํ คโต อยํ กาโก วิย โส ปุคฺคโล มหนฺตํ พฺยสนํ ปตฺวา อนุโสจมาโน เสตีติฯ
โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘อิทานิ มยา จ อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติ อญฺญตฺถ คโตฯ กาโกปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ อถ นํ ภตฺตการโก สทฺธิํ ปจฺฉิยา คเหตฺวา สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ โลโลเยว, ตญฺจ ปน เต โลลฺยํ นิสฺสาย ปณฺฑิตาปิ สกาวาสา ปริหีนา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อนาคามิผลํ ปตฺโตฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กโปตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภควา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจตฺตาเยว จ ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา สปฺปมุเข ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อปรภาเค มหาปริวาโร ปญฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสฺส สตฺถา หุตฺวา วิหาสิฯ อเถโก อาสิวิสโปตโก อตฺตโน ธมฺมตาย จรนฺโต อญฺญตรสฺส ตาปสสฺส อสฺสมปทํ ปตฺโตฯ ตาปโส ตสฺมิํ ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ เอกสฺมิํ เวฬุปพฺเพ สยาเปตฺวา ปฏิชคฺคติฯ ตสฺส เวฬุปพฺเพ สยนโต ‘‘เวฬุโก’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ ตํ ปุตฺตสิเนเหน ปฏิชคฺคนโต ตาปสสฺส ‘‘เวฬุกปิตา’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ
ตทา โพธิสตฺโต ‘‘เอโก กิร ตาปโส อาสิวิสํ ปฏิชคฺคตี’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อาสิวิสํ ปฏิชคฺคสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสิวิเสน สทฺธิํ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, มา เอวํ ชคฺคาหี’’ติ อาหฯ ‘‘โส เม อาจริย ปุตฺโต, นาหํ เตน วินา วตฺติตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอตสฺเสว สนฺติกา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ ตาปโส โพธิสตฺตสฺส วจนํ น คณฺหิ, อาสิวิสมฺปิ ชหิตุํ นาสกฺขิฯ ตโต กติปาหจฺจเยเนว สพฺเพ ตาปสา ผลาผลตฺถาย คนฺตฺวา คตฏฺฐาเน ผลาผลสฺส สุลภภาวํ ทิสฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส ตตฺเถว วสิํสุ, เวฬุกปิตาปิ เตหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺโต อาสิวิสํ เวฬุปพฺเพเยว สยาเปตฺวา ปิทหิตฺวา คโตฯ โส ปุน ตาปเสหิ สทฺธิํ ทฺวีหตีหจฺจเยน อาคนฺตฺวา ‘‘เวฬุกสฺส โคจรํ ทสฺสามี’’ติ เวฬุปพฺพํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘เอหิ, ปุตฺตก, ฉาตโกสี’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ อาสิวิโส ทฺวีหตีหํ นิราหารตาย กุชฺฌิตฺวา ปสาริตหตฺถํ ฑํสิตฺวา ตาปสํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ ตาปสา ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อิสิคณสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิสีนํ โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
๔๓.
‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, เวฬุกสฺส ยถา ปิตา’’ติฯ
ตตฺถ เอวํ โส นิหโต เสตีติ โย หิ อิสีนํ โอวาทํ น คณฺหาติ, โส ยถา เอส ตาปโส อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺวา นิหโต เสติ, เอวํ มหาวินาสํ ปตฺวา นิหโต เสตีติ อตฺโถฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณํ โอวทิตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ
สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาเวเนว จ อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวฬุกปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เวฬุกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
เสยฺโย อมิตฺโตติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรสฺมิํ คามเก พาลคามิกมนุสฺเส อารพฺภ กเถสิฯ ตถาคโต กิร เอกสฺมิํ สมเย สาวตฺถิโต มคธรฏฺฐํ คนฺตฺวา ตตฺถ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรํ คามกํ สมฺปาปุณิฯ โส จ คามโก เยภุยฺเยน อนฺธพาลมนุสฺเสหิเยว อุสฺสนฺโนฯ ตตฺเถกทิวสํ เต อนฺธพาลมนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘โภ, อมฺเห อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรนฺเต มกสา ขาทนฺติ, ตปฺปจฺจยา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉโท โหติ, สพฺเพว ธนูนิ เจว อาวุธานิ จ อาทาย คนฺตฺวา มกเสหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา สพฺพมกเส วิชฺฌิตฺวา ฉินฺทิตฺวา จ มาเรสฺสามา’’ติ มนฺตยิตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา ‘‘มกเส วิชฺฌิสฺสามา’’ติ อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตฺวา จ ปหริตฺวา จ ทุกฺขปฺปตฺตา อาคนฺตฺวา อนฺโตคาเม จ คามมชฺเฌ จ คามทฺวาเร จ นิปชฺชิํสุฯ
สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตํ คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อวเสสา ปณฺฑิตมนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา คามทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปติตมนุสฺเส ทิสฺวา เต อุปาสเก ปุจฺฉิ ‘‘พหู อิเม คิลานา มนุสฺสา, กิํ เอเตหิ กต’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, เอเต มนุสฺสา ‘มกสยุทฺธํ กริสฺสามา’ติ คนฺตฺวา อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตฺวา สยํ คิลานา ชาตา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น อิทาเนว อนฺธพาลมนุสฺสา ‘มกเส ปหริสฺสามา’ติ อตฺตานํ ปหรนฺติ, ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปติฯ ตทา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ ปจฺจนฺตคาเม พหู วฑฺฒกี วสนฺติฯ ตตฺเถโก ขลิตวฑฺฒกี รุกฺขํ ตจฺฉติ, อถสฺส เอโก มกโส ตมฺพโลหถาลกปิฏฺฐิสทิเส สีเส นิสีทิตฺวา สตฺติยา ปหรนฺโต วิย สีสํ มุขตุณฺฑเกน วิชฺฌิฯ โส อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, มยฺหํ สีสํ มกโส สตฺติยา ปหรนฺโต วิย วิชฺฌติ, วาเรหิ น’’นฺติฯ ‘‘ตาต, อธิวาเสหิ, เอกปฺปหาเรเนว ตํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ภณฺฑํ ปริเยสมาโน ตํ คามํ ปตฺวา ตสฺสา วฑฺฒกิสาลาย นิสินฺโน โหติฯ อถ โส วฑฺฒกี ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, อิมํ มกสํ วาเรหี’’ติฯ โส ‘‘วาเรสฺสามิ, ตาตา’’ติ ติขิณํ มหาผรสุํ อุกฺขิปิตฺวา ปิตุ ปิฏฺฐิปสฺเส ฐตฺวา ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ปิตุ มตฺถกํ ทฺวิธา ภินฺทิ, วฑฺฒกี ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ
โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ กมฺมํ ทิสฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺโตปิ ปณฺฑิโตว เสยฺโยฯ โส หิ ทณฺฑภเยนปิ มนุสฺเส น มาเรสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๔.
‘‘เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต, น ตฺเวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน;
‘มกสํ วธิสฺส’นฺติ หิ เอฬมูโค, ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺค’’นฺติฯ
ตตฺถ เสยฺโยติ ปวโร อุตฺตโมฯ มติยา อุเปโตติ ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ เอฬมูโคติ ลาลามุโข พาโลฯ ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺคนฺติ อตฺตโน พาลตาย ปุตฺโตปิ หุตฺวา ปิตุ อุตฺตมงฺคํ มตฺถกํ ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิฯ ตสฺมา พาลมิตฺตโต ปณฺฑิตอมิตฺโตว เสยฺโยติ อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อุฏฺฐาย ยถากมฺมํ คโตฯ วฑฺฒกิสฺสปิ ญาตกา สรีรกิจฺจํ อกํสุฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ อุปาสกา ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คาถํ วตฺวา ปกฺกนฺโต ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มกสชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
เสยฺโย อมิตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิโน ทาสิํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เอกา โรหิณี นาม ทาสี อโหสิฯ ตสฺสา วีหิปหรณฏฺฐาเน อาคนฺตฺวา มหลฺลิกา มาตา นิปชฺชิ, ตํ มกฺขิกา ปริวาเรตฺวา สูจิยาวิชฺฌมานา วิย ขาทนฺติฯ สา ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม, มกฺขิกา มํ ขาทนฺติ, เอตา วาเรหี’’ติฯ สา ‘‘วาเรสฺสามิ, อมฺมา’’ติ มุสลํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรตฺวา วินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ มาตรํ มุสเลน ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ ตํ ทิสฺวา ‘‘มาตา เม มตา’’ติ โรทิตุํ อารภิฯ ตํ ปวตฺติํ เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํฯ เสฏฺฐิ ตสฺสา สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา ‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ อิทาเนว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ มาเรสิ, ปุพฺเพปิ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุอจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาปุณิฯ ตสฺสาปิ โรหิณีเยว นาม ทาสี อโหสิฯ สาปิ อตฺตโน วีหิปหรณฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา นิปนฺนํ มาตรํ ‘‘มกฺขิกา เม, อมฺม, วาเรหี’’ติ วุตฺตา เอวเมว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา โรทิตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อมิตฺโตปิ หิ อิมสฺมิํ โลเก ปณฺฑิโตว เสยฺโย’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๕.
‘‘เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี, ยญฺเจ พาลานุกมฺปโก;
ปสฺส โรหิณิกํ ชมฺมิํ, มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตี’’ติฯ
ตตฺถ เมธาวีติ ปณฺฑิโต ญาณี วิภาวีฯ ยญฺเจ พาลานุกมฺปโกติ เอตฺถ ยนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, เจติ นามตฺเถ นิปาโตฯ โย นาม พาโล อนุกมฺปโก, ตโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน ปณฺฑิโต อมิตฺโต โหนฺโตปิ เสยฺโยเยวาติ อตฺโถฯ อถ วา ยนฺติ ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโต, โน เจ พาลานุกมฺปโกติ อตฺโถฯ ชมฺมินฺติ ลามิกํ ทนฺธํฯ มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตีติ ‘‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’’ติ มาตรํ หนฺตฺวา อิทานิ อยํ พาลา สยเมว โรทติ ปริเทวติฯ อิมินา การเณน อิมสฺมิํ โลเก อมิตฺโตปิ ปณฺฑิโต เสยฺโยติ โพธิสตฺโต ปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ
สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา อิทาเนว ‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ มาตรํ ฆาเตสิ, ปุพฺเพปิ ฆาเตสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาเยว มาตา อโหสิ, ธีตาเยว ธีตา, มหาเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โรหิณิชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา อญฺญตรสฺมิํ โกสลคามเก วิหรนฺโต อุยฺยานทูสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา กิร โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรํ คามกํ สมฺปาปุณิฯ ตตฺเถโก กุฏุมฺพิโก ตถาคตํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อุยฺยาเน นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยถารุจิยา อิมสฺมิํ อุยฺยาเน วิจรถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู อุฏฺฐาย อุยฺยานปาลํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺตา เอกํ องฺคณฏฺฐานํ ทิสฺวา อุยฺยานปาลํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อุปาสก, อิมํ อุยฺยานํ อญฺญตฺถ สนฺทจฺฉายํ, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน น โกจิ รุกฺโข วา คจฺโฉ วา อตฺถิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อิมสฺส อุยฺยานสฺส โรปนกาเล เอโก คามทารโก อุทกํ สิญฺจนฺโต อิมสฺมิํ ฐาเน รุกฺขโปตเก อุมฺมูลํ กตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิญฺจิ ฯ เต รุกฺขโปตกา มิลายิตฺวา มตาฯ อิมินา การเณน อิทํ ฐานํ องฺคณํ ชาต’’นฺติฯ ภิกฺขู สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ โฆสยิํสุฯ นกฺขตฺตเภริสทฺทสวนกาลโต ปฏฺฐาย สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตนิสฺสิตกา หุตฺวา วิจรนฺติฯ ตทา รญฺโญ อุยฺยาเน พหู มกฺกฏา วสนฺติฯ อุยฺยานปาโล จินฺเตสิ ‘‘นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ, อิเม วานเร ‘อุทกํ สิญฺจถา’ติ วตฺวา อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ เชฏฺฐกวานรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม วานรเชฏฺฐก, อิมํ อุยฺยานํ ตุมฺหากมฺปิ พหูปการํ, ตุมฺเห เอตฺถ ปุปฺผผลปลฺลวานิ ขาทถ, นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ, อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามิฯ ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิมสฺมิํ อุยฺยาเน รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจิตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สาธุ, สิญฺจิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ อุทกสิญฺจนตฺถาย เตสํ จมฺมกุเฏ จ ทารุกุเฏ จ ทตฺวา คโตฯ วานรา จมฺมกุเฏ เจว ทารุกุเฏ จ คเหตฺวา รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจนฺติฯ อถ เน วานรเชฏฺฐโก เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, อุทกํ นาม รกฺขิตพฺพํ, ตุมฺเห รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจนฺตา อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลํ โอโลเกตฺวา คมฺภีรคเตสุ มูเลสุ พหุํ อุทกํ สิญฺจถ, อคมฺภีรคเตสุ อปฺปํ, ปจฺฉา อมฺหากํ อุทกํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุฯ
ตสฺมิํ สมเย เอโก ปณฺฑิตปุริโส ราชุยฺยาเน เต วานเร ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, กสฺมา ตุมฺเห รุกฺขโปตเก อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิญฺจถา’’ติ? เต ‘‘เอวํ โน วานรเชฏฺฐโก โอวทตี’’ติ อาหํสุฯ โส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อโห วต โภ พาลา อปณฺฑิตา, ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๖.
‘‘น เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;
หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, กปิ อารามิโก ยถา’’ติฯ
ตตฺถ เวติ นิปาตมตฺตํฯ อนตฺถกุสเลนาติ อนตฺเถ อนายตเน กุสเลน, อตฺเถ อายตเน การเณ อกุสเลน วาติ อตฺโถฯ อตฺถจริยาติ วุฑฺฒิกิริยาฯ สุขาวหาติ เอวรูเปน อนตฺถกุสเลน กายิกเจตสิกสุขสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส จริยา น สุขาวหา, น สกฺกา อาวหิตุนฺติ อตฺโถฯ กิํการณา? เอกนฺเตเนว หิ หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธติ, พาลปุคฺคโล ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อตฺถํ หาเปตฺวา อนตฺถเมว กโรติฯ กปิ อารามิโก ยถาติ ยถา อาราเม นิยุตฺโต อารามรกฺขนโก มกฺกโฏ ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อนตฺถเมว กโรติ, เอวํ โย โกจิ อนตฺถกุสโล, เตน น สกฺกา อตฺถจริยํ อาวหิตุํ, โส เอกํเสน อตฺถํ หาเปติเยวาติฯ เอวํ โส ปณฺฑิโต ปุริโส อิมาย คาถาย วานรเชฏฺฐกํ ครหิตฺวา อตฺตโน ปริสํ อาทาย อุยฺยานา นิกฺขมิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วานรเชฏฺฐโก อารามทูสกคามทารโก อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อารามทูสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วารุณิทูสกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร สหาโย เอโก วารุณิวาณิโช ติขิณํ วารุณิํ โยเชตฺวา หิรญฺญสุวณฺณาทีนิ คเหตฺวา วิกฺกิณนฺโต มหาชเน สนฺนิปติเต ‘‘ตาต, ตฺวํ มูลํ คเหตฺวา วารุณิํ เทหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ อาณาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อคมาสิฯ อนฺเตวาสิโก มหาชนสฺส วารุณิํ เทนฺโต มนุสฺเส อนฺตรนฺตรา โลณสกฺขรา อาหราเปตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา ‘‘อยํ สุรา อโลณิกา ภวิสฺสติ, โลณเมตฺถ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ สุราจาฏิยํ นาฬิมตฺตํ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ สุรํ อทาสิฯ เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘กิํ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตุมฺเห สุรํ ปิวิตฺวา โลณํ อาหราเปนฺเต ทิสฺวา โลเณน โยเชสิ’’นฺติฯ ‘‘เอวรูปํ นาม มนาปํ วารุณิํ นาเสสิ พาลา’’ติ ตํ ครหิตฺวา อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปกฺกนฺตาฯ วารุณิวาณิโช อาคนฺตฺวา เอกมฺปิ อทิสฺวา ‘‘วารุณิปายกา กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ, โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘‘พาล, เอวรูปา นาม เต สุรา นาสิตา’’ติ ครหิตฺวา อิมํ การณํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อตฺถิทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น เอส, คหปติ, อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตํ อุปนิสฺสาย เอโก วารุณิวาณิโช ชีวติฯ โส ติขิณํ สุรํ โยเชตฺวา ‘‘อิมํ วิกฺกิณาหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ วตฺวา นฺหายิตุํ คโตฯ อนฺเตวาสิโก ตสฺมิํ คตมตฺเตเยว สุราย โลณํ ปกฺขิปิตฺวา อิมินาว นเยน สุรํ วินาเสสิฯ อถสฺส อาจริโย อาคนฺตฺวา ตํ การณํ ญตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อนตฺถกุสลา นาม พาลา ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๗.
‘‘น เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;
หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, โกณฺฑญฺโญ วารุณิํ ยถา’’ติฯ
ตตฺถ โกณฺฑญฺโญ วารุณิํ ยถาติ ยถา อยํ โกณฺฑญฺญนามโก อนฺเตวาสิโก ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา วารุณิํ หาเปสิ ปริหาเปสิ วินาเสสิ, เอวํ สพฺโพปิ อนตฺถกุสโล อตฺถํ หาเปตีติ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น เอส คหปติ อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วารุณิทูสโก อิทานิปิ วารุณิทูสโกว อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วารุณิทูสกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
อนุปาเยน โย อตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, เตเนว จ การเณน ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา ติณฺเหน อสินา ทฺวิธา กตฺวา ฉินฺโน หุตฺวา มคฺเค นิปติตฺถ, ตญฺจ เอกกํ นิสฺสาย ปุริสสหสฺสํ ชีวิตกฺขยํ ปตฺต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺมิํ คามเก อญฺญตโร พฺราหฺมโณ เวทพฺพํ นาม มนฺตํ ชานาติฯ โส กิร มนฺโต อนคฺโฆ มหารโห, นกฺขตฺตโยเค ลทฺเธ ตํ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาเส อุลฺโลกิเต อากาสโต สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตํ อาทาย เกนจิเทว กรณีเยน อตฺตโน คามา นิกฺขมิตฺวา เจตรฏฺฐํ อคมาสิ, อนฺตรามคฺเค จ เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน ปญฺจสตา เปสนกโจรา นาม ปนฺถฆาตํ กโรนฺติฯ เต โพธิสตฺตญฺจ เวทพฺพพฺราหฺมณญฺจ คณฺหิํสุฯ กสฺมา ปเนเต ‘‘เปสนกโจรา’’ติ วุจฺจนฺติ? เต กิร ทฺเว ชเน คเหตฺวา เอกํ ธนาหรณตฺถาย เปเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘เปสนกโจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เตปิ จ ปิตาปุตฺเต คเหตฺวา ปิตรํ ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ ธนํ อาหริตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา ยาหี’’ติ วทนฺติฯ เอเตนุปาเยน มาตุธีตโร คเหตฺวา มาตรํ วิสฺสชฺเชนฺติ, เชฏฺฐกนิฏฺเฐ คเหตฺวา เชฏฺฐภาติกํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อาจริยนฺเตวาสิเก คเหตฺวา อนฺเตวาสิกํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เต ตสฺมิํ กาเล เวทพฺพพฺราหฺมณํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชสุํฯ
โพธิสตฺโต อาจริยํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ เอกาหทฺวีหจฺจเยน อาคมิสฺสามิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อปิจ โข ปน มม วจนํ กโรถ, อชฺช ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ภวิสฺสติ, มา โข ตุมฺเห ทุกฺขํ อสหนฺตา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ธนํ วสฺสาปยิตฺถฯ สเจ วสฺสาเปสฺสถ, ตุมฺเห จ วินาสํ ปาปุณิสฺสถ, อิเม จ ปญฺจสตา โจรา’’ติ เอวํ อาจริยํ โอวทิตฺวา ธนตฺถาย อคมาสิฯ โจราปิ สูริเย อตฺถงฺคเต พฺราหฺมณํ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ ตงฺขณญฺเญว ปาจีนโลกธาตุโต ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ อุฏฺฐหิฯ พฺราหฺมโณ นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต ‘‘ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ลทฺโธ, กิํ เม ทุกฺเขน อนุภูเตน, มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา รตนวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา โจรานํ ธนํ ทตฺวา ยถาสุขํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โจเร อามนฺเตสิ ‘‘โภนฺโต โจรา, ตุมฺเห มํ กิมตฺถาย คณฺหถา’’ติ? ‘‘ธนตฺถาย, อยฺยา’’ติฯ ‘‘สเจ โว, ธเนน อตฺโถ, ขิปฺปํ มํ พนฺธนา โมเจตฺวา สีสํ นฺหาเปตฺวา อหตวตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา ฐเปถา’’ติฯ ‘‘โจรา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตถา อกํสุ’’ฯ
พฺราหฺมโณ นกฺขตฺตโยคํ ญตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกสิ, ตาวเทว อากาสโต รตนานิ ปติํสุฯ โจรา ตํ ธนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ภณฺฑิกํ กตฺวา ปายิํสุฯ พฺราหฺมโณปิ เตสํ ปจฺฉโตว อคมาสิฯ อถ เต โจเร อญฺเญ ปญฺจสตา โจรา คณฺหิํสุฯ ‘‘กิมตฺถํ อมฺเห คณฺหถา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘ธนตฺถายา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ยทิ โว ธเนน อตฺโถ, เอตํ พฺราหฺมณํ คณฺหถ, เอโส อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ธนํ วสฺสาเปสิ, อมฺหากมฺเปตํ เอเตเนว ทินฺน’’นฺติฯ โจรา โจเร วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อมฺหากมฺปิ ธนํ เทหี’’ติ พฺราหฺมณํ คณฺหิํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ธนํ ทเทยฺยํ, ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ปน อิโต สํวจฺฉรมตฺถเก ภวิสฺสติฯ ยทิ โว ธเนนตฺโถ, อธิวาเสถ, ตทา ธนวสฺสํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ โจรา กุชฺฌิตฺวา ‘‘อมฺโภ, ทุฏฺฐพฺราหฺมณ, อญฺเญสํ อิทาเนว ธนํ วสฺสาเปตฺวา อมฺเห อญฺญํ สํวจฺฉรํ อธิวาสาเปสี’’ติ ติณฺเหน อสินา พฺราหฺมณํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา มคฺเค ฉฑฺเฑตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา เตหิ โจเรหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา เต สพฺเพปิ มาเรตฺวา ธนํ อาทาย ปุน ทฺเว โกฏฺฐาสา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌิตฺวา อฑฺฒเตยฺยานิ ปุริสสตานิ ฆาเตตฺวา เอเตน อุปาเยน ยาว ทฺเว ชนา อวสิฏฺฐา อเหสุํ, ตาว อญฺญมญฺญํ ฆาตยิํสุฯ เอวํ ตํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํฯ
เต ปน ทฺเว ชนา อุปาเยน ตํ ธนํ อาหริตฺวา เอกสฺมิํ คามสมีเป คหนฏฺฐาเน ธนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอโก ขคฺคํ คเหตฺวา รกฺขนฺโต นิสีทิ, เอโก ตณฺฑุเล คเหตฺวา ภตฺตํ ปจาเปตุํ คามํ ปาวิสิฯ โลโภ จ นาเมส วินาสมูลเมวาติ ธนสนฺติเก นิสินฺโน จินฺเตสิ ‘‘ตสฺมิํ อาคเต อิทํ ธนํ ทฺเว โกฏฺฐาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ตํ อาคตมตฺตเมว ขคฺเคน ปหริตฺวา ฆาเตยฺย’’นฺติฯ โส ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ อิตโรปิ จินฺเตสิ ‘‘ตํ ธนํ ทฺเว โกฏฺฐาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ภตฺเต วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ ปุริสํ โภเชตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา เอกโกว ธนํ คณฺเหยฺย’’นฺติฯ โส นิฏฺฐิเต ภตฺเต สยํ ภุญฺชิตฺวา เสสเก วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ อคมาสิฯ ตํ ภตฺตํ โอตาเรตฺวา ฐิตมตฺตเมว อิตโร ขคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา ตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฉฑฺเฑตฺวา ตญฺจ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา สยมฺปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ เอวญฺจ ตํ ธนํ นิสฺสาย สพฺเพว วินาสํ ปาปุณิํสุฯ
โพธิสตฺโตปิ โข เอกาหทฺวีหจฺจเยน ธนํ อาทาย อาคโต ตสฺมิํ ฐาเน อาจริยํ อทิสฺวา วิปฺปกิณฺณํ ปน ธนํ ทิสฺวา ‘‘อาจริเยน มม วจนํ อกตฺวา ธนํ วสฺสาปิตํ ภวิสฺสติ, สพฺเพหิ วินาสํ ปตฺเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ มหามคฺเคน ปายาสิฯ คจฺฉนฺโต อาจริยํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา ‘‘มม วจนํ อกตฺวา มโต’’ติ ทารูนิ อุทฺธริตฺวา จิตกํ กตฺวา อาจริยํ ฌาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ปญฺจสเต, ปุรโต อฑฺฒเตยฺยสเตติ อนุกฺกเมน อวสาเน ทฺเว ชเน ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมํ ทฺวีหิ อูนํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํ, อญฺเญหิ ทฺวีหิ โจเรหิ ภวิตพฺพํ, เตปิ สนฺถมฺภิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, กหํ นุ โข เต คตา’’ติ คจฺฉนฺโต เตสํ ธนํ อาทาย คหนฏฺฐานํ ปวิฏฺฐมคฺคํ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ภณฺฑิกพทฺธสฺส ธนสฺส ราสิํ ทิสฺวา เอกํ ภตฺตปาติํ อวตฺถริตฺวา มตํ อทฺทสฯ ตโต ‘‘อิทํ นาม เตหิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ ญตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส ปุริโส’’ติ วิจินนฺโต ตมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อปวิทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย มม วจนํ อกตฺวา อตฺตโน ทุพฺพจภาเวน อตฺตนาปิ วินาสํ ปตฺโต, อปรมฺปิ เตน ปุริสสหสฺสํ วินาสิตํ, อนุปาเยน วต อการเณน อตฺตโน วุฑฺฒิํ ปตฺถยมานา อมฺหากํ อาจริโย วิย มหาวินาสเมว ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๘.
‘‘อนุปาเยน โย อตฺถํ, อิจฺฉติ โส วิหญฺญติ;
เจตา หนิํสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู’’ติฯ
ตตฺถ โส วิหญฺญตีติ โส อนุปาเยน ‘‘อตฺตโน อตฺถํ วุฑฺฒิํ สุขํ อิจฺฉามี’’ติ อกาเล วายามํ กโรนฺโต ปุคฺคโล วิหญฺญติ กิลมติ มหาวินาสํ ปาปุณาติฯ เจตาติ เจตรฏฺฐวาสิโน โจราฯ หนิํสุ เวทพฺพนฺติ เวทพฺพมนฺตวเสน ‘‘เวทพฺโพ’’ติ ลทฺธนามํ พฺราหฺมณํ หนิํสุฯ สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคูติ เตปิ จ อนวเสสา อญฺญมญฺญํ ฆาตยมานา พฺยสนํ อธิคจฺฉิํสุ ปฏิลภิํสูติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘ยถา อมฺหากํ อาจริโย อนุปาเยน อฏฺฐาเน ปรกฺกมํ กโรนฺโต ธนํ วสฺสาเปตฺวา อตฺตนาปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อญฺเญสญฺจ วินาสปจฺจโย ชาโต, เอวเมว โย อญฺโญปิ อนุปาเยน อตฺตโน อตฺถํ อิจฺฉนฺโต วายามํ กริสฺสติ, สพฺโพ โส อตฺตนา จ วินสฺสิสฺสติ, ปเรสญฺจ วินาสปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ วนํ อุนฺนาเทนฺโต เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ ธนํ อุปาเยน อตฺตโน เคหํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปถํ ปูรยมาโน อคมาสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจว, ทุพฺพจตฺตา ปน มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวทพฺพพฺราหฺมโณ ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เวทพฺพชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรกํ กุลธีตรํ ชนปเท เอโก กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรตฺวา ‘‘อสุกทิวเส นาม คณฺหิสฺสามี’’ติ ทิวสํ ฐเปตฺวา ตสฺมิํ ทิวเส สมฺปตฺเต อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต, อชฺช มยํ เอกํ มงฺคลํ กริสฺสาม, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติฯ โส ‘‘อยํ มํ ปฐมํ อปุจฺฉิตฺวาว ทิวสํ ฐเปตฺวา อิทานิ ปฏิปุจฺฉติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ นกฺขตฺตํ, มา อชฺช มงฺคลํ กริตฺถ, สเจ กริสฺสถ, มหาวินาโส ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ กุเล มนุสฺสา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ ทิวสํ น คจฺฉิํสุฯ นครวาสิโน สพฺพํ มงฺคลกิริยํ กตฺวา เตสํ อนาคมนํ ทิสฺวา ‘‘เตหิ อชฺช ทิวโส ฐปิโต, โน จ โข อาคตา, อมฺหากมฺปิ พหุ วยกมฺมํ กตํ, กิํ โน เตหิ, อมฺหากํ ธีตรํ อญฺญสฺส ทสฺสามา’’ติ ยถากเตเนว มงฺคเลน ธีตรํ อญฺญสฺส กุลสฺส อทํสุฯ
อิตเร ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘เทถ โน ทาริก’’นฺติ อาหํสุฯ อถ เน สาวตฺถิวาสิโน ‘‘ชนปทวาสิโน นาม ตุมฺเห คหปติกา ปาปมนุสฺสา ทิวสํ ฐเปตฺวา อวญฺญาย น อาคตา, อาคตมคฺเคเนว ปฏิคจฺฉถ , อมฺเหหิ อญฺเญสํ ทาริกา ทินฺนา’’ติ ปริภาสิํสุฯ เต เตหิ สทฺธิํ กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวา ยถาคตมคฺเคเนว คตาฯ เตนปิ อาชีวเกน เตสํ มนุสฺสานํ มงฺคลนฺตรายสฺส กตภาโว ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโตฯ เต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อาชีวเกน กุลสฺส มงฺคลนฺตราโย กโต’’ติ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อิมาย นามา’’ติ กถยิํสุฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อาชีวโก ตสฺส กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ เอส เตสํ กุชฺฌิตฺวา มงฺคลนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต นครวาสิโน ชนปทวาสีนํ ธีตรํ วาเรตฺวา ทิวสํ ฐเปตฺวา อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺหากํ เอกา มงฺคลกิริยา, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติฯ โส ‘‘อิเม อตฺตโน รุจิยา ทิวสํ ฐเปตฺวา อิทานิ มํ ปุจฺฉนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช เนสํ มงฺคลนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ นกฺขตฺตํ, สเจ กโรถ, มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสถา’’ติ อาหฯ เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา น คมิํสุฯ ชนปทวาสิโน เตสํ อนาคมนํ ญตฺวา ‘‘เต อชฺช ทิวสํ ฐเปตฺวาปิ น อาคตา, กิํ โน เตหิ, อญฺเญสํ ธีตรํ ทสฺสามา’’ติ อญฺเญสํ ธีตรํ อทํสุฯ นครวาสิโน ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ทาริกํ ยาจิํสุฯ ชนปทวาสิโน ‘‘ตุมฺเห นครวาสิโน นาม ฉินฺนหิริกา คหปติกา, ทิวสํ ฐเปตฺวา ทาริกํ น คณฺหิตฺถ, มยํ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อญฺเญสํ อทมฺหา’’ติฯ มยํ อาชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘‘นกฺขตฺตํ น โสภน’นฺติ นาคตา, เทถ โน ทาริก’’นฺติฯ ‘‘อมฺเหหิ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อญฺเญสํ ทินฺนา, อิทานิ ทินฺนทาริกํ กถํ ปุน อาเนสฺสามา’’ติฯ
เอวํ เตสุ อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺเตสุ เอโก นครวาสี ปณฺฑิตปุริโส เอเกน กมฺเมน ชนปทํ คโต เตสํ นครวาสีนํ ‘‘มยํ อาชีวกํ ปุจฺฉิตฺวา นกฺขตฺตสฺส อโสภนภาเวน นาคตา’’ติ กเถนฺตานํ สุตฺวา ‘‘นกฺขตฺเตน โก อตฺโถ, นนุ ทาริกาย ลทฺธภาโวว นกฺขตฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๔๙.
‘‘นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา;
อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ, กิํ กริสฺสนฺติ ตารกา’’ติฯ
ตตฺถ ปติมาเนนฺตนฺติ โอโลเกนฺตํ, ‘‘อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาคมยมานํฯ อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคาติ เอตํ นครวาสิกํ พาลํ ทาริกาปฏิลาภสงฺขาโต อตฺโถ อติกฺกนฺโตฯ อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตนฺติ ยํ อตฺถํ ปริเยสนฺโต จรติ, โส ปฏิลทฺโธ อตฺโถว อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ นามฯ กิํ กริสฺสนฺติ ตารกาติ อิตเร ปน อากาเส ตารกา กิํ กริสฺสนฺติ, กตรํ อตฺถํ สาเธสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ นครวาสิโน กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวาว อคมํสุฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อาชีวโก อิทาเนว กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาชีวโก เอตรหิ อาชีวโกว อโหสิ, ตานิปิ กุลานิ เอตรหิ กุลานิเยว, คาถํ วตฺวา ฐิโต ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นกฺขตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ทุมฺเมธานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ สา ทฺวาทสกนิปาเต มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คนฺตฺวา อฏฺฐารสนฺนํ วิชฺชฏฺฐานานํ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิ, อถสฺส ปิตา โอปรชฺชํ อทาสิฯ ตสฺมิํ สมเย พาราณสิวาสิโน เทวตามงฺคลิกา โหนฺติ, เทวตา นมสฺสนฺติ, พหู อเชฬกกุกฺกุฏภูกราทโย วธิตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปุปฺผคนฺเธหิ เจว มํสโลหิเตหิ จ พลิกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ สตฺตา เทวตามงฺคลิกา, พหุํ ปาณวธํ กโรนฺติ, มหาชโน เยภุยฺเยน อธมฺมสฺมิํเยว นิวิฏฺโฐ, อหํ ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ลภิตฺวา เอกมฺปิ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ปาณวธํ กาตุํ น ทสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ รถํ อภิรุยฺห นครา นิกฺขนฺโต อทฺทส เอกสฺมิํ มหนฺเต วฏรุกฺเข มหาชนํ สนฺนิปติตํ, ตสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาย สนฺติเก ปุตฺตธีตุยสธนาทีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ปตฺเถนฺตํฯ โส ตํ ทิสฺวา รถา โอรุยฺห ตํ รุกฺขํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา อุทเกน อภิเสกํ กตฺวา รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวตามงฺคลิโก วิย หุตฺวา เทวตํ นมสฺสิตฺวา รถํ อภิรุยฺห นครํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย อิมินาว นิยาเมน อนฺตรนฺตเร ตตฺถ คนฺตฺวา เทวตามงฺคลิโก วิย ปูชํ กโรติฯ
โส อปเรน สมเยน ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย จตสฺโส อคติโย วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, รชฺเช ปติฏฺฐิโตมฺหิฯ ยํ ปนาหํ ปุพฺเพ เอกํ อตฺถํ จินฺตยิํ, อิทานิ ตํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ อมจฺเจ จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ สนฺนิปาตาเปตฺวา อามนฺเตสิ ‘‘ชานาถ โภ มยา เกน การเณน รชฺชํ ปตฺต’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อปิ โวหํ อสุกํ นาม วฏรุกฺขํ คนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา นมสฺสมาโน ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ตทาหํ ปตฺถนํ อกาสิํ ‘‘สเจ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, พลิกมฺมํ เต กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตสฺสา เม เทวตาย อานุภาเวน อิทํ รชฺชํ ลทฺธํ, อิทานิสฺสา พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, ตุมฺเห ปปญฺจํ อกตฺวา ขิปฺปํ เทวตาย พลิกมฺมํ สชฺเชถา’’ติฯ ‘‘กิํ กิํ คณฺหาม, เทวา’’ติ? โภ อหํ เทวตาย อายาจมาโน ‘‘เย มยฺหํ รชฺเช ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจ ทุสฺสีลกมฺมานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ, เต ฆาเตตฺวา อนฺตวฏฺฏิมํสโลหิตาทีหิ พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจิํฯ ตสฺมา ตุมฺเห เอวํ เภริํ จราเปถ ‘‘อมฺหากํ ราชา อุปราชกาเลเยว เอวํ อายาจิ ‘สจาหํ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, เย เม รชฺเช ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ ฆาเตตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’ติ, โส อิทานิ ปญฺจวิธํ ทุสฺสีลกมฺมํ ทสวิธํ อกุสลกมฺมปถํ สมาทาย วตฺตมานานํ ทุสฺสีลานํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา เตสํ หทยมํสาทีนิ คาหาเปตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กาตุกาโม, เอวํ นครวาสิโน ชานนฺตู’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘เยทานิ อิโต ปฏฺฐาย ทุสฺสีลกมฺเม วตฺติสฺสนฺติ, เตสํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา ยญฺญํ ยชิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๕๐.
‘‘ทุมฺเมธานํ สหสฺเสน, ยญฺโญ เม อุปยาจิโต;
อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามิ, พหุ อธมฺมิโก ชโน’’ติฯ
ตตฺถ ทุมฺเมธานํ สหสฺเสนาติ ‘‘อิทํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ น วฏฺฏตี’’ติ อชานนภาเวน, ทสสุ วา ปน อกุสลกมฺมปเถสุ สมาทาย วตฺตนภาเวน ทุฏฺฐา เมธา เอเตสนฺติ ทุมฺเมธา, เตสํ ทุมฺเมธานํ นิปฺปญฺญานํ พาลปุคฺคลานํ คณิตฺวา คหิเตน สหสฺเสนฯ ยญฺโญ เม อุปยาจิโตติ มยา เทวตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เอวํ ยชิสฺสามี’’ติ ยญฺโญ ยาจิโตฯ อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามีติ โส อหํ อิมินา อายาจเนน รชฺชสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อิทานิ ยชิสฺสามิฯ กิํการณา? อิทานิ หิ พหุ อธมฺมิโก ชโน, ตสฺมา อิทาเนว นํ คเหตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามีติฯ
อมจฺจา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร เภริํ จราเปสุํฯ เภริยา อาณํ สุตฺวา เอกมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ สมาทาย ฐิโต เอกปุริโสปิ นาโหสิฯ อิติ ยาว โพธิสตฺโต รชฺชํ กาเรสิ, ตาว เอกปุคฺคโลปิ ปญฺจสุ ทสสุ วา ทุสฺสีลกมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ กโรนฺโต น ปญฺญายิตฺถฯ เอวํ โพธิสตฺโต เอกปุคฺคลมฺปิ อกิลเมนฺโต สกลรฏฺฐวาสิโน สีลํ รกฺขาเปตฺวา สยมฺปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน อตฺตโน ปริสํ อาทาย เทวนครํ ปูเรนฺโต อคมาสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว โลกสฺส อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทาปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อตฺถกามวคฺโค ปญฺจโมฯ
โลสกติสฺสกโปต, เวฬุกํ มกสมฺปิ จ;
โรหิณี อารามทูสํ, วารุณีทูสเวทพฺพํ;
นกฺขตฺตํ ทุมฺเมธํ ทสาติฯ
ปฐโม ปณฺณาสโกฯ
อาสีเสเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺฐวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา รชฺชา ปริหายิตฺวาปิ อตฺตโน วีริเย ฐตฺวาว นฏฺฐมฺปิ ยสํ ปุน อุปฺปาทยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘สีลวกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต มหาสีลวราชา นาม อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ โส นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตสฺโส, มชฺเฌ เอกํ, นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ นิจฺจํ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา กปณทฺธิกานํ ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน องฺเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ ปริโตสยมาโน วิย สพฺพสตฺเต ปริโตสยมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติฯ ตสฺเสโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุพฺภิตฺวา อปรภาเค ปากโฏ ชาโตฯ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ตํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อนฺธพาล อยุตฺตํ เต กตํ, น ตฺวํ มม วิชิเต วสิตุํ อรหสิ, อตฺตโน ธนญฺจ ปุตฺตทาเร จ คเหตฺวา อญฺญตฺถ ยาหี’’ติ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โส นิกฺขมิตฺวา กาสิรฏฺฐํ อติกฺกมฺม โกสลชนปทํ คนฺตฺวา โกสลราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อนุกฺกเมน รญฺโญ อพฺภนฺตริโก วิสฺสาสิโก ชาโตฯ
โส เอกทิวสํ โกสลราชานํ อาห – ‘‘เทว พาราณสิรชฺชํ นาม นิมฺมกฺขิกมธุปฏลสทิสํ, ราชา อติมุทุโก, อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’’นฺติฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา, อยญฺจ ‘อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’นฺติ อาห, กิํ นุ โข ปน ปยุตฺตกโจโร สิยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปยุตฺตโกสิ มญฺเญ’’ติ อาหฯ ‘‘นาหํ, เทว, ปยุตฺตโก, สจฺจเมว วทามิฯ สเจ เม น สทฺทหถ, มนุสฺเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปถ, เต มนุสฺเส คเหตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ นีเต ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา วทติ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติ อตฺตโน ปุริเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปสิฯ มนุสฺสา เต โจเร คเหตฺวา พาราณสิรญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, กสฺมา คามํ หนถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา, เทวา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘อถ กสฺมา มม สนฺติกํ นาคมิตฺถ, อิโตทานิ ปฏฺฐาย เอวรูปํ กมฺมํ มา กริตฺถา’’ติ เตสํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต คนฺตฺวา โกสลรญฺโญ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โส เอตฺตเกนาปิ คนฺตุํ อวิสหนฺโต ปุน มชฺเฌชนปทํ หนาเปสิฯ เตปิ โจเร ราชา ตเถว ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส เอตฺตเกนาปิ อคนฺตฺวา ปุน เปเสตฺวา อนฺตรวีถิยํ วิลุมฺปาเปสิ, ราชา เตสมฺปิ โจรานํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิเยวฯ ตทา โกสลราชา ‘‘อติวิย ธมฺมิโก ราชา’’ติ ญตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คเหสฺสามี’’ติ พลวาหนํ อาทาย นิยฺยาสิฯ
ตทา ปน พาราณสิรญฺโญ มตฺตวารเณปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเต อนิวตฺตนธมฺมา อสนิยาปิ สีเส ปตนฺติยา อสนฺตสนสภาวา สีลวมหาราชสฺส รุจิยา สติ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ สมตฺถา สหสฺสมตฺตา อเภชฺชวรสูรา มหาโยธา โหนฺติฯ เต ‘‘โกสลราชา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, โกสลราชา กิร ‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’ติ อาคจฺฉติ, คจฺฉาม, นํ อมฺหากํ รชฺชสีมํ อโนกฺกนฺตเมว โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ‘‘ตาตา, มํ นิสฺสาย อญฺเญสํ กิลมนกิจฺจํ นตฺถิ, รชฺชตฺถิโก รชฺชํ คณฺหาตุ, มาคมิตฺถา’’ติ นิวาเรสิฯ โกสลราชา รชฺชสีมํ อติกฺกมิตฺวา ชนปทมชฺฌํ ปาวิสิฯ อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว วทิํสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรสิฯ โกสลราชา พหินคเร ฐตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ สีลวมหาราชสฺส สาสนํ เปเสสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘นตฺถิ มยา สทฺธิํ ยุทฺธํ, รชฺชํ คณฺหาตู’’ติ ปฏิสาสนํ เปเสสิฯ ปุนปิ อมจฺจา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, น มยํ โกสลรญฺโญ นครํ ปวิสิตุํ เทม, พหินคเรเยว นํ โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ อาหํสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรตฺวา นครทฺวารานิ วิวราเปตฺวา สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิฯ
โกสลราชา มหนฺเตน พลวาหเนน พาราณสิํ ปาวิสิฯ โส เอกมฺปิ ปฏิสตฺตุํ อปสฺสนฺโต รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต อปารุตทฺวาเร นิเวสเน อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาตลํ อารุยฺห นิสินฺนํ นิราปราธํ สีลวมหาราชานํ สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ ราชานํ สทฺธิํ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา ยถา เอโกปิ หตฺถํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา นิขนถ, รตฺติํ สิงฺคาลา อาคนฺตฺวา เอเตสํ กาตพฺพยุตฺตกํ กริสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา โจรรญฺโญ อาณํ สุตฺวา ราชานํ สทฺธิํ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา นิกฺขมิํสุฯ ตสฺมิมฺปิ กาเล สีลวมหาราชา โจรรญฺโญ อาฆาตมตฺตมฺปิ นากาสิฯ เตสุปิ อมจฺเจสุ เอวํ พนฺธิตฺวา นียมาเนสุ เอโกปิ รญฺโญ วจนํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ เอวํ สุวินีตา กิรสฺส ปริสาฯ อถ เต ราชปุริสา สามจฺจํ สีลวมหาราชานํ อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา สีลวมหาราชานํ มชฺเฌ , อุโภสุ ปสฺเสสุ เสสอมจฺเจติ เอวํ สพฺเพปิ อาวาเฏสุ โอตาเรตฺวา ปํสุํ อากิริตฺวา ฆนํ อาโกเฏตฺวา อคมํสุฯ ตทา สีลวมหาราชา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘โจรรญฺโญ อุปริ โกปํ อกตฺวา เมตฺตํ เอว ภาเวถ, ตาตา’’ติ โอวทิฯ
อถ อฑฺฒรตฺตสมเย ‘‘มนุสฺสมํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ สิงฺคาลา อาคมิํสุฯ เต ทิสฺวา ราชา จ อมจฺจา จ เอกปฺปหาเรเนว สทฺทมกํสุ, สิงฺคาลา ภีตา ปลายิํสุฯ เต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตา ปจฺฉโต กสฺสจิ อนาคมนภาวํ ญตฺวา ปุน ปจฺจาคมิํสุฯ อิตเรปิ ตเถว สทฺทมกํสุฯ เอวํ ยาวตติยํ ปลายิตฺวา ปุน โอโลเกนฺตา เตสุ เอกสฺสปิ อนาคมนภาวํ ญตฺวา ‘‘วชฺฌปฺปตฺตา เอเต ภวิสฺสนฺตี’’ติ สูรา หุตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุน เตสุ สทฺทํ กโรนฺเตสุปิ น ปลายิํสุฯ เชฏฺฐกสิงฺคาโล ราชานํ อุปคญฺฉิ, เสสา สิงฺคาลา เสสานํ อมจฺจานํ สนฺติกํ อคมํสุฯ อุปายกุสโล ราชา ตสฺส อตฺตโน สนฺติกํ อาคตภาวํ ญตฺวา ฑํสิตุํ โอกาสํ เทนฺโต วิย คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ คีวาย ฑํสมานํ หนุกฏฺฐิเกน อากฑฺฒิตฺวา ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา วิย คาฬฺหํ คณฺหิ, นาคพเลน รญฺญา หนุกฏฺฐิเกน อากฑฺฒิตฺวา คีวาย คาฬฺหํ คหิตสิงฺคาโล อตฺตานํ โมเจตุํ อสกฺโกนฺโต มรณภยตชฺชิโต มหาวิรวํ วิรวิฯ อวเสสา สิงฺคาลา ตสฺส ตํ อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา ‘‘เอเกน ปุริเสน สุคฺคหิโต ภวิสฺสตี’’ติ อมจฺเจ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตา มรณภยตชฺชิตา สพฺเพ ปลายิํสุฯ รญฺโญ หนุกฏฺฐิเกน ทฬฺหํ กตฺวา คหิตสิงฺคาเล อปราปรํ สญฺจรนฺเต ปํสุ สิถิลา อโหสิฯ โสปิ สิงฺคาโล มรณภยภีโต จตูหิ ปาเทหิ รญฺโญ อุปริภาเค ปํสุํ อปพฺยูหิ, ราชา ปํสุโน สิถิลภาวํ ญตฺวา สิงฺคาลํ วิสฺสชฺเชตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน อปราปรํ สญฺจรนฺโต อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา อาวาฏมุขวฏฺฏิยํ โอลุพฺภ วาตจฺฉินฺนวลาหโก วิย นิกฺขมิตฺวา ฐิโต อมจฺเจ อสฺสาเสตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา สพฺเพ อุทฺธริตฺวา อมจฺจปริวุโต อามกสุสาเน อฏฺฐาสิฯ
ตสฺมิํ สมเย มนุสฺสา เอกํ มตมนุสฺสํ อามกสุสาเน ฉฑฺเฑนฺตา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สีมนฺตริกาย ฉฑฺเฑสุํฯ เต ยกฺขา ตํ มตมนุสฺสํ ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘น มยํ อิมํ ภาเชตุํ สกฺโกม, อยํ สีลวราชา ธมฺมิโก, เอส โน ภาเชตฺวา ทสฺสติ, เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ ตํ มตมนุสฺสํ ปาเท คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ อิมํ มตกํ ภาเชตฺวา เทหี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘โภ ยกฺขา, อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํ, อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, นฺหายิสฺสามิ ตาวา’’ติฯ ยกฺขา โจรรญฺโญ ฐปิตํ วาสิตอุทกํ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา รญฺโญ นฺหานตฺถาย อทํสุฯ นฺหตฺวา ฐิตสฺส สํหริตฺวา ฐปิเต โจรรญฺโญ สาฏเก อาหริตฺวา อทํสุ, เต นิวาเสตฺวา ฐิตสฺส จตุชฺชาติยคนฺธสมุคฺคํ อาหริตฺวา อทํสุ, คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา ฐิตสฺส สุวณฺณสมุคฺเค มณิตาลวณฺเฏสุ ฐปิตานิ นานาปุปฺผานิ อาหริตฺวา อทํสุฯ ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ฐิตกาเล ‘‘อญฺญํ กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา อตฺตโน ฉาตกาการํ ทสฺเสสิ, เต คนฺตฺวา โจรรญฺโญ สมฺปาทิตํ นานคฺครสโภชนํ อาหริตฺวา อทํสุ, ราชา นฺหาตานุลิตฺโต สุมณฺฑิตปฺปสาธิโต นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิฯ ยกฺขา โจรรญฺโญ ฐปิตํ วาสิตปานียํ สุวณฺณภิงฺกาเรเนว สุวณฺณสรเกนปิ สทฺธิํ อาหริํสุฯ อถสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา ฐิตกาเล โจรรญฺโญ สมฺปาทิตํ ปญฺจสุคนฺธิกสุปริภาวิตํ ตมฺพูลํ อาหริตฺวา อทํสุฯ ตํ ขาทิตฺวา ฐิตกาเล ‘‘อญฺญํ กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ คนฺตฺวา โจรรญฺโญ อุสฺสีสเก นิกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ อาหรถาติฯ ตมฺปิ คนฺตฺวา อาหริํสุฯ ราชา ตํ ขคฺคํ คเหตฺวา ตํ มตมนุสฺสํ อุชุกํ ฐปาเปตฺวา มตฺถกมชฺเฌ อสินา ปหริตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สมวิภตฺตเมว วิภชิตฺวา อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ขคฺคํ โธวิตฺวา สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต ยกฺขา มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา สุหิตา หุตฺวา ตุฏฺฐจิตฺตา ‘‘อญฺญํ เต, มหาราช, กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เตน หิ ตุมฺเห อตฺตโน อานุภาเวน มํ โจรรญฺโญ สิริคพฺเภ โอตาเรถ, อิเม จ อมจฺเจ อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ ปติฏฺฐาเปถาติฯ เต ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุฯ
ตสฺมิํ สมเย โจรราชา อลงฺกตสิริคพฺเภ สิริสยนปิฏฺเฐ นิปนฺโน นิทฺทายติฯ ราชา ตสฺส ปมตฺตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส ขคฺคตเลน อุทรํ ปหริฯ โส ภีโต ปพุชฺฌิตฺวา ทีปาโลเกน สีลวมหาราชานํ สญฺชานิตฺวา สยนา อุฏฺฐาย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฐิโต ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, เอวรูปาย รตฺติยา คหิตารกฺเข ปิหิตทฺวาเร ภวเน อารกฺขมนุสฺเสหิ นิโรกาเส ฐาเน ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต กถํ นาม ตฺวํ อิมํ สยนปิฏฺฐํ อาคโตสี’’ติฯ ราชา อตฺตโน อาคมนาการํ สพฺพํ วิตฺถารโต กเถสิฯ ตํ สุตฺวา โจรราชา สํวิคฺคมานโส ‘‘มหาราช, อหํ มนุสฺสภูโตปิ สมาโน ตุมฺหากํ คุเณ น ชานามิ, ปเรสํ โลหิตมํสขาทเกหิ ปน กกฺขเฬหิ ผรุเสหิ ยกฺเขหิ ตว คุณา ญาตา, น ทานาหํ, นรินฺท , เอวรูเป สีลสมฺปนฺเน ตยิ ทุพฺภิสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อาทาย สปถํ กตฺวา ราชานํ ขมาเปตฺวา มหาสยเน นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตนา ขุทฺทกมญฺจเก นิปชฺชิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา อุฏฺฐิเต สูริเย เภริํ จราเปตฺวา สพฺพเสนิโย จ อมจฺจพฺราหฺมณคหปติเก จ สนฺนิปาตาเปตฺวา เตสํ ปุรโต อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุกฺขิปนฺโต วิย สีลวรญฺโญ คุเณ กเถตฺวา ปริสมชฺเฌเยว ปุน ราชานํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ อุปฺปนฺโน โจรูปทฺทโว มยฺหํ ภาโร, มยา คหิตารกฺขา ตุมฺเห รชฺชํ กโรถา’’ติ วตฺวา เปสุญฺญการกสฺส อาณํ กาเรตฺวา อตฺตโน พลวาหนํ อาทาย สกรฏฺฐเมว คโตฯ
สีลวราชาปิ โข อลงฺกตปฏิยตฺโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สรภปาทเก กญฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยญฺจ เอวรูปา สมฺปตฺติ อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตปฏิลาโภ มยิ วีริยํ อกโรนฺเต น กิญฺจิ อภวิสฺส, วีริยพเลน ปนาหํ นฏฺฐญฺจ อิมํ ยสํ ปฏิลภิํ, อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตทานํ อทาสิํ, อาสจฺเฉทํ วต อกตฺวา วีริยเมว กตฺตพฺพํฯ กตวีริยสฺส หิ ผลํ นาม เอวํ สมิชฺฌตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –
๕๑.
‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหู’’ติฯ
ตตฺถ อาสีเสเถวาติ ‘‘เอวาหํ วีริยํ อารภนฺโต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วีริยพเลน อาสํ กโรเถวฯ น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิโต อุปายกุสโล ยุตฺตฏฺฐาเน วีริยํ กโรนฺโต ‘‘อหํ อิมสฺส วีริยสฺส ผลํ น ลภิสฺสามี’’ติ น อุกฺกณฺเฐยฺย, อาสจฺเฉทํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานนฺติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ , อหํ อชฺช อตฺตานํ ปสฺสามิฯ ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหูติ อหญฺหิ อาวาเฏ นิขาโต ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา ปุน อตฺตโน รชฺชสมฺปตฺติํ อิจฺฉิํ, โส อหํ อิมํ สมฺปตฺติํ ปตฺตํ อตฺตานํ ปสฺสามิฯ ยเถวาหํ ปุพฺเพ อิจฺฉิํ, ตเถว เม อตฺตา ชาโตติฯ เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘อโห วต โภ สีลสมฺปนฺนานํ วีริยผลํ นาม สมิชฺฌตี’’ติ อิมาย คาถาย อุทานํ อุทาเนตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปทุฏฺฐามจฺโจ เทวทตฺโต อโหสิ, อมจฺจสหสฺสํ พุทฺธปริสา, สีลวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหาสีลวชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
วายเมเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยเมวารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาชนกชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๑๒๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ชนกราชา ปน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา นิสินฺโน อิมํ คาถมาห –
๕๒.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภต’’นฺติฯ
ตตฺถ วายเมเถวาติ วายามํ กโรเถวฯ อุทกา ถลมุพฺภตนฺติ อุทกโต ถลมุตฺติณฺณํ ถเล ปติฏฺฐิตํ อตฺตานํ ปสฺสามีติฯ อิธาปิ โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต, ชนกราชา สมฺมาสมฺพุทฺโธว อโหสีติฯ
จูฬชนกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ตเถว ปุณฺณา ปาติโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสวารุณิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกํ สมยํ สาวตฺถิยํ สุราธุตฺตา สนฺนิปติตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘สุรามูลํ โน ขีณํ, กหํ นุ โข ลภิสฺสามา’’ติฯ อเถโก กกฺขฬธุตฺโต อาห ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, อตฺเถโก อุปาโย’’ติฯ ‘‘กตโร อุปาโย นามา’’ติ? ‘‘อนาถปิณฺฑิโก องฺคุลิมุทฺทิกา ปิฬนฺธิตฺวา มฏฺฐสาฏกนิวตฺโถ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, มยํ สุราปาติยํ วิสญฺญีกรณํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาปานํ สชฺเชตฺวา นิสีทิตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส อาคมนกาเล ‘อิโต เอหิ มหาเสฏฺฐี’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตํ สุรํ ปาเยตฺวา วิสญฺญีภูตสฺส องฺคุลิมุทฺทิกา จ สาฏเก จ คเหตฺวา สุรามูลํ กริสฺสามา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา กตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, อิโต ตาว อาคจฺฉถ , อยํ อมฺหากํ สนฺติเก อติมนาปา สุรา, โถกํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ วทิํสุฯ โสตาปนฺโน อริยสาวโก กิํ สุรํ ปิวิสฺสติ, อนตฺถิโก สมาโนปิ ปน ‘‘อิเม ธุตฺเต ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เตสํ อาปานภูมิํ คนฺตฺวา เตสํ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุรา อิเมหิ อิมินา นาม การเณน โยชิตา’’ติ ญตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อิเม อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘หเร ทุฏฺฐธุตฺตา, ตุมฺเห ‘สุราปาติยํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาคตาคเต ปาเยตฺวา วิสญฺญี กตฺวา วิลุมฺปิสฺสามา’ติ อาปานมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา นิสินฺนา เกวลํ อิมํ สุรํ วณฺเณถ, เอโกปิ ตํ อุกฺขิปิตฺวา ปิวิตุํ น อุสฺสหติฯ สเจ อยํ อโยชิตา อสฺส, อิมํ ตุมฺเหว ปิเวยฺยาถา’’ติ เต ธุตฺเต ตชฺเชตฺวา ตโต ปลาเปตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ธุตฺเตหิ กตการณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘อิทานิ ตาว คหปติ เต ธุตฺตา ตํ วญฺเจตุกามา ชาตา, ปุพฺเพ ปน ปณฺฑิเตปิ วญฺเจตุกามา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺฐิ อโหสิฯ ตทาเปเต ธุตฺตา เอวเมว สมฺมนฺเตตฺวา สุรํ โยเชตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา เอวเมว กถยิํสุฯ เสฏฺฐิ อนตฺถิโกปิ หุตฺวา เต ปริคฺคณฺหิตุกาโม คนฺตฺวา เตสํ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ นาเมเต กาตุกามา, ปลาเปสฺสามิ เน อิโต’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต, ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา ราชกุลํ คนฺตุํ นาม อยุตฺตํ, ราชานํ ทิสฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโต ชานิสฺสามิ, ตุมฺเห อิเธว นิสีทถา’’ติ ราชุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปจฺจาคญฺฉิฯ ธุตฺตา ‘‘อิโต เอถ, สามี’’ติฯ โสปิ ตตฺถ คนฺตฺวา เภสชฺเชน สํโยชิตา สุราปาติโย โอโลเกตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต ธุตฺตา ตุมฺหากํ กิริยา มยฺหํ น รุจฺจติ, ตุมฺหากํ สุราปาติโย ยถาปูริตาว ฐิตา, ตุมฺเห เกวลํ สุรํ วณฺเณถ, น ปน ปิวถฯ สจายํ มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อิมาย ปน วิสสํยุตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ เตสํ มโนรถํ ภินฺทนฺโต อิมํ คาถมาห –
๕๓.
‘‘ตเถว ปุณฺณา ปาติโย, อญฺญายํ วตฺตเต กถา;
อาการเณน ชานามิ, น จายํ ภทฺทิกา สุรา’’ติฯ
ตตฺถ ตเถวาติ ยถา มยา คมนกาเล ทิฏฺฐา, อิทานิปิ อิมา สุราปาติโย ตเถว ปุณฺณาฯ อญฺญายํ วตฺตเต กถาติ ยา อยํ ตุมฺหากํ สุราวณฺณนกถา วตฺตติ, สา อญฺญาว อภูตา อตจฺฉาฯ ยทิ หิ เอสา สุรา มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อุปฑฺฒปาติโย อวสิสฺเสยฺยุํฯ ตุมฺหากํ ปน เอเกนาปิ สุรา น ปีตาฯ อาการเณน ชานามีติ ตสฺมา อิมินา การเณน ชานามิฯ น จายํ ภทฺทิกา สุราติ ‘‘เนวายํ ภทฺทิกา สุรา, วิสสํโยชิตาย เอตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ ธุตฺเต นิคฺคณฺหิตฺวา ยถา น ปุน เอวรูปํ กโรนฺติ, ตถา เต ตชฺเชตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺตา เอตรหิ ธุตฺตา, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปุณฺณปาติชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
นายํ รุกฺโข ทุรารุหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ผลกุสลํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุฏุมฺพิโก พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อาราเม นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อุยฺยานปาลํ อาณาเปสิ ‘‘ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุยฺยาเน วิจริตฺวา อยฺยานํ อมฺพาทีนิ นานาผลานิ เทหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ภิกฺขูสงฺฆมาทาย อุยฺยาเน วิจรนฺโต รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวาว ‘‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’’นฺติ ชานาติฯ ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหติฯ ภิกฺขู คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภนฺเต, อยํ อุยฺยานปาโล ผลกุสโล ภูมิยํ ฐิโตว รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวา ‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’นฺติ ชานาติฯ ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยเมว อุยฺยานปาโล ผลกุสโล, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต เอกสฺมิํ กาเล มหาวตฺตนิอฏวิํ ปตฺวา อฏวิมุเข ฐตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, วิสปตฺตานิ, วิสปุปฺผานิ, วิสผลานิ, วิสมธูนิ โหนฺติเยว, ปุพฺเพ ตุมฺเหหิ อปริภุตฺตํ, ยํ กิญฺจิ ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ปลฺลวํ วา มํ อปริปุจฺฉิตฺวา มา ขาทถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อฏวิํ โอตริํสุฯ อฏวิมุเข จ เอกสฺมิํ คามทฺวาเร กิํผลรุกฺโข นาม อตฺถิ, ตสฺส ขนฺธสาขาปลาสปุปฺผผลานิ สพฺพานิ อมฺพสทิสาเนว โหนฺติฯ น เกวลํ วณฺณสณฺฐานโตว, คนฺธรเสหิปิสฺส อามปกฺกานิ ผลานิ อมฺพผลสทิสาเนว, ขาทิตานิ ปน หลาหลวิสํ วิย ตงฺขณญฺเญว ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ ปุรโต คจฺฉนฺตา เอกจฺเจ โลลปุริสา ‘‘อมฺพุรุกฺโข อย’’นฺติ สญฺญาย ผลานิ ขาทิํสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวาว ขาทิสฺสามา’’ติ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ เต สตฺถวาเห อาคเต ‘‘อยฺย, อิมานิ อมฺพผลานิ ขาทามา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘นายํ อมฺพรุกฺโข’’ติ ญตฺวา ‘‘กิํ ผลรุกฺโข นาเมส, นายํ อมฺพรุกฺโข, มา ขาทิตฺถา’’ติ วาเรตฺวา เย ขาทิํสุฯ เตปิ วมาเปตฺวา จตุมธุรํ ปาเยตฺวา นิโรเค อกาสิฯ
ปุพฺเพ ปน อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล มนุสฺสา นิวาสํ กปฺเปตฺวา ‘‘อมฺพผลานี’’ติ สญฺญาย อิมานิ วิสผลานิ ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติฯ ปุนทิวเส คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มตมนุสฺเส ทิสฺวา ปาเท คณฺหิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฉฑฺเฑตฺวา สกเฏหิ สทฺธิํเยว สพฺพํ เตสํ สนฺตกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ เต ตํ ทิวสมฺปิ อรุณุคฺคมนกาเลเยว ‘‘มยฺหํ พลิพทฺโท ภวิสฺสติ, มยฺหํ สกฏํ, มยฺหํ ภณฺฑ’’นฺติ เวเคน ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา มนุสฺเส นิโรเค ทิสฺวา ‘‘กถํ ตุมฺเห อิมํ รุกฺขํ ‘นายํ อมฺพรุกฺโข’ติ ชานิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เต ‘‘มยํ น ชานาม, สตฺถวาหเชฏฺฐโก โน ชานาตี’’ติ อาหํสุฯ มนุสฺสา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ปณฺฑิต, กินฺติ กตฺวา ตฺวํ อิมสฺส รุกฺขสฺส อนมฺพรุกฺขภาวํ อญฺญาสี’’ติ? โส ‘‘ทฺวีหิ การเณหิ อญฺญาสิ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๕๔.
‘‘นายํ รุกฺโข ทุรารุโห, นปิ คามโต อารกา;
อาการเณน ชานามิ, นายํ สาทุผโล ทุโม’’ติฯ
ตตฺถ นายํ รุกฺโข ทุรารุโหติ อยํ วิสรุกฺโข น ทุกฺขารุโห, อุกฺขิปิตฺวา ฐปิตนิสฺเสณี วิย สุเขนาโรหิตุํ สกฺกาติ วทติฯ นปิ คามโต อารกาติ คามโต ทูเร ฐิโตปิ น โหติ, คามทฺวาเร ฐิโตเยวาติ ทีเปติฯ อาการเณน ชานามีติ อิมินา ทุวิเธน การเณนาหํ อิมํ รุกฺขํ ชานามิฯ กินฺติ? นายํ สาทุผโล ทุโมติฯ สเจ หิ อยํ มธุรผโล อมฺพรุกฺโข อภวิสฺส, เอวํ สุขารุฬฺเห อวิทูเร ฐิเต เอตสฺมิํ เอกมฺปิ ผลํ น ติฏฺเฐยฺย, ผลขาทกมนุสฺเสหิ นิจฺจํ ปริวุโตว อสฺสฯ เอวํ อหํ อตฺตโน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิมสฺส วิสรุกฺขภาวํ อญฺญาสินฺติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตฺถิคมนํ คโตฯ
สตฺถาปิ ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลา อเหสุ’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กิํผลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
โย อลีเนน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺฐวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา วีริยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน วีริยํ กตฺวา รชฺชสมฺปตฺติํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺฐสเต พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา ลกฺขณานิ ปุจฺฉิํสุฯ ลกฺขณกุสลา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘ปุญฺญสมฺปนฺโน, มหาราช, กุมาโร ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิสฺสติ, ปญฺจาวุธกมฺเม ปญฺญาโต ปากโฏ ชมฺพุทีเป อคฺคปุริโส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ ราชา พฺราหฺมณานํ วจนํ สุตฺวา กุมารสฺส นามํ คณฺหนฺโต ‘‘ปญฺจาวุธกุมาโร’’ติ นามํ อกาสิฯ อถ นํ วิญฺญุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทเส ฐิตํ ราชา อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, สิปฺปํ อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหามิ, เทวา’’ติ? ‘‘คจฺฉ, ตาต, คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลนคเร ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺห, อิทญฺจสฺส อาจริยภาคํ ทชฺเชยฺยาสี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน ทินฺนํ ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ตกฺกสิลนครโต นิกฺขมิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ พาราณสิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ
โส อนฺตรามคฺเค สิเลสโลมยกฺเขน นาม อธิฏฺฐิตํ เอกํ อฏวิํ ปาปุณิฯ อถ นํ อฏวิมุเข มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘โภ มาณว, มา อิมํ อฏวิํ ปวิส, สิเลสโลมยกฺโข นาเมตฺถ อตฺถิ, โส ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มนุสฺเส ชีวิตกฺขยํ ปาเปตี’’ติ วารยิํสุฯ โพธิสตฺโต อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต อสมฺภีตเกสรสีโห วิย อฏวิํ ปาวิสิเยวฯ ตสฺมิํ อฏวิมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ตาลมตฺโต หุตฺวา กูฏาคารมตฺตํ สีสํ ปตฺตปฺปมาณานิ อกฺขีนิ, ทกลิมกุฬมตฺตา ทฺเว ทาฐา จ มาเปตฺวา เสตมุโข กพรกุจฺฉิ นีลหตฺถปาโท หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กหํ ยาสิ, ติฏฺฐ ภกฺโขสิ เม’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ยกฺข, อหํ อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา อิธ ปวิฏฺโฐ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา มํ อุปคจฺเฉยฺยาสิฯ วิสปีเตน หิ สเรน ตํ วิชฺฌิตฺวา เอตฺเถว ปาเตสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา หลาหลวิสปีตํ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา มุญฺจิ, โส ยกฺขสฺส โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตโต อญฺญํ, ตโต อญฺญนฺติ เอวํ ปญฺญาส สเร มุญฺจิ, สพฺเพ ตสฺส โลเมสุเยว อลฺลียิํสุฯ ยกฺโข สพฺเพปิ เต สเร โผเฏตฺวา อตฺตโน ปาทมูเลเยว ปาเตตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิฯ
โพธิสตฺโต ปุนปิ ตํ ตชฺเชตฺวา ขคฺคํ กฑฺฒิตฺวา ปหริ, เตตฺติํสงฺคุลายโต ขคฺโค โลเมสุเยว อลฺลียิฯ อถ นํ กณเยน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา มุคฺคเรน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา กุนฺเตน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา ‘‘โภ ยกฺขน, เต อหํ ‘ปญฺจาวุธกุมาโร นามา’ติ สุตปุพฺโพ, อหํ ตยา อธิฏฺฐิตํ อฏวิํ ปวิสนฺโต น ธนุอาทีนิ ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโฐ, อตฺตานํเยว ปน ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโฐ, อชฺช ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ อุนฺนาเทนฺโต อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ยกฺขํ ปหริ, หตฺโถ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ วามหตฺเถน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ ทกฺขิณปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ วามปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ ‘‘สีเสน ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ สีเสน ปหริ, ตมฺปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ โส ปญฺโจฑฺฑิโต ปญฺจสุ ฐาเนสุ พทฺโธ โอลมฺพนฺโตปิ นิพฺภโย นิสฺสารชฺโชว อโหสิฯ
ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอโก ปุริสสีโห ปุริสาชานีโย, น ปุริสมตฺโตว, มาทิเสน นามสฺส ยกฺเขน คหิตสฺส สนฺตาสมตฺตมฺปิ น ภวิสฺสติ, มยา อิมํ มคฺคํ หนนฺเตน เอโกปิ เอวรูโป ปุริโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, กสฺมา นุ โข เอส น ภายตี’’ติฯ โส ตํ ขาทิตุํ อวิสหนฺโต ‘‘กสฺมา นุ โข, ตฺวํ มาณว, มรณภยํ น ภายสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํการณา, ยกฺข, ภายิสฺสามิฯ เอกสฺมิญฺหิ อตฺตภาเว เอกํ มรณํ นิยตเมว, อปิจ มยฺหํ กุจฺฉิมฺหิ วชิราวุธํ อตฺถิฯ สเจ มํ ขาทิสฺสสิ, ตํ อาวุธํ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ตํ เต อนฺตานิ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติฯ อิติ อุโภปิ นสฺสิสฺสาม, อิมินา การเณนาหํ น ภายามี’’ติฯ อิทํ กิร โพธิสตฺโต อตฺตโน อพฺภนฺตเร ญาณาวุธํ สนฺธาย กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ มาณโว สจฺจเมว ภณติ, อิมสฺส ปุริสสีหสฺส สรีรโต มุคฺคพีชมตฺตมฺปิ มํสขณฺฑํ มยฺหํ กุจฺฉิ ชีเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติ มรณภยตชฺชิโต โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มาณว, ปุริสสีโห ตฺวํ, น เต อหํ มํสํ ขาทิสฺสามิ, ตฺวํ อชฺช ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย มม หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ญาติสุหชฺชมณฺฑลํ โตเสนฺโต ยาหี’’ติ อาหฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘ยกฺข, อหํ ตาว คจฺฉิสฺสามิ, ตฺวํ ปน ปุพฺเพปิ อกุสลํ กตฺวา ลุทฺโท โลหิตปาณิ ปรรุหิรมํสภกฺโข ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ สเจ อิธาปิ ฐตฺวา อกุสลเมว กริสฺสสิ, อนฺธการา อนฺธการเมว คมิสฺสสิ, มํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปน น สกฺกา ตยา อกุสลํ กาตุํ, ปาณาติปาตกมฺมํ นาม นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย อสุรกาเย จ นิพฺพตฺเตติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อปฺปายุกสํวตฺตนิกํ โหตี’’ติ เอวมาทินา นเยน ปญฺจนฺนํ ทุสฺสีลฺยกมฺมานํ อาทีนวํ, ปญฺจนฺนํ สีลานํ อานิสํสญฺจ กเถตฺวา นานาการเณหิ ยกฺขํ ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตสฺสาเยว นํ อฏวิยา พลิปฏิคฺคาหกํ เทวตํ กตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา อฏวิโต นิกฺขมิตฺวา อฏวิมุเข มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ พาราณสิํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร ทิสฺวา อปรภาเค รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๕๕.
‘‘โย อลีเนน จิตฺเตน, อลีนมนโส นโร;
ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – โย ปุริโส อลีเนน อสํกุฏิเตน จิตฺเตน ปกติยาปิ อลีนมโน อลีนชฺฌาสโยว หุตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ สตฺตติํ สโพธิปกฺขิยเภทํ ธมฺมํ ภาเวติ วฑฺเฒติ, วิสาเลน จิตฺเตน วิปสฺสนํ อนุยุญฺชติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, โส เอวํ สพฺพสงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตรุณวิปสฺสนโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺเน โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวนฺโต อนุปุพฺเพน เอกสํโยชนมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพสํโยชนกฺขยกรสฺส จตุตฺถมคฺคสฺส ปริโยสาเน อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ สงฺขฺยํ คตํ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยาติฯ
เอวํ สตฺถา อรหตฺเตน ธมฺมเทสนาย กูฏํ คเหตฺวา มตฺถเก จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ปญฺจาวุธกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปญฺจาวุธชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
โย ปหฏฺเฐน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิฯ อถสฺส อาจริยุปชฺฌายา ‘‘อาวุโส, เอกวิเธน สีลํ นาม, ทุวิเธน, ติวิเธน, จตุพฺพิเธน, ปญฺจวิเธน, ฉพฺพิเธน, สตฺตวิเธน, อฏฺฐวิเธน, นววิเธน, ทสวิเธน, พหุวิเธน สีลํ นามฯ อิทํ จูฬสีลํ นาม, อิทํ มชฺฌิมสีลํ นาม, อิทํ มหาสีลํ นามฯ อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นาม, อิทํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ นาม, อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ นาม, อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ นามา’’ติ สีลํ อาจิกฺขนฺติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อิทํ สีลํ นาม อติพหุ, อหํ เอตฺตกํ สมาทาย วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, สีลํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ จ กริสฺสามิ, ปุตฺตทารญฺจ โปเสสฺสามี’’ติฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ หีนายาวตฺติสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ
อถ นํ อาหํสุ ‘‘อาวุโส เอวํ สนฺเต ทสพลํ วนฺทิตฺวาว ยาหี’’ติ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสภํ อคมํสุฯ สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนตฺถิกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ‘‘อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทติ, อถ นํ มยํ คเหตฺวา อาคตมฺหาติฯ ‘‘กสฺมา ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมสฺส ภิกฺขุโน พหุํ สีลํ อาจิกฺขถฯ ยตฺตกํ เอส รกฺขิตุํ สกฺโกติ, ตตฺตกเมว รกฺขิสฺสติฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห เอตํ มา กิญฺจิ อวจุตฺถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ, กิํ เต พหุนา สีเลน, ตีณิเยว สีลานิ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘รกฺขิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ เตน หิ ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ ตีณิ ทฺวารานิ รกฺข, มา กาเยน ปาปกมฺมํ กริ, มา วาจาย, มา มนสาฯ ‘‘คจฺฉ มา หีนายาวตฺติ, อิมานิ ตีณิเยว สีลานิ รกฺขา’’ติฯ เอตฺตาวตา โส ภิกฺขุ ตุฏฺฐมานโส ‘‘สาธุ, ภนฺเต, รกฺขิสฺสามิ อิมานิ ตีณิ สีลานี’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธิํเยว อคมาสิฯ โส ตานิ ตีณิ สีลานิ ปูเรนฺโตว อญฺญาสิ ‘‘อาจริยุปชฺฌาเยหิ มยฺหํ อาจิกฺขิตํ สีลมฺปิ เอตฺตกเมว, เต ปน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน มํ พุชฺฌาเปตุํ นาสกฺขิํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอตฺตกํ สีลํ ตีสุเยว ทฺวาเรสุ ปกฺขิปิตฺวา มํ คณฺหาเปสิ, อวสฺสโย วต เม สตฺถา ชาโต’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา กติปาเหเนว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ
ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ตํ กิร ภิกฺขุํ ‘พหุสีลานิ รกฺขิตุํ น สกฺโกมี’ติ หีนายาวตฺตนฺตํ สพฺพานิ สีลานิ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ สงฺขิปิตฺวา คาหาเปตฺวา สตฺถา อรหตฺตํ ปาเปสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติ พุทฺธคุเณ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, อติครุโกปิ ภาโร โกฏฺฐาสวเสน ภาเชตฺวา ทินฺโน ลหุโก วิย โหติ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหนฺตํ กญฺจนกฺขนฺธํ ลภิตฺวา อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตา วิภาคํ กตฺวา อุกฺขิปิตฺวา อคมํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก กสฺสโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อญฺญตรสฺมิํ ฉฑฺฑิตคามเก เขตฺเต กสิํ กสติฯ ปุพฺเพ จ ตสฺมิํ คาเม เอโก วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺฐิ อูรุมตฺตปริณาหํ จตุหตฺถายามํ กญฺจนกฺขนฺธํ นิทหิตฺวา กาลมกาสิฯ ตสฺมิํ โพธิสตฺตสฺส นงฺคลํ ลคิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ‘‘มูลสนฺตานกํ ภวิสฺสตี’’ติ ปํสุํ วิยูหนฺโต ตํ ทิสฺวา ปํสุนา ปฏิจฺฉาเทตฺวา ทิวสํ กสิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ยุคนงฺคลาทีนิ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กญฺจนกฺขนฺธํ คณฺหิตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ ตํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิฯ อสกฺโกนฺโต นิสีทิตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กุจฺฉิภรณาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิตฺวา ฐเปสฺสามิ, เอตฺตเกน กมฺมนฺเต ปโยเชสฺสามิ, เอตฺตกํ ทานาทิปุญฺญกิริยาย ภวิสฺสตี’’ติ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ตสฺเสวํ วิภตฺตกาเล โส กญฺจนกฺขนฺโธ สลฺลหุโก วิย อโหสิฯ โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา ฆรํ เนตฺวา จตุธา วิภชิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
อิติ ภควา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๕๖.
‘‘โย ปหฏฺเฐน จิตฺเตน, ปหฏฺฐมนโส นโร;
ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ
ตตฺถ ปหฏฺเฐนาติ วินีวรเณนฯ ปหฏฺฐมนโสติ ตาย เอว วินีวรณตาย ปหฏฺฐมานโส, สุวณฺณํ วิย ปหํสิตฺวา สมุชฺโชติตสปฺปภาสจิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ
เอวํ สตฺถา อรหตฺตกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กญฺจนกฺขนฺธลทฺธปุริโส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กญฺจนกฺขนฺธชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, ตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย อสฺสโปตกปฺปมาโณ ถามสมฺปนฺโน เอกจโร หุตฺวา นทีตีเร วิหรติฯ ตสฺสา ปน นทิยา เวมชฺเฌ เอโก ทีปโก นานปฺปกาเรหิ อมฺพปนสาทีหิ ผลรุกฺเขหิ สมฺปนฺโนฯ โพธิสตฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน นทิยา โอริมตีรโต อุปฺปติตฺวา ทีปกสฺส โอรโต นทีมชฺเฌ เอโก ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิ, ตสฺมิํ นิปตติ, ตโต อุปฺปติตฺวา ตสฺมิํ ทีปเก ปตติฯ ตตฺถ นานปฺปการานิ ผลานิ ขาทิตฺวา สายํ เตเนว อุปาเยน ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน วสิตฺวา ปุนทิวเสปิ ตเถว กโรติฯ อิมินา นิยาเมน ตตฺถ วาสํ กปฺเปติฯ
ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก กุมฺภีโล สปชาปติโก ตสฺสา นทิยา วสติฯ ตสฺส ภริยา โพธิสตฺตํ อปราปรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา กุมฺภีลํ อาห – ‘‘มยฺหํ โข, อยฺย, อิมสฺส วานรินฺทสฺส หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน’’ติฯ กุมฺภีโล ‘‘สาธุ, ภทฺเท, ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺช ตํ สายํ ทีปกโต อาคจฺฉนฺตเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาสาเณ นิปชฺชิฯ
โพธิสตฺโต ทิวสํ จริตฺวา สายนฺหสมเย ทีปเก ฐิโตว ปาสาณํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อยํ ปาสาโณ อิทานิ อุจฺจตโร ขายติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิฯ ตสฺส กิร อุทกปฺปมาณญฺจ ปาสาณปฺปมาณญฺจ สุววตฺถาปิตเมว โหติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อชฺช อิมิสฺสา นทิยา อุทกํ เนว หายติ, น จ วฑฺฒติ, อถ จ ปนายํ ปาสาโณ มหา หุตฺวา ปญฺญายติ, กจฺจิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ คหณตฺถาย กุมฺภีโล นิปนฺโน’’ติฯ โส ‘‘วีมํสามิ ตาว น’’นฺติ ตตฺเถว ฐตฺวา ปาสาเณน สทฺธิํ กเถนฺโต วิย ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ วตฺวา ปฏิวจนํ อลภนฺโต ยาวตติยํ ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ อาหฯ ปาสาโณ กิํ ปฏิวจนํ ทสฺสติฯ ปุนปิ วานโร ‘‘กิํ โภ ปาสาณ, อชฺช มยฺหํ ปฏิวจนํ น เทสี’’ติ อาหฯ กุมฺภีโล ‘‘อทฺธา อญฺเญสุ ทิวเสสุ อยํ ปาสาโณ วานรินฺทสฺส ปฏิวจนํ อทาสิ, ทสฺสามิ ทานิสฺส ปฏิวจน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ, โภ วานรินฺทา’’ติ อาหฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ กุมฺภีโล’’ติฯ ‘‘กิมตฺถํ เอตฺถ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตว หทยมํสํ ปตฺถยมาโน’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อญฺโญ เม คมนมคฺโค นตฺถิ, อชฺช มยา เอส กุมฺภีโล วญฺเจตพฺโพ’’ติฯ อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม กุมฺภีล, อหํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ปริจฺจชิสฺสามิ, ตฺวํ มุขํ วิวริตฺวา มํ ตว สนฺติกํ อาคตกาเล คณฺหาหี’’ติฯ กุมฺภีลานญฺหิ มุเข วิวเฏ อกฺขีนิ นิมฺมีลนฺติฯ โส ตํ การณํ อสลฺลกฺเขตฺวา มุขํ วิวริ, อถสฺส อกฺขีนิ ปิถียิํสุฯ โส มุขํ วิวริตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโต ตถาภาวํ ญตฺวา ทีปกา อุปฺปติโต คนฺตฺวา กุมฺภีลสฺส มตฺถเก อกฺกมิตฺวา ตโต อุปฺปติโต วิชฺชุลตา วิย วิชฺโชตมาโน ปรตีเร อฏฺฐาสิฯ
กุมฺภีโล ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา วานรินฺเทน อติอจฺเฉรกํ กต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ วานรินฺท, อิมสฺมิํ โลเก จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปจฺจามิตฺเต อธิภวติฯ เต สพฺเพปิ ตุยฺหํ อพฺภนฺตเร อตฺถิ มญฺเญ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๕๗.
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ
ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ ปจฺจกฺขโต นิทฺทิสติฯ จตุโร ธมฺมาติ จตฺตาโร คุณาฯ สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, ‘‘มม สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มุสาวาทํ อกตฺวา อาคโตเยวาติ เอตํ เต วจีสจฺจํฯ ธมฺโมติ วิจารณปญฺญา, ‘‘เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ เอสา เต วิจารณปญฺญา อตฺถิฯ ธิตีติ อพฺโพจฺฉินฺนํ วีริยํ วุจฺจติ, เอตมฺปิ เต อตฺถิฯ จาโคติ อตฺตปริจฺจาโค, ตฺวํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา มม สนฺติกํ อาคโตฯ ยํ ปนาหํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิํ, มยฺหเมเวส โทโสฯ ทิฏฺฐนฺติ ปจฺจามิตฺตํฯ โส อติวตฺตตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา ตว, เอวํ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา อตฺถิ, โส ยถา มํ อชฺช ตฺวํ อติกฺกนฺโต, ตเถว อตฺตโน ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมติ อภิภวตีติฯ เอวํ กุมฺภีโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อตฺตโน วสฏฺฐานํ คโตฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุมฺภีโล เทวทตฺโต อโหสิ, ภริยาสฺส จิญฺจมาณวิกา, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วานรินฺทชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
ยสฺส เอเต ตโย ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนเมวารพฺภ กเถสิฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เทวทตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ยูถํ ปริหรนฺโต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ‘‘วุฑฺฒิปฺปตฺตา อิเม ยูถํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา เตสํ พีชานิ อุปฺปาเฏติฯ ตทา โพธิสตฺโตปิ ตญฺเญว ปฏิจฺจ เอกิสฺสา วานริยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถ สา วานรี คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา อตฺตโน คพฺภํ อนุรกฺขมานา อญฺญํ ปพฺพตปาทํ อคมาสิฯ สา ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิฯ โส วุฑฺฒิมนฺวาย วิญฺญุตํ ปตฺโต ถามสมฺปนฺโน อโหสิฯ โส เอกทิวสํ มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, มยฺหํ ปิตา กห’’นฺติ? ‘‘ตาต, อสุกสฺมิํ นาม ปพฺพตปาเท ยูถํ ปริหรนฺโต วสตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตสฺส มํ สนฺติกํ เนหี’’ติฯ ‘‘ตาต, น สกฺกา ตยา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุํฯ ปิตา หิ เต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ยูถปริหรณภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา พีชานิ อุปฺปาเฏตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, เนหิ มํ ตตฺถ, อหํ ชานิสฺสามี’’ติฯ สา ปุตฺตํ อาทาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ
โส วานโร อตฺตโน ปุตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มยฺหํ ยูถํ ปริหริตุํ น ทสฺสติ, อิทาเนว มาเรตพฺโพ’’ติ ‘‘เอตํ อาลิงฺคนฺโต วิย คาฬฺหํ ปีเฬตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอหิ, ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสี’’ติ โพธิสตฺตํ อาลิงฺคนฺโต วิย นิปฺปีเฬสิฯ โพธิสตฺโต ปน นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, โสปิ นํ นิปฺปีเฬสิ, อถสฺส อฏฺฐีนิ ภิชฺชนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มํ มาเรสฺสติ, เกน นุ โข อุปาเยน ปุเรตรญฺเญว มาเรยฺย’’นฺติฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ อวิทูเร รกฺขสปริคฺคหิโต สโร อตฺถิ, ตตฺถ นํ รกฺขเสน ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เอวมาห ‘‘ตาต, อหํ มหลฺลโก, อิมํ ยูถํ ตุยฺหํ นิยฺยาเทมิ, อชฺเชว ตํ ราชานํ กโรมิ, อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน สโร อตฺถิ, ตตฺถ ทฺเว กุมุทินิโย, ติสฺโส อุปฺปลินิโย, ปญฺจ ปทุมินิโย จ ปุปฺผนฺติ, คจฺฉ, ตโต ปุปฺผานิ อาหรา’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ตาต, อาหริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สหสา อโนตริตฺวา สมนฺตา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณปทญฺเญว อทฺทส, น อุตฺติณฺณปทํฯ โส ‘‘อิมินา สเรน รกฺขสปริคฺคหิเตน ภวิตพฺพํ, มยฺหํ ปิตา อตฺตนา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รกฺขเสน มํ ขาทาเปตุกาโม ภวิสฺสติ , อหํ อิมญฺจ สรํ น โอตริสฺสามิ, ปุปฺผานิ จ คเหสฺสามี’’ติ นิรุทกฏฺฐานํ คนฺตฺวา เวคํ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต นิรุทเก โอกาเส ฐิตาเนว ทฺเว ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปรตีเร ปติฯ ปรตีรโตปิ โอริมตีรํ อาคจฺฉนฺโต เตเนวุปาเยน ทฺเว คณฺหิฯ เอวํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ราสิํ กโรนฺโต ปุปฺผานิ จ คณฺหิ, รกฺขสสฺส จ อาณฏฺฐานํ น โอตริฯ
อถสฺส ‘‘อิโต อุตฺตริ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ราสิํ กโรนฺตสฺส โส รกฺขโส ‘‘มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวรูโป ปญฺญวา อจฺฉริยปุริโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ปุปฺผานิ จ นาม ยาวทิจฺฉกํ คหิตานิ, มยฺหญฺจ อาณฏฺฐานํ น โอตรี’’ติ อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทนฺโต อุทกโต อุฏฺฐาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘วานรินฺท, อิมสฺมิํ โลเก ยสฺส ตโย ธมฺมา อตฺถิ, โส ปจฺจามิตฺตํ อภิภวติ, เต สพฺเพปิ ตว อพฺภนฺตเร อตฺถิ มญฺเญ’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
๕๘.
‘‘ยสฺส เอเต ตโย ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
ทกฺขิยํ สูริยํ ปญฺญา, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ
ตตฺถ ทกฺขิยนฺติ ทกฺขภาโว, สมฺปตฺตภยํ วิธมิตุํ ชานนปญฺญาย สมฺปยุตฺตอุตฺตมวีริยสฺเสตํ นามํฯ สูริยนฺติ สูรภาโว, นิพฺภยภาวสฺเสตํ นามํฯ ปญฺญาติ ปญฺญาปทฏฺฐานาย อุปายปญฺญาเยตํ นามํฯ
เอวํ โส ทกรกฺขโส อิมาย คาถาย โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ กิมตฺถํ หรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปิตา มํ ราชานํ กาตุกาโม, เตน การเณน หรามี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตาทิเสน อุตฺตมปุริเสน ปุปฺผานิ วหิตุํ อหํ วหิสฺสามี’’ติ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ อถสฺส ปิตา ทูรโตว ตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อิมํ ‘รกฺขสภตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ ปหิณิํ, โส ทาเนส รกฺขสํ ปุปฺผานิ คาหาเปนฺโต อาคจฺฉติ, อิทานิมฺหิ นฏฺโฐ’’ติ จินฺเตนฺโต สตฺตธา หทยผาลนํ ปตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ เสสวานรา สนฺนิปติตฺวา โพธิสตฺตํ ราชานํ อกํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยูถปติ เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ตโยธมฺมชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เภริวาทกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา คามเก วสติฯ โส ‘‘พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐ’’นฺติ สุตฺวา ‘‘สมชฺชมณฺฑเล เภริํ วาเทตฺวา ธนํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุตฺตํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา เภริํ วาเทตฺวา พหุธนํ ลภิฯ โส ตํ อาทาย อตฺตโน คามํ คจฺฉนฺโต โจราฏวิํ ปตฺวา ปุตฺตํ นิรนฺตรํ เภริํ วาเทนฺตํ วาเรสิ ‘‘ตาต, นิรนฺตรํ อวาเทตฺวา มคฺคปฏิปนฺนสฺส อิสฺสรสฺส เภริํ วิย อนฺตรนฺตรา วาเทหี’’ติ โส ปิตรา วาริยมาโนปิ ‘‘เภริสทฺเทเนว โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา นิรนฺตรเมว วาเทสิฯ โจรา ปฐมญฺเญว เภริสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ ปลายิตฺวา อติ วิย เอกาพทฺธํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘นายํ อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ อาคนฺตฺวา อุปธาเรนฺตา ทฺเวเยว ชเน ทิสฺวา โปเถตฺวา วิลุมฺปิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิจฺเฉน วต โน ลทฺธํ ธนํ เอกาพทฺธํ กตฺวา วาเทนฺโต นาเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๕๙.
‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ;
ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธํ, อติธนฺเตน นาสิต’’นฺติฯ
ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺย, เภริํ วาเทยฺย โน น วาเทยฺยาติ อตฺโถฯ นาติธเมติ อติกฺกมิตฺวา ปน นิรนฺตรเมว กตฺวา น วาเทยฺยฯ กิํการณา? อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ, นิรนฺตรํ เภริวาทนํ อิทานิ อมฺหากํ ปาปกํ ลามกํ ชาตํฯ ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธนฺติ นคเร ธมนฺเตน เภริวาทเนน กหาปณสตํ ลทฺธํฯ อติธนฺเตน นาสิตนฺติ อิทานิ ปน เม ปุตฺเตน วจนํ อกตฺวา ยทิทํ อฏวิยํ อติธนฺตํ, เตน อติธนฺเตน สพฺพํ นาสิตนฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เภริวาทกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจเมวารพฺภ กเถสิฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิยํ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเฐ ปิตรํ อาทาย สงฺขธมนกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา อาคมนกาเล โจราฏวิยํ ปิตรํ นิรนฺตรํ สงฺขํ ธมนฺตํ วาเรสิฯ โส ‘‘สงฺขสทฺเทน โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ นิรนฺตรเมว ธมิ, โจรา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา วิลุมฺปิํสุฯ โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว คาถํ อภาสิ –
๖๐.
‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ;
ธนฺเตนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมี ธม’’นฺติฯ
ตตฺถ เต ตาโต วิธมี ธมนฺติ เต สงฺขํ ธมิตฺวา ลทฺธโภเค มม ปิตา ปุนปฺปุนํ ธมนฺโต วิธมิ วิทฺธํเสสิ วินาเสสีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ปนสฺส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สงฺขธมชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อาสีสวคฺโค ฉฏฺโฐฯ
มหาสีลวชนกํ, ปุณฺณปาติ จ กิํผลํ;
ปญฺจาวุธกญฺจนกฺขนฺธํ, วานรินฺทํ ตโยธมฺมํ;
เภริวาทสงฺขธมนฺติฯ
อสา โลกิตฺถิโย นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ อุมฺมาทนฺติชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา อสติโย ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตฺวํ เอวรูปํ ลามิกํ อิตฺถิํ นิสฺสาย กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ตีสุ เวเทสุ สพฺพสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอกสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส อคฺคิํ คเหตฺวา อนิพฺพายนฺตํ ฐปยิํสุฯ อถ นํ พฺราหฺมณกุมารํ โสฬสวสฺสกาเล มาตาปิตโร อาหํสุ ‘‘ปุตฺต, มยํ ตว ชาตทิวเส อคฺคิํ คเหตฺวา ฐปยิมฺหฯ สเจ พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิตุกาโม, ตฺวํ อคฺคิํ อาทาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิํ ภควนฺตํ นมสฺสมาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหิฯ สเจ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ มาณโว ‘‘นาหํ สกฺขิสฺสามิ อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจริตุํ, กุฏุมฺพเมว สณฺฐเปสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาจริยภาคํ สหสฺสํ คเหตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมาสิฯ
มาตาปิตโร ปนสฺส อนตฺถิกา ฆราวาเสน, อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจราเปตุกามา โหนฺติฯ อถ นํ มาตา อิตฺถีนํ โทสํ ทสฺเสตฺวา อรญฺญํ เปเสตุกามา ‘‘โส อาจริโย ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สกฺขิสฺสติ เม ปุตฺตสฺส อิตฺถีนํ โทสํ กเถตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘อุคฺคหิตํ เต, ตาต, สิปฺป’’นฺติฯ ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ‘‘อสาตมนฺโตปิ เต อุคฺคหิโต’’ติฯ ‘‘น อุคฺคหิโต, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาต, ยทิ เต อสาตมนฺโต น อุคฺคหิโต, กิํ นาม เต สิปฺปํ อุคฺคหิตํ, คจฺฉ, อุคฺคณฺหิตฺวา เอหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปุน ตกฺกสิลาภิมุโข ปายาสิฯ ตสฺสปิ อาจริยสฺส มาตา มหลฺลิกา วีสติวสฺสสติกา ฯ โส ตํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคติฯ อญฺเญ มนุสฺสา นํ ตถา กโรนฺตํ ชิคุจฺฉนฺติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วิหเรยฺย’’นฺติฯ อเถกสฺมิํ วิวิตฺเต อรญฺเญ อุทกผาสุกฏฺฐาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา สปฺปิตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา มาตรํ อุกฺขิปิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วาสํ กปฺเปสิฯ
โสปิ โข มาณโว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อาจริยํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘‘กิํ นุ โข, ตาต, อติสีฆํ อาคโตสี’’ติ? ‘‘นนุ อหํ ตุมฺเหหิ อสาตมนฺโต นาม น อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ? ‘‘โก ปน เต อสาตมนฺเต อุคฺคณฺหิตพฺเพ กตฺวา กเถสี’’ติ? ‘‘มยฺหํ มาตา อาจริยา’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อสาตมนฺโต นาม โกจิ นตฺถิ, อิมสฺส ปน มาตา อิมํ อิตฺถิโทเส ชานาเปตุกามา ภวิสฺสตี’’ติฯ อถ นํ ‘‘สาธุ, ตาต, ทสฺสามิ เต อสาตมนฺเต, ตฺวํ อชฺช อาทิํ กตฺวา มม ฐาเน ฐตฺวา มม มาตรํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคาหิ, หตฺถปาทสีสปิฏฺฐิสมฺพาหนาทีนิ จสฺสา กโรนฺโต ‘อยฺเย ชรํ ปตฺตกาเลปิ ตาว เต เอวรูปํ สรีรํ, ทหรกาเล กีทิสํ อโหสี’ติ หตฺถปาทปริกมฺมาทิกรณกาเล หตฺถปาทาทีนํ วณฺณํ กเถยฺยาสิฯ ยญฺจ เต มม มาตา กเถติ, ตํ อลชฺชนฺโต อนิคุหนฺโต มยฺหํ อาโรเจยฺยาสิ, เอวํ กโรนฺโต อสาตมนฺเต ลจฺฉสิ, อกโรนฺโต น ลจฺฉสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ อาจริยา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ยถาวุตฺตวิธานํ อกาสิฯ
อถสฺสา ตสฺมิํ มาณเว ปุนปฺปุนํ วณฺณยมาเน ‘‘อยํ มยา สทฺธิํ อภิรมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ อนฺธาย ชราชิณฺณาย อพฺภนฺตเร กิเลโส อุปฺปชฺชิ ฯ สา เอกทิวสํ อตฺตโน สรีรวณฺณํ กถยมานํ มาณวํ อาห ‘‘มยา สทฺธิํ อภิรมิตุํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘อยฺเย, อหํ ตาว อิจฺเฉยฺยํ, อาจริโย ปน ครุโก’’ติฯ ‘‘สเจ มํ อิจฺฉสิ, ปุตฺตํ เม มาเรหี’’ติฯ ‘‘อหํ อาจริยสฺส สนฺติเก เอตฺตกํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กิเลสมตฺตํ นิสฺสาย กินฺติ กตฺวา อาจริยํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ สเจ ตฺวํ มํ น ปริจฺจชสิ, อหเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติฯ เอวํ อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตถารูเป นาม วเย ฐิตา ราคจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา กิเลสํ อนุวตฺตมานา เอวํ อุปการกํ ปุตฺตํ มาเรตุกามา ชาตาฯ มาณโว สพฺพํ ตํ กถํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ
โพธิสตฺโต ‘‘สุฏฺฐุ เต, มาณว, กตํ มยฺหํ อาโรเจนฺเตนา’’ติ วตฺวา มาตุ อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺเชว มริสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘เอหิ, มาณว, วีมํสิสฺสาม น’’นฺติ เอกํ อุทุมฺพรรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน ปมาเณน กฏฺฐรูปกํ กตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา อตฺตโน สยนฏฺฐาเน อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา รชฺชุกํ พนฺธิตฺวา อนฺเตวาสิกํ อาห – ‘‘ตาต, ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา มม มาตุ สญฺญํ เทหี’’ติฯ มาณโว คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อาจริโย ปณฺณสาลายํ อตฺตโน สยนฏฺฐาเน นิปนฺโน, รชฺชุสญฺญา เม พทฺธา, อิมํ ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา สเจ สกฺโกสิ, มาเรหิ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ ปน มํ น ปริจฺจชิสฺสสี’’ติ? ‘‘กิํการณา ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ? สา ผรสุํ อาทาย ปเวธมานา อุฏฺฐาย รชฺชุสญฺญาย คนฺตฺวา หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต’’ติ สญฺญาย กฏฺฐรูปกสฺส มุขโต สาฏกํ อปเนตฺวา ผรสุํ อาทาย ‘‘เอกปฺปหาเรเนว มาเรสฺสามี’’ติ คีวายเมว ปหริตฺวา ‘‘ธ’’นฺติ สทฺเท อุปฺปนฺเน รุกฺขภาวํ อญฺญาสิฯ อถ โพธิสตฺเตน ‘‘กิํ กโรสิ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต สา ‘‘วญฺจิตามฺหี’’ติ ตตฺเถว มริตฺวา ปติตาฯ อตฺตโน กิร ปณฺณสาลาย นิปนฺนายปิ ตงฺขณญฺเญว ตาย มริตพฺพเมวฯ
โส ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา มาณวํ อาทาย ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, ปาฏิเยกฺโก อสาตมนฺโต นาม นตฺถิ, อิตฺถิโย อสาตา นาม, ตว มาตา ‘อสาตมนฺตํ อุคฺคณฺหา’ติ มม สนฺติกํ เปสยมานา อิตฺถีนํ โทสํ ชานนตฺถํ เปเสสิฯ อิทานิ ปน เต ปจฺจกฺขเมว มม มาตุ โทโส ทิฏฺโฐ, อิมินา การเณน ‘อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา’ติ ชาเนยฺยาสี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โสปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ อถ นํ มาตา ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, อุคฺคหิโต เต อสาตมนฺโต’’ติ? ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสสิ, ปพฺพชิตฺวา อคฺคิํ วา ปริจริสฺสสิ, อคารมชฺเฌ วา วสิสฺสสี’’ติ? มาณโว ‘‘มยา, อมฺม, ปจฺจกฺขโต อิตฺถีนํ โทสา ทิฏฺฐา , อคาเรน เม กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๖๑.
‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา;
ตา หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติฯ
ตตฺถ อสาติ อสติโย ลามิกาฯ อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิฯ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา, ทุกฺขา ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถาย อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํ –
‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติฯ (ชา. ๒.๒๑.๑๑๘);
โลกิตฺถิโยติ โลเก อิตฺถิโยฯ เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ อมฺม, ตาสํ อิตฺถีนํ กิเลสุปฺปตฺติํ ปตฺวา เวลา สํวโร มริยาทา ปมาณํ นาม นตฺถิฯ สารตฺตา จ ปคพฺภา จาติ เวลา จ เอตาสํ นตฺถิ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ สารตฺตา อลฺลีนา, ตถา กายปาคพฺภิเยน, วาจาปาคพฺภิเยน, มโนปาคพฺภิเยนาติ ติวิเธน ปาคพฺภิเยน สมนฺนาคตตฺตา ปคพฺภา เจตาฯ เอตาสญฺหิ อพฺภนฺตเร กายทฺวาราทีนิ ปตฺวา สํวโร นาม นตฺถิ, โลลา กากปฏิภาคาติ ทสฺเสติฯ สิขี สพฺพฆโส ยถาติ อมฺม, ยถา ชาลสิขาย ‘‘สิขี’’ติ สงฺขํ คโต อคฺคิ นาม คูถคตาทิเภทํ อสุจิมฺปิ, สปฺปิมธุผาณิตาทิเภทํ สุจิมฺปิ, อิฏฺฐมฺปิ อนิฏฺฐมฺปิ ยํ ยเทว ลภติ, สพฺพํ ฆสติ ขาทติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพฆโส’’ติ วุจฺจติฯ ตเถว ตา อิตฺถิโยปิ หตฺถิเมณฺฑโคเมณฺฑาทโย วา โหนฺตุ หีนชจฺจา หีนกมฺมนฺตา, ขตฺติยาทโย วา โหนฺตุ อุตฺตมกมฺมนฺตา, หีนุกฺกฏฺฐภาวํ อจินฺเตตฺวา โลกสฺสาทวเสน กิเลสสนฺถเว อุปฺปนฺเน ยํ ยํ ลภนฺติ, สพฺพเมว เสวนฺตีติ สพฺพฆสสิขิสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา สิขี สพฺพฆโส ยถา, ตเถเวตาติ เวทิตพฺพาฯ
ตา หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ อหํ ตา ลามิกา ทุกฺขวตฺถุภูตา อิตฺถิโย หิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิฯ วิเวกมนุพฺรูหยนฺติ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกา, เตสุ อิธ กายวิเวโกปิ วฏฺฏติ จิตฺตวิเวโกปิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, อมฺม, ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ ปญฺจาภิญฺญา จ อุปฺปาเทตฺวา คณโต กายํ, กิเลเสหิ จ จิตฺตํ วิเวเจตฺวา อิมํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต วฑฺเฒนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิสฺสามิ, อลํ เม อคาเรนาติฯ เอวํ อิตฺถิโย ครหิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วุตฺตปฺปการํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘เอวํ ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา ทุกฺขทายิกา’’ติ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา ภทฺทกาปิลานี, ปิตา มหากสฺสโป อโหสิ, อนฺเตวาสิโก อานนฺโท, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตเมวารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อรกฺขิยา, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อิตฺถิํ คพฺภโต ปฏฺฐาย รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โส ปุโรหิเตน สทฺธิํ ชูตํ กีฬติฯ กีฬนฺโต ปน –
‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก’’ติฯ (ชา. ๒.๒๑.๓๐๘) –
อิมํ ชูตคีตํ คายนฺโต รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ขิปติฯ เอวํ กีฬนฺโต ปน ราชา นิจฺจํ ชินาติ, ปุโรหิโต ปราชียติฯ
โส อนุกฺกเมน ฆเร วิภเว ปริกฺขยํ คจฺฉนฺเต จินฺเตสิ ‘‘เอวํ สนฺเต สพฺพํ อิมสฺมิํ ฆเร ธนํ ขียิสฺสติ, ปริเยสิตฺวา ปุริสนฺตรํ อคตํ เอกํ มาตุคามํ ฆเร กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อญฺญํ ปุริสํ ทิฏฺฐปุพฺพํ อิตฺถิํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, คพฺภโต ปฏฺฐาเยกํ มาตุคามํ รกฺขิตฺวา ตํ วยปฺปตฺตํ วเส ฐเปตฺวา เอกปุริสิกํ กตฺวา คาฬฺหํ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา ราชกุลโต ธนํ อาหริสฺสามี’’ติฯ โส จ องฺควิชฺชาย เฉโก โหติ, อเถกํ ทุคฺคติตฺถิํ คพฺภินิํ ทิสฺวา ‘‘ธีตรํ วิชายิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ฆเรเยว วสาเปตฺวา วิชาตกาเล ธนํ ทตฺวา อุยฺโยเชตฺวา ตํ กุมาริกํ อญฺเญสํ ปุริสานํ ทฏฺฐุํ อทตฺวา อิตฺถีนํเยว หตฺเถ ทตฺวา โปสาเปตฺวา วยปฺปตฺตกาเล ตํ อตฺตโน วเส ฐเปสิฯ ยาว เจสา วฑฺฒติ, ตาว รญฺญา สทฺธิํ ชูตํ น กีฬิฯ ตํ ปน วเส ฐเปตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘มหาราช, ชูตํ กีฬามา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปุริมนิยาเมเนว กีฬิฯ ปุโรหิโต รญฺโญ คายิตฺวา ปาสกํ ขิปนกาเล ‘‘ฐเปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุโรหิโต ชินาติ, ราชา ปราชียติฯ
โพธิสตฺโต ‘‘อิมสฺส ฆเร เอกปุริสิกาย เอกาย อิตฺถิยา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริคฺคณฺหาเปนฺโต อตฺถิภาวํ ญตฺวา ‘‘สีลมสฺสา ภินฺทาเปสฺสามี’’ติ เอกํ ธุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปุโรหิตสฺส อิตฺถิยา สีลํ ภินฺทิตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ อถสฺส ราชา ธนํ ทตฺวา ‘‘เตน หิ ขิปฺปํ นิฏฺฐาเปหี’’ติ ตํ ปหิณิฯ โส รญฺโญ สนฺติกา ธนํ อาทาย คนฺธธูมจุณฺณกปฺปูราทีนิ คเหตฺวา ตสฺส ฆรโต อวิทูเร สพฺพคนฺธาปณํ ปสาเรสิฯ ปุโรหิตสฺสปิ เคหํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกํ โหติ, สพฺเพสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อิตฺถีนํเยว อารกฺขาฯ ฐเปตฺวา ปน พฺราหฺมณํ อญฺโญ ปุริโส เคหํ ปวิสิตุํ ลภนฺโต นาม นตฺถิ, กจวรฉฑฺฑนปจฺฉิมฺปิ โสเธตฺวาเยว ปเวเสนฺติฯ ตํ มาณวิกํ ปุโรหิโตเยว ทฏฺฐุํ ลภติฯ ตสฺสา จ เอกา ปริจาริกา อิตฺถี อตฺถิฯ อถสฺสา สา ปริจาริกา คนฺธปุปฺผมูลํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี ตสฺส ธุตฺตสฺส อาปณสมีเปน คจฺฉติฯ โส ‘‘อยํ ตสฺสา ปริจาริกา’’ติ สุฏฺฐุ ญตฺวา เอกทิวสํ ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา อาปณา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา ตสฺสา ปาทมูเล ปติตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘อมฺม, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คตาสี’’ติ ปริเทวิ, อวเสสาปิ ปยุตฺตกธุตฺตา เอกมนฺตํ ฐตฺวา ‘‘หตฺถปาทมุขสณฺฐาเนหิ จ อากปฺเปน จ มาตาปุตฺตา เอกสทิสาเยวา’’ติ อาหํสุฯ สา อิตฺถี เตสุ เตสุ กเถนฺเตสุ อตฺตโน อสทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ สยมฺปิ โรทิตุํ อารภิฯ เต อุโภปิ กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา อญฺญมญฺญํ อาลิงฺเคตฺวา อฏฺฐํสุฯ
อถ โส ธุตฺโต อาห ‘‘อมฺม, กหํ วสสี’’ติ? ‘‘กินฺนริลีลาย วสมานาย รูปโสภคฺคปฺปตฺตาย ปุโรหิตสฺส ทหริตฺถิยา อุปฏฺฐานํ กุรุมานา วสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กหํ ยาสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตสฺสา คนฺธมาลาทีนํ อตฺถายา’’ติฯ ‘‘อมฺม, กิํ เต อญฺญตฺถ คตาย, อิโต ปฏฺฐาย มเมว สนฺติกา หรา’’ติ มูลํ อคฺคเหตฺวาว พหูนิ ตมฺพูลตกฺโกลกาทีนิ เจว นานาปุปฺผานิ จ อทาสิฯ มาณวิกา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อมฺม, อชฺช อมฺหากํ พฺราหฺมโณ ปสนฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ? ‘‘อิเมสํ พหุภาวํ ทิสฺวา’’ติฯ น พฺราหฺมโณ พหุมูลํ อทาสิ, มยา ปเนตํ มยฺหํ ปุตฺตสฺส สนฺติกา อาภตนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย สา พฺราหฺมเณน ทินฺนมูลํ อตฺตนา คเหตฺวา ตสฺเสว สนฺติกา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาหรติฯ ธุตฺโต กติปาหจฺจเยน คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิฯ สา ตสฺส อาปณทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตสฺส เต อผาสุกํ ชาต’’นฺติ? สา ตสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺตี ‘‘กิํ เต, ตาต, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ ‘‘กิํ น กเถสิ ปุตฺตา’’ติ? ‘‘อมฺม, มรนฺเตนาปิ ตุยฺหํ กเถตุํ น สกฺกา’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ อกเถตฺวา กสฺส กเถยฺยาสิ, กเถหิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อมฺม, มยฺหํ อญฺญํ อผาสุกํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน มาณวิกาย วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโตสฺมิ , ตํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺโต อิเธว มริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ เอส ภาโร, มา ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย มาณวิกาย สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม, อมฺม, มม สนฺติกา ตว วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ อาเนตุํ สกฺโกถ, มยา กโตกาโสเยวา’’ติฯ
สา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส เคหสฺส กณฺณกณฺเณหิ พหุํ กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อารกฺขิตฺถิยา อุปริ ฉฑฺเฑสิฯ สา เตน อฏฺฏียมานา อเปติฯ อิตรา เตเนว นิยาเมน ยา ยา กิญฺจิ กเถติ, ตสฺสา ตสฺสา อุปริ กจวรํ ฉฑฺเฑสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สา ยํ ยํ อาหรติ วา หรติ วา, ตํ ตํ น กาจิ โสเธตุํ อุสฺสหติฯ ตสฺมิํ กาเล สา ตํ ธุตฺตํ ปุปฺผปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา มาณวิกาย สนฺติกํ อภิหริฯ ธุตฺโต มาณวิกาย สีลํ ภินฺทิตฺวา เอกาหทฺวีหํ ปาสาเทเยว อโหสิฯ ปุโรหิเต พหิ นิกฺขนฺเต อุโภ อภิรมนฺติฯ ตสฺมิํ อาคเต ธุตฺโต นิลียติฯ
อถ นํ สา เอกาหทฺวีหจฺจเยน ‘‘สามิ, อิทานิ ตยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา คนฺตุกาโม’’ติฯ สา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ ธุตฺตํ นิลียาเปตฺวา พฺราหฺมเณ อาคเต เอวมาห ‘‘อหํ, อยฺย, ตุมฺเหสุ วีณํ วาเทนฺเตสุ นจฺจิตุํ อิจฺฉามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภทฺเท, นจฺจสฺสู’’ติ วีณํ วาเทสิฯ ‘‘ตุมฺเหสุ โอโลเกนฺเตสุ ลชฺชามิ, มุขํ ปน โว สาฏเกน พนฺธิตฺวา นจฺจิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ ลชฺชสิ, เอวํ กโรหี’’ติฯ มาณวิกา ฆนสาฏกํ คเหตฺวา ตสฺส อกฺขีนิ ปิทหมานา มุขํ พนฺธิฯ พฺราหฺมโณ มุขํ พนฺธาเปตฺวา วีณํ วาเทสิฯ สา มุหุตฺตํ นจฺจิตฺวา ‘‘อยฺย, อหํ เต เอกวารํ สีเส ปหริตุกามา’’ติ อาหฯ อิตฺถิโลโล พฺราหฺมโณ กิญฺจิ การณํ อชานนฺโต ‘‘ปหราหี’’ติ อาห, มาณวิกา ธุตฺตสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส สณิกํ อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิฏฺฐิปสฺเส ฐตฺวา สีเส กปฺปเรน ปหริ, อกฺขีนิ ปตนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ, สีเส คณฺโฑ อุฏฺฐหิฯ โส เวทนาฏฺโฏ หุตฺวา ‘‘อาหร เต หตฺถ’’นฺติ อาหฯ มาณวิกา อตฺตโน หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘หตฺโถ มุทุโก, ปหาโร ปน ถทฺโธ’’ติ อาห ฯ ธุตฺโต พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา นิลียิฯ มาณวิกา ตสฺมิํ นิลีเน พฺราหฺมณสฺส มุขโต สาฏกํ โมเจตฺวา เตลํ อาทาย สีสํ ปริสมฺพาหิฯ พฺราหฺมเณ พหิ นิกฺขนฺเต ปุน สา อิตฺถี ธุตฺตํ ปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา นีหริฯ
โส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ราชา อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘ชูตํ กีฬาม พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติฯ ราชา ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปตฺวา ปุริมนเยเนว ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก ขิปติฯ พฺราหฺมโณ มาณวิกาย ตปสฺส ภินฺนภาวํ อชานนฺโต ‘‘ฐเปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาหฯ เอวํ วทนฺโตปิ ปราชิโตเยวฯ ราชา ชินิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ วเทสิ, มาณวิกาย เต ตโป ภินฺโน, ตฺวํ ‘มาตุคามํ คพฺภโต ปฏฺฐาย รกฺขนฺโต สตฺตสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ กโรนฺโต รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสามี’ติ มญฺญสิ, มาตุคาโม นาม กุจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา จรนฺเตนาปิ รกฺขิตุํ น สกฺกา, เอกปุริสิกา อิตฺถี นาม นตฺถิ, ตว มาณวิกา ‘นจฺจิตุกามามฺหี’ติ วตฺวา วีณํ วาเทนฺตสฺส ตว สาฏเกน มุขํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน ชารํ ตว สีเส กปฺปเรน ปหราเปตฺวา อุยฺโยเชสิ, อิทานิ กิํ กเถสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๒.
‘‘ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวฐิโต;
อณฺฑภูตาภตา ภริยา, ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเส’’ติฯ
ตตฺถ ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวฐิโตติ เยน การเณน พฺราหฺมโณ ฆนสาฏเกน สห มุเขน เวฐิโต หุตฺวา วีณํ วาเทสิ, ตํ การณํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ สา วญฺเจตุกามา เอวมกาสิฯ พฺราหฺมโณ ปน ตํ อิตฺถิํ พหุมายาภาวํ อชานนฺโต มาตุคามสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘มํ เอสา ลชฺชตี’’ติ เอวํสญฺญี อโหสิ, เตนสฺส อญฺญาณภาวํ ปกาเสนฺโต ราชา เอวมาห, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ฯ อณฺฑภูตาภตา ภริยาติ อณฺฑํ วุจฺจติ พีชํ, พีชภูตา มาตุกุจฺฉิโต อนิกฺขนฺตกาเลเยว อาภตา อานีตา, ภตาติ วา ปุฏฺฐาติ อตฺโถฯ กา สา? ภริยา ปชาปติ ปาทปริจาริกาฯ สา หิ ภตฺตวตฺถาทีหิ ภริตพฺพตาย, ภินฺนสํวรตาย, โลกธมฺเมหิ ภริตตาย วา ‘‘ภริยา’’ติ วุจฺจติฯ ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเสติ ชาตูติ เอกํสาธิวจนํ, ตาสุ มาตุกุจฺฉิโต ปฏฺฐาย รกฺขิยมานาสุปิ เอวํ วิปฺปการํ อาปชฺชนฺตีสุ ภริยาสุ โก นาม ปณฺฑิโต ปุริโส เอกํเสน วิสฺสเส, ‘‘นิพฺพิการา เอสา มยี’’ติ โก สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถฯ อสทฺธมฺมวเสน หิ อามนฺตเกสุ นิมนฺตเกสุ วิชฺชมาเนสุ มาตุคาโม นาม น สกฺกา รกฺขิตุนฺติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ อาห – ‘‘ตยา กิร เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ? ‘‘อยฺย, โก เอวมาห, น กโรมิ, ‘อหเมว ปหริํ, น อญฺโญ โกจิ’ฯ สเจ น สทฺทหถ, อหํ ‘ตุมฺเห ฐเปตฺวา อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคิํ ปวิสิตฺวา ตุมฺเห สทฺทหาเปสฺสามี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ มหนฺตํ ทารุราสิํ กาเรตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สเจ อตฺตโน สทฺทหสิ, อคฺคิํ ปวิสาหี’’ติ อาหฯ
มาณวิกา อตฺตโน ปริจาริกํ ปฐมเมว สิกฺขาเปสิ ‘‘อมฺม, ตว ปุตฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา มม อคฺคิํ ปวิสนกาเล หตฺถคฺคหณํ กาตุํ วเทหี’’ติฯ สา คนฺตฺวา ตถา อวจฯ ธุตฺโต อาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ สา มาณวิกา พฺราหฺมณํ วญฺเจตุกามา มหาชนมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ นาม น ชานามิ, อิมินา สจฺเจน อยํ อคฺคิ มา มํ ฌาเปสี’’ติ อคฺคิํ ปวิสิตุํ อารทฺธาฯ ตสฺมิํ ขเณ ธุตฺโต ‘‘ปสฺสถ โภ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส กมฺมํ, เอวรูปํ มาตุคามํ อคฺคิํ ปเวสาเปตี’’ติ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ หตฺเถ คณฺหิฯ สา หตฺถํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘อยฺย, มม สจฺจกิริยา ภินฺนา, น สกฺกา อคฺคิํ ปวิสิตุ’’นฺติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อชฺช มยา เอวรูปา สจฺจกิริยา กตา ‘ฐเปตฺวา มม สามิกํ อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ , อิทานิ จมฺหิ อิมินา ปุริเสน หตฺเถ คหิตา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘วญฺจิโต อหํ อิมายา’’ติ ญตฺวา ตํ โปเถตฺวา นีหราเปสิฯ เอวํ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตา กิเรตา อิตฺถิโย ตาว มหนฺตมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา อตฺตโน สามิกํ วญฺเจตุํ ‘‘นาหํ เอวรูปํ กมฺมํ กโรมี’’ติ ทิวสมฺปิ สปถํ กุรุมานา นานาจิตฺตาว โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํฯ (ชา. ๒.๒๑.๓๔๗);
‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ
‘‘โจริโย กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิญฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วญฺจน’’นฺติฯ (ชา. ๒.๒๑.๓๓๒, ๓๓๔);
สตฺถา ‘‘เอวํ อรกฺขิโย มาตุคาโม’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อณฺฑภูตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
โกธนา อกตญฺญู จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุญฺเญวารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิโย นาม ภิกฺขุ อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภา, กสฺมา ตา นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา สมาปตฺติโย เจว อภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย พาราณสิเสฏฺฐิโน ธีตา ทุฏฺฐกุมารี นาม จณฺฑา อโหสิ ผรุสา, ทาสกมฺมกเร อกฺโกสติ ปริภาสติ ปหรติฯ อถ นํ เอกทิวสํ ปริวารมนุสฺสา คเหตฺวา ‘‘คงฺคาย กีฬิสฺสามา’’ติ อคมํสุฯ เตสํ กีฬนฺตานญฺเญว สูริยตฺถงฺคมนเวลา ชาตา, เมโฆ อุฏฺฐหิ, มนุสฺสา เมฆํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ เวเคน ปลายิํสุฯ เสฏฺฐิธีตายปิ ทาสกมฺมกรา ‘‘อชฺช อมฺเหหิ เอติสฺสา ปิฏฺฐิํ ปสฺสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อนฺโตอุทกสฺมิํเยว ฉฑฺเฑตฺวา อุตฺตริํสุฯ เทโว ปาวสฺสิ, สูริโยปิ อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโตฯ เต ตาย วินาว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ วุตฺเต ‘‘คงฺคาโต ตาว อุตฺติณฺณา, อถ นํ น ชานาม กหํ คตา’’ติฯ ญาตกา วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสิํสุฯ
สา มหาวิรวํ วิรวนฺตี อุทเกน วุยฺหมานา อฑฺฒรตฺตสมเย โพธิสตฺตสฺส ปณฺณสาลาสมีปํ ปาปุณิฯ โส ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มาตุคามสฺส สทฺโท เอโส, ปริตฺตาณมสฺสา กริสฺสามี’’ติ ติณุกฺกํ อาทาย นทีตีรํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน โพธิสตฺโต นทิํ ตรมาโน คนฺตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ อาเนตฺวา อคฺคิํ กตฺวา อทาสิฯ สีเต วิคเต มธุรานิ ผลาผลานิ อุปนาเมสิฯ ตานิ ขาทิตฺวา ฐิตํ ‘‘กตฺถ วาสิกาสิ, กถญฺจ คงฺคาย ปติตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ‘‘ตฺวํ อิเธว วสา’’ติ ปณฺณสาลาย วสาเปนฺโต ทฺวีหตีหํ สยํ อพฺโภกาเส วสิตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาหฯ สา ‘‘อิมํ ตาปสํ สีลเภทํ ปาเปตฺวา คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ น คจฺฉติฯ อถ คจฺฉนฺเต กาเล อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส สีลเภทํ กตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปสิฯ โส ตํ คเหตฺวา อรญฺเญเยว วสติฯ อถ นํ สา อาห ‘‘อยฺย, กิํ โน อรญฺญวาเสน, มนุสฺสปถํ คมิสฺสามา’’ติ? โส ตํ อาทาย เอกํ ปจฺจนฺตคามกํ คนฺตฺวา ตกฺกภติยา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ตํ โปเสติฯ ตสฺส ตกฺกํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวตีติ ‘‘ตกฺกปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุฯ อถสฺส คามวาสิโน ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อมฺหากํ สุยุตฺตทุยุตฺตกํ อาจิกฺขนฺโต เอตฺถ วสา’’ติ คามทฺวาเร กุฏิยํ วาเสสุํฯ
เตน จ สมเยน โจรา ปพฺพตา โอรุยฺห ปจฺจนฺตํ ปหรนฺติฯ เต เอกทิวสํ ตํ คามํ ปหริตฺวา คามวาสิเกหิเยว ภณฺฑิกา อุกฺขิปาเปตฺวา คจฺฉนฺตา ตมฺปิ เสฏฺฐิธีตรํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เสสชเน วิสฺสชฺเชสุํฯ โจรเชฏฺฐโก ปน ตสฺสา รูเป พชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน ภริยํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิตฺถนฺนามา กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โจรเชฏฺฐเกน คเหตฺวา อตฺตโน ภริยา กตา’’ติ จ สุตฺวาปิ ‘‘น สา ตตฺถ มยา วินา วสิสฺสติ, ปลายิตฺวา อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ ตสฺสา อาคมนํ โอโลเกนฺโต ตตฺเถว วสิฯ
เสฏฺฐิธีตาปิ จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิธ สุขํ วสามิ, กทาจิ มํ ตกฺกปณฺฑิโต กิญฺจิเทว นิสฺสาย อาคนฺตฺวา อิโต อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ เอตสฺมา สุขา ปริหายิสฺสามิ, ยนฺนูนาหํ สมฺปิยายมานา วิย ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาตาเปยฺย’’นฺติฯ สา เอกํ มนุสฺสํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘อหํ อิธ ทุกฺขํ ชีวามิ, ตกฺกปณฺฑิโต อาคนฺตฺวา มํ อาทาย คจฺฉตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ โส ตํ สาสนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา คามทฺวาเร ฐตฺวา สาสนํ เปเสสิฯ สา นิกฺขมิตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺย, สเจ มยํ อิทานิ คจฺฉิสฺสาม, โจรเชฏฺฐโก อนุพนฺธิตฺวา อุโภปิ อมฺเห ฆาเตสฺสติ, รตฺติภาเค คจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ อาเนตฺวา โภเชตฺวา โกฏฺฐเก นิสีทาเปตฺวา สายํ โจรเชฏฺฐกสฺส อาคนฺตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา มตฺตกาเล ‘‘สามิ, สเจ อิมาย เวลาย ตว สตฺตุํ ปสฺเสยฺยาสิ, กินฺติ นํ กเรยฺยาสี’’ติ อาหฯ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามีติ’’ฯ ‘‘กิํ ปน โส ทูเร, นนุ โกฏฺฐเก นิสินฺโน’’ติ? โจรเชฏฺฐโก อุกฺกํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา คเหตฺวา เคหมชฺเฌ ปาเตตฺวา กปฺปราทีหิ ยถารุจิํ โปเถสิฯ โส โปถิยมาโนปิ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา ‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺตกเมว วทติฯ โจโร ตํ โปเถตฺวา พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สยิฯ ปพุทฺโธ ชิณฺณาย สุราย ปุน ตํ โปเถตุํ อารภิ, โสปิ ตาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติฯ
โจโร จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ โปถิยมาโนปิ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา อิมาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺสา สุตฺตภาวํ ญตฺวา ตํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ ตฺวํ เอวํ โปถิยมาโนปิ กสฺมา เอตาเนว ปทานิ วทสี’’ติ? ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ตํ การณํ อาทิโต ปฏฺฐาย กเถสิฯ ‘‘อหํ ปุพฺเพ อรญฺญวาสิโก เอโก ตาปโส ฌานลาภี, สฺวาหํ เอตํ คงฺคาย วุยฺหมานํ อุตฺตาเรตฺวา ปฏิชคฺคิํฯ อถ มํ เอสา ปโลเภตฺวา ฌานา ปริหาเปสิ, สฺวาหํ อรญฺญํ ปหาย เอตํ โปเสนฺโต ปจฺจนฺตคามเก วสามิ, อเถสา โจเรหิ อิธานีตา ‘อหํ ทุกฺขํ วสามิ, อาคนฺตฺวา มํ เนตู’ติ มยฺหํ สาสนํ เปเสตฺวา อิทานิ ตว หตฺเถ ปาเตสิ, อิมินา การเณนาหํ เอวํ กเถมี’’ติฯ โจโร จินฺเตสิ ‘‘ยา เอสา เอวรูเป คุณสมฺปนฺเน อุปการเก เอวํ วิปฺปฏิปชฺชิ, สา มยฺหํ กตรํ นาม อุปทฺทวํ น กเรยฺย, มาเรตพฺพา เอสา’’ติ โส ตกฺกปณฺฑิตํ อสฺสาเสตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ขคฺคํ อาทาย นิกฺขมฺม ‘‘เอตํ ปุริสํ คามทฺวาเร ฆาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาย สทฺธิํ พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘เอตํ หตฺเถ คณฺหา’’ติ ตํ ตาย หตฺเถ คาหาเปตฺวา ขคฺคํ อาทาย ตกฺกปณฺฑิตํ ปหรนฺโต วิย ตํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา สสีสํ นฺหาเปตฺวา ตกฺกปณฺฑิตํ กติปาหํ ปณีเตน โภชเนน สนฺตปฺเปตฺวา อิทานิ กหํ คมิสฺสสี’’ติ อาหฯ ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘ฆราวาเสน เม กิจฺจํ นตฺถิ, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว อรญฺเญ วสิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อุโภปิ ปพฺพชิตฺวา ตํ อรญฺญายตนํ คนฺตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปคา อเหสุํฯ
สตฺถา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๓.
‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา;
พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, โส สุขํ น วิหาหิสี’’ติฯ
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาเมตา โกธนา, อุปฺปนฺนํ โกธํ นิวาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ อกตญฺญู จ, อติมหนฺตมฺปิ อุปการํ น ชานนฺติฯ ปิสุณา จ, ปิยสุญฺญภาวกรณเมว กถํ กเถนฺติฯ มิตฺตเภทิกา, มิตฺเต ภินฺทนฺติ, มิตฺตเภทนกถํ กถนสีลาเยว , เอวรูเปหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตา เอตาฯ กิํ เต เอตาหิ, พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, อยญฺหิ เมถุนวิรติ ปริสุทฺธฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ นาม, ตํ จรฯ โส สุขํ น วิหาหิสีติ โส ตฺวํ เอตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺโต ฌานสุขํ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ น วิหาหิสิ, เอตํ สุขํ น วิชหิสฺสติ, เอตสฺมา สุขา น ปริหายิสฺสสีติ อตฺโถฯ ‘‘น ปริหาหิสี’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โจรเชฏฺฐโก อานนฺโท อโหสิ, ตกฺกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ตกฺกปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
มาสุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺฐิโต พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก, ภริยา ปนสฺส ทุสฺสีลา ปาปธมฺมาฯ ยํ ทิวสํ มิจฺฉาจารํ จรติ, ตํ ทิวสํ สตกีตทาสี วิย โหติ, มิจฺฉาจารสฺส ปน อกตทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสาฯ โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, อถ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ อถ นํ เอกทิวสํ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา อาห – ‘‘กิํ นุ โข ตฺวํ, อุปาสก, สตฺตฏฺฐ ทิวเส พุทฺธูปฏฺฐานํ นาคจฺฉสี’’ติฯ ฆรณี เม, ภนฺเต, เอกสฺมิํ ทิวเส สตกีตทาสี วิย โหติ, เอกสฺมิํ ทิวเส สามินี วิย จณฺฑา ผรุสาฯ อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สฺวาหํ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺฐานํ นาคจฺฉามีติฯ อถสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อุปาสก, ‘มาตุคามสฺส ภาโว นาม ทุชฺชาโน’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยิํสุ, ตฺวํ ปน ตํ ภวสงฺเขปคตตฺตา สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ สิกฺขาเปติฯ อเถโก ติโรรฏฺฐวาสิโก พฺราหฺมณมาณวโก อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต เอกาย อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตํ ภริยํ กตฺวา ตสฺมิํเยว พาราณสินคเร วสนฺโต ทฺเว ติสฺโส เวลาโย อาจริยสฺส อุปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ สา ปนสฺส ภริยา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมาฯ มิจฺฉาจารํ จิณฺณทิวเส ทาสี วิย โหติ, อจิณฺณทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสาฯ โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺโต ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต อาจริยสฺส อุปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ อถ นํ สตฺตฏฺฐ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อาคตํ ‘‘กิํ, มาณว , น ปญฺญายสี’’ติ อาจริโย ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ภริยา มํ, อาจริย, เอกทิวสํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหติฯ เอกทิวสํ สามินี วิย ถทฺธา จณฺฑา ผรุสา, อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต ตุมฺหากํ อุปฏฺฐานํ นาคโตมฺหี’’ติฯ อาจริโย ‘‘เอวเมตํ, มาณว, อิตฺถิโย นาม อนาจารํ จิณฺณทิวเส สามิกํ อนุวตฺตนฺติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหนฺติฯ อนาจิณฺณทิวเส ปน มานตฺถทฺธา หุตฺวา สามิกํ น คเณนฺติฯ เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตาสํ ภาโว นาม ทุชฺชาโน, ตาสุ อิจฺฉนฺตีสุปิ อนิจฺฉนฺตีสุปิ มชฺฌตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตสฺโสวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
๖๔.
‘‘มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มํ, มา สุ โสจิ น มิจฺฉติ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คต’’นฺติฯ
ตตฺถ มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ สุ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ‘‘อยํ อิตฺถี มํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, มยิ สิเนหํ กโรตี’’ติ มา ตุสฺสิฯ มา สุ โสจิ น มิจฺฉตีติ ‘‘อยํ มํ น อิจฺฉตี’’ติปิ มา โสจิ, ตสฺสา อิจฺฉมานาย นนฺทิํ, น อิจฺฉมานาย จ โสกํ อกตฺวา มชฺฌตฺโตว โหหีติ ทีเปติฯ ถีนํ ภาโว ทุราชาโนติ อิตฺถีนํ ภาโว นาม อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุราชาโนฯ ยถา กิํ? มจฺฉสฺเสโวทเก คตนฺติ ยถา มจฺฉสฺส คมนํ อุทเกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุชฺชานํ, เตเนว โส เกวฏฺเฏ อาคเต อุทเกน คมนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปลายติ, อตฺตานํ คณฺหิตุํ น เทติ, เอวเมว อิตฺถิโย มหนฺตมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ เอวรูปํ น กโรมา’’ติ อตฺตนา กตกมฺมํ อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเก วญฺเจนฺติ ฯ เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา ปาปธมฺมา ทุราชานา, ตาสุ มชฺฌตฺโตเยว สุขิโต โหตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โส ตสฺสา อุปริ มชฺฌตฺโตว อโหสิฯ สาปิสฺส ภริยา ‘‘อาจริเยน กิร เม ทุสฺสีลภาโว ญาโต’’ติ ตโต ปฏฺฐาย น อนาจารํ จริฯ สาปิ ตสฺส อุปาสกสฺส อิตฺถี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มยฺหํ ทุราจารภาโว ญาโต’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ นาม น อกาสิฯ
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาเยว อิทานิ ชยมฺปติกา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุราชานชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
ยถา นที จ ปนฺโถ จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ตถารูปํเยว อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺสา ทุสฺสีลภาวํ ญตฺวา ภณฺฑิโต จิตฺตพฺยากุลตาย สตฺตฏฺฐ ทิวเส อุปฏฺฐานํ นาคมาสิฯ โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กสฺมา สตฺตฏฺฐ ทิวสานิ นาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภริยา เม, ภนฺเต, ทุสฺสีลา, ตสฺสา อุปริ พฺยากุลจิตฺตตาย นาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, อิตฺถีสุ ‘อนาจารา เอตา’ติ โกปํ อกตฺวา มชฺฌตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏตีติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยิํสุ, ตฺวํ ปน ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ตํ การณํ น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ อถสฺส อนฺเตวาสิโก ภริยาย โทสํ ทิสฺวา พฺยากุลจิตฺตตาย กติปาหํ อนาคนฺตฺวา เอกทิวสํ อาจริเยน ปุจฺฉิโต ตํ การณํ นิเวเทสิฯ อถสฺส อาจริโย ‘‘ตาต, อิตฺถิโย นาม สพฺพสาธารณา , ตาสุ ‘ทุสฺสีลา เอตา’ติ ปณฺฑิตา โกปํ น กโรนฺตี’’ติ วตฺวา โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
๖๕.
‘‘ยถา นที จ ปนฺโต จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ
ตตฺถ ยถา นทีติ ยถา อเนกติตฺถา นที นฺหานตฺถาย สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ จณฺฑาลาทีนมฺปิ ขตฺติยาทีนมฺปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ นฺหายิตุํ น ลภติ นามฯ ‘‘ปนฺโถ’’ติอาทีสุปิ ยถา มหามคฺโคปิ สพฺเพสํ สาธารโณ , น โกจิ เตน คนฺตุํ น ลภติฯ ปานาคารมฺปิ สุราเคหํ สพฺเพสํ สาธารณํ, โย โย ปาตุกาโม, สพฺโพ ตตฺถ ปวิสเตวฯ ปุญฺญตฺถิเกหิ ตตฺถ ตตฺถ มนุสฺสานํ นิวาสตฺถาย กตา สภาปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปวิสิตุํ น ลภติฯ มหามคฺเค ปานียจาฏิโย ฐเปตฺวา กตา ปปาปิ สพฺเพสํ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปานียํ ปิวิตุํ น ลภติฯ เอวํ โลกิตฺถิโย นามาติ เอวเมว ตาต มาณว อิมสฺมิํ โลเก อิตฺถิโยปิ สพฺพสาธารณาว, เตเนว จ สาธารณฏฺเฐน นทีปนฺถปานาคารสภาปปาสทิสาฯ ตสฺมา นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา, เอตาสํ อิตฺถีนํ ‘‘ลามิกา เอตา อนาจารา ทุสฺสีลา สพฺพสาธารณา’’ติ จินฺเตตฺวา ปณฺฑิตา เฉกา พุทฺธิสมฺปนฺนา น กุชฺฌนฺตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิ, โส ตํ โอวาทํ สุตฺวา มชฺฌตฺโต อโหสิฯ ภริยาปิสฺส ‘‘อาจริเยน กิรมฺหิ ญาตา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ น อกาสิฯ ตสฺสปิ อุปาสกสฺส ภริยา ‘‘สตฺถารา กิรมฺหิ ญาตา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ น อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว เอตรหิ ชยมฺปติกา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อนภิรติชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สํกิเลสํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปฏิปนฺนโก โยคาวจโร อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน หุตฺวา เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา สุภวเสน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสิฯ ตสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา อาโกฏิตขีรรุกฺโข วิย อโหสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย กิเลสวสิโก หุตฺวา เนว กายสฺสาทํ น จิตฺตสฺสาทํ ลภติ, ภนฺตมิคสปฺปฏิภาโค สาสเน อนภิรโต ปรูฬฺหเกสโลมนโข กิลิฏฺฐจีวโร อโหสิฯ อถสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา สหายกา ภิกฺขู ‘‘กิํ นุ โข เต, อาวุโส, น ยถา โปราณานิ อินฺทฺริยานี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ อนภิรโตสฺมิ, อาวุโสติฯ
อถ นํ เต สตฺถุ สนฺติกํ นยิํสุฯ สตฺถา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อนภิรโต’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติฯ ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสิํ, อถ เม กิเลโส จลิ, เตนมฺหิ อุกฺกณฺฐิโต’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยเมตํ ภิกฺขุ, ยํ ตฺวํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ สุภวเสน โอโลเกนฺโต กิเลเสหิ กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา วิสุทฺธจิตฺตา คคนตลจรา โพธิสตฺตาปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ โอโลกยมานา ฌานา ปริหายิตฺวา กิเลเสหิ กมฺปิตา มหาทุกฺขํ อนุภวิํสุฯ น หิ สิเนรุอุปฺปาฏนกวาโต หตฺถิมตฺตํ มุณฺฑปพฺพตํ, มหาชมฺพุอุมฺมูลกวาโต ฉินฺนตเฏ วิรูฬฺหคจฺฉกํ, มหาสมุทฺทํ วา ปน โสสนกวาโต ขุทฺทกตฬากํ กิสฺมิญฺจิเทว คเณติ, เอวํ อุตฺตมพุทฺธีนํ นาม วิสุทฺธจิตฺตานํ โพธิสตฺตานํ อญฺญาณภาวกรา กิเลสา ตยิ กิํ ลชฺชิสฺสนฺติ, วิสุทฺธาปิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อุตฺตมยสสมงฺคิโนปิ อายสกฺยํ ปาปุณนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺส มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สพฺพสิปฺปานํ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกสฺมิํ กาเล โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตา โอตริตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส กตสรีรปฏิชคฺคโน รตฺตวากมยํ นิวาสนปารุปนํ สณฺฐาเปตฺวา อชินจมฺมํ เอกสฺมิํ อํเส กตฺวา ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ภิกฺขาภาชนมาทาย พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรมาโน รญฺโญ ฆรทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ราชา ตสฺส อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน สนฺตปฺเปตฺวา กตานุโมทนํ อุยฺยาเน วสนตฺถาย ยาจิฯ โส สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราชเคเห ภุญฺชิตฺวา ราชกุลํ โอวทมาโน ตสฺมิํ อุยฺยาเน โสฬส วสฺสานิ วสิฯ
อเถกทิวสํ ราชา กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต มุทุลกฺขณํ นาม อคฺคมเหสิํ ‘‘อปฺปมตฺตา อยฺยสฺส อุปฏฺฐานํ กโรหี’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ คตกาลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน รุจฺจนเวลาย ราชเคหํ คจฺฉติฯ อเถกทิวสํ มุทุลกฺขณา โพธิสตฺตสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา – ‘‘อชฺช อยฺโย จิรายตี’’ติ คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา มหาตเล จูฬสยนํ ปญฺญาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย อากาเสเนว ราชนิเวสนํ อคมาสิฯ มุทุลกฺขณา วากจีรสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ เวเคน อุฏฺฐหิ, ตสฺสา เวเคน อุฏฺฐหนฺติยา มฏฺฐสาฏโก ภสฺสิฯ ตาปโสปิ สีหปญฺชเรน ปวิสนฺโต เทวิยา วิสภาครูปารมฺมณํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา สุภวเสน โอโลเกสิฯ อถสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา ปหฏขีรรุกฺโข วิย อโหสิฯ ตาวเทวสฺส ฌานํ อนฺตรธายิ, ฉินฺนปกฺโข กาโก วิย อโหสิฯ โส ฐิตโกว อาหารํ คเหตฺวา อภุญฺชิตฺวาว กิเลสกมฺปิโต ปาสาทา โอรุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ผลกตฺถรณสยนสฺส เหฏฺฐา อาหารํ ฐเปตฺวา วิสภาคารมฺมเณน พทฺโธ กิเลสคฺคินา ฑยฺหมาโน นิราหารตาย สุสฺสมาโน สตฺต ทิวสานิ ผลกตฺถรเณ นิปชฺชิฯ
สตฺตเม ทิวเส ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อคนฺตฺวาว ‘‘อยฺยํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ อผาสุกํ ชาตํ มญฺเญ’’ติ ปณฺณสาลํ โสธาเปตฺวา ปาเท ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ, อยฺย, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช อญฺญํ เม อผาสุกํ นตฺถิ, กิเลสวเสน ปนมฺหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘กหํ ปฏิพทฺธํ เต, อยฺย, จิตฺต’’นฺติ? ‘‘มุทุลกฺขณาย, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ อยฺย, อหํ มุทุลกฺขณํ ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ ตาปสํ อาทาย นิเวสนํ ปวิสิตฺวา เทวิํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตาปสสฺส อทาสิฯ ททมาโนเยว จ มุทุลกฺขณาย สญฺญมทาสิ ‘‘ตยา อตฺตโน พเลน อยฺยํ รกฺขิตุํ วายมิตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, เทว, รกฺขิสฺสามี’’ติฯ ตาปโส เทวิํ คเหตฺวา ราชนิเวสนา โอตริฯ
อถ นํ มหาทฺวารโต นิกฺขนฺตกาเล ‘‘อยฺย, อมฺหากํ เอกํ เคหํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉ, ราชานํ เคหํ ยาจาหี’’ติ อาหฯ ตาปโส คนฺตฺวา เคหํ ยาจิฯ ราชา มนุสฺสานํ วจฺจกุฏิกิจฺจํ สาธยมานํ เอกํ ฉฑฺฑิตเคหํ ทาเปสิฯ โส เทวิํ คเหตฺวา ตตฺถ อคมาสิ, สา ปวิสิตุํ น อิจฺฉติฯ ‘‘กิํการณา น ปวิสสี’’ติ? ‘‘อสุจิภาเวนา’’ติฯ อิทานิ ‘‘กิํ กโรมี’’ติฯ ‘‘ปฏิชคฺคาหิ น’’นฺติ วตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เปเสตฺวา ‘‘คจฺฉ, กุทฺทาลํ อาหร, ปจฺฉิํ อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา อสุจิญฺจ สงฺการญฺจ ฉฑฺฑาเปตฺวา คามยํ อาหราเปตฺวา ลิมฺปาเปตฺวา ปุนปิ ‘‘คจฺฉ, มญฺจํ อาหร, ปีฐํ อาหร, อตฺถรณํ อาหร, จาฏิํ อาหร, ฆฏํ อาหรา’’ติ เอกเมกํ อาหราเปตฺวา ปุน อุทกาหรณาทีนํ อตฺถาย อาณาเปสิฯ โส ฆฏํ อาทาย อุทกํ อาหริตฺวา จาฏิํ ปูเรตฺวา นฺหาโนทกํ สชฺเชตฺวา สยนํ อตฺถริฯ อถ นํ สยเน เอกโต นิสินฺนํ ทาฐิกาสุ คเหตฺวา ‘‘ตว สมณภาวํ วา พฺราหฺมณภาวํ วา น ชานาสี’’ติ โอณเมตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิฯ โส ตสฺมิํ กาเล สติํ ปฏิลภิ, เอตฺตกํ ปน กาลํ อญฺญาณี อโหสิฯ เอวํ อญฺญาณกรณา กิเลสา นามฯ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อญฺญาณกรณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๒๒๑) เจตฺถ วตฺตพฺพํฯ
โส สติํ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตณฺหา วฑฺฒมานา มม จตูหิ อปาเยหิ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อชฺเชว มยา อิมํ รญฺโญ นิยฺยาเทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตํ อาทาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว เทวิยา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, เกวลํ เม อิมํ นิสฺสาย ตณฺหา วฑฺฒิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๖.
‘‘เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสิ, อลทฺธา มุทุลกฺขณํ;
ยโต ลทฺธา อฬารกฺขี, อิจฺฉา อิจฺฉํ วิชายถา’’ติฯ
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – มหาราช, มยฺหํ อิมํ ตว เทวิํ มุทุลกฺขณํ อลภิตฺวา ปุเร ‘‘อโห วตาหํ เอตํ ลเภยฺย’’นฺติ เอกา อิจฺฉา อาสิ, เอกาว ตณฺหา อุปฺปชฺชิฯ ยโต ปน เม อยํ อฬารกฺขี วิสาลเนตฺตา โสภนโลจนา ลทฺธา, อถ เม สา ปุริมิกา อิจฺฉา เคหตณฺหํ อุปกรณตณฺหํ อุปโภคตณฺหนฺติ อุปรูปริ อญฺญํ นานปฺปการํ อิจฺฉํ วิชายถ ชเนสิ อุปฺปาเทสิฯ สา โข ปน เม เอวํ วฑฺฒมานา อิจฺฉา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อลํ เม อิมาย, ตฺวญฺเญว ตว ภริยํ คณฺห, อหํ ปน หิมวนฺตํ คมิสฺสามีติ ตาวเทว นฏฺฐํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา อากาเสเนว หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปุน มนุสฺสปถํ นาม นาคมาสิ, พฺรหฺมวิหาเร ปน ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มุทุลกฺขณา อุปฺปลวณฺณา, อิสิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มุทุลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
อุจฺฉงฺเค เทว เม ปุตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ชานปทิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย โกสลรฏฺเฐ ตโย ชนา อญฺญตรสฺมิํ อฏวิมุเข กสนฺติฯ ตสฺมิํ สมเย อนฺโตอฏวิยํ โจรา มนุสฺเส วิลุมฺปิตฺวา ปลายิํสุฯ มนุสฺสา เต โจเร ปริเยสิตฺวา อปสฺสนฺตา ตํ ฐานํ อาคมฺม ‘‘ตุมฺเห อฏวิยํ วิลุมฺปิตฺวา อิทานิ กสฺสกา วิย โหถา’’ติ ‘‘เต โจรา อิเม’’ติ พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา โกสลรญฺโญ อทํสุฯ อเถกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา ‘‘อจฺฉาทนํ เม เทถ, อจฺฉาทนํ เม เทถา’’ติ ปริเทวนฺตี ปุนปฺปุนํ ราชนิเวสนํ ปริยาติฯ ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เทถ อิมิสฺสา อจฺฉาทน’’นฺติ อาหฯ มนุสฺสา สาฏกํ คเหตฺวา อทํสุฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉาทนํ ยาจามิ , สามิกจฺฉาทนํ ยาจามี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุ ‘‘น กิเรสา อิทํ อจฺฉาทนํ กเถติ, สามิกจฺฉาทนํ กเถตี’’ติฯ อถ นํ ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิกจฺฉาทนํ ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, เทว, อิตฺถิยา หิ สามิโก อจฺฉาทนํ นาม, สามิเก หิ อสติ สหสฺสมูลมฺปิ สาฏกํ นิวตฺถา อิตฺถี นคฺคาเยว นามฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถํ –
‘‘นคฺคา นที อนูทกา, นคฺคํ รฏฺฐํ อราชกํ;
อิตฺถีปิ วิธวา นคฺคา, ยสฺสาปิ ทส ภาตโร’’ติฯ (ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๐) –
อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํฯ
ราชา ตสฺสา ปสนฺโน ‘‘อิเม เต ตโย ชนา เก โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอโก เม, เทว, สามิโก, เอโก ภาตา, เอโก ปุตฺโต’’ติฯ ราชา ‘‘อหํ เต ตุฏฺโฐ, อิเมสุ ตีสุ เอกํ เทมิ, กตรํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา อาห ‘‘อหํ, เทว, ชีวมานา เอกํ สามิกํ ลภิสฺสามิ, ปุตฺตมฺปิ ลภิสฺสามิเยว, มาตาปิตูนํ ปน เม มตตฺตา ภาตาว ทุลฺลโภ, ภาตรํ เม เทหิ, เทวา’’ติฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ตโยปิ วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ ตํ เอกิกํ นิสฺสาย เต ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตาฯ ตํ การณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, เอกํ อิตฺถิํ นิสฺสาย ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตา’’ติ ตสฺสา คุณกถาย นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอสา อิตฺถี อิทาเนว เต ตโย ชเน ทุกฺขา โมเจติ, ปุพฺเพปิ โมเจสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตโย ชนา อฏวิมุเข กสนฺตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา ปน รญฺญา ‘‘ตีสุ ชเนสุ กํ อิจฺฉสี’’ติ วุตฺเต สา อาห – ‘‘ตโยปิ ทาตุํ น สกฺโกถ, เทวา’’ติ? ‘‘อาม, น สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘สเจ ตโย ทาตุํ น สกฺโกถ, ภาตรํ เม เทถา’’ติฯ ‘‘ปุตฺตํ วา สามิกํ วา คณฺห, กิํ เต ภาตรา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘เอเต นาม เทว สุลภา, ภาตา ปน ทุลฺลโภ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๗.
‘‘อุจฺฉงฺเค เทว เม ปุตฺโต, ปเถ ธาวนฺติยา ปติ;
ตญฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเย’’ติฯ
ตตฺถ อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโตติ เทว, มยฺหํ ปุตฺโต อุจฺฉงฺเคเยวฯ ยถา หิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ฑากํ อุจฺจินิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติยา อุจฺฉงฺเค ฑากํ นาม สุลภํ โหติ, เอวํ อิตฺถิยา ปุตฺโตปิ สุลโภ อุจฺฉงฺเค ฑากสทิโสวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโต’’ติฯ ปเถ ธาวนฺติยา ปตีติ มคฺคํ อารุยฺห เอกิกาย คจฺฉมานายปิ หิ อิตฺถิยา ปติ นาม สุลโภ, ทิฏฺฐทิฏฺโฐเยว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปเถ ธาวนฺติยา ปตี’’ติฯ ตญฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเยติ ยสฺมา ปน เม มาตาปิตโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทานิ ตํ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตํ อญฺญํ เทสํ น ปสฺสามิฯ ยโต อหํ สมาเน อุทเร ชาตตฺตา สอุทริยสงฺขาตํ ภาตรํ อาเนยฺยํ, ตสฺมา ภาตรํเยว เม เทถาติฯ
ราชา ‘‘สจฺจํ เอสา วทตี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ตโยปิ ชเน พนฺธนาคารโต อาเนตฺวา อทาสิ, สา ตโยปิ เต คเหตฺวา คตาฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อิเม ตโย ชเน ทุกฺขโต โมเจสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อตีเต จตฺตาโรว เอตรหิ จตฺตาโร, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุจฺฉงฺคชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
ยสฺมิํ มโน นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา สาเกตํ นิสฺสาย อญฺชนวเน วิหรนฺโต เอกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควโต กิร ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส สาเกตํ ปิณฺฑาย ปวิสนกาเล เอโก สาเกตนครวาสี มหลฺลกพฺราหฺมโณ นครโต พหิ คจฺฉนฺโต อนฺตรทฺวาเร ทสพลํ ทิสฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา โคปฺผเกสุ คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘ตาต, นนุ นาม ปุตฺเตหิ ชิณฺณกาเล มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, กสฺมา เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ อตฺตานํ น ทสฺเสสิ? มยา ตาว ทิฏฺโฐสิ, มาตรํ ปน ปสฺสิตุํ เอหี’’ติ สตฺถารํ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิ ปญฺญตฺเต อาสเน สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ พฺราหฺมณีปิ อาคนฺตฺวา สตฺถุ ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสิ, นนุ นาม มาตาปิตโร มหลฺลกกาเล อุปฏฺฐาตพฺพา’’ติ ปริเทวิฯ ปุตฺตธีตโรปิ ‘‘เอถ, ภาตรํ วนฺทถา’’ติ วนฺทาเปสิฯ อุโภ ตุฏฺฐมานสา มหาทานํ อทํสุฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ ชราสุตฺตํ (สุ. นิ. ๘๑๐ อาทโย) กเถสิฯ สุตฺตปริโยสาเน อุโภปิ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา อญฺชนวนเมว อคมาสิฯ
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, พฺราหฺมโณ ‘ตถาคตสฺส ปิตา สุทฺโธทโน, มาตา มหามายา’ติ ชานาติ, ชานนฺโตว สทฺธิํ พฺราหฺมณิยา ตถาคตํ ‘อมฺหากํ ปุตฺโต’ติ วทติ, สตฺถาปิ อธิวาเสติฯ กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อุโภปิ เต อตฺตโน ปุตฺตเมว ‘ปุตฺโต’ติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
ภิกฺขเว, อยํ พฺราหฺมโณ อตีเต นิรนฺตรํ ปญฺจ ชาติสตานิ มยฺหํ ปิตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหาปิตาฯ เอสาปิ พฺราหฺมณี นิรนฺตรเมว ปญฺจ ชาติสตานิ มาตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬมาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหามาตาฯ เอวาหํ ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ สํวฑฺโฒ, ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณิยา หตฺเถ สํวฑฺโฒติ ตีณิ ชาติสหสฺสานิ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๘.
‘‘ยสฺมิํ มโน นิวิสติ, จิตฺตญฺจาปิ ปสีทติ;
อทิฏฺฐปุพฺพเก โปเส, กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเส’’ติฯ
ตตฺถ ยสฺมิํ มโน นิวิสตีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล ทิฏฺฐมตฺเตเยว จิตฺตํ ปติฏฺฐาติฯ จิตฺตญฺจาปิ ปสีทตีติ ยสฺมิํ ทิฏฺฐมตฺเต จิตฺตํ ปสีทติ, มุทุกํ โหติฯ อทิฏฺฐปุพฺพเก โปเสติ ปกติยา ตสฺมิํ อตฺตภาเว อทิฏฺฐปุพฺเพปิ ปุคฺคเลฯ กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเสติ อนุภูตปุพฺพสิเนเหเนว ตสฺมิมฺปิ ปุคฺคเล เอกํเสน วิสฺสเส, วิสฺสาสํ อาปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเต เอว อเหสุํ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สาเกตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติํ อารพฺภ กเถสิฯ เถรสฺส กิร ปิฏฺฐขชฺชกขาทนกาเล มนุสฺสา สงฺฆสฺส พหุํ ปิฏฺฐขาทนียํ คเหตฺวา วิหารํ อคมํสุ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส คหิตาวเสสํ พหุ อติริตฺตํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘ภนฺเต, อนฺโตคามคตานมฺปิ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก ทหโร อนฺโตคาเม โหติ, ตสฺส โกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ตสฺมิํ อนาคจฺฉนฺเต ‘‘อติทิวา โหตี’’ติ เถรสฺส อทํสุฯ เถเรน ตสฺมิํ ปริภุตฺเต ทหโร อคมาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘มยํ, อาวุโส, ตุยฺหํ ฐปิตขาทนียํ ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ อาหฯ โส ‘‘มธุรํ นาม, ภนฺเต, กสฺส อปฺปิย’’นฺติ อาหฯ มหาเถรสฺส สํเวโค อุปฺปชฺชิฯ โส อิโต ปฏฺฐาย ‘‘ปิฏฺฐขาทนียํ น ขาทิสฺสามี’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร สาริปุตฺตตฺเถเรน ปิฏฺฐขาทนียํ นาม น ขาทิตปุพฺพํฯ ตสฺส ปิฏฺฐขาทนียํ อขาทนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ ภิกฺขู ตํ กถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตํ ปริจฺจชนฺโตปิ ปุน น คณฺหาติเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วิสเวชฺชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อเถกํ ชนปทมนุสฺสํ สปฺโป ฑํสิ, ตสฺส ญาตกา ปมาทํ อกตฺวา ขิปฺปํ เวชฺชํ อานยิํสุ ฯ เวชฺโช อาห ‘‘กิํ ตาว โอสเธน, ปริภาเวตฺวา วิสํ หรามิ, ทฏฺฐสปฺปํ อาวาเหตฺวา ทฏฺฐฏฺฐานโต เตเนว วิสํ อากฑฺฒาเปมี’’ติฯ ‘‘สปฺปํ อาวาเหตฺวา วิสํ อากฑฺฒาเปหี’’ติฯ โส สปฺปํ อาวาเหตฺวา ‘‘ตยา อยํ ทฏฺโฐ’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, มยา’’ติ ฯ ‘‘ตยา ทฏฺฐฏฺฐานโต ตฺวญฺเญว มุเขน วิสํ อากฑฺฒาหี’’ติฯ ‘‘มยา เอกวารํ ชหิตกํ ปุน น คหิตปุพฺพํ, นาหํ มยา ชหิตวิสํ อากฑฺฒิสฺสามี’’ติฯ โส ทารูนิ อาหราเปตฺวา อคฺคิํ กตฺวา อาห ‘‘สเจ อตฺตโน วิสํ นากฑฺฒสิ, อิมํ อคฺคิํ ปวิสา’’ติฯ สปฺโป ‘‘อปิ อคฺคิํ ปวิสิสฺสามิ, เนวตฺตนา เอกวารํ ชหิตวิสํ ปจฺจาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๖๙.
‘‘ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;
วนฺตํ ปจฺจาหริสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วร’’นฺติฯ
ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหตฺเถ นิปาโตฯ ตํ วิสนฺติ ยมหํ ชีวิตการณา วนฺตํ วิสํ ปจฺจาหริสฺสามิ, ตํ วนฺตํ วิสํ ธิรตฺถุฯ มตํ เม ชีวิตา วรนฺติ ตสฺส วิสสฺส อปจฺจาหรณการณา ยํ อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มรณํ, ตํ มม ชีวิตโต วรนฺติ อตฺโถฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา อคฺคิํ ปวิสิตุํ ปายาสิฯ อถ นํ เวชฺโช นิวาเรตฺวา ตํ ปุริสํ โอสเธหิ จ มนฺเตหิ จ นิพฺพิสํ อโรคํ กตฺวา สปฺปสฺส สีลานิ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มา กญฺจิ วิเหเฐสี’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชนฺโต ปุน คณฺหาตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สปฺโป สาริปุตฺโต อโหสิ, เวชฺโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิสวนฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิตฺตหตฺถสาริปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลทารโกฯ อเถกทิวสํ กสิตฺวา อาคจฺฉนฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตโต สินิทฺธํ มธุรํ ปณีตโภชนํ ลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยํ รตฺตินฺทิวํ สหตฺเถน นานากมฺมานิ กุรุมานาปิ เอวรูปํ มธุราหารํ น ลภาม, มยาปิ สมเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ ฯ โส ปพฺพชิตฺวา มาสฑฺฒมาสจฺจเยน อโยนิโส มนสิกโรนฺโต กิเลสวสิโก หุตฺวา วิพฺภมิตฺวา ปุน ภตฺเตน กิลมนฺโต อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิธมฺมํ อุคฺคณฺหิฯ อิมินาว อุปาเยน ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ ตโต สตฺตเม ภิกฺขุภาเว สตฺตปฺปกรณิโก หุตฺวา พหู ภิกฺขู ธมฺมํ วาเจนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถสฺส สหายกา ภิกฺขู ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส จิตฺตหตฺถ, ปุพฺเพ วิย เต เอตรหิ กิเลสา น วฑฺฒนฺตี’’ติ ปริหาสํ กริํสุฯ ‘‘อาวุโส, อภพฺโพ ทานิ อหํ อิโต ปฏฺฐาย คิหิภาวายา’’ติฯ
เอวํ ตสฺมิํ อรหตฺตํ ปตฺเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ ‘‘อาวุโส, เอวรูปสฺส นาม อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย สติ อายสฺมา จิตฺตหตฺถสาริปุตฺโต ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิโต, อโห มหาโทโส ปุถุชฺชนภาโว’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม ลหุกํ ทุนฺนิคฺคหํ, อารมฺมณวเสน คนฺตฺวา อลฺลียติ, เอกวารํ อลฺลีนํ น สกฺกา โหติ ขิปฺปํ โมเจตุํ, เอวรูปสฺส จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุฯ ทนฺตเมว หิ ตํ สุขํ อาวหติฯ
‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. ๓๕);
ตสฺส ปน ทุนฺนิคฺคหตาย ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เอกํ กุทฺทาลกํ นิสฺสาย ตํ ชหิตุํ อสกฺโกนฺตา โลภวเสน ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ปพฺพชิตภาเว ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ โลภํ นิคฺคณฺหิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปณฺณิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปาปุณิ, ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส กุทฺทาลเกน ภูมิปริกมฺมํ กตฺวา ฑากญฺเจว อลาพุกุมฺภณฺฑเอฬาลุกาทีนิ จ วปิตฺวา ตานิ วิกฺกิณนฺโต กปณชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตญฺหิสฺส เอกํ กุทฺทาลกํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ธนํ นาม นตฺถิฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘กิํ เม ฆราวาเสน, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ อเถกทิวสํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตํ กุทฺทาลกํ อนุสฺสริตฺวา โลภํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กุณฺฐกุทฺทาลกํ นิสฺสาย อุปฺปพฺพชิฯ เอวํ ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปีติ ฉ วาเร ตํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิโต เจว อุปฺปพฺพชิโต จฯ
สตฺตเม ปน วาเร จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมํ กุณฺฐกุทฺทาลกํ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ อุปฺปพฺพชิโต, อิทานิ นํ มหานทิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘สจสฺส ปติตฏฺฐานํ ปสฺสิสฺสามิ, ปุนาคนฺตฺวา อุทฺธริตุกามตา ภเวยฺยา’’ติ ตํ กุทฺทาลกํ ทณฺเฑ คเหตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน สีสสฺส อุปริภาเค ติกฺขตฺตุํ อาวิชฺฌิตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นทีมชฺเฌ ขิปิตฺวา ‘‘ชิตํ เม ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ ตสฺมิํ ขเณ พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นทิยา สีสํ นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต หตฺถิกฺขนฺเธน คจฺฉมาโน ตํ โพธิสตฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปุริโส ‘ชิตํ เม ชิตํ เม’ติ วทติ, โก นุ โข เอเตน ชิโต, ปกฺโกสถ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อหํ ตาว วิชิตสงฺคาโม อิทานิ ชยํ คเหตฺวา อาคจฺฉามิ, ตยา ปน โก ชิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, ตยา สงฺคามสตมฺปิ สงฺคามสหสฺสมฺปิ สงฺคามสตสหสฺสมฺปิ ชินนฺเตน ทุชฺชิตเมว กิเลสานํ อชิตตฺตาฯ อหํ ปน มม อพฺภนฺตเร โลภํ นิคฺคณฺหนฺโต กิเลเส ชินิ’’นฺติ กเถนฺโตเยว มหานทิํ โอโลเกตฺวา อาโปกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา สมฺปตฺตานุภาโว อากาเส นิสีทิตฺวา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๗๐.
‘‘น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติ;
ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตี’’ติฯ
ตตฺถ น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียตีติ ยํ ปจฺจามิตฺเต ปราชินิตฺวา รฏฺฐํ ชิตํ ปฏิลทฺธํ ปุนปิ เตหิ ปจฺจามิตฺเตหิ อวชียติ, ตํ ชิตํ สาธุชิตํ นาม น โหติฯ กสฺมา? ปุน อวชียนโตฯ อปโร นโย – ชิตํ วุจฺจติ ชโยฯ โย ปจฺจามิตฺเตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา อธิคโต ชโย ปุน เตสุ ชินนฺเตสุ , ปราชโย โหติ, โส น สาธุ น โสภโนฯ กสฺมา? ยสฺมา ปุน ปราชโยว โหติฯ ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตีติ ยํ โข ปน ปจฺจามิตฺเต นิมฺมเถตฺวา ชิตํ ปุน เตหิ นาวชียติ, โย วา เอกวารํ ลทฺโธ ชโย น ปุน ปราชโย โหติ, ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ โสภนํ, โส ชโย สาธุ โสภโน นาม โหติฯ กสฺมา? ปุน นาวชียนโตฯ ตสฺมา, ตฺวํ มหาราช, สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สตสหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สงฺคามสีสํ ชินิตฺวาปิ สงฺคามโยโธ นาม น โหสิฯ กิํการณา? อตฺตโน กิเลสานํ อชิตตฺตาฯ โย ปน เอกวารมฺปิ อตฺตโน อพฺภนฺตเร กิเลเส ชินาติ, อยํ อุตฺตโม สงฺคามสีสโยโธติ อากาเส นิสินฺนโกว พุทฺธลีลาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ อุตฺตมสงฺคามโยธภาโว ปเนตฺถ –
‘‘โย สหสฺสํ สหสฺเสน, สงฺคาเม มานุเส ชิเน;
เอกญฺจ เชยฺยมตฺตานํ, ส เว สงฺคามชุตฺตโม’’ติฯ (ธ. ป. ๑๐๓) –
อิทํ สุตฺตํ สาธกํฯ
รญฺโญ ปน ธมฺมํ สุณนฺตสฺเสว ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสา ปหีนา, ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ ราชพลสฺสปิ ตเถว กิเลสา ปหียิํสุฯ ราชา ‘‘อิทานิ ตุมฺเห กหํ คมิสฺสถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ ‘‘หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺเตเนว สทฺธิํ นิกฺขมิ, พลกาโย พฺราหฺมณคหปติกา สพฺพา เสนิโยติ สพฺโพปิ ตสฺมิํ ฐาเน สนฺนิปติโต มหาชนกาโย รญฺญา สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ พาราณสิวาสิโนปิ ‘‘อมฺหากํ กิร ราชา กุทฺทาลปณฺฑิตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา สทฺธิํ พลกาเยน นิกฺขนฺโต, มยํ อิธ กิํ กริสฺสามา’’ติ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา สกลนครวาสิโน นิกฺขมิํสุฯ ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อโหสิฯ ตํ อาทาย โพธิสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ
ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติ ทิสฺวา ‘‘มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต , วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา สเม ภูมิภาเค ทีฆโต ติํสโยชนํ วิตฺถารโต ปนฺนรสโยชนํ อสฺสมปทํ มาเปหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน หตฺถิปาลชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ อิทญฺจ หิ ตญฺจ เอกปริจฺเฉทเมวฯ วิสฺสกมฺโมปิ อสฺสมปเท ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา ทุสฺสทฺเท มิเค จ สกุเณ จ อมนุสฺเส จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา เตน เตน ทิสาภาเคน เอกปทิกมคฺคํ มาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมาสิฯ กุทฺทาลปณฺฑิโตปิ ตํ ปริสํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติยํ อสฺสมปทํ คนฺตฺวา วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ คเหตฺวา ปฐมํ อตฺตนา ปพฺพชิตฺวา ปจฺฉา ปริสํ ปพฺพาเชตฺวา อสฺสมปทํ ภาเชตฺวา อทาสิฯ สตฺต ราชาโน สตฺต รชฺชานิ ฉฑฺฑยิํสุฯ ติํสโยชนํ อสฺสมปทํ ปูริฯ กุทฺทาลปณฺฑิโต เสสกสิเณสุปิ ปริกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปริสาย กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ สพฺเพ สมาปตฺติลาภิโน หุตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ เย ปน เตสํ ปาริจริยํ อกํสุ, เต เทวโลกปรายณา อเหสุํฯ
สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ นาเมตํ กิเลสวเสน อลฺลีนํ ทุมฺโมจยํ โหติ, อุปฺปนฺนา โลภธมฺมา ทุปฺปชหา, เอวรูเปปิ ปณฺฑิเต อญฺญาเณ กโรนฺตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปริสา พุทฺธปริสา, กุทฺทาลปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุทฺทาลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อิตฺถิวคฺโค สตฺตโมฯ
อสาตมนฺตณฺฑภูตํ , ตกฺกปณฺฑิ ทุราชานํ;
อนภิรติ มุทุลกฺขณํ, อุจฺฉงฺคมฺปิ จ สาเกตํ;
วิสวนฺตํ กุทฺทาลกนฺติฯ
โย ปุพฺเพ กรณียานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิํ กิร ทิวเส สาวตฺถิวาสิโน อญฺญมญฺญสหายกา ติํสมตฺตา กุลปุตฺตา คนฺธปุปฺผวตฺถาทีนิ คเหตฺวา ‘‘สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณิสฺสามา’’ติ มหาชนปริวุตา เชตวนํ คนฺตฺวา นาคมาฬกสาลมาฬกาทีสุ โถกํ นิสีทิตฺวา สายนฺหสมเย สตฺถริ สุรภิคนฺธวาสิตาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสินฺเน สปริวารา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา จกฺกงฺกิตตเลสุ ผุลฺลปทุมสสฺสิริเกสุ ปาเทสุ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมํ สุณิํสุฯ
อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘ยถา ยถา โข มยํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, ปพฺพเชยฺยามา’’ติฯ เต ตถาคตสฺส ธมฺมสภาโต นิกฺขนฺตกาเล ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุ, สตฺถา เตสํ ปพฺพชฺชํ อทาสิฯ เต อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปญฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา ทฺเว มาติกา ปคุณํ กตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ญตฺวา ติสฺโส อนุโมทนา อุคฺคณฺหิตฺวา จีวรานิ สิพฺเพตฺวา รชิตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘มยํ, ภนฺเต, ภเวสุ อุกฺกณฺฐิตา ชาติชราพฺยาธิมรณภยภีตา, เตสํ โน สํสารปริโมจนตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ กเถถา’’ติ ยาจิํสุฯ สตฺถา เตสํ อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ สปฺปายํ วิจินิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เต สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปริเวณํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย โอโลเกตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ นิกฺขมิํสุฯ
อถ เนสํ อพฺภนฺตเร เอโก ภิกฺขุ นาเมน กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม กุสีโต หีนวีริโย รสคิทฺโธฯ โส เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อหํ เนว อรญฺเญ วสิตุํ, น ปธานํ ปทหิตุํ, น ภิกฺขาจริยาย ยาเปตุํ สกฺขิสฺสามิ, โก เม คมเนน อตฺโถ, นิวตฺติสฺสามี’’ติ โส วีริยํ โอสฺสชิตฺวา เต ภิกฺขู อนุคนฺตฺวา นิวตฺติฯ เตปิ โข ภิกฺขู โกสเลสุ จาริกํ จรมานา อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ตํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อนฺโตเตมาสํ อปฺปมตฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนาคพฺภํ คาหาเปตฺวา ปถวิํ อุนฺนาทยมานา อรหตฺตํ ปตฺวา วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามา’’ติ ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ทิสฺวา ตถาคตํ ทฏฺฐุกามา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ เต กตปฏิสนฺถารา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ, สตฺถา เต ภิกฺขู ปสํสิฯ กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร สตฺถารํ เตสํ คุณกถํ กเถนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ สมณธมฺมํ กาตุกาโม ชาโตฯ เตปิ โข ภิกฺขู ‘‘มยํ, ภนฺเต, ตเมว อรญฺญวาสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ อนุชานิฯ เต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ อคมํสุฯ
อถ โส กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร รตฺติภาคสมนนฺตเร อจฺจารทฺธวีริโย หุตฺวา อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิตโกว นิทฺทายนฺโต ปริวตฺติตฺวา ปติ, อูรุฏฺฐิกํ ภิชฺชิ, เวทนา มหนฺตา ชาตาฯ เตสํ ภิกฺขูนํ ตํ ปฏิชคฺคนฺตานํ คมนํ น สมฺปชฺชิฯ อถ เน อุปฏฺฐานเวลายํ อาคเต สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘นนุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘สฺเว คมิสฺสามา’ติ หิยฺโย อาปุจฺฉิตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปิจ โข ปน อมฺหากํ สหายโก กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร อกาเล อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต นิทฺทาภิภูโต ปริวตฺติตฺวา ปติโต, อูรุฏฺฐิสฺส ภินฺนํ, ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ คมนํ น สมฺปชฺชี’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อตฺตโน หีนวีริยภาเวน อกาเล อติเวเคน วีริยํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพเปส ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ อถสฺส เต มาณวา เอกทิวสํ ทารุํ อาหรณตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา ทารูนิ อุทฺธริํสุฯ เตสํ อนฺตเร เอโก กุสีตมาณโว มหนฺตํ วรุณรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘สุกฺขรุกฺโข เอโส’’ติ สญฺญาย ‘‘มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา ปจฺฉา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ทารูนิ ปาเตตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติ อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิตฺวา กากจฺฉมาโน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ อิตเร มาณวกา ทารุกลาเป พนฺธิตฺวา อาทาย คจฺฉนฺตา ตํ ปาเทน ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปโพเธตฺวา อคมํสุฯ กุสีตมาณโว อุฏฺฐาย อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา ปุญฺฉิตฺวา อวิคตนิทฺโทว วรุณรุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สาขํ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิตฺวา ภญฺชนฺโต ภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐิตโกฏิยา อตฺตโน อกฺขิํ ภินฺทาเปตฺวา เอเกน หตฺเถน ตํ ปิธาย เอเกน หตฺเถน อลฺลทารูนิ ภญฺชิตฺวา รุกฺขโต โอรุยฺห ทารุกลาปํ พนฺธิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา เตหิ ปาติตานํ ทารูนํ อุปริ ปาเตสิฯ
ตํ ทิวสญฺจ ชนปทคามเก เอกํ กุลํ ‘‘สฺเว พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยํ นิมนฺเตสิฯ อาจริโย มาณวเก อาห ‘‘ตาตา, สฺเว เอกํ คามกํ คนฺตพฺพํ, ตุมฺเห ปน นิราหารา น สกฺขิสฺสถ คนฺตุํ, ปาโตว ยาคุํ ปจาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธโกฏฺฐาสญฺจ อมฺหากํ ปตฺตโกฏฺฐาสญฺจ สพฺพมาทาย อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ปาโตว ยาคุปจนตฺถาย ทาสิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ขิปฺปํ โน ยาคุํ ปจาหี’’ติ อาหํสุฯ สา ทารูนิ คณฺหนฺตี อุปริ ฐิตานิ อลฺลวรุณทารูนิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ มุขวาตํ ททมานาปิ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุํ อสกฺโกนฺตี สูริยํ อุฏฺฐาเปสิฯ มาณวกา ‘‘อติทิวา ชาโต, อิทานิ น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ อาจริยสฺส สนฺติกํ อคมิํสุฯ อาจริโย ‘‘กิํ, ตาตา, น คตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย น คตมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อสุโก นาม กุสีตมาณโว อมฺเหหิ สทฺธิํ ทารูนมตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา วรุณรุกฺขมูเล นิทฺทายิตฺวา ปจฺฉา เวเคน รุกฺขํ อารุยฺห อกฺขิํ ภินฺทาเปตฺวา อลฺลวรุณทารูนิ อาหริตฺวา อมฺเหหิ อานีตทารูนํ อุปริ ปกฺขิปิฯ ยาคุปาจิกา ตานิ สุกฺขทารุสญฺญาย คเหตฺวา ยาว สูริยุคฺคมนา อุชฺชาเลตุํ นาสกฺขิฯ อิมินา โน การเณน คมนนฺตราโย ชาโต’’ติฯ อาจริโย มาณเวน กตกมฺมํ สุตฺวา ‘‘อนฺธพาลานํ กมฺมํ นิสฺสาย เอวรูปา ปริหานิ โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปสิ –
๗๑.
‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;
วรุณกฏฺฐภญฺโชว, ส ปจฺฉา มนุตปฺปตี’’ติฯ
ตตฺถ ส ปจฺฉา มนุตปฺปตีติ โย โกจิ ปุคฺคโล ‘‘อิทํ ปุพฺเพ กตฺตพฺพํ, อิทํ ปจฺฉา’’ติ อวีมํสิตฺวา ปุพฺเพ กรณียานิ ปฐมเมว กตฺตพฺพกมฺมานิ ปจฺฉา กโรติ, อยํ วรุณกฏฺฐภญฺโช อมฺหากํ มาณวโก วิย โส พาลปุคฺคโล ปจฺฉา อนุตปฺปติ โสจติ ปริเทวตีติ อตฺโถฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกานํ อิมํ การณํ กเถตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กริตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ตุมฺหากํ อนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา อกฺขิเภทํ ปตฺโต มาณโว อูรุเภทํ ปตฺตภิกฺขุ อโหสิ, เสสมาณวา พุทฺธปริสา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วรุณชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อกตญฺญุสฺส โปสสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อกตญฺญู ตถาคตสฺส คุเณ น ชานาตี’’ติ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยว, น กทาจิ มยฺหํ คุณํ ชานาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สพฺพเสโต อโหสิ รชตปุญฺชสนฺนิโภ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ, ปญฺญายมานานิ ปญฺจ ปสาทานิ อเหสุํ, มุขํ รตฺตกมฺพลสทิสํ, โสณฺฑา รตฺตสุวณฺณพินฺทุปฏิมณฺฑิตํ รชตทามํ วิย, จตฺตาโร ปาทา กตลาขารสปริกมฺมา วิยฯ เอวมสฺส ทสหิ ปารมีหิ อลงฺกโต รูปโสภคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว อโหสิฯ อถ นํ วิญฺญุตํ ปตฺตํ สกลหิมวนฺเต วารณา สนฺนิปติตฺวา อุปฏฺฐหนฺตา วิจริํสุฯ เอวํ โส อสีติสหสฺสวารณปริวาโร หิมวนฺตปฺปเทเส วสมาโน อปรภาเค คเณ โทสํ ทิสฺวา คณมฺหา กายวิเวกาย เอกโกว อรญฺเญ วาสํ กปฺเปสิฯ สีลวนฺตตาย จ ปนสฺส ‘‘สีลวนาคราชา’’ ตฺเวว นามํ อโหสิฯ
อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อาชีวภณฺฑกํ คเวสมาโน ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภยภีโต พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมาโน วิจรติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ พลวปริเทวิตํ สุตฺวา ‘‘อิมํ ปุริสํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ การุญฺเญน โจทิโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ภีโต ปลายิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ โส ปุริโส โพธิสตฺตํ ฐิตํ ทิสฺวา อฏฺฐาสิ ฯ โพธิสตฺโต ปุน อคมาสิ, โส ปุน ปลายิตฺวา ตสฺส ฐิตกาเล ฐตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ วารโณ มม ปลายนกาเล ติฏฺฐติ, ฐิตกาเล อาคจฺฉติ, นายํ มยฺหํ อนตฺถกาโม, อิมมฺหา ปน มํ ทุกฺขา มาเจตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สูโร หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กสฺมา โภ ตฺวํ ปุริส, ปริเทวมาโน วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภเยนา’’ติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา กติปาหํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา ‘‘โภ, ปุริส, มา ภายิ, อหํ ตํ มนุสฺสปถํ เนสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา มนุสฺสปถํ ปายาสิฯ
อถ โข โส มิตฺตทุพฺภี ปุริโส ‘‘สเจ โกจิ ปุจฺฉิสฺสติ, อาจิกฺขิตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโนเยว รุกฺขนิมิตฺตํ ปพฺพตนิมิตฺตํ อุปธาเรนฺโตว คจฺฉติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อรญฺญา นีหริตฺวา พาราณสิคามิมหามคฺเค ฐเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อิมินา มคฺเคน คจฺฉ, มยฺหํ ปน วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิโตปิ อปุจฺฉิโตปิ มา กสฺสจิ อาจิกฺขี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํเยว อคมาสิฯ อถ โส ปุริโส พาราณสิํ คนฺตฺวา อนุวิจรนฺโต ทนฺตการวีถิํ ปตฺวา ทนฺตกาเร ทนฺตวิกติโย กุรุมาเน ทิสฺวา ‘‘กิํ ปน โภ, ชีวทนฺตมฺปิ ลภิตฺวา คณฺเหยฺยาถา’’ติ? ‘‘โภ, กิํ วเทสิ, ชีวทนฺโต นาม มตหตฺถิทนฺตโต มหคฺฆตโร’’ติฯ ‘‘เตน หิ อหํ โว ชีวทนฺตํ อาหริสฺสามี’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ขรกกจํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, สามิ, ทุคฺคโต กปโณ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ตุมฺเห ทนฺตขณฺฑํ ยาจิตฺวา สเจ ทสฺสถ, ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิสฺสามี’’ติ อาคโตติฯ ‘‘โหตุ โภ, ทนฺตํ เต ทสฺสามิ, สเจ ทนฺตกปฺปนตฺถาย กกจํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กกจํ คเหตฺวา อาคโตมฺหิ สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทนฺเต กกเจน กนฺติตฺวา อาทาย คจฺฉา’’ติ โพธิสตฺโต ปาเท สมิญฺชิตฺวา โคนิสินฺนกํ นิสีทิฯ โส ทฺเวปิ อคฺคทนฺเต ฉินฺทิฯ โพธิสตฺโต เต ทนฺเต โสณฺฑาย คเหตฺวา ‘‘โภ ปุริส, นาหํ ‘เอเต ทนฺตา มยฺหํ อปฺปิยา อมนาปา’ติ ทมฺมิ, อิเมหิ ปน เม ทนฺเตหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพธมฺมปฏิเวธนสมตฺถา สพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺตาว ปิยตรา, ตสฺส เม อิทํ ทนฺตทานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิวิชฺฌนตฺถาย โหตู’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาราธนํ กตฺวา ทนฺตยุคลํ อทาสิฯ
โส ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ตสฺมิํ มูเล ขีเณ ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ทนฺเต วิกฺกิณิตฺวา ลทฺธมูลํ มยฺหํ อิณโสธนมตฺตเมว ชาตํ, อวเสสทนฺเต เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว กปฺปาเปตฺวา อวเสสทนฺเต อทาสิฯ โส เตปิ วิกฺกิณิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ชีวิตุํ น สกฺโกมิ, มูลทาฐา เม เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว นิสีทิฯ โส ปาปปุริโส มหาสตฺตสฺส รชตทามสทิสํ โสณฺฑํ มทฺทมาโน เกลาสกูฏสทิสํ กุมฺภํ อภิรุหิตฺวา อุโภ ทนฺตโกฏิโย ปณฺหิยา ปหรนฺโต มํสํ วิยูหิตฺวา กุมฺภํ อารุยฺห ขรกกเจน มูลทาฐา กปฺเปตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺตสฺส ทสฺสนูปจารํ วิชหนฺเตเยว ปน ตสฺมิํ ปาปปุริเส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา ฆนปถวี สิเนรุยุคนฺธราทโย มหาภาเร ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ คูถมุตฺตาทีนิ จ ธาเรตุํ สมตฺถาปิ ตสฺส อคุณราสิํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย ภิชฺชิตฺวา วิวรํ อทาสิฯ ตาวเทว อวีจิมหานิรยโต อคฺคิชาลา นิกฺขมิตฺวา ตํ มิตฺตทุพฺภิปุริสํ กุลสนฺตเกน กมฺพเลน ปารุปนฺตี วิย ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิฯ
เอวํ ตสฺส ปาปปุคฺคลสฺส ปถวิํ ปวิฏฺฐกาเล ตสฺมิํ วนสณฺเฑ อธิวตฺถา รุกฺขเทวตา ‘‘อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล จกฺกวตฺติรชฺชํ ทตฺวาปิ โตเสตุํ น สกฺกา’’ติ วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทสยมานา อิมํ คาถมาห –
๗๒.
‘‘อกตญฺญุสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน;
สพฺพํ เจ ปถวิํ ทชฺชา, เนว นํ อภิราธเย’’ติฯ
ตตฺถ อกตญฺญุสฺสาติ อตฺตโน กตคุณํ อชานนฺตสฺสฯ โปสสฺสาติ ปุริสสฺสฯ วิวรทสฺสิโนติ ฉิทฺทเมว โอกาสเมว โอโลเกนฺตสฺสฯ สพฺพํ เจ ปถวิํ ทชฺชาติ สเจปิ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส สกลํ จกฺกวตฺติรชฺชํ, อิมํ วา ปน มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปถโวชํ ทเทยฺยฯ เนว นํ อภิราธเยติ เอวํ กโรนฺโตปิ เอวรูปํ กตคุณวิทฺธํสกํ โกจิ ปริโตเสตุํ วา ปสาเทตุํ วา น สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ
เอวํ สา เทวตา วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา สาริปุตฺโต, สีลวนาคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีลวนาคราชชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺมิญฺหิ ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สตฺถุ คุณํ น ชานาติ, วธายเยว ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณํ กเถนฺเต สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ทุฏฺฐกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ กกฺขโฬ ผรุโส ปหฏาสีวิสูปโม, อนกฺโกสิตฺวา วา อปหริตฺวา วา เกนจิ สทฺธิํ น กเถติฯ โส อนฺโตชนสฺส จ พหิชนสฺส จ อกฺขิมฺหิ ปติตรชํ วิย, ขาทิตุํ อาคตปิสาโจ วิย จ อมนาโป อโหสิ อุพฺเพชนีโยฯ โส เอกทิวสํ นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน นทีตีรํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิ, ทิสา อนฺธการา ชาตาฯ โส ทาสเปสฺสชนํ อาห ‘‘เอถ ภเณ, มํ คเหตฺวา นทีมชฺฌํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘กิํ โน ราชา กริสฺสติ, อิมํ ปาปปุริสํ เอตฺเถว มาเรมา’’ติ มนฺตยิตฺวา ‘‘เอตฺถ คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ อุทเก นํ โอปิลาเปตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ตีเร อฏฺฐํสุฯ ‘‘กหํ กุมาโร’’ติ จ วุตฺเต ‘‘น มยํ กุมารํ ปสฺสาม, เมฆํ อุฏฺฐิตํ ทิสฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา ปุรโต อาคโต ภวิสฺสตี’’ติฯ อมจฺจา รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ น ชานาม เทว, เมเฆ อุฏฺฐิเต ‘‘ปุรโต อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย อาคตมฺหาติฯ ราชา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา ‘‘นทีตีรํ คนฺตฺวา วิจินถา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วิจินาเปสิ, โกจิ กุมารํ นาทฺทสฯ
โสปิ โข เมฆนฺธกาเร เทเว วสฺสนฺเต นทิยา วุยฺหมาโน เอกํ ทารุกฺขนฺธํ ทิสฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา มรณภยตชฺชิโต ปริเทวมาโน คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ปน กาเล พาราณสิวาสี เอโก เสฏฺฐิ นทีตีเร จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิทหิตฺวาว มรนฺโต ธนตณฺหาย ธนปิฏฺเฐ สปฺโป หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อปโร ตสฺมิํเยว ปเทเส ติํส โกฏิโย นิทหิตฺวา ธนตณฺหาย ตตฺเถว อุนฺทูโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตสํ วสนฏฺฐานํ อุทกํ ปาวิสิฯ เต อุทกสฺส ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิกฺขมิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺตา คนฺตฺวา ตํ ราชกุมาเรน อภินิสินฺนํ ทารุกฺขนฺธํ ปตฺวา เอโก เอกํ โกฏิํ, อิตโร อิตรํ อารุยฺห ขนฺธปิฏฺเฐเยว นิปชฺชิํสุฯ ตสฺสาเยว โข ปน นทิยา ตีเร เอโก สิมฺพลิรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺเถโก สุวโปตโก วสติฯ โสปิ รุกฺโข อุทเกน โธตมูโล นทีปิฏฺเฐ ปติ, สุวโปตโก เทเว วสฺสนฺเต อุปฺปติตฺวา คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา ตสฺเสว ขนฺธสฺส เอกปสฺเส นิลียิฯ เอวํ เต จตฺตาโร ชนา เอกโต วุยฺหมานา คจฺฉนฺติฯ
โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมิํ กาเล กาสิรฏฺเฐ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมิํ นทีนิวตฺตเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติฯ โส อฑฺฒรตฺตสมเย จงฺกมมาโน ตสฺส ราชกุมารสฺส พลวปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มาทิเส นาม เมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเน ตาปเส ปสฺสนฺเต เอตสฺส ปุริสสฺส มรณํ อยุตฺตํ, อุทกโต อุทฺธริตฺวา ตสฺส ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา อุทกโสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ทารุกฺขนฺธํ เอกาย โกฏิยา คเหตฺวา อากฑฺฒนฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน เอกเวเคน ตีรํ ปตฺวา กุมารํ อุกฺขิปิตฺวา ตีเร ปติฏฺฐาเปสิฯ เตปิ สปฺปาทโย ทิสฺวา อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ เนตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา ‘‘อิเม ทุพฺพลตรา’’ติ ปฐมํ สปฺปาทีนํ สรีรํ เสเทตฺวา ปจฺฉา ราชกุมารสฺส สรีรํ เสเทตฺวา ตมฺปิ อโรคํ กตฺวา อาหารํ เทนฺโตปิ ปฐมํ สปฺปาทีนํเยว ทตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ผลาผลานิ อุปนาเมสิฯ ราชกุมาโร ‘‘อยํ กูฏตาปโส มํ ราชกุมารํ อคเณตฺวา ติรจฺฉานคตานํ สมฺมานํ กโรตี’’ติ โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิฯ
ตโต กติปาหจฺจเยน สพฺเพสุปิ เตสุ ถามพลปฺปตฺเตสุ นทิยา โอเฆ ปจฺฉินฺเน สปฺโป ตาปสํ วนฺทิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ มยฺหํ มหาอุปกาโร กโต, น โข ปนาหํ ทลิทฺโท, อสุกฏฺฐาเน เม จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย นิทหิตฺวา ฐปิตา, ตุมฺหากํ ธเนน กิจฺเจ สติ สพฺพมฺเปตํ ธนํ ตุมฺหากํ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตํ ฐานํ อาคนฺตฺวา ‘ทีฆา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ อุนฺทูโรปิ ตเถว ตาปสํ นิมนฺเตตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน ฐตฺวา ‘อุนฺทูรา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ สุวโปตโก ปน ตาปสํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ธนํ นตฺถิ, รตฺตสาลีหิ ปน โว อตฺเถ สติ อสุกํ นาม มยฺหํ วสนฏฺฐานํ, ตตฺถ คนฺตฺวา ‘สุวา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถ, อหํ ญาตกานํ อาโรเจตฺวา อเนกสกฏปูรมตฺตา รตฺตสาลิโย อาหราเปตฺวา ทาตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ อิตโร ปน มิตฺตทุพฺภี ‘‘ธมฺมสุธมฺมตาย กิญฺจิ อวตฺวา คนฺตุํ อยุตฺตํ, เอวํ ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยิ รชฺเช ปติฏฺฐิเต อาคจฺเฉยฺยาถ, อหํ โว จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส คนฺตฺวา น จิรสฺเสว รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ
โพธิสตฺโต ‘‘วีมํสิสฺสามิ ตาว เน’’ติ ปฐมํ สปฺปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิฯ โส เอกวจเนเนว นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย, ตา สพฺพาปิ นีหริตฺวา คณฺหถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘เอวมตฺถุ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ นิวตฺเตตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สทฺทมกาสิฯ โสปิ ตเถว ปฏิปชฺชิฯ โพธิสตฺโต ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา สุวสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ เอกวจเนเนว รุกฺขคฺคโต โอตริตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, มยฺหํ ญาตกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสโต ตุมฺหากํ สยํชาตสาลี อาหราเปมี’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อตฺเถ สติ ชานิสฺสามี’’ติ ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ ราชานํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส อากปฺปสมฺปตฺติํ กตฺวา ภิกฺขาจารวตฺเตน นครํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ขเณ โส มิตฺตทุพฺภี ราชา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ โส โพธิสตฺตํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อยํ โส กูฏตาปโส มม สนฺติเก ภุญฺชิตฺวา วสิตุกาโม อาคโต, ยาว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน มยฺหํ กตคุณํ นปฺปกาเสติ, ตาวเทวสฺส สีสํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ ปุริเส โอโลเกสิฯ ‘‘กิํ กโรม, เทวา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เอส กูฏตาปโส มํ กิญฺจิ ยาจิตุกาโม อาคจฺฉติ มญฺเญ, เอตสฺส กาฬกณฺณิตาปสสฺส มํ ปสฺสิตุํ อทตฺวาว เอตํ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา นครา นิกฺขาเมตฺวา อาฆาตเน สีสมสฺส ฉินฺทิตฺวา สรีรํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา นิรปราธํ มหาสตฺตํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา อาฆาตนํ เนตุํ อารภิํสุฯ โพธิสตฺโต ปหฏปหฏฏฺฐาเน ‘‘อมฺม, ตาตา’’ติ อกนฺทิตฺวา นิพฺพิกาโร อิมํ คาถมาห –
๗๓.
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;
กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติฯ
ตตฺถ สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อวิตถเมว กิร เอวํ วทนฺติฯ นรา เอกจฺจิยา อิธาติ อิเธกจฺเจ ปณฺฑิตปุริสาฯ กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโยติ นทิยา วุยฺหมานํ สุกฺขทารุํ นิปฺลวิตํ อุตฺตาเรตฺวา ถเล ฐปิตํ เสยฺโย สุนฺทรตโรฯ เอวญฺหิ วทมานา เต ปุริสา สจฺจํ กิร วทนฺติฯ กิํการณา? ตญฺหิ ยาคุภตฺตาทีนํ ปจนตฺถาย, สีตาตุรานํ วิสิพฺพนตฺถาย, อญฺเญสมฺปิ จ ปริสฺสยานํ หรณตฺถาย อุปการํ โหติฯ น ตฺเวเวกจฺจิโย นโรติ เอกจฺโจ ปน มิตฺตทุพฺภี อกตญฺญู ปาปปุริโส โอเฆน วุยฺหมาโน หตฺเถน คเหตฺวา อุตฺตาริโต น ตฺเวว เสยฺโยฯ ตถา หิ อหํ อิมํ ปาปปุริสํ อุตฺตาเรตฺวา อิมํ อตฺตโน ทุกฺขํ อาหรินฺติฯ เอวํ ปหฏปหฏฏฺฐาเน อิมํ คาถมาหฯ
ตํ สุตฺวา เย ตตฺถ ปณฺฑิตปุริสา, เต อาหํสุ ‘‘กิํ ปน, โภ ปพฺพชิต, ตยา อมฺหากํ รญฺโญ อตฺถิ โกจิ คุโณ กโต’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘เอวมิมํ มโหฆโต อุตฺตาเรนฺโต อหเมว อตฺตโน ทุกฺขํ อกาสิํ, ‘น วต เม โปราณกปณฺฑิตานํ วจนํ กต’นฺติ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วทามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย นครวาสิโน ‘‘สฺวายํ มิตฺตทุพฺภี ราชา เอวํ คุณสมฺปนฺนสฺส อตฺตโน ชีวิตทายกสฺส คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตํ นิสฺสาย กุโต อมฺหากํ วุฑฺฒิ, คณฺหถ น’’นฺติ กุปิตา สมนฺตโต อุฏฺฐหิตฺวา อุสุสตฺติปาสาณมุคฺคราทิปฺปหาเรหิ หตฺถิกฺขนฺธคตเมว นํ ฆาเตตฺวา ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปริขาปิฏฺเฐ ฉฑฺเฑตฺวา โพธิสตฺตํ อภิสิญฺจิตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสุํฯ
โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ปุน เอกทิวสํ สปฺปาทโย ปริคฺคณฺหิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน สปฺปสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิฯ สปฺโป อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ เต สามิ ธนํ คณฺหา’’ติ อาหฯ ราชา จตฺตาลีสหิรญฺญโกฏิธนํ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อุนฺทูรา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ติํสโกฏิธนํ นิยฺยาเทสิฯ ราชา ตมฺปิ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา สุวสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ อาคนฺตฺวา ปาเท วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, สามิ, สาลิํ อาหรามี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาลีหิ อตฺเถ สติ อาหริสฺสสิ, เอหิ คจฺฉามา’’ติ สตฺตติยา หิรญฺญโกฏีหิ สทฺธิํ เต ตโยปิ ชเน คาหาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา ปาสาทวเร มหาตลํ อารุยฺหํ ธนํ สงฺโคเปตฺวา สปฺปสฺส วสนตฺถาย สุวณฺณนาฬิํ, อุนฺทูรสฺส ผลิกคุหํ, สุวสฺส สุวณฺณปญฺชรํ การาเปตฺวา สปฺปสฺส จ สุวสฺส จ โภชนตฺถาย เทวสิกํ กญฺจนตฏฺฏเก มธุลาเช, อุนฺทูรสฺส คนฺธสาลิตณฺฑุเล ทาเปสิ, ทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ กโรติฯ เอวํ เต จตฺตาโรปิ ชนา ยาวชีวํ สมคฺคา สมฺโมทมานา วิหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ยถากมฺมํ อคมํสุฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สปฺโป สาริปุตฺโต, อุนฺทูโร โมคฺคลฺลาโน, สุโว อานนฺโท, ปจฺฉา รชฺชปฺปตฺโต ธมฺมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สจฺจํกิรชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
สาธู สมฺพหุลา ญาตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุทกกลเห อตฺตโน ญาตกานํ มหาวินาสํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ญตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา โรหิณีนทิยา อุปริ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา นีลรํสิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ญาตเก สํเวเชตฺวา อากาสา โอรุยฺห นทีตีเร นิสินฺโน ตํ กลหํ อารพฺภ กเถสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ญาตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา , ตุมฺเห ญาตกา, ญาตเกหิ นาม สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏติฯ ญาตกานญฺหิ สามคฺคิยา สติ ปจฺจามิตฺตา โอกาสํ น ลภนฺติ, ติฏฺฐนฺตุ ตาว มนุสฺสภูตา, อเจตนานํ รุกฺขานมฺปิ สามคฺคิํ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ อตีตสฺมิญฺหิ หิมวนฺตปฺปเทเส มหาวาโต สาลวนํ ปหริ, ตสฺส ปน สาลวนสฺส อญฺญมญฺญํ รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตาหิ สมฺพนฺธตฺตา เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ อสกฺโกนฺโต มตฺถกมตฺถเกเนว อคมาสิฯ เอกํ ปน องฺคเณ ฐิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนมฺปิ มหารุกฺขํ อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อสมฺพนฺธตฺตา อุมฺมูเลตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ, อิมินา การเณน ตุมฺเหหิปิ สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปฐมํ อุปฺปนฺโน เวสฺสวโณ มหาราชา จวิ, สกฺโก อญฺญํ เวสฺสวณํ ฐเปสิฯ เอตสฺมิํ เวสฺสวเณ ปริวตฺเต ปจฺฉา นิพฺพตฺตเวสฺสวโณ ‘‘รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตานํ อตฺตโน อตฺตโน รุจฺจนฏฺฐาเน วิมานํ คณฺหนฺตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ ตทา โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกสฺมิํ สาลวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ญาตเก อาห ‘‘ตุมฺเห วิมานานิ คณฺหนฺตา องฺคเณ ฐิตรุกฺเขสุ มา คณฺหถ, อิมสฺมิํ ปน สาลวเน มยา คหิตวิมานํ ปริวาเรตฺวา ฐิตวิมานานิ คณฺหถา’’ติฯ ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตเทวตา โพธิสตฺตสฺส วิมานํ ปริวาเรตฺวา ฐิตวิมานานิ คณฺหิํสุฯ อปณฺฑิตา ปน เทวตา ‘‘กิํ อมฺหากํ อตฺโถ อรญฺญวิมาเนหิ, มยํ มนุสฺสปเถ คามนิคมราชธานิทฺวาเรสุ วิมานานิ คณฺหิสฺสามฯ คามาทโย หิ อุปนิสฺสาย วสมานา เทวตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา โหนฺตี’’ติ มนุสฺสปเถ องฺคณฏฺฐาเน นิพฺพตฺตมหารุกฺเขสุ วิมานานิ คณฺหิํสุฯ
อเถกสฺมิํ ทิวเส มหตี วาตวุฏฺฐิ อุปฺปชฺชิฯ วาตสฺส อติพลวตาย ทฬฺหมูลา วนเชฏฺฐกรุกฺขาปิ สํภคฺคสาขาวิฏปา สมูลา นิปติํสุฯ ตํ ปน อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธเนน ฐิตํ สาลวนํ ปตฺวา อิโต จิโต จ ปหรนฺโต เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ นาสกฺขิฯ ภคฺควิมานา เทวตา นิปฺปฏิสรณา ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปวตฺติํ สาลวนเทวตานํ กถยิํสุฯ ตา ตาสํ เอวํ อาคตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคเหตฺวา นิปฺปจฺจยฏฺฐานํ คตา นาม เอวรูปาว โหนฺตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๗๔.
‘‘สาธู สมฺพหุลา ญาตี, อปิ รุกฺขา อรญฺญชา;
วาโต วหติ เอกฏฺฐํ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติ’’นฺติฯ
ตตฺถ สมฺพหุลา ญาตีติ จตฺตาโร อุปาทาย ตตุตฺตริ สตสหสฺสมฺปิ สมฺพหุลา นาม, เอวํ สมฺพหุลา อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย วสนฺตา ญาตกาฯ สาธูติ โสภนา ปสตฺถา, ปเรหิ อปฺปธํสิยาติ อตฺโถฯ อปิ รุกฺขา อรญฺญชาติ ติฏฺฐนฺตุ มนุสฺสภูตา, อรญฺเญ ชาตรุกฺขาปิ สมฺพหุลา อญฺญมญฺญูปตฺถมฺเภน ฐิตา สาธุเยวฯ รุกฺขานมฺปิ หิ สปจฺจยภาโว ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ วาโต วหติ เอกฏฺฐนฺติ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายนฺโต องฺคณฏฺฐาเน ฐิตํ เอกฏฺฐํ เอกกเมว ฐิตํ พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขมฺปิ วหติ, อุมฺมูเลตฺวา ปาเตตีติ อตฺโถฯ โพธิสตฺโต อิมํ การณํ กเถตฺวา อายุกฺขเย ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถาปิ ‘‘เอวํ, มหาราชา, ญาตกานํ ตาว สามคฺคิเยว ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสเมว วสถา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวตา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
รุกฺขธมฺมชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตนา วสฺสาปิตวสฺสํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย โกสลรฏฺเฐ เทโว น วสฺสิ, สสฺสานิ มิลายนฺติ, เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ตฬากโปกฺขรณิสรานิ สุสฺสนฺติฯ เชตวนทฺวารโกฏฺฐกสมีเป เชตวนโปกฺขรณิยาปิ อุทกํ ฉิชฺชิฯ กลลคหนํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน มจฺฉกจฺฉเป กากกุลลาทโย กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา นีหริตฺวา วิปฺผนฺทมาเน ขาทนฺติฯ
สตฺถา มจฺฉกจฺฉปานํ ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา มหากรุณาย อุสฺสาหิตหทโย ‘‘อชฺช มยา เทวํ วสฺสาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต พุทฺธลีลาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สาวตฺถิโต วิหารํ คจฺฉนฺโต เชตวนโปกฺขรณิยา โสปาเน ฐตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘อานนฺท, อุทกสาฏิกํ อาหร, เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, เชตวนโปกฺขรณิยํ อุทกํ ฉินฺนํ, กลลมตฺตเมว อวสิฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘อานนฺท, พุทฺธพลํ นาม มหนฺตํ, อาหร ตฺวํ อุทกสาฏิก’’นฺติฯ เถโร อาหริตฺวา อทาสิฯ สตฺถา เอเกนนฺเตน อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปิตฺวา ‘‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติ โสปาเน อฏฺฐาสิฯ ตงฺขณญฺเญว สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘กิํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา วสฺสวลาหกเทวราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, สตฺถา ‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’ติ ธุรโสปาเน ฐิโต, ขิปฺปํ สกลโกสลรฏฺฐํ เอกเมฆํ กตฺวา วสฺสาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ วลาหกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เมฆคีตํ คายนฺโต ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข ปกฺขนฺทิฯ ปาจีนทิสาภาเค ขลมณฺฑลมตฺตํ เอกํ เมฆปฏลํ อุฏฺฐาย สตปฏลํ สหสฺสปฏลํ หุตฺวา อภิตฺถนนฺตํ วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺตํ อโธมุขํ ฐปิตอุทกกุมฺภากาเรน วสฺสมานํ สกลโกสลรฏฺฐํ มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถริฯ เทโว อจฺฉินฺนธารํ วสฺสนฺโต มุหุตฺเตเนว เชตวนโปกฺขรณิํ ปูเรสิ, ธุรโสปานํ อาหจฺจ อุทกํ อฏฺฐาสิฯ
สตฺถา โปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สุคตมหาจีวรํ เอกํสํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺฐาย มณิโสปานผลเก ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ทสพลสฺส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติํ, วิวิธสสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ นานาชลาสเยสุ สุสฺสนฺเตสุ มจฺฉกจฺฉเปสุ มหาทุกฺขํ ปาปุณนฺเตสุ การุญฺญํ ปฏิจฺจ ‘มหาชนํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’ติ อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เชตวนโปกฺขรณิยา ธุรโสปาเน ฐตฺวา มุหุตฺเตน สกลโกสลรฏฺฐํ มโหเฆน โอปิลาเปนฺโต วิย เทวํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ กายิกเจตสิกทุกฺขโต โมเจตฺวา วิหารํ ปวิฏฺโฐ’’ติ กถาย วตฺตมานาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาชเน กิลมนฺเต เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉราชกาเลปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต อิมสฺมิํเยว โกสลรฏฺเฐ อิมิสฺสา สาวตฺถิยา อิมสฺมิํเยว เชตวนโปกฺขรณิฏฺฐาเน เอกา วลฺลิคหนปริกฺขิตฺตา กนฺทรา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉคณปริวุโต ตตฺถ ปฏิวสติฯ ยถา ปน อิทานิ, เอวเมว ตทาปิ ตสฺมิํ รฏฺเฐ เทโว น วสฺสิ, มนุสฺสานํ สสฺสานิ มิลายิํสุ, วาปิตฬากกนฺทราทีสุ อุทกํ ฉิชฺชิ, มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิํสุฯ อิมิสฺสาปิ กนฺทราย มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิลียิํสุฯ กากาทโย ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทิํสุฯ
โพธิสตฺโต ญาติสงฺฆสฺส ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เตสํ ทุกฺขํ ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ โมเจตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตฺวา ญาตเก มรณทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ กาฬวณฺณํ กทฺทมํ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อญฺชนรุกฺขสารฆฏิกวณฺโณ มหามจฺโฉ สุโธตโลหิตงฺคมณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ปชฺชุนฺนเทวราชสฺส สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภ ปชฺชุนฺน, อหํ ญาตเก นิสฺสาย ทุกฺขิโต, ตฺวํ มยิ สีลวนฺเต กิลมนฺเต กสฺมา เทวํ น วสฺสาเปสิ? มยา สมานชาติกานํ ขาทนฏฺฐาเน นิพฺพตฺติตฺวา ตณฺฑุลปฺปมาณมฺปิ มจฺฉํ อาทิํ กตฺวา ขาทิตปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อญฺโญปิ เม ปาโณ ชีวิตา น โวโรปิตปุพฺโพ, อิมินา สจฺเจน เทวํ วสฺสาเปตฺวา ญาติสงฺฆํ เม ทุกฺขา โมเจหี’’ติ วตฺวา ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนเทวราชานํ อาลปนฺโต อิมํ คาถมาห –
๗๕.
‘‘อภิตฺถนย ปชฺชุนฺน, นิธิํ กากสฺส นาสย;
กากํ โสกาย รนฺเธหิ, มญฺจ โสกา ปโมจยา’’ติฯ
ตตฺถ อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ ปชฺชุนฺโน วุจฺจติ เมโฆ, อยํ ปน เมฆวเสน ลทฺธนามํ วสฺสวลาหกเทวราชานํ อาลปติฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – เทโว นาม อนภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา อนิจฺฉาเรนฺโต วสฺสนฺโตปิ น โสภติ, ตสฺมา ตฺวํ อภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺโต วสฺสาเปหีติฯ นิธิํ กากสฺส นาสยาติ กากา กลลํ ปวิสิตฺวา ฐิเต มจฺเฉ ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโตกลเล มจฺฉา ‘‘นิธี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํ กากสงฺฆสฺส นิธิํ เทวํ วสฺสาเปนฺโต อุทเกน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นาเสหีติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหีติ กากสงฺโฆ อิมิสฺสา กนฺทราย อุทเกน ปุณฺณาย มจฺเฉ อลภมาโน โสจิสฺสติ, ตํ กากคณํ ตฺวํ อิมํ กนฺทรํ ปูเรนฺโต โสกาย รนฺเธหิ, โสกสฺสตฺถาย มจฺฉสฺส อสฺสาสตฺถาย เทวํ วสฺสาเปหิฯ ยถา อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณํ โสกํ ปาปุณาติ, เอวํ กโรหีติ อตฺโถ, มญฺจ โสกา ปโมจยาติ เอตฺถ จ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มญฺจ มม ญาตเก จ สพฺเพว อิมมฺหา มรณโสกา โมเจหีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนํ อาลปิตฺวา สกลโกสลรฏฺเฐ มหาวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ มรณทุกฺขา โมเจตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉคณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปชฺชุนฺนเทวราชา อานนฺโท, มจฺฉราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มจฺฉชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิวาสิํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร โสตาปนฺโน อริยสาวโก เกนจิเทว กรณีเยน เอเกน สกฏสตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน สกฏานิ โมเจตฺวา ขนฺธาวารพนฺเธ กเต สตฺถวาหสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล จงฺกมติฯ อถตฺตโน กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ปญฺจสตา โจรา ‘‘ขนฺธาวารํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ธนุมุคฺคราทิหตฺถา ตํ ฐานํ ปริวารยิํสุฯ อุปาสโกปิ จงฺกมติเยวฯ โจรา นํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส ขนฺธาวารรกฺขโก ภวิสฺสติ, อิมสฺส นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อชฺโฌตฺถริตุํ อสกฺโกนฺตา ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺฐํสุฯ โสปิ อุปาสโก ปฐมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ จงฺกมนฺโตเยว อฏฺฐาสิฯ ปจฺจูสกาเล ชาเต โจรา โอกาสํ อลภนฺตา คหิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ
อุปาสโกปิ อตฺตโน กมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อตฺตานํ รกฺขมานา ปรรกฺขกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อุปาสก, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรมฺปิ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานมฺปิ รกฺขตี’’ติฯ โส ‘‘ยาว สุภาสิตญฺจิทํ, ภนฺเต, ภควตา, อหํ เอเกน สตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต ‘มํ รกฺขิสฺสามี’ติ สกลสตฺถํ รกฺขิ’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตานํ รกฺขนฺตา ปรํ รกฺขิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ อาคนฺตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต เอเกน สตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน สตฺเถ นิวิฏฺเฐ สตฺถโต อวิทูเร ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต อฏฺฐาสิฯ อถ โข ปญฺจสตา โจรา ‘‘สายมาสภตฺตสฺส ภุตฺตกาเล ตํ สกฏสตฺถํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา ปริวารยิํสุฯ เต ตํ ตาปสํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ อมฺเห ปสฺสิสฺสติ, สตฺถวาสิกานํ อาโรเจสฺสติ, เอตสฺส นิทฺทูปคตเวลาย วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ตตฺเถว อฏฺฐํสุฯ ตาปโส สกลมฺปิ รตฺติํ จงฺกมิเยวฯ โจรา โอกาสํ อลภิตฺวา คหิตคหิเต มุคฺครปาสาเณ ฉฑฺเฑตฺวา สกฏสตฺถวาสีนํ สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภนฺโต, สตฺถวาสิโน สเจ เอส รุกฺขมูเล จงฺกมนกตาปโส อชฺช นาภวิสฺส, สพฺเพ มหาวิโลปํ ปตฺตา อภวิสฺสถ, สฺเว ตาปสสฺส มหาสกฺการํ กเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ
เต ปภาตาย รตฺติยา โจเรหิ ฉฑฺฑิเต มุคฺครปาสาณาทโย ทิสฺวา ภีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ทิฏฺฐา โว โจรา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อามาวุโส, ทิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, เอตฺตเกโว โจเร ทิสฺวา ภยํ วา สารชฺชํ วา น อุปฺปชฺชี’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อาวุโส โจเร ทิสฺวา ภยํ นาม สธนสฺส โหติ, อหํ ปน นิทฺธโน, สฺวาหํ กิํ ภายิสฺสามิฯ มยฺหญฺหิ คาเมปิ อรญฺเญปิ วสนฺตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถี’’ติ วตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๗๖.
‘‘อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหิ, อรญฺเญ นตฺถิ เม ภยํ;
อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จา’’ติฯ
ตตฺถ อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหีติ สงฺกาย นิยุตฺโต ปติฏฺฐิโตติ สงฺกิโย, น สงฺกิโย อสงฺกิโยฯ อหํ คาเม วสนฺโตปิ สงฺกาย อปฺปติฏฺฐิตตฺตา อสงฺกิโย นิพฺภโย นิราสงฺโกติ ทีเปติฯ อรญฺเญติ คามคามูปจารวินิมุตฺเต ฐาเนฯ อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จาติ อหํ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาหิ เมตฺตากรุณาหิ กายวงฺกาทิวิรหิตํ อุชุํ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ อารุฬฺโหติ วทติฯ อถ วา ปริสุทฺธสีลตาย กายวจีมโนวงฺกวิรหิตํ อุชุํ เทวโลกมคฺคํ อารุฬฺโหมฺหีติ ทสฺเสตฺวา ตโต อุตฺตริ เมตฺตาย กรุณาย จ ปติฏฺฐิตตฺตา อุชุํ พฺรหฺมโลกมคฺคมฺปิ อารุฬฺโหมฺหีติปิ ทสฺเสติฯ อปริหีนชฺฌานสฺส หิ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายณตฺตา เมตฺตากรุณาทโย อุชุมคฺคา นามฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตุฏฺฐจิตฺเตหิ เตหิ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ปูชิโต ยาวชีวํ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺถวาสิโน พุทฺธปริสา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสงฺกิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ลาพูนิ สีทนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โสฬส มหาสุปิเน อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร โกสลมหาราชา รตฺติํ นิทฺทูปคโต ปจฺฉิมยาเม โสฬส มหาสุปิเน ทิสฺวา ภีตตสิโต ปพุชฺฌิตฺวา ‘‘อิเมสํ สุปินานํ ทิฏฺฐตฺตา กิํ นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยตชฺชิโต สยนปิฏฺเฐ นิสินฺนโกว รตฺติํ วีตินาเมสิฯ
อถ นํ ปภาตาย รตฺติยา พฺราหฺมณปุโรหิตา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สุขํ สยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กุโต เม อาจริยา สุขํ, อชฺชาหํ ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ปสฺสิํ, โสมฺหิ เตสํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ภยปฺปตฺโต’’ติฯ ‘‘วเทถ, มหาราช, สุตฺวา ชานิสฺสามา’’ติ วุตฺตํ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺฐสุปิเน กเถตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เม อิเมสํ ทิฏฺฐการณา ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา หตฺเถ วิธุนิํสุฯ ‘‘กสฺมา หตฺเถ วิธุนถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กกฺขฬา, มหาราช, สุปินา’’ติฯ ‘‘กา เตสํ นิปฺผตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘รชฺชนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย โภคนฺตราโยติ อิเมสํ ติณฺณํ อนฺตรายานํ อญฺญตโร’’ติฯ ‘‘สปฺปฏิกมฺมา, อปฺปฏิกมฺมา’’ติ? ‘‘กามํ เอเต สุปินา อติผรุสตฺตา อปฺปฏิกมฺมา, มยํ ปน เต สปฺปฏิกมฺเม กริสฺสาม, เอเต ปฏิกฺกมาเปตุํ อสกฺโกนฺตานํ อมฺหากํ สิกฺขิตภาโว นาม กิํ กริสฺสตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน กตฺวา ปฏิกฺกมาเปสฺสถา’’ติ? ‘‘สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชิสฺสาม, มหาราชา’’ติฯ ราชา ภีตตสิโต ‘‘เตน หิ อาจริยา มม ชีวิตํ ตุมฺหากํ หตฺเถ โหตุ, ขิปฺปํ เม โสตฺถิํ กโรถา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมณา ‘‘พหุํ ธนํ ลภิสฺสาม, พหุํ ขชฺชโภชฺชํ อาหราเปสฺสามา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ยญฺญาวาฏํ กตฺวา พหู จตุปฺปทคเณ ถูณูปนีเต กตฺวา ปกฺขิคเณ สมาหริตฺวา ‘‘อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติฯ
อถ โข มลฺลิกา เทวี ตํ การณํ ญตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, พฺราหฺมณา ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี’’ติ? ‘‘สุขิตา, ตฺวํ ภทฺเท, อมฺหากํ กณฺณมูเล อาสีวิสํ จรนฺตํ น ชานาสี’’ติฯ ‘‘กิํ เอตํ, มหาราชา’’ติ? มยา เอวรูปา ทุสฺสุปินา ทิฏฺฐา, พฺราหฺมณา ‘‘ติณฺณํ อนฺตรายานํ อญฺญตโร ปญฺญายตี’’ติ วตฺวา ‘‘‘เตสํ ปฏิฆาตาย ยญฺญํ ยชิสฺสามา’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต, มหาราช, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ สุปินปฏิกมฺมํ ปุจฺฉิโต’’ติ? ‘‘กตโร ปเนส, ภทฺเท, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ’’ติฯ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ สพฺพญฺญุํ วิสุทฺธํ นิกฺกิเลสํ มหาพฺราหฺมณํ น ชานาสิฯ โส หิ ภควา สุปินนฺตรํ ชาเนยฺย, คจฺฉ ตฺวํ ปุจฺฉ ตํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวี’’ติ ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ
สตฺถา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, อติปฺปโคว อาคโตสี’’ติ อาหฯ อหํ, ภนฺเต, ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ทิสฺวา ภีโต พฺราหฺมณานํ อาโรเจสิํฯ พฺราหฺมณา ‘‘กกฺขฬา, มหาราช , สุปินา, เอเตสํ ปฏิฆาตตฺถาย สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชิสฺสามา’’ติ ยญฺญํ สชฺเชนฺติ, พหู ปาณา มรณภยตชฺชิตา, ตุมฺเห จ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย นตฺถิ โส เญยฺยธมฺโม, โย โว ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ ‘‘เอเตสํ เม สุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถถ ภควา’’ติฯ ‘‘เอวเมตํ, มหาราช, สเทวเก โลเก มํ ฐเปตฺวา อญฺโญ เอเตสํ สุปินานํ อนฺตรํ วา นิปฺผตฺติํ วา ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อหํ เต กเถสฺสามิ, อปิจ โข ตฺวํ ทิฏฺฐทิฏฺฐนิยาเมเนว สุปิเน กเถหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา ทิฏฺฐนิยาเมเนว กเถนฺโต –
‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,
อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;
โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํฯ
‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;
กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติฯ –
อิมํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ
(๑) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ตาว สุปินํ เอวํ อทฺทสํ – จตฺตาโร อญฺชนวณฺณา กาฬอุสภา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ จตูหิ ทิสาหิ ราชงฺคณํ อาคนฺตฺวา ‘‘อุสภยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มหาชเน สนฺนิปติเต ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสตฺวา นทิตฺวา คชฺชิตฺวา อยุชฺฌิตฺวาว ปฏิกฺกนฺตาฯ อิมํ ปฐมํ สุปินํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิปาโก เนว ตว, น มม กาเล ภวิสฺสติ, อนาคเต ปน อธมฺมิกานํ กปณราชูนํ อธมฺมิกานญฺจ มนุสฺสานํ กาเล โลเก วิปริวตฺตมาเน กุสเล โอสฺสนฺเน, อกุสเล อุสฺสนฺเน, โลกสฺส ปริหายนกาเล เทโว น สมฺมา วสฺสิสฺสติ, เมฆปาทา ปจฺฉิชฺชิสฺสนฺติ, สสฺสานิ มิลายิสฺสนฺติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, วสฺสิตุกามา วิย จตูหิ ทิสาหิ เมฆา อุฏฺฐหิตฺวา อิตฺถิกาหิ อาตเป ปตฺถฏานํ วีหิอาทีนํ เตมนภเยน อนฺโตปเวสิตกาเล ปุริเสสุ กุทฺทาลปิฏกหตฺเถสุ อาฬิพนฺธนตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ วสฺสนาการํ ทสฺเสตฺวา คชฺชิตฺวา วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรตฺวา เต อุสภา วิย อยุชฺฌิตฺวา อวสฺสิตฺวาว ปลายิสฺสนฺติฯ อยเมตสฺส วิปาโกฯ ตุยฺหํ ปน ตปฺปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ, อนาคตํ อารพฺภ ทิฏฺโฐ สุปิโน เอส, พฺราหฺมณา ปน อตฺตโน ชีวิตวุตฺติํ นิสฺสาย กถยิํสู’’ติ เอวํ สตฺถา สุปินสฺส นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา อาห ‘‘ทุติยํ กเถหิ, มหาราชา’’ติฯ
(๒) ทุติยาหํ, ภนฺเต, เอวํ อทฺทสํ – ขุทฺทกา รุกฺขา เจว คจฺฉา จ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ อนุคฺคนฺตฺวาว ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จฯ อิมํ ทุติยํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? มหาราช, อิมสฺสาปิ วิปาโก โลกสฺส ปริหายนกาเล มนุสฺสานํ ปริตฺตายุกกาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ สตฺตา ติพฺพราคา ภวิสฺสนฺติ, อสมฺปตฺตวยาว กุมาริโย ปุริสนฺตรํ คนฺตฺวา อุตุนิโย เจว คพฺภินิโย จ หุตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ ขุทฺทกรุกฺขานํ ปุปฺผํ วิย หิ ตาสํ อุตุนิภาโว, ผลํ วิย จ ปุตฺตธีตโร ภวิสฺสนฺติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ตติยํ กเถหิ, มหาราชาติฯ
(๓) คาวิโย, ภนฺเต, ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย อทฺทสํฯ อยํ เม ตติโย สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเต เอว มนุสฺสานํ เชฏฺฐาปจายิกกมฺมสฺส นฏฺฐกาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ สตฺตา มาตาปิตูสุ วา สสฺสุสสุเรสุ วา ลชฺชํ อนุปฏฺฐาเปตฺวา สยเมว กุฏุมฺพํ สํวิทหนฺตาว ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ มหลฺลกานํ ทาตุกามา ทสฺสนฺติ, อทาตุกามา น ทสฺสนฺติฯ มหลฺลกา อนาถา อสยํวสี ทารเก อาราเธตฺวา ชีวิสฺสนฺติ ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย มหาคาวิโย วิยฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จตุตฺถํ กเถหิ, มหาราชาติฯ
(๔) ธุรวาเห, ภนฺเต, อาโรหปริณาหสมฺปนฺเน มหาโคเณยุคปรมฺปราย อโยเชตฺวา ตรุเณ โคทมฺเม ธุเร โยเชนฺเต อทฺทสํฯ เต ธุรํ วหิตุํ อสกฺโกนฺตา ฉฑฺเฑตฺวา อฏฺฐํสุ, สกฏานิ นปฺปวฏฺฏิํสุฯ อยํ เม จตุตฺโถ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเต เอว อธมฺมิกราชูนํ กาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกกปณราชาโน ปณฺฑิตานํ ปเวณิกุสลานํ กมฺมํ นิตฺถรณสมตฺถานํ มหามตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติฯ ธมฺมสภายํ วินิจฺฉยฏฺฐาเนปิ ปณฺฑิเต โวหารกุสเล มหลฺลเก อมจฺเจ น ฐเปสฺสนฺติ, ตพฺพิปรีตานํ ปน ตรุณตรุณานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, ตถารูเป เอว วินิจฺฉยฏฺฐาเน ฐเปสฺสนฺติ, เต ราชกมฺมานิ เจว ยุตฺตายุตฺตญฺจ อชานนฺตา เนว ตํ ยสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, น ราชกมฺมานิ นิตฺถริตุํฯ เต อสกฺโกนฺตา กมฺมธุรํ ฉฑฺเฑสฺสนฺติ, มหลฺลกาปิ ปณฺฑิตามจฺจา ยสํ อลภนฺตา กิจฺจานิ นิตฺถริตุํ สมตฺถาปิ ‘‘กิํ อมฺหากํ เอเตหิ, มยํ พาหิรกา ชาตา, อพฺภนฺตริกา ตรุณทารกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนานิ กมฺมานิ น กริสฺสนฺติ, เอวํ สพฺพถาปิ เตสํ ราชูนํ หานิเยว ภวิสฺสติ, ธุรํ วหิตุํ อสมตฺถานํ วจฺฉทมฺมานํ ธุเร โยชิตกาโล วิย, ธุรวาหานญฺจ มหาโคณานํ ยุคปรมฺปราย อโยชิตกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปญฺจมํ กเถหิ, มหาราชาติฯ
(๕) ภนฺเต, เอกํ อุภโตมุขํ อสฺสํ อทฺทสํ, ตสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ยวสํ เทนฺติ, โส ทฺวีหิ มุเขหิ ขาทติฯ อยํ เม ปญฺจโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกา พาลราชาโน อธมฺมิเก โลลมนุสฺเส วินิจฺฉเย ฐเปสฺสนฺติ, เต ปาปปุญฺเญสุ อนาทรา พาลา สภายํ นิสีทิตฺวา วินิจฺฉยํ เทนฺตา อุภินฺนมฺปิ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา ขาทิสฺสนฺติ อสฺโส วิย ทฺวีหิ มุเขหิ ยวสํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ฉฏฺฐํ กเถหิ, มหาราชาติฯ
(๖) ภนฺเต, มหาชโน สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ สมฺมชฺชิตฺวา ‘‘อิธ ปสฺสาวํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อุปนาเมสิ, ตํ ตตฺถ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ อทฺทสํฯ อยํ เม ฉฏฺโฐ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเตเยว ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกา วิชาติราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ อาสงฺกาย ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติฯ เอวํ มหากุลานิ ทุคฺคตานิ ภวิสฺสนฺติ, ลามกกุลานิ อิสฺสรานิฯ เต จ กุลีนปุริสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘อิเม นิสฺสาย ชีวิสฺสามา’’ติ อกุลีนานํ ธีตโร ทสฺสนฺติ, อิติ ตาสํ กุลธีตานํ อกุลีเนหิ สทฺธิํ สํวาโส ชรสิงฺคาลสฺส สุวณฺณปาติยํ ปสฺสาวกรณสทิโส ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, สตฺตมํ กเถหีติฯ
(๗) ภนฺเต, เอโก ปุริโส รชฺชุํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิปติ, เตน นิสินฺนปีฐสฺส เหฏฺฐา สยิตา เอกา ฉาตสิงฺคาลี ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ตํ ขาทติ, เอวาหํ อทฺทสํฯ อยํ เม สตฺตโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อิตฺถิโย ปุริสโลลา สุราโลลา อลงฺการโลลา วิสิขาโลลา อามิสโลลา ภวิสฺสนฺติ ทุสฺสีลา ทุราจารา, ตา สามิเกหิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน สมฺภตํ ธนํ ชาเรหิ สทฺธิํ สุรํ ปิวนฺติโย มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยมานา อนฺโตเคเห อจฺจายิกมฺปิ กิจฺจํ อโนโลเกตฺวา เคเห ปริกฺเขปสฺส อุปริภาเคนปิ ฉิทฺทฏฺฐาเนหิปิ ชาเร อุปธารยมานา สฺเว วปิตพฺพยุตฺตกํ พีชมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา ยาคุภตฺตขชฺชกาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ขาทมานา วิลุมฺปิสฺสนฺติ เหฏฺฐาปีฐเก นิปนฺนฉาตสิงฺคาลี วิย วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิตฺตรชฺชุํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, อฏฺฐมํ กเถหีติฯ
(๘) ภนฺเต, ราชทฺวาเร พหูหิ ตุจฺฉกุมฺเภหิ ปริวาเรตฺวา ฐปิตํ เอกํ มหนฺตํ ปูริตกุมฺภํ อทฺทสํฯ จตฺตาโรปิ ปน วณฺณา จตูหิ ทิสาหิ จตูหิ อนุทิสาหิ จ ฆเฏหิ อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ปูริตกุมฺภเมว ปูเรนฺติ, ปูริตปูริตํ อุทกํ อุตฺตริตฺวา ปลายติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตตฺเถว อุทกํ อาสิญฺจนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ ปน โอโลเกนฺตาปิ นตฺถิฯ อยํ เม อฏฺฐโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ โลโก ปริหายิสฺสติ, รฏฺฐํ นิโรชํ ภวิสฺสติ, ราชาโน ทุคฺคตา กปณา ภวิสฺสนฺติฯ โย อิสฺสโร ภวิสฺสติ, ตสฺส ภณฺฑาคาเร สตสหสฺสมตฺตา กหาปณา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวํ ทุคฺคตา สพฺเพ ชานปเท อตฺตโนว กมฺเม กาเรสฺสนฺติ, อุปทฺทุตา มนุสฺสา สเก กมฺมนฺเต ฉฑฺเฑตฺวา ราชูนญฺเญว อตฺถาย ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ วปนฺตา รกฺขนฺตา ลายนฺตา มทฺทนฺตา ปเวเสนฺตา อุจฺฉุเขตฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ วาเหนฺตา ผาณิตาทีนิ ปจนฺตา ปุปฺผาราเม จ ผลาราเม จ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ นิปฺผนฺนานิ ปุพฺพณฺณาทีนิ อาหริตฺวา รญฺโญ โกฏฺฐาคารเมว ปูเรสฺสนฺติ, อตฺตโน เคเหสุ ตุจฺฉโกฏฺเฐ โอโลเกนฺตาปิ น ภวิสฺสนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ อโนโลเกตฺวา ปูริตกุมฺเภ ปูรณสทิสเมว ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, นวมํ กเถหีติฯ
(๙) ภนฺเต, เอกํ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ คมฺภีรํ สพฺพโต ติตฺถํ โปกฺขรณิํ อทฺทสํฯ สมนฺตโต ทฺวิปทจตุปฺปทา โอตริตฺวา ตตฺถ ปานียํ ปิวนฺติฯ ตสฺสา มชฺเฌ คมฺภีรฏฺฐาเน อุทกํ อาวิลํ, ตีรปฺปเทเสสุ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ อกฺกมฏฺฐาเน อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํฯ เอวาหํ อทฺทสํฯ อยํ เม นวโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ฉนฺทาทิวเสน อคติํ คจฺฉนฺตา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, ธมฺเมน วินิจฺฉยํ นาม น ทสฺสนฺติ, ลญฺชวิตฺตกา ภวิสฺสนฺติ ธนโลลา, รฏฺฐวาสิเกสุ เนสํ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยา นาม น ภวิสฺสนฺติ, กกฺขฬา ผรุสา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุคณฺฐิกา วิย มนุสฺเส ปีเฬนฺตา นานปฺปกาเรน พลิํ อุปฺปาเทนฺตา ธนํ คณฺหิสฺสนฺติฯ มนุสฺสา พลิปีฬิตา กิญฺจิ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา คามนิคมาทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสฺสนฺติ, มชฺฌิมชนปโท สุญฺโญ ภวิสฺสติ, ปจฺจนฺโต ฆนวาโส เสยฺยถาปิ โปกฺขรณิยา มชฺเฌ อุทกํ อาวิลํ ปริยนฺเต วิปฺปสนฺนํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทสมํ กเถหีติฯ
(๑๐) ภนฺเต, เอกิสฺสาเยว กุมฺภิยา ปจฺจมานํ โอทนํ อปากํ อทฺทสํ ‘‘อปาก’’นฺติ วิจาเรตฺวา วิภชิตฺวา ฐปิตํ วิย ตีหากาเรหิ ปจฺจมานํ, เอกสฺมิํ ปสฺเส อติกิลินฺโน โหติ, เอกสฺมิํ อุตฺตณฺฑุโล, เอกสฺมิํ สุปกฺโกติฯ อยํ เม ทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชยุตฺตาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เนคมชานปทาปีติ สมณพฺราหฺมเณ อุปาทาย สพฺเพ มนุสฺสา อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ อารกฺขเทวตา, พลิปฏิคฺคาหิกา เทวตา, รุกฺขเทวตา, อากาสฏฺฐเทวตาติ เอวํ เทวตาปิ อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติฯ อธมฺมิกราชูนญฺจ รชฺเช วาตา วิสมา ขรา วายิสฺสนฺติ, เต อากาสฏฺฐวิมานานิ กมฺเปสฺสนฺติ, เตสุ กมฺปิเตสุ เทวตา กุปิตา เทวํ วสฺสิตุํ น ทสฺสนฺติ, วสฺสมาโนปิ สกลรฏฺเฐ เอกปฺปหาเรน น วสฺสิสฺสติ, วสฺสมาโนปิ สพฺพตฺถ กสิกมฺมสฺส วา วปฺปกมฺมสฺส วา อุปการโก หุตฺวา น วสฺสิสฺสติฯ ยถา จ รฏฺเฐ, เอวํ ชนปเทปิ คาเมปิ เอกตฬาเกปิ เอกสเรปิ เอกปฺปหาเรเนว น วสฺสิสฺสติ, ตฬากสฺส อุปริภาเค วสฺสนฺโต เหฏฺฐาภาเค น วสฺสิสฺสติ, เหฏฺฐา วสฺสนฺโต อุปริ น วสฺสิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ภาเค สสฺสํ อติวสฺเสน นสฺสิสฺสติ, เอกสฺมิํ อวสฺสเนน มิลายิสฺสติ, เอกสฺมิํ สมฺมา วสฺสมาโน สมฺปาเทสฺสติฯ เอวํ เอกสฺส รญฺโญ รชฺเช วุตฺตสสฺสา ติปฺปการา ภวิสฺสนฺติ เอกกุมฺภิยา โอทโน วิยฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เอกาทสมํ กเถหีติฯ
(๑๑) ภนฺเต, สตสหสฺสคฺฆนิกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺเต อทฺทสํฯ อยํ เม เอกาทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว มยฺหํ สาสเน ปริหายนฺเต วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ปจฺจยโลลา อลชฺชี ภิกฺขู พหู ภวิสฺสนฺติ, เต มยา ปจฺจยโลลุปฺปํ นิมฺมเถตฺวา กถิตธมฺมเทสนํ จีวราทิจตุปจฺจยเหตุ ปเรสํ เทเสสฺสนฺติ, ปจฺจเยหิ มุจฺฉิตา นิสฺสรณปกฺเข ฐิตา นิพฺพานาภิมุขํ กตฺวา เทเสตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, เกวลํ ‘‘ปทพฺยญฺชนสมฺปตฺติญฺเจว มธุรสทฺทญฺจ สุตฺวา มหคฺฆานิ จีวราทีนิ ทสฺสนฺติ’’ อิจฺเจวํ เทเสสฺสนฺติฯ อปเร อนฺตรวีถิจตุกฺกราชทฺวาราทีสุ นิสีทิตฺวา กหาปณอฑฺฒกหาปณปาทมาสกรูปาทีนิปิ นิสฺสาย เทเสสฺสนฺติฯ อิติ มยา นิพฺพานคฺฆนกํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมํ จตุปจฺจยตฺถาย เจว กหาปณฑฺฒกหาปณาทีนํ อตฺถาย จ วิกฺกิณิตฺวา เทเสนฺตา สตสหสฺสคฺฆนกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺตา วิย ภวิสฺสนฺติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทฺวาทสมํ กเถหีติฯ
(๑๒) ภนฺเต, ตุจฺฉลาพูนิ อุทเก สีทนฺตานิ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเล โลเก วิปริวตฺตนฺเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ ราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, อิตเร ทลิทฺทาฯ ราชสมฺมุเขปิ ราชทฺวาเรปิ อมจฺจสมฺมุเขปิ วินิจฺฉยฏฺฐาเนปิ ตุจฺฉลาพุสทิสานํ อกุลีนานํเยว กถา โอสีทิตฺวา ฐิตา วิย นิจฺจลา สุปฺปติฏฺฐิตา ภวิสฺสติฯ สงฺฆสนฺนิปาเตสุปิ สงฺฆกมฺมคณกมฺมฏฺฐาเนสุ เจว ปตฺตจีวรปริเวณาทิวินิจฺฉยฏฺฐาเนสุ จ ทุสฺสีลานํ ปาปปุคฺคลานํเยว กถา นิยฺยานิกา ภวิสฺสติ, น ลชฺชิภิกฺขูนนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ ตุจฺฉลาพุสีทนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เตรสมํ กเถหีติฯ
(๑๓) ภนฺเต, มหนฺตมหนฺตา กูฏาคารปฺปมาณา ฆนสิลา นาวา วิย อุทเก ปฺลวมานา อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ ตาทิเสเยว กาเล วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ อธมฺมิกราชาโน อกุลีนานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา ทุคฺคตาฯ เตสุ น เกจิ คารวํ กริสฺสนฺติ, อิตเรสุเยว กริสฺสนฺติฯ ราชสมฺมุเข วา อมจฺจสมฺมุเข วา วินิจฺฉยฏฺฐาเน วา วินิจฺฉยกุสลานํ ฆนสิลาสทิสานํ กุลปุตฺตานํ กถา น โอคาหิตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสติฯ เตสุ กเถนฺเตสุ ‘‘กิํ อิเม กเถนฺตี’’ติ อิตเร ปริหาสเมว กริสฺสนฺติฯ ภิกฺขุสนฺนิปาเตสุปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ ฐาเนสุ เนว เปสเล ภิกฺขู ครุกาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺติ, นาปิ เตสํ กถา ปริโยคาหิตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสติ, สิลานํ ปฺลวนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จุทฺทสมํ กเถหีติฯ
(๑๔) ภนฺเต , ขุทฺทกมธุกปุปฺผปฺปมาณา มณฺฑูกิโย มหนฺตมหนฺเต กณฺหสปฺเป เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปลนาเฬ วิย ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คิลนฺติโย อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ โลเก ปริหายนฺเต อนาคเต เอว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ มนุสฺสา ติพฺพราคชาติกา กิเลสานุวตฺตกา หุตฺวา ตรุณตรุณานํ อตฺตโน ภริยานํ วเส วตฺติสฺสนฺติ, เคเห ทาสกมฺมกราทโยปิ โคมหิํสาทโยปิ หิรญฺญสุวณฺณมฺปิ สพฺพํ ตาสญฺเญว อายตฺตํ ภวิสฺสติฯ ‘‘อสุกํ หิรญฺญสุวณฺณํ วา ปริจฺฉทาทิชาตํ วา กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา โหตุ, กิํ ตุยฺหิมินา พฺยาปาเรน, ตฺวํ มยฺหํ ฆเร สนฺตํ วา อสนฺตํ วา ชานิตุกาโม ชาโต’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสิตฺวา มุขสตฺตีหิ โกฏฺเฏตฺวา ทาสเจฏเก วิย อตฺตโน วเส กตฺวา อตฺตโน อิสฺสริยํ ปวตฺเตสฺสนฺติฯ เอวํ มธุกปุปฺผปฺปมาณานํ มณฺฑูกโปติกานํ อาสีวิเส กณฺหสปฺเป คิลนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปนฺนรสมํ กเถหีติฯ
(๑๕) ภนฺเต, ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ คามโคจรํ กากํ กญฺจนวณฺณตาย ‘‘สุวณฺณา’’ติ ลทฺธนาเม สุวณฺณราชหํเส ปริวาเรนฺเต อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต ทุพฺพลราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน หตฺถิสิปฺปาทีสุ อกุสลา ยุทฺเธสุ อวิสารทา ภวิสฺสนฺติ, เต อตฺตโน รชฺชวิปตฺติํ อาสงฺกมานา สมานชาติกานํ กุลปุตฺตานํ อิสฺสริยํ อทตฺวา อตฺตโน ปาทมูลิกนฺหาปกกปฺปกาทีนํ ทสฺสนฺติ, ชาติโคตฺตสมฺปนฺนา กุลปุตฺตา ราชกุเล ปติฏฺฐํ อลภมานา ชีวิกํ กปฺเปตุํ อสมตฺถา หุตฺวา อิสฺสริเย ฐิเต ชาติโคตฺตหีเน อกุลีเน อุปฏฺฐหนฺตา วิจริสฺสนฺติ, สุวณฺณราชหํเสหิ กากสฺส ปริวาริตกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, โสฬสมํ กเถหีติฯ
(๑๖) ภนฺเต, ปุพฺเพ ทีปิโน เอฬเก ขาทนฺติ, อหํ ปน เอฬเก ทีปิโน อนุพนฺธิตฺวา มุรุมุรูติ ขาทนฺเต อทฺทสํฯ อถญฺเญ ตสา วกา เอฬเก ทูรโตว ทิสฺวา ตสิตา ตาสปฺปตฺตา หุตฺวา เอฬกานํ ภยาปลายิตฺวา คุมฺพคหนาทีนิ ปวิสิตฺวา นิลียิํสุ, เอวาหํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ อกุลีนา ราชวลฺลภา อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา อปญฺญาตา ทุคฺคตาฯ เต ราชวลฺลภา ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานาทีสุ พลวนฺโต หุตฺวา กุลีนานํ ปเวณิอาคตานิ เขตฺตวตฺถาทีนิ ‘‘อมฺหากํ สนฺตกานิ เอตานี’’ติ อภิยุญฺชิตฺวา เตสุ ‘‘น ตุมฺหากํ, อมฺหาก’’นฺติ อาคนฺตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานาทีสุ วิวทนฺเตสุ เวตฺตลตาทีหิ ปหราเปตฺวา คีวายํ คเหตฺวา อปกฑฺฒาเปตฺวา ‘‘อตฺตโน ปมาณํ น ชานาถ, อมฺเหหิ สทฺธิํ วิวทถ, อิทานิ โว รญฺโญ กเถตฺวา หตฺถปาทจฺเฉทนาทีนิ กาเรสฺสามา’’ติ สนฺตชฺเชสฺสนฺติฯ เต เตสํ ภเยน อตฺตโน สนฺตกานิ วตฺถูนิ ‘‘ตุมฺหากํเยเวตานิ คณฺหถา’’ติ นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปวิสิตฺวา ภีตา นิปชฺชิสฺสนฺติฯ ปาปภิกฺขูปิ เปสเล ภิกฺขู ยถารุจิ วิเหเฐสฺสนฺติ, เต เปสลา ภิกฺขู ปฏิสรณํ อลภมานา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คหนฏฺฐาเนสุ นิลียิสฺสนฺติฯ เอวํ หีนชจฺเจหิ เจว ปาปภิกฺขูหิ จ อุปทฺทุตานํ ชาติมนฺตกุลปุตฺตานญฺเจว เปสลภิกฺขูนญฺจ เอฬกานํ ภเยน ตสวกานํ ปลายนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิฯ อยมฺปิ หิ สุปิโน อนาคตํเยว อารพฺภ ทิฏฺโฐฯ พฺราหฺมณา ปน น ธมฺมสุธมฺมตาย ตยิ สิเนเหน กถยิํสุ, ‘‘พหุธนํ ลภิสฺสามา’’ติ อามิสาเปกฺขตาย ชีวิตวุตฺติํ นิสฺสาย กถยิํสูติฯ
เอวํ สตฺถา โสฬสนฺนํ มหาสุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ‘‘น โข, มหาราช, เอตรหิ ตฺวญฺเญว อิเม สุปิเน อทฺทส, โปราณกราชาโนปิ อทฺทสํสุฯ พฺราหฺมณาปิ เนสํ เอวเมว อิเม สุปิเน คเหตฺวา ยญฺญมตฺถเก ขิปิํสุ, ตโต ปณฺฑิเตหิ ทินฺนนเยน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โปราณกา ปณฺฑิตาปิ เนสํ อิเม สุปิเน กเถนฺตา อิมินาว นิยาเมน กเถสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา เจว สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหรติฯ ตทา พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต อิมินาว นิยาเมน อิเม สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา เอวเมว ยญฺญํ ยชิตุํ อารภิํสุฯ เตสุ ปุโรหิตสฺส อนฺเตวาสิกมาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเหหิ มยํ ตโย เวเท อุคฺคณฺหาปิตา, นนุ เตสุ เอกํ มาเรตฺวา เอกสฺส โสตฺถิกมฺมสฺส การณํ นาม นตฺถี’’ติฯ ตาต, อิมินา อุปาเยน อมฺหากํ พหุธนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตฺวํ ปน รญฺโญ ธนํ รกฺขิตุกาโม มญฺเญติฯ มาณโว ‘‘เตน หิ, อาจริย, ตุมฺเห ตุมฺหากํ กมฺมํ กโรถ, อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กิํ กริสฺสามี’’ติ วิจรนฺโต รญฺโญ อุยฺยานํ อคมาสิฯ
ตํ ทิวสเมว โพธิสตฺโตปิ ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยิ มนุสฺสปถํ คเต มหาชนสฺส พนฺธนา โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ อากาเสน คนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย มงฺคลสิลาตเล นิสีทิฯ มาณโว โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ โพธิสตฺโตปิ เตน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มาณว, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ราชา นาม ธมฺมิโก, อปิจ โข ตํ พฺราหฺมณา อติตฺเถ ปกฺขนฺทาเป’’นฺติฯ ราชา โสฬส สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมณานํ อาโรเจสิฯ พฺราหฺมณา ‘‘ยญฺญํ ยชิสฺสามา’’ติ อารทฺธาฯ กิํ นุ โข, ภนฺเต, ‘‘อยํ นาม อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺตี’’ติ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ตุมฺหากํ มหาชนํ ภยา โมเจตุํ น วฏฺฏตีติฯ มยํ โข, มาณว, ราชานํ น ชานาม, ราชาปิ อมฺเห น ชานาติฯ สเจ ปน อิธาคนฺตฺวา ปุจฺเฉยฺย, กเถยฺยามสฺส มยนฺติฯ มาณโว ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตํ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห มมาคมนํ อุทิกฺขนฺตา มุหุตฺตํ นิสีทถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปฏิชานาเปตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, เอโก อากาสจาริโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน โอตริตฺวา ‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐสุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถสฺสามี’ติ ตุมฺเห ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ
ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตาวเทว มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุจฺฉิ ‘‘ตุมฺเห กิร, ภนฺเต, มยา ทิฏฺฐสุปินานํ นิปฺผตฺติํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติฯ ‘‘กเถมิ, มหาราช, ยถาทิฏฺเฐ ตาว สุปิเน มํ สาเวหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา –
๗๗.
‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,
อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;
โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํฯ
‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;
กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติฯ –
วตฺวา ปเสนทิรญฺญา กถิตนิยาเมเนว สุปิเน กเถสิฯ
โพธิสตฺโตปิ เตสํ อิทานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว วิตฺถารโต นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ปริโยสาเน สยํ อิทํ กเถสิ –
‘‘วิปริยาโส วตฺตติ นยิธ มตฺถี’’ติ;
ตตฺรายมตฺโถ – อยํ, มหาราช, อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺติฯ ยํ ปเนตํ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ยญฺญกมฺมํ วตฺตติ, ตํ วิปริยาโส วตฺตติ วิปรีตโต วตฺตติ, วิปลฺลาเสน วตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํการณา? อิเมสญฺหิ นิปฺผตฺติ นาม โลกสฺส วิปริวตฺตนกาเล, อการณสฺส การณนฺติ คหณกาเล, การณสฺส อการณนฺติ ฉฑฺฑนกาเล, อภูตสฺส ภูตนฺติ คหณกาเล, ภูตสฺส อภูตนฺติ ชหนกาเล, อลชฺชีนํ อุสฺสนฺนกาเล, ลชฺชีนญฺจ ปริหีนกาเล ภวิสฺสติฯ นยิธ มตฺถีติ อิทานิ ปน ตว วา มม วา กาเล อิธ อิมสฺมิํ ปุริสยุเค วตฺตมาเน เอเตสํ นิปฺผตฺติ นตฺถิฯ ตสฺมา เอเตสํ ปฏิฆาตาย วตฺตมานํ ยญฺญกมฺมํ วิปลฺลาเสน วตฺตติ, อลํ เตนฯ นตฺถิ เต อิโตนิทานํ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วาติ มหาปุริโส ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา มหาชนํ พนฺธนา โมเจตฺวา ปุน อากาเส ฐตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย, มหาราช, พฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ปสุฆาตยญฺญํ มา ยชี’’ติ ธมฺมํ เทเสตฺวา อากาเสเนว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ ราชาปิ ตสฺส โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘สุปินปจฺจยา เต ภยํ นตฺถิ, หเรตํ ยญฺญ’’นฺติ ยญฺญํ หาเรตฺวา มหาชนสฺส ชีวิตทานํ ทตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีติการกา ‘‘อุสภา’’ติอาทีนิ ตีณิ ปทานิ อฏฺฐกถํ อาโรเปตฺวา ‘‘ลาพูนี’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ คาถํ กตฺวา เอกกนิปาตปาฬิํ อาโรเปสุนฺติฯ
มหาสุปินชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
อุโภ ขญฺชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหนครสฺส กิร อวิทูเร สกฺการํ นาม นิคโม อโหสิ, ตตฺเถโก มจฺฉริยโกสิโย นาม เสฏฺฐิ อสีติโกฏิวิภโว ปฏิวสติฯ โส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมตฺตมฺปิ เนว ปเรสํ เทติ, น อตฺตนา ปริภุญฺชติฯ อิติ ตสฺส ตํ วิภวชาตํ เนว ปุตฺตทาราทีนํ, น สมณพฺราหฺมณานํ อตฺถํ อนุโภติ, รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิย อปริโภคํ ติฏฺฐติฯ
สตฺถา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สกลโลกธาตุยํ โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก วสนฺตสฺส ตสฺส เสฏฺฐิโน สปชาปติกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ ตโต ปุริมทิวเส ปน ราชานํ อุปฏฺฐาตุํ ราชเคหํ คนฺตฺวา ราชูปฏฺฐานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ ฉาตชฺฌตฺตํ ชนปทมนุสฺสํ กุมฺมาสปูรํ กปลฺลปูวํ ขาทนฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ ปิปาสํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, พหู มยา สทฺธิํ ขาทิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม พหูนิ ตณฺฑุลสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ ปริกฺขยํ คมิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติ ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจรติฯ โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อุปฺปณฺฑุปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต ชาโต ฯ ตโต ตณฺหํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต คพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ เอวํคโตปิ ธนหานิภเยน กสฺสจิ กิญฺจิ น กเถสิฯ
อถ นํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กิํ เต สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น เม กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข เต ราชา กุปิโต’’ติ? ‘‘ราชาปิ เม น กุปฺปตี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ เต ปุตฺตธีตาหิ วา ทาสกมฺมกราทีหิ วา กิญฺจิ อมนาปํ กตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘เอวรูปมฺปิ นตฺถี’’ติฯ ‘‘กิสฺมิญฺจิ ปน เต ตณฺหา อตฺถี’’ติ? เอวํ วุตฺเตปิ ธนหานิภเยน กิญฺจิ อวตฺวา นิสฺสทฺโทว นิปชฺชิฯ อถ นํ ภริยา ‘‘กเถหิ, สามิ, กิสฺมิํ เต ตณฺหา’’ติ อาหฯ โส วจนํ ปริคิลนฺโต วิย ‘‘อตฺถิ เม เอกา ตณฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ ตณฺหา, สามี’’ติ? ‘‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติฯ ‘‘อถ กิมตฺถํ น กเถสิ, กิํ ตฺวํ ทลิทฺโท, อิทานิ สกลสกฺการนิคมวาสีนํ ปโหนเก กปลฺลปูเว ปจิสฺสามี’’ติ? ‘‘กิํ เต เอเตหิ, เต อตฺตโน กมฺมํ กตฺวา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกรจฺฉวาสีนํ ปโหนเก ปจามี’’ติฯ ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวนฺติฯ ‘‘เตน หิ อิมสฺมิํ เคหมตฺเต สพฺเพสํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘ชานามหํ ตว มหชฺฌาสยภาว’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ เต ปุตฺตทารมตฺตสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต เอเตหี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหญฺจ มยฺหญฺจ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปจฺจมานํ พหู ปจฺจาสีสนฺติ, สกลตณฺฑุเล ฐเปตฺวา ภินฺนตณฺฑุเล จ อุทฺธนกปลฺลาทีนิ จ อาทาย โถกํ ขีรสปฺปิมธุผาณิตญฺจ คเหตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตลํ อารุยฺห ปจ, ตตฺถาหํ เอกโกว นิสีทิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คเหตพฺพํ คาหาเปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ทาสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา เสฏฺฐิํ ปกฺโกสาเปสิฯ โส อาทิโต ปฏฺฐาย ทฺวารานิ ปิทหนฺโต สพฺพทฺวาเรสุ สูจิฆฏิกานิ ทตฺวา สตฺตมตลํ อภิรุหิตฺวา ตตฺถปิ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา นิสีทิฯ ภริยาปิสฺส อุทฺธเน อคฺคิํ ชาเลตฺวา กปลฺลกํ อาโรเปตฺวา ปูเว ปจิตุํ อารภิฯ
อถ สตฺถา ปาโตว มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ, ‘‘เอโส, โมคฺคลฺลาน, ราชคหนครสฺส อวิทูเร สกฺการนิคเม มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิ ‘กปลฺลปูเว ขาทิสฺสามี’ติ อญฺเญสํ ทสฺสนภเยน สตฺตภูมิเก ปาสาเท กปลฺลปูเว ปจาเปติฯ ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ เสฏฺฐิํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา อุโภปิ ชยมฺปติเก ปูเว จ ขีรสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ จ คาหาเปตฺวา อตฺตโน พเลน เชตวนํ อาเนหิฯ อชฺชาหํ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วิหาเรเยว นิสีทิสฺสามิ, ปูเวเหว ภตฺตกิจฺจํ กริสฺสามี’’ติฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว อิทฺธิพเลน ตํ นิคมํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส สีหปญฺชรทฺวาเร สุนิวตฺโถ สุปารุโต อากาเสเยว มณิรูปกํ วิย อฏฺฐาสิฯ
มหาเสฏฺฐิโน เถรํ ทิสฺวาว หทยมํสํ กมฺปิฯ โส ‘‘อหํ เอวรูปานญฺเญว ภเยน อิมํ ฐานํ อาคโต, อยญฺจ อาคนฺตฺวา วาตปานทฺวาเร ฐิโต’’ติ คเหตพฺพคหณํ อปสฺสนฺโต อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โทเสน ตฏตฏายนฺโต เอวมาห ‘‘สมณ, อากาเส ฐตฺวา ตฺวํ กิํ ลภิสฺสสิ, อากาเส อปเท ปทํ ทสฺเสตฺวา จงฺกมนฺโตปิ เนว ลภิสฺสสี’’ติฯ เถโร ตสฺมิํเยว ฐาเน อปราปรํ จงฺกมิฯ เสฏฺฐิ ‘‘จงฺกมนฺโต กิํ ลภิสฺสสิ, อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทมาโนปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ ‘‘นิสินฺโน กิํ ลภิสฺสสิ, อาคนฺตฺวา วาตปานอุมฺมาเร ฐิโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ อถ เถโร อุมฺมาเร อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ‘‘อุมฺมาเร ฐิโต กิํ ลภิสฺสสิ, ธูมายนฺโตปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ธูมายิ, สกลปาสาโท เอกธูโม อโหสิ, เสฏฺฐิโน อกฺขีนํ สูจิยา วิชฺฌนกาโล วิย ชาโตฯ เคหชฺฌายนภเยน ปน นํ ‘‘ปชฺชลนฺโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อวตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมโณ สุฏฺฐุ ลคฺโค, อลทฺธา น คมิสฺสติ, เอกมสฺส ปูวํ ทาเปสฺสามี’’ติ ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, เอกํ ขุทฺทกปูวํ ปจิตฺวา สมณสฺส ทตฺวา อุยฺโยเชหิ น’’นฺติฯ สา โถกญฺเญว ปิฏฺฐํ กปลฺลปาติยํ ปกฺขิปิ, มหาปูโว หุตฺวา สกลปาติํ ปูเรตฺวา อุทฺธุมาโต อฏฺฐาสิฯ
เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ‘‘พหุ ตยา ปิฏฺฐํ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว ทพฺพิกณฺเณน โถกตรํ ปิฏฺฐํ คเหตฺวา ปกฺขิปิ, ปูโว ปุริมปูวโต มหนฺตตโร ชาโตฯ เอวํ ยํ ยํ ปจติ, โส โส มหนฺตมหนฺโตว โหติฯ โส นิพฺพินฺโน ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, อิมสฺส เอกํ ปูวํ เทหี’’ติฯ ตสฺสา ปจฺฉิโต เอกํ ปูวํ คณฺหนฺติยา สพฺเพ เอกาพทฺธา อลฺลียิํสุฯ สา เสฏฺฐิํ อาห ‘‘สามิ, สพฺเพ ปูวา เอกโต ลคฺคา, วิสุํ กาตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘อหํ กริสฺสามี’’ติ โสปิ กาตุํ นาสกฺขิฯ อุโภ ชนา โกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒนฺตาปิ วิโยเชตุํ นาสกฺขิํสุเยวฯ อถสฺส ปูเวหิ สทฺธิํ วายมนฺตสฺเสว สรีรโต เสทา มุจฺจิํสุ, ปิปาสา จ ปจฺฉิชฺชิฯ ตโต ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, น เม ปูเวหิ อตฺโถ , ปจฺฉิยา สทฺธิํเยว อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เทหี’’ติฯ สา ปจฺฉิํ อาทาย เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา สพฺเพ ปูเว เถรสฺส อทาสิฯ เถโร อุภินฺนมฺปิ ธมฺมํ เทเสสิ, ติณฺณํ รตนานํ คุเณ กเถสิ, ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติ ทานาทีนํ ผลํ คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ วิย ทสฺเสสิฯ
ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต เสฏฺฐิ ‘‘ภนฺเต, อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ปูเว ปริภุญฺชถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘มหาเสฏฺฐิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘ปูเว ขาทิสฺสามี’ติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วิหาเร นิสินฺโน, ตุมฺหากํ รุจิยา สติ เสฏฺฐิภริยํ ปูเว จ ขีราทีนิ จ คณฺหาเปถ, สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ ปน, ภนฺเต, เอตรหิ สตฺถา’’ติ? ‘‘อิโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก เชตวนมหาวิหาเร’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, กาลํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺตกํ อทฺธานํ กถํ คมิสฺสามา’’ติ? ‘‘มหาเสฏฺฐิ ตุมฺหากํ รุจิยา สติ อหํ โว อตฺตโน อิทฺธิพเลน เนสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปาสาเท โสปานสีสํ อตฺตโน ฐาเนเยว ภวิสฺสติ, โสปานปริโยสานํ ปน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ภวิสฺสติ, อุปริปาสาทา เหฏฺฐาปาสาทํ โอตรณกาลมตฺเตน โว เชตวนํ เนสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เถโร โสปานสีสํ ตตฺเถว กตฺวา ‘‘โสปานปาทมูลํ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, ตเถวาโหสิฯ
อิติ เถโร เสฏฺฐิญฺจ เสฏฺฐิภริยญฺจ อุปริปาสาทา เหฏฺฐาโอตรณกาลโต ขิปฺปตรํ เชตวนํ สมฺปาเปสิฯ เต อุโภปิ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา กาลํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ภตฺตคฺคํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ มหาเสฏฺฐิ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิโณทกํ อทาสิ, เสฏฺฐิภริยา ตถาคตสฺส ปตฺเต ปูเว ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถา อตฺตโน ยาปนมตฺตํ คณฺหิ, ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ ตเถว คณฺหิํสุฯ เสฏฺฐิ ขีรสปฺปิมธุผาณิตสกฺขราทีนิ ททมาโน อคมาสิฯ สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปสิฯ มหาเสฏฺฐิปิ สทฺธิํ ภริยาย ยาวทตฺถํ ขาทิ, ปูวานํ ปริโยสานเมว น ปญฺญายติ, สกลวิหาเร ภิกฺขูนญฺจ วิฆาสาทานญฺจ ทินฺเนปิ น ปริยนฺโต ปญฺญายติฯ ‘‘ภนฺเต, ปูวา ปริกฺขยํ น คจฺฉนฺตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํฯ เตน หิ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ฉฑฺเฑถาติฯ อถ เน ทฺวารโกฏฺฐกสฺส อวิทูเร ปพฺภารฏฺฐาเน ฉฑฺฑยิํสุฯ อชฺชตนาปิ ตํ ฐานํ ‘‘กปลฺลปูวปพฺภาโร’’ตฺเวว ปญฺญายติฯ มหาเสฏฺฐิ สทฺธิํ ภริยาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ภควา อนุโมทนํ อกาสิฯ อนุโมทนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก โสปานํ อารุยฺห อตฺตโน ปาสาเทเยว ปติฏฺฐหิํสุ ฯ ตโต ปฏฺฐาย มหาเสฏฺฐิ อสีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเนเยว วิกิริฯ
ปุนทิวเส สมฺมาสมฺพุทฺเธ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคมฺม ภิกฺขูนํ สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปฏิสลฺลีเน สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘ปสฺสถาวุโส, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสานุภาวํ, อนุปหจฺจ สทฺธํ อนุปหจฺจ โภเค มจฺฉริยเสฏฺฐิํ มุหุตฺเตเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปูเว คาหาเปตฺวา เชตวนํ อาเนตฺวา สตฺถุ สมฺมุขํ กตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ, อโห มหานุภาโว เถโร’’ติ เถรสฺส คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, กุลทมเกน นาม ภิกฺขุนา กุเล อวิเหเฐตฺวา อกิลเมตฺวา ปุปฺผโต เรณุํ คณฺหนฺเตน ภมเรน วิย อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธคุเณ ชานาเปตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เถรํ ปสํสนฺโต –
‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหฐยํ;
ปเลติ รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร’’ติฯ (ธ. ป. ๔๙) –
อิมํ ธมฺมปเท คาถํ วตฺวา อุตฺตริปิ เถรสฺส คุณํ ปกาเสตุํ ‘‘น ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาเนน มจฺฉริยเสฏฺฐิ ทมิโต, ปุพฺเพปิ ตํ ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ อิลฺลิโส นาม เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว ปุริสโทสสมนฺนาคโต ขญฺโช กุณี วิสมกฺขิมณฺฑโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี, เนว อญฺเญสํ เทติ, น สยํ ปริภุญฺชติฯ รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิยสฺส เคหํ อโหสิฯ มาตาปิตโร ปนสฺส ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกา ทานปติโนฯ โส เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิตฺวาเยว กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺฐาเปสิฯ
โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกํ มคฺคกิลนฺตํ ชานปทมนุสฺสํ, เอกํ สุราวารกํ, อาทาย ปีฐเก นิสีทิตฺวา อมฺพิลสุราย โกสกํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ปูติมจฺฉเกน อุตฺตริภงฺเคน ปิวนฺตํ ทิสฺวา สุรํ ปาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ สุรํ ปิวิสฺสามิ, มยิ ปิวนฺเต พหู ปิวิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม ธนปริกฺขโย ภวิสฺสตี’’ติฯ โส ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจริตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต วิหตกปฺปาโส วิย ปณฺฑุสรีโร อโหสิ ธมฺมนิสนฺถตคตฺโต ชาโตฯ อเถกทิวสํ คพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ ตเมนํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กิํ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สพฺพํ เหฏฺฐา กถิตนิยาเมเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ สุรํ กโรมี’’ติ ปน วุตฺเต ‘‘เคเห สุราย การิยมานาย พหู ปจฺจาสีสนฺติ, อนฺตราปณโต อาหราเปตฺวาปิ น สกฺกา อิธ นิสินฺเนน ปิวิตุ’’นฺติ มาสกมตฺตํ ทตฺวา อนฺตราปณโต สุราวารกํ อาหราเปตฺวา เจฏเกน คาหาเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม นทีตีรํ คนฺตฺวา มหามคฺคสมีเป เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา สุราวารกํ ฐปาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ เจฏกํ ทูเร นิสีทาเปตฺวา โกสกํ ปูเรตฺวา สุรํ ปาตุํ อารภิฯ
ปิตา ปนสฺส ทานาทีนํ ปุญฺญานํ กตตฺตา เทวโลเก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ปวตฺตติ นุ โข เม ทานคฺคํ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส อปฺปวตฺติํ ญตฺวา, ปุตฺตสฺส กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา มจฺฉริยภาเว ปติฏฺฐาย ‘‘อญฺเญสํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ ภเยน คุมฺพํ ปวิสิตฺวา เอกกสฺเสว สุรํ ปิวนภาวญฺจ ทิสฺวา ‘‘คจฺฉามิ, นํ สงฺโขเภตฺวา ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปตฺวา ทานํ ทาเปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนารหํ กโรมี’’ติ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อิลฺลิสเสฏฺฐินา สทิสํ ขญฺชํ กุณิํ วิสมจกฺขุมณฺฑลํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา พาราณสินครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร ฐตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘ปวิสตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘กิํ, มหาเสฏฺฐิ, อเวลาย อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, อาคโตมฺหิ, เทว ฆเร เม อสีติโกฏิมตฺตํ ธนํ อตฺถิ, ตํ เทโว อาหราเปตฺวา อตฺตโน ภณฺฑาคารํ ปูราเปตู’’ติฯ ‘‘อลํ มหาเสฏฺฐิ, ตว ธนโต อมฺหากํ เคเห พหุตรํ ธน’’นฺติฯ ‘‘สเจ, เทว, ตุมฺหากํ กมฺมํ นตฺถิ, ยถารุจิยา ธนํ คเหตฺวา ทานํ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘เทหิ, มหาเสฏฺฐี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อิลฺลิสเสฏฺฐิโน เคหํ อคมาสิ, สพฺเพ อุปฏฺฐากมนุสฺสา ปริวาเรสุํ, เอโกปิ ‘‘นายํ, อิลฺลิโส’’ติ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ
โส เคหํ ปวิสิตฺวา อนฺโตอุมฺมาเร ฐตฺวา โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โย อญฺโญ มยา สมานรูโป อาคนฺตฺวา ‘มเมตํ เคห’นฺติ ปวิสิตุํ อาคจฺฉติ, ตํ ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา นีหเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห อาสเน นิสีทิตฺวา เสฏฺฐิภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา สิตาการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ เทมา’’ติ อาหฯ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวาว เสฏฺฐิภริยา จ ปุตฺตธีตโร จ ทาสกมฺมกรา จ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ทานํ ทาตุํ จิตฺตเมว นตฺถิ, อชฺช ปน สุรํ ปิวิตฺวา มุทุจิตฺโต หุตฺวา ทาตุกาโม ชาโต ภวิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ อถ นํ เสฏฺฐิภริยา ‘‘ยถารุจิยา เทถ, สามี’’ติ อาหฯ เตน หิ เภริวาทกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘‘สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทีหิ อตฺถิกา อิลฺลิสเสฏฺฐิสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตู’นฺติ สกลนคเร เภริํ จราเปหี’’ติฯ สา จ ตถา กาเรสิฯ มหาชโน ปจฺฉิปสิพฺพกาทีนิ คเหตฺวา เคหทฺวาเร สนฺนิปติฯ สกฺโก สตฺตรตนปูเร คพฺเภ วิวราเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ทมฺมิ, ยาวทิจฺฉกํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหฯ มหาชโน ธนํ นีหริตฺวา มหาตเล ราสิํ กตฺวา อาภตภาชนานิ ปูเรตฺวา คจฺฉติฯ
อญฺญตโร ชนปทมนุสฺโส อิลฺลิสเสฏฺฐิโน โคเณ ตสฺเสว รเถ โยเชตฺวา สตฺตหิ รตเนหิ ปูเรตฺวา นครา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตสฺส คุมฺพสฺส อวิทูเรน รถํ เปเสนฺโต ‘‘วสฺสสตํ ชีว, สามิ, อิลฺลิสเสฏฺฐิ, ตํ นิสฺสาย อิทานิ เม ยาวชีวํ กมฺมํ อกตฺวา ชีวิตพฺพํ ชาตํ, ตเวว รโถ, ตเวว โคณา, ตเวว เคเห สตฺต รตนานิ, เนว มาตรา ทินฺนานิ, น ปิตรา, ตํ นิสฺสาย ลทฺธานิ, สามี’’ติ เสฏฺฐิโน คุณกถํ กเถนฺโต คจฺฉติฯ โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีตตสิโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มม นามํ คเหตฺวา อิทญฺจิทญฺจ วทติ, กจฺจิ นุ โข มม ธนํ รญฺญา โลกสฺส ทินฺน’’นฺติ คุมฺพา นิกฺขมิตฺวา โคเณ จ รถญฺจ สญฺชานิตฺวา ‘‘อเร, เจฏก, มยฺหํ โคณา, มยฺหํ รโถ’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา โคเณ นาสารชฺชุยํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอรุยฺห ‘‘อเร, ทุฏฺฐเจฏก, อิลฺลิสมหาเสฏฺฐิ สกลนครสฺส ทานํ เทติ, ตฺวํ กิํ อโหสี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา อสนิํ ปาเตนฺโต วิย ขนฺเธ ปหริตฺวา รถํ อาทาย อคมาสิฯ โส ปุน กมฺปมาโน อุฏฺฐาย ปํสุํ ปุญฺฉิตฺวา ปุญฺฉิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา รถํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอตริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา โอณาเมตฺวา กปฺปรปหาเรหิ โกฏฺเฏตฺวา คเล คเหตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขํ ขิปิตฺวา ปกฺกามิฯ เอตฺตาวตาสฺส สุรามโท ฉิชฺชิฯ โส กมฺปมาโน เวเคน นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา ธนํ อาทาย คจฺฉนฺเต มหาชเน ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กิํ นาเมตํ, กิํ ราชา มม ธนํ วิลุมฺปาเปตี’’ติ ตํ ตํ คนฺตฺวา คณฺหาติ, คหิตคหิตา ปหริตฺวา ปาทมูเลเยว ปาเตนฺติฯ โส เวทนาปฺปตฺโต เคหํ ปวิสิตุํ อารภิฯ ทฺวารปาลา ‘‘อเร, ทุฏฺฐคหปติ, กหํ ปวิสสี’’ติ วํสเปสิกาหิ โปเถตฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหริํสุฯ
โส ‘‘ฐเปตฺวา อิทานิ ราชานํ นตฺถิ เม อญฺโญ โกจิ ปฏิสรโณ’’ติ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม เคหํ ตุมฺเห วิลุมฺปาเปถา’’ติ อาหฯ นาหํ เสฏฺฐิ วิลุมฺปาเปมิ, นนุ ตฺวเมว อาคนฺตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห น คณฺหถ, อหํ มม ธนํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา ทานํ อทาสีติฯ นาหํ , เทว, ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉามิ, กิํ ตุมฺเห มยฺหํ มจฺฉริยภาวํ น ชานาถ, อหํ ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ น กสฺสจิ เทมิฯ โย ทานํ เทติ, ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา วีมํสถ, เทวาติฯ ราชา สกฺกํ ปกฺโกสาเปสิ, ทฺวินฺนํ ชนานํ วิเสสํ เนว ราชา ชานาติ, น อมจฺจาฯ มจฺฉริยเสฏฺฐิ ‘‘กิํ, เทว, อยํ เสฏฺฐิ, อหํ เสฏฺฐี’’ติ อาหฯ ‘‘มยํ น สญฺชานาม, อตฺถิ เต โกจิ สญฺชานนโก’’ติ? ‘‘ภริยา เม, เทวา’’ติฯ ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กตโร เต สามิโก’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สา ‘‘อย’’นฺติ สกฺกสฺเสว สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ ปุตฺตธีตโร ทาสกมฺมกเร จ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิํสุ, สพฺเพปิ สกฺกสฺเสว สนฺติเก ติฏฺฐนฺติฯ
ปุน เสฏฺฐิ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สีเส ปิฬกา อตฺถิ, เกเสหิ ปฏิจฺฉนฺนา, ตํ โข ปน กปฺปโก เอว ชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘กปฺปโก มํ, เทว, สญฺชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปถา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ปน กาเล โพธิสตฺโต ตสฺส กปฺปโก อโหสิฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิลฺลิสเสฏฺฐิํ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สีสํ โอโลเกตฺวา ชานิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกหี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก สีเส ปิฬกํ มาเปสิฯ โพธิสตฺโต ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกนฺโต ปิฬกา ทิสฺวา ‘‘มหาราช, ทฺวินฺนมฺปิ สีเส ปิฬกา อตฺเถว, นาหํ เอเตสุ เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ สญฺชานิตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๗๘.
‘‘อุโภ ขญฺชา อุโภ กุณี, อุโภ วิสมจกฺขุกา;
อุภินฺนํ ปิฬกา ชาตา, นาหํ ปสฺสามิ อิลฺลิส’’นฺติฯ
ตตฺถ อุโภติ ทฺเวปิ ชนาฯ ขญฺชาติ กุณฺฐปาทาฯ กุณีติ กุณฺฐหตฺถาฯ วิสมจกฺขุกาติ วิสมกฺขิมณฺฑลา เกกราฯ ปิฬกาติ ทฺวินฺนมฺปิ เอกสฺมิํเยว สีสปเทเส เอกสณฺฐานาว ปิฬกา ชาตาฯ นาหํ ปสฺสามีติ อหํ ‘‘อิเมสุ อยํ นาม อิลฺลิโส’’ติ น ปสฺสามิ, เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ น ชานามีติ อโวจฯ
โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา เสฏฺฐิ กมฺปมาโน ธนโสเกน สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก ‘‘นาหํ, มหาราช , อิลฺลิโส, สกฺโกหมสฺมี’’ติ มหติยา สกฺกลีลาย อากาเส อฏฺฐาสิฯ อิลฺลิสสฺส มุขํ ปุญฺฉิตฺวา อุทเกน สิญฺจิํสุ, โส อุฏฺฐาย สกฺกํ เทวราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สกฺโก อาห ‘‘อิลฺลิส, อิทํ ธนํ มม สนฺตกํ, น ตวฯ อหญฺหิ เต ปิตา, ตฺวํ มม ปุตฺโตฯ อหํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน เม วํสํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อทานสีโล หุตฺวา มจฺฉริเย ปติฏฺฐาย ทานสาลาโย ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺฐาเปสิฯ ตํ เนว ตฺวํ ปริภุญฺชสิ, น อญฺเญสํ เทสิ, รกฺขสปริคฺคหิตํ วิย ติฏฺฐติฯ สเจ เม ทานสาลา ปากติกา กตฺวา ทานํ ทสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ทสฺสสิ, สพฺพํ เต ธนํ อนฺตรธาเปตฺวา อิมินา อินฺทวชิเรน เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติฯ อิลฺลิสเสฏฺฐิ มรณภเยน สนฺตชฺชิโต ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ อทาสิฯ สกฺโก ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อากาเส นิสินฺโนว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ อิลฺลิโสปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาโน มจฺฉริยเสฏฺฐิํ ทเมติ, ปุพฺเพเปส อิมินา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิลฺลิโส มจฺฉริยเสฏฺฐิ อโหสิ, สกฺโก เทวราชา มหาโมคฺคลฺลาโน, ราชา อานนฺโท, กปฺปโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อิลฺลิสชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลรญฺโญ กิร เอโก อมจฺโจ ราชานํ อาราเธตฺวา ปจฺจนฺตคาเม ราชพลิํ ลภิตฺวา โจเรหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ‘‘อหํ มนุสฺเส อาทาย อรญฺญํ ปวิสิสฺสามิ, ตุมฺเห คามํ วิลุมฺปิตฺวา อุปฑฺฒํ มยฺหํ ทเทยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปเคว มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา โจเรสุ อาคนฺตฺวา คาวิโย ฆาเตตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คามํ วิลุมฺปิตฺวา คเตสุ สายนฺหสมเย มหาชนปริวุโต อาคจฺฉติฯ ตสฺส น จิรสฺเสว ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํฯ มนุสฺสา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา โทสํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา อญฺญํ คามโภชกํ เปเสตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘น, มหาราช, อิทาเนว เอส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺส อมจฺจสฺส ปจฺจนฺตคามํ อทาสิฯ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ปจฺจนฺเต วิจรนฺโต ตสฺมิํ คามเก นิวาสํ กปฺเปสิฯ โส ตสฺมิํ คามโภชเก สายนฺหสมเย มหาชนปริวาเรน เภริยา วชฺชมานาย อาคจฺฉนฺเต ‘‘อยํ ทุฏฺฐคามโภชโก โจเรหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา คามํ วิลุมฺปาเปตฺวา โจเรสุ ปลายิตฺวา อฏวิํ ปวิฏฺเฐสุ อิทานิ อุปสนฺตูปสนฺโต วิย เภริยา วชฺชมานาย อาคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๗๙.
‘‘ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโว, ทฑฺฒานิ เคหานิ ชโน จ นีโต;
อถาคมา ปุตฺตหตาย ปุตฺโต, ขรสฺสรํ ฑิณฺฑิมํ วาทยนฺโต’’ติฯ
ตตฺถ ยโตติ ยทาฯ วิลุตฺตา จ หตา จาติ วิลุมฺปิตฺวา พนฺธิตฺวา จ นีตา, มํสํ ขาทนตฺถาย จ หตาฯ คาโวติ โครูปานิฯ ทฑฺฒานีติ อคฺคิํ ทตฺวา ฌาปิตานิฯ ชโน จ นีโตติ กรมรคฺคาหํ คเหตฺวา นีโตฯ ปุตฺตหตาย ปุตฺโตติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต, นิลฺลชฺโชติ อตฺโถฯ ฉินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส หิ มาตา นาม นตฺถิ, อิติ โส ตสฺสา ชีวนฺโตปิ หตปุตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต นาม โหติฯ ขรสฺสรนฺติ ถทฺธสทฺทํฯ ฑิณฺฑิมนฺติ ปฏหเภริํฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ตํ ปริภาสิฯ น จิเรเนว จ ตสฺส ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํ, อถสฺส ราชา โทสานุรูปํ นิคฺคหํ อกาสิฯ
สตฺถา ‘‘น, มหาราช, อิทาเนเวส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อมจฺโจ อิทานิ อมจฺโจเยว, คาถาย อุทาหารกปณฺฑิตมนุสฺโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ขรสฺสรชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ วิกตฺถิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร ภิกฺขุ ‘‘อาวุโส, อมฺหากํ ชาติสมา ชาติ, โคตฺตสมํ โคตฺตํ นาม นตฺถิ, มยํ เอวรูเป นาม มหาขตฺติยกุเล ชาตา, โคตฺเตน วา ธเนน วา กุลปฺปเทเสน วา อมฺเหหิ สทิโส นาม นตฺถิ, อมฺหากํ สุวณฺณรชตาทีนํ อนฺโต นตฺถิ, ทาสกมฺมกราปิ โน สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺติ, กาสิกวตฺถํ นิวาเสนฺติ, กาสิกวิเลปนํ วิลิมฺปนฺติฯ มยํ ปพฺพชิตภาเวน เอตรหิ เอวรูปานิ ลูขานิ โภชนานิ ภุญฺชาม, ลูขานิ จีวรานิ ธาเรมา’’ติ เถรนวมชฺฌิมานํ ภิกฺขูนํ อนฺตเร วิกตฺเถนฺโต ชาติอาทิวเสน วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติฯ อถสฺส เอโก ภิกฺขุ กุลปฺปเทสํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตํ วิกตฺถนภาวํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรตี’’ติ เอตสฺส อคุณํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส ภิกฺขุ อิทาเนว วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคมคาเม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส วิชฺชฏฺฐานานิ อุคฺคเหตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต นาม อโหสิฯ โส ตกฺกสิลาโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสมยสิปฺปานิ ปริเยสมาโน มหิํสกรฏฺฐํ อคมาสิฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต โถกํ รสฺโส โอณตากาโร อโหสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ กญฺจิ ราชานํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, โส ‘เอวํ รสฺสสรีโร ตฺวํ กิํ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสสี’ติ วกฺขติ, ยํนูนาหํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ อภิรูปํ เอกํ ปุริสํ ผลกํ กตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิจฺฉายาย ชีวิกํ กปฺเปยฺย’’นฺติฯ โส ตถารูปํ ปุริสํ ปริเยสมาโน ภีมเสนสฺส นาเมกสฺส ตนฺตวายสฺส ตนฺตวีตฏฺฐานํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ ภีมเสโน นามา’’ติ? ‘‘กิํ ปน ตฺวํ เอวํ อภิรูโป อุปธิสมฺปนฺโน หุตฺวา อิมํ ลามกกมฺมํ กโรสี’’ติ? ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติฯ ‘‘สมฺม, มา เอตํ กมฺมํ กริ, สกลชมฺพุทีเป มยา สทิโส ธนุคฺคโห นาม นตฺถิฯ สเจ ปนาหํ กญฺจิ ราชานํ ปสฺเสยฺยํ, โส มํ ‘เอวํรสฺโส อยํ กิํ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสตี’ติ โกเปยฺย, ตฺวํ ราชานํ ทิสฺวา ‘อหํ ธนุคฺคโห’ติ วกฺขสิฯ ราชา เต ปริพฺพยํ ทตฺวา วุตฺติํ นิพทฺธํ ทสฺสติฯ อหํ เต อุปฺปนฺนกมฺมํ กโรนฺโต ตว ปิฏฺฐิจฺฉายาย ชีวิสฺสามิฯ เอวํ อุโภปิ สุขิตา ภวิสฺสามฯ กโรหิ มม วจน’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ
อถ นํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา สยํ จูฬูปฏฺฐาโก หุตฺวา ตํ ปุรโต กตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเต อุโภปิ ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ‘‘กิํการณา อาคตตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ภีมเสโน อาห – ‘‘อหํ ธนุคฺคโห, มยา สทิโส สกลชมฺพุทีเป ธนุคฺคโห นตฺถี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ลภนฺโต มํ อุปฏฺฐหิสฺสสี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาเส สหสฺสํ ลภนฺโต อุปฏฺฐหิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘อยํ เต ปุริโส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘จูฬูปฏฺฐาโก, เทวา’’ติฯ ‘‘สาธุ อุปฏฺฐหา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ภีมเสโน ราชานํ อุปฏฺฐหติฯ อุปฺปนฺนกิจฺจํ ปนสฺส โพธิสตฺโตว นิตฺถรติฯ
เตน โข ปน สมเยน กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ อรญฺเญ พหูนํ มนุสฺสานํ สญฺจรณมคฺคํ พฺยคฺโฆ ฉฑฺฑาเปติ, พหู มนุสฺเส คเหตฺวา คเหตฺวา ขาทติฯ ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ภีมเสนํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, นํ พฺยคฺฆํ คณฺหิตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘เทว, กิํ ธนุคฺคโห นามาหํ , ยทิ พฺยคฺฆํ คเหตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ ราชา ตสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ฆรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส กเถสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, สมฺม, คจฺฉา’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ ปน น คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘อาม น คมิสฺสามิ, อุปายํ ปน เต อาจิกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อาจิกฺข, สมฺมา’’ติฯ ตฺวํ พฺยคฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ สหสา เอกโกว มา อคมาสิ, ชนปทมนุสฺเส ปน สนฺนิปาเตตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ธนุสหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา พฺยคฺฆสฺส อุฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ปลายิตฺวา เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อุเรน นิปชฺเชยฺยาสิ, ชานปทาว พฺยคฺฆํ โปเถตฺวา คณฺหิสฺสนฺติ, เตหิ พฺยคฺเฆ คหิเต ตฺวํ ทนฺเตหิ เอกํ วลฺลิํ ฉินฺทิตฺวา โกฏิยํ คเหตฺวา มตพฺยคฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ, เกเนส, พฺยคฺโฆ มาริโต, อหํ อิมํ พฺยคฺฆํ โคณํ วิย วลฺลิยา พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เนสฺสามี’ติ วลฺลิอตฺถาย คุมฺพํ ปวิฏฺโฐ, มยา วลฺลิยา อนาภตาย เอว เกเนส มาริโต’’ติ กเถยฺยาสิฯ อถ เต ชานปทา ภีตตสิตา ‘‘สามิ, มา รญฺโญ อาจิกฺขี’’ติ พหุํ ธนํ ทสฺสนฺติ, พฺยคฺโฆ ตยา คหิโต ภวิสฺสติ, รญฺโญปิ สนฺติกา พหุํ ธนํ ลภิสฺสสีติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺเตน กถิตนิยาเมเนว พฺยคฺฆํ คเหตฺวา อรญฺญํ เขมํ กตฺวา มหาชนปริวุโต พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวา ‘‘คหิโต เม, เทว, พฺยคฺโฆ, อรญฺญํ เขมํ กต’’นฺติ อาหฯ ราชา ตุฏฺโฐ พหุํ ธนํ อทาสิฯ ปุเนกทิวสํ ‘‘เอกมคฺคํ มหิํโส ฉฑฺฑาเปตี’’ติ อาโรเจสุํ, ราชา ตเถว ภีมเสนํ เปเสสิฯ โสปิ โพธิสตฺเตน ทินฺนนเยน พฺยคฺฆํ วิย ตมฺปิ คเหตฺวา อาคญฺฉิ, ราชา ปุน พหุํ ธนํ อทาสิ, มหนฺตํ อิสฺสริยํ ชาตํฯ โส อิสฺสริยมทมตฺโต โพธิสตฺตํ อวมญฺญํ กตฺวา ตสฺส วจนํ น คณฺหาติ, ‘‘นาหํ ตํ นิสฺสาย ชีวามิ, กิํ ตฺวญฺเญว ปุริโส’’ติอาทีนิ ผรุสวจนานิ วทติฯ
อถ กติปาหจฺจเยน เอโก สามนฺตราชา อาคนฺตฺวา พาราณสิํ อุปรุนฺธิตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ รญฺโญ สาสนํ เปเสสิฯ ราชา ‘‘ยุชฺฌาหี’’ติ ภีมเสนํ เปเสสิฯ โส สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ราชเวสํ คเหตฺวา สุสนฺนทฺธสฺส วารณสฺส ปิฏฺเฐ นิสีทิฯ โพธิสตฺโตปิ ตสฺส มรณภเยน สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ภีมเสนสฺเสว ปจฺฉิมาสเน นิสีทิฯ วารโณ มหาชนปริวุโต นครทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา สงฺคามสีสํ ปาปุณิฯ ภีมเสโน ยุทฺธเภริสทฺทํ สุตฺวาว กมฺปิตุํ อารทฺโธฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทาเนส หตฺถิปิฏฺฐิโต ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติ หตฺถิกฺขนฺธโต อปตนตฺถํ ภีมเสนํ โยตฺเตน ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, ภีมเสโน สมฺปหารฏฺฐานํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต สรีรวฬญฺเชน หตฺถิปิฏฺฐิํ ทูเสสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘น โข เต ภีมเสน ปุริเมน ปจฺฉิมํ สเมติ, ตฺวํ ปุพฺเพ สงฺคามโยโธ วิย อโหสิ, อิทานิ หตฺถิปิฏฺฐิํ ทูเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๘๐.
‘‘ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเร, อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉา;
อุภยํ น สเมติ ภีมเสน, ยุทฺธกถา จ อิทญฺจ เต วิหญฺญ’’นฺติฯ
ตตฺถ ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ ยํ ตยา ปุพฺเพ ‘‘กิํ ตฺวํเยว ปุริโส, นาหํ ปุริโส, อหมฺปิ สงฺคามโยโธ’’ติ วิกตฺถิตํ วมฺภนวจนํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว เอกํฯ อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉาติ อถ เต อิเม ปูติภาเวน สรณภาเวน จ ‘‘ปูติสรา’’ติ ลทฺธนามา สรีรวฬญฺชธารา สชนฺติ วฬญฺชนฺติ ปคฺฆรนฺติฯ ปจฺฉาติ ตโต ปุเร วิกตฺถิตโต อปรภาเค, อิทานิ อิมสฺมิํ สงฺคามสีเสติ อตฺโถฯ อุภยํ น สเมติ ภีมเสนาติ อิทํ ภีมเสน อุภยํ น สเมติฯ กตรํ? ยุทฺธกถา จ อิทญฺจ เต วิหญฺญนฺติ, ยา จ ปุเร กถิตา ยุทฺธกถา, ยญฺจ เต อิทานิ วิหญฺญํ กิลมโถ หตฺถิปิฏฺฐิทูสนาการปฺปตฺโต วิฆาโตติ อตฺโถฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ภายิ, สมฺม, กสฺมา มยิ ฐิเต วิหญฺญสี’’ติ ภีมเสนํ หตฺถิปิฏฺฐิโต โอตาเรตฺวา ‘‘นฺหายิตฺวา เคหเมว คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘อชฺช มยา ปากเฏน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สงฺคามํ ปวิสิตฺวา อุนฺนทิตฺวา พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สปตฺตราชานํ ชีวคฺคาหํ คาหาเปตฺวา พาราณสิรญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ‘‘จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ โส ภีมเสนสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว เปเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ วิกตฺเถติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺถิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภีมเสโน วิกตฺถิตภิกฺขุ อโหสิ, จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ภีมเสนชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
วรุณวคฺโค อฏฺฐโมฯ
วรุณํ สีลวนาคํ, สจฺจํกิร รุกฺขธมฺมํ;
มจฺฉราชา อสงฺกิยํ, มหาสุปินอิลฺลิสํ;
ขรสฺสรํ ภีมเสนนฺติฯ
อปายิมฺห อนจฺจิมฺหาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิํ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สาคตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควติ หิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกาคมเนน ภทฺทวติกํ นาม นิคมํ สมฺปตฺเต โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน จ สตฺถารํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อมฺพติตฺถํ อคมาสิ, อมฺพติตฺเถ ชฏิลสฺส อสฺสเม อมฺพติตฺถโก นาม นาโค อาสีวิโส โฆรวิโส, โส ภควนฺตํ วิเหเฐยฺยา’’ติ วารยิํสุฯ ภควาปิ เตสํ กถํ อสุณนฺโต วิย เตสุ ยาวตติยํ วารยมาเนสุปิ อคมาสิเยวฯ
ตตฺร สุทํ ภควา ภทฺทวติกาย อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรติฯ เตน โข ปน สมเยน พุทฺธูปฏฺฐาโก สาคโต นาม เถโร โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต ตํ อสฺสมํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส นาคราชสฺส วสนฏฺฐาเน ติณสนฺถารกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ นาโค มกฺขํ อสหมาโน ธูมายิ, เถโรปิ ธูมายิฯ นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ ปชฺชลิฯ นาคสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส เตโช นาคํ พาธติฯ เอวํ โส ขเณน ตํ นาคราชานํ ทเมตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ
สตฺถา ภทฺทวติกายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา โกสมฺพิํ อคมาสิฯ สาคตตฺเถเรน นาคสฺส ทมิตภาโว สกลชนปทํ ปตฺถริฯ โกสมฺพินครวาสิโน สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สาคตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, ยํ ตุมฺหากํ ทุลฺลภํ, ตํ วเทยฺยาถ, ตเทว มยํ ปฏิยาเทสฺสามา’’ติฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิฯ ฉพฺพคฺคิยา ปนาหํสุ ‘‘อาวุโส, ปพฺพชิตานํ นาม กาโปติกา สุรา ทุลฺลภา เจว มนาปา จฯ สเจ ตุมฺเห เถรสฺส ปสนฺนา, กาโปติกํ สุรํ ปฏิยาเทถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคเห ‘‘เถรสฺส ทสฺสามา’’ติ กาโปติกํ สุรํ ปสนฺนํ ปฏิยาเทตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา ฆเร ฆเร ปสนฺนํ สุรํ อทํสุฯ เถโร ปิวิตฺวา สุรามทมตฺโต นครโต นิกฺขมนฺโต ทฺวารนฺตเร ปติตฺวา วิลปมาโน นิปชฺชิฯ
สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ นครา นิกฺขมนฺโต เถรํ เตนากาเรน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, สาคต’’นฺติ คาหาเปตฺวา อารามํ อคมาสิ ฯ ภิกฺขู เถรสฺส สีสํ ตถาคตสฺส ปาทมูเล กตฺวา ตํ นิปชฺชาเปสุํ, โส ปริวตฺติตฺวา ปาเท ตถาคตาภิมุเข กตฺวา นิปชฺชิฯ สตฺถา ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, ภิกฺขเว, ยํ ปุพฺเพ สาคตสฺส มยิ คารวํ, ตํ อิทานิ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ภิกฺขเว, อมฺพติตฺถกํ นาคราชานํ โก ทเมสี’’ติฯ ‘‘สาคโต, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตรหิ, ภิกฺขเว, สาคโต อุทกเทฑฺฑูภกมฺปิ ทเมตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อปิ นุ โข, ภิกฺขเว, เอวรูปํ ปาตุํ ยุตฺตํ, ยํ ปิวิตฺวา เอวํวิสญฺญี โหตี’’ติฯ ‘‘อยุตฺตํ, ภนฺเต’’ติฯ อถ โข ภควา เถรํ ครหิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘สุราเมรยปาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๒๗) สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ
ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู สุราปานสฺส อวณฺณํ กถยิํสุ ‘‘ยาว มหาโทสญฺเจตํ, อาวุโส, สุราปานํ นาม, ตาว ปญฺญาสมฺปนฺนํ นาม อิทฺธิมนฺตํ สาคตํ ยถา สตฺถุ คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตถา อกาสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว สุรํ ปิวิตฺวา ปพฺพชิตา วิสญฺญิโน โหนฺติ, ปุพฺเพปิ อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วสติ ปญฺจหิ อนฺเตวาสิกสเตหิ ปริวุโตฯ อถ นํ วสฺสานสมเย สมฺปตฺเต อนฺเตวาสิกา อาหํสุ ‘‘อาจริย, มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา โลณมฺพิลํ เสวิตฺวา อาคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, อหํ อิเธว วสิสฺสามิ, ตุมฺเห ปน คนฺตฺวา สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา วสฺสํ วีตินาเมตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พหิทฺวารคาเมเยว ภิกฺขาย จริตฺวา สุหิตา หุตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา สมฺปิยายมานา ภิกฺขํ อทํสุฯ กติปาหจฺจเยน จ รญฺโญปิ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, หิมวนฺตโต ปญฺจสตา อิสโย อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติ โฆรตปา ปรมธิตินฺทฺริยา สีลวนฺโต’’ติฯ ราชา เตสํ คุเณ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วสฺสานํ จตุมาสํ ตตฺเถว วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา นิมนฺเตสิ, เต ตโต ปฏฺฐาย ราชเคเหเยว ภุญฺชิตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติฯ
อเถกทิวสํ นคเร สุรานกฺขตฺตํ นาม อโหสิฯ ราชา ‘‘ปพฺพชิตานํ สุรา ทุลฺลภา’’ติ พหุํ อุตฺตมสุรํ ทาเปสิฯ ตาปสา สุรํ ปิวิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สุรามทมตฺตา หุตฺวา เอกจฺเจ อุฏฺฐาย นจฺจิํสุ, เอกจฺเจ คายิํสุ, นจฺจิตฺวา คายิตฺวา ขาริกาทีนิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายิตฺวา สุรามเท ฉินฺเน ปพุชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘น อมฺเหหิ ปพฺพชิตสารุปฺปํ กต’’นฺติ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ‘‘มยํ อาจริเยน วินาภูตตฺตา เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กริมฺหา’’ติ ตงฺขณญฺเญว อุยฺยานํ ปหาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตปริกฺขารา อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ตาตา, มนุสฺสปเถ ภิกฺขาย อกิลมมานา สุขํ วสิตฺถ, สมคฺควาสญฺจ ปน วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘อาจริย, สุขํ วสิมฺห, อปิจ โข ปน มยํ อปาตพฺพยุตฺตกํ ปิวิตฺวา วิสญฺญีภูตา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺตา นจฺจิมฺห เจว คายิมฺห จา’’ติ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อาหํสุ –
๘๑.
‘‘อปายิมฺห อนจฺจิมฺห, อคายิมฺห รุทิมฺห จ;
วิสญฺญีกรณิํ ปิตฺวา, ทิฏฺฐา นาหุมฺห วานรา’’ติฯ
ตตฺถ อปายิมฺหาติ สุรํ ปิวิมฺหฯ อนจฺจิมฺหาติ ตํ ปิวิตฺวา หตฺถปาเท ลาเฬนฺตา นจฺจิมฺหฯ อคายิมฺหาติ มุขํ วิวริตฺวา อายตเกน สเรน คายิมฺหฯ รุทิมฺห จาติ ปุน วิปฺปฏิสาริโน ‘‘เอวรูปํ นาม อมฺเหหิ กต’’นฺติ โรทิมฺห จฯ วิสญฺญีกรณิํ ปิตฺวา, ทิฏฺฐา นาหุมฺห วานราติ เอวรูปํ สญฺญาวินาสนโต วิสญฺญีกรณิํ สุรํ ปิวิตฺวา ‘‘เอตเทว สาธุ, ยํ วานรา นาหุมฺหา’’ติฯ เอวํ เต อตฺตโน อคุณํ กเถสุํฯ
โพธิสตฺโต ‘‘ครุสํวาสรหิตานํ นาม เอวรูปํ โหติเยวา’’ติ เต ตาปเส ครหิตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มากริตฺถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ อิโต ปฏฺฐาย หิ ‘‘อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา’’ติ อิทมฺปิ น วกฺขามฯ ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สุราปานชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อติกฺกมฺม รมณกนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺส ปน ชาตกสฺส กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาลิกํ วตฺถุ, ตํ ทสกนิปาเต มหามิตฺตวินฺทกชาตเก (ชา. ๑.๑.๘๒; ๑.๕.๑๐๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
๘๒.
‘‘อติกฺกมฺม รมณกํ, สทามตฺตญฺจ ทูภกํ;
สฺวาสิ ปาสาณมาสีโน, ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสี’’ติฯ
ตตฺถ รมณกนฺติ ตสฺมิํ กาเล ผลิกสฺส นามํ, ผลิกปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ สทามตฺตญฺจาติ รชตสฺส นามํ, รชตปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ ทูภกนฺติ มณิโน นามํ, มณิปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ สฺวาสีติ โส อสิ ตฺวํฯ ปาสาณมาสีโนติ ขุรจกฺกํ นาม ปาสาณมยํ วา โหติ รชตมยํ วา มณิมยํ วา, ตํ ปน ปาสาณมยเมวฯ โส จ เตน อาสีโน อตินิวิฏฺโฐ อชฺโฌตฺถโฏฯ ตสฺมา ปาสาเณน อาสีนตฺตา ‘‘ปาสาณาสีโน’’ติ วตฺตพฺเพ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน มการํ อาทาย ‘‘ปาสาณมาสีโน’’ติ วุตฺตํฯ ปาสาณํ วา อาสีโน, ตํ ขุรจกฺกํ อาสชฺช ปาปุณิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสีติ ยสฺมา ขุรจกฺกา ยาว เต ปาปํ น ขียติ, ตาว ชีวนฺโตเยว น มุจฺจิสฺสสิ, ตํ อาสีโนสีติฯ
อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํเยว คโตฯ มิตฺตวินฺทโกปิ ขุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ปาปกมฺเม ปริกฺขีเณ ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธิํ สหปํสุกีฬิโก เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป นาเมน กาฬกณฺณี นามฯ โส คจฺฉนฺเต กาเล ทุคฺคโต หุตฺวา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ สมสฺสาเสตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ โส เสฏฺฐิโน อุปการโก หุตฺวา สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ ตํ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ อาคตกาเล ‘‘ติฏฺฐ, กาฬกณฺณิ, นิสีท, กาฬกณฺณิ, ภุญฺช กาฬกณฺณี’’ติ วทนฺติฯ อเถกทิวสํ เสฏฺฐิโน มิตฺตามจฺจา เสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มา เอตํ ตว สนฺติเก กริ, ‘ติฏฺฐ, กาฬกณฺณิ, นิสีท กาฬกณฺณิ, ภุญฺช กาฬกณฺณี’ติ หิ อิมินา สทฺเทน ยกฺโขปิ ปลาเยยฺย, น เจส ตยา สมาโน, ทุคฺคโต ทุรูเปโต, กิํ เต อิมินา’’ติฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘นามํ นาม โวหารมตฺตํ, น ตํ ปณฺฑิตา ปมาณํ กโรนฺติ, สุตมงฺคลิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, น สกฺกา มยา นามมตฺตํ นิสฺสาย สหปํสุกีฬิกํ สหายํ ปริจฺจชิตุ’’นฺติ เตสํ วจนํ อนาทาย เอกทิวสํ อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ เคหรกฺขกํ กตฺวา อคมาสิฯ
โจรา ‘‘เสฏฺฐิ กิร โภคคามํ คโต, เคหมสฺส วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ นานาวุธหตฺถา รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา เคหํ ปริวาเรสุํฯ อิตโรปิ โจรานญฺเญว อาคมนํ อาสงฺกมาโน อนิทฺทายนฺโตว นิสีทิฯ โส โจรานํ อาคตภาวํ ญตฺวา มนุสฺเส ปโพเธตุํ ‘‘ตฺวํ สงฺขํ ธม, ตฺวํ มุทิงฺคํ วาเทหี’’ติ มหาสมชฺชํ กโรนฺโต วิย สกลนิเวสนํ เอกสทฺทํ กาเรสิฯ โจรา ‘‘สุญฺญํ เคหนฺติ ทุสฺสุตํ อมฺเหหิ, อตฺเถว อิธ มหาเสฏฺฐี’’ติ ปาสาณมุคฺคราทีนิ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ
ปุนทิวเส มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อชฺช เอวรูโป พุทฺธิสมฺปนฺโน ฆรวิจารโก นาภวิสฺส, โจเรหิ ยถารุจิยา ปวิสิตฺวา สพฺพํ เคหํ วิลุตฺตํ อสฺส, อิมํ ทฬฺหมิตฺตํ นิสฺสาย เสฏฺฐิโน วุฑฺฒิ ชาตา’’ติ ตํ ปสํสิตฺวา เสฏฺฐิสฺส โภคคามโต อาคตกาเล สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรจยิํสุฯ อถ เน เสฏฺฐิ อโวจ ‘‘ตุมฺเห เอวรูปํ มม เคหรกฺขกํ มิตฺตํ นิกฺกฑฺฒาเปถ, สจายํ ตุมฺหากํ วจเนน มยา นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิญฺจิ นาภวิสฺส, นามํ นาม อปฺปมาณํ, หิตจิตฺตเมว ปมาณ’’นฺติ ตสฺส อุตฺตริตรํ ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อตฺถิ ทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว กาฬกณฺณิมิตฺโต อตฺตโน มิตฺตสฺส ฆเร กุฏุมฺพํ รกฺขติ, ปุพฺเพปิ รกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหายโส เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺส กาฬกณฺณี นาม มิตฺโตติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ โพธิสตฺโต โภคคามโต อาคโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘สเจ มยา ตุมฺหากํ วจเนน เอวรูโป มิตฺโต นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิญฺจิ นาภวิสฺสา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๘๓.
‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหติ, สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหติ;
มาสฑฺฒมาเสน จ ญาติ โหติ, ตตุตฺตริํ อตฺตสโมปิ โหติ;
โสหํ กถํ อตฺตสุขสฺส เหตุ, จิรสนฺถุตํ กาฬกณฺณิํ ชเหยฺย’’นฺติฯ
ตตฺถ หเวติ นิปาตมตฺตํฯ เมตฺตายตีติ มิตฺโต, เมตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, สิเนหํ กโรตีติ อตฺโถฯ โส ปเนส สตฺตปเทน โหติ, เอกโต สตฺตปทวีติหารคมนมตฺเตน โหตีติ อตฺโถฯ สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหตีติ สพฺพกิจฺจานิ เอกโต กรณวเสน สพฺพิริยาปเถสุ สห คจฺฉตีติ สหาโยฯ โส ปเนส ทฺวาทสเกน โหติ, ทฺวาทสาหํ เอกโต นิวาเสน โหตีติ อตฺโถฯ มาสฑฺฒมาเสน จาติ มาเสน วา อฑฺฒมาเสน วาฯ ญาติ โหตีติ ญาติสโม โหติฯ ตตุตฺตรินฺติ ตโต อุตฺตริํ เอกโต วาเสน อตฺตสโมปิ โหติเยวฯ ชเหยฺยนฺติ ‘‘เอวรูปํ สหายํ กถํ ชเหยฺย’’นฺติ มิตฺตสฺส คุณํ กเถสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุน โกจิ ตสฺส อนฺตเร วตฺตา นาม นาโหสีติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬกณฺณี อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อตฺถกุสลํ กุลปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ เอกสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโส ปญฺญวา อตฺถกุสโลฯ โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ นาม ปุจฺฉิ, โส ตํ น ชานาติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ปญฺโห อติสุขุโม, ฐเปตฺวา สพฺพญฺญุพุทฺธํ อญฺโญ อุปริ ภวคฺเคน, เหฏฺฐา จ อวีจินา ปริจฺฉินฺเน โลกสนฺนิวาเส เอตํ ปญฺหํ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติฯ โส ปุตฺตมาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ทารโก ปญฺญวา อตฺถกุสโล มํ อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ นาม ปุจฺฉิ, อหํ ตํ ปญฺหํ อชานนฺโต ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโต, สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตํ ปญฺหํ กเถตู’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปาหํ, อุปาสก, อิมินา กุมารเกเนตํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ, มยา จสฺส กถิโต, ตทา นํ เอส ชานาติ, อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา น สลฺลกฺเขตี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ อถสฺส ปุตฺโต สตฺตวสฺสิโก ชาติยา ปญฺญวา อตฺถกุสโลฯ โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม กิ’’นฺติ อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ปิตา ตํ ปญฺหํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
๘๔.
‘‘อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภํ, สีลญฺจ วุทฺธานุมตํ สุตญฺจ;
ธมฺมานุวตฺตี จ อลีนตา จ, อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต’’ติฯ
ตตฺถ อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภนฺติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ตาต, ปฐมเมว อาโรคฺยสงฺขาตํ ปรมํ ลาภํ อิจฺเฉยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ อาโรคฺยํ นาม สรีรสฺส เจว จิตฺตสฺส จ อโรคภาโว อนาตุรตาฯ สรีเร หิ โรคาตุเร เนว อลทฺธํ โภคลาภํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ลทฺธํ ปริภุญฺชิตุํ, อนาตุเร ปน อุภยมฺเปตํ สกฺโกติฯ จิตฺเต จ กิเลสาตุเร เนว อลทฺธํ ฌานาทิเภทํ ลาภํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ลทฺธํ ปุน สมาปตฺติวเสน ปริภุญฺชิตุํฯ เอตสฺมิํ อนาโรคฺเย สติ อลทฺโธปิ ลาโภ น ลพฺภติ, ลทฺโธปิ นิรตฺถโก โหติ, อสติ ปเนตสฺมิํ อลทฺโธปิ ลาโภ ลพฺภติ, ลทฺโธปิ สาตฺถโก โหตีติ อาโรคฺยํ ปรโม ลาโภ นามฯ ตํ สพฺพปฐมํ อิจฺฉิตพฺพํฯ อิทเมกํ อตฺถสฺส ทฺวารนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สีลญฺจาติ อาจารสีลํฯ อิมินา โลกจาริตฺตํ ทสฺเสติฯ วุทฺธานุมตนฺติ คุณวุทฺธานํ ปณฺฑิตานํ อนุมตํฯ อิมินา ญาณสมฺปนฺนานํ ครูนํ โอวาทํ ทสฺเสติฯ สุตญฺจาติ การณนิสฺสิตํ สุตํฯ อิมินา อิมสฺมิํ โลเก อตฺถนิสฺสิตํ พาหุสจฺจํ ทสฺเสติฯ ธมฺมานุวตฺตี จาติ ติวิธสฺส สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนํฯ อิมินา ทุจฺจริตธมฺมํ วชฺเชตฺวา สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนภาวํ ทสฺเสติฯ อลีนตา จาติ จิตฺตสฺส อลีนตา อนีจตาฯ อิมินา จิตฺตสฺส อสงฺโกจตํ ปณีตภาวํ อุตฺตมภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเตติ อตฺโถ นาม วุฑฺฒิ, ตสฺส วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส โลกิยโลกุตฺตรสฺส อตฺถสฺส เอเต ปมุขา อุตฺตมา ฉ ทฺวารา อุปายา อธิคมมุขานีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ กเถสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ วตฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโตว ปจฺจุปฺปนฺนปุตฺโต, มหาเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
อายติํ โทสํ นาญฺญายาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺญตโร กิร กุลปุตฺโต พุทฺธสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา อุกฺกณฺฐิฯ อถ นํ อาจริยุปชฺฌายา สตฺถุ สนฺติกํ อานยิํสุฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปญฺจ กามคุณา นาเมเต ภิกฺขุ ปริโภคกาเล รมณียาฯ โส ปน เตสํ ปริโภโค นิรยาทีสุ ปฏิสนฺธิทายกตฺตา กิํปกฺกผลปริโภคสทิโส โหติฯ กิํปกฺกผลํ นาม วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ, ขาทิตํ ปน อนฺตานิ ขณฺฑิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติฯ ปุพฺเพ พหู พาลชนา ตสฺส โทสํ อทิสฺวา วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาโห หุตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ คจฺฉนฺโต อฏวิมุขํ ปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม อตฺถิ, มา โข มํ อนาปุจฺฉา ปุพฺเพ อขาทิตปุพฺพานิ ผลาผลานิ ขาทิตฺถา’’ติ โอวทิฯ มนุสฺสา อฏวิํ อติกฺกมิตฺวา อฏวิมุเข เอกํ กิํปกฺกรุกฺขํ ผลภารโอณมิตสาขํ อทฺทสํสุฯ ตสฺส ขนฺธสาขาปตฺตผลานิ สณฺฐานวณฺณรสคนฺเธหิ อมฺพสทิสาเนวฯ เตสุ เอกจฺเจ วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา อมฺพผลสญฺญาย ผลานิ ขาทิํสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ ฐานํ ปตฺวา เย คเหตฺวา ฐิตา, เต ผลานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา, เย ขาทมานา อฏฺฐํสุ, เต วมนํ กาเรตฺวา เตสํ เภสชฺชํ อทาสิฯ เตสุ เอกจฺเจ อโรคา ชาตา, ปฐมเมว ขาทิตฺวา ฐิตา ปน ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ โพธิสตฺโตปิ อิจฺฉิตฏฺฐานํ โสตฺถินา คนฺตฺวา ลาภํ ลภิตฺวา ปุน สกฏฺฐานเมว อาคนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา ตํ วตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๘๕.
‘‘อายติํ โทสํ นาญฺญาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;
วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กิํปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อายติํ โทสํ นาญฺญายาติ อนาคเต โทสํ น อญฺญาย, อชานิตฺวาติ อตฺโถฯ โย กาเม ปฏิเสวตีติ โย วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปฏิเสวติฯ วิปากนฺเต หนนฺติ นนฺติ เต กามา ตํ ปุริสํ อตฺตโน วิปากสงฺขาเต อนฺเต นิรยาทีสุ อุปฺปนฺนํ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน สํโยชยมานา หนนฺติฯ กถํ? กิํปกฺกมิว ภกฺขิตนฺติ, ยถา ปริโภคกาเล วณฺณคนฺธรสสมฺปตฺติยา มนาปํ กิํปกฺกผลํ อนาคตโทสํ อทิสฺวา ภกฺขิตํ อนฺเต หนติ, ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, เอวํ ปริโภคกาเล มนาปาปิ กามา วิปากกาเล หนนฺตีติ เทสนํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ เสสปริสายปิ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กิํปกฺกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
สีลํ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร โกสลราชานํ นิสฺสาย ชีวติ ติสรณํ คโต อขณฺฑปญฺจสีโล ติณฺณํ เวทานํ ปารคูฯ ราชา ‘‘อยํ สีลวา’’ติ ตสฺส อติเรกสมฺมานํ กโรติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มยฺหํ อญฺเญหิ พฺราหฺมเณหิ อติเรกสมฺมานํ กโรติ, อติวิย มํ ครุํ กตฺวา ปสฺสติ, กิํ นุ โข เอส มม ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสิปฺปสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อิมํ สมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลสมฺปตฺติํ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติฯ โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกสฺส เหรญฺญิกสฺส ผลกโต อนาปุจฺฉิตฺวา เอกํ กหาปณํ คเหตฺวา อคมาสิ, เหรญฺญิโก พฺราหฺมเณ ครุภาเวน กิญฺจิ อวตฺวา นิสีทิฯ ปุนทิวเส ทฺเว กหาปเณ คณฺหิ, เหรญฺญิโก ตเถว อธิวาเสสิฯ ตติยทิวเส กหาปณมุฏฺฐิํ อคฺคเหสิ, อถ นํ เหรญฺญิโก ‘‘อชฺช เต ตติโย ทิวโส ราชกุฏุมฺพํ วิลุมฺปนฺตสฺสา’’ติ ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโร เม คหิโต’’ติ ติกฺขตฺตุํ วิรวิฯ อถ นํ มนุสฺสา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ‘‘จิรํทานิ ตฺวํ สีลวา วิย วิจรี’’ติ ทฺเว ตโย ปหาเร ทตฺวา พนฺธิตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ
ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กสฺมา, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ทุสฺสีลกมฺมํ กโรสี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาหฯ อถ ‘‘กสฺมา ราชกุฏุมฺพิกสฺส ผลกโต กหาปเณ คณฺหี’’ติ? ‘‘เอตํ มยา ตยิ มม อติสมฺมานํ กโรนฺเต ‘กิํ นุ โข ราชา มม ชาติอาทีนิ นิสฺสาย อติสมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลํ นิสฺสายา’ติ วีมํสนตฺถาย กตํ, อิทานิ ปน มยา เอกํเสน ญาตํฯ ยถา สีลเมว นิสฺสาย ตยา มม สมฺมาโน กโต, น ชาติอาทีนิฯ ตถา หิ เม อิทานิ ราชาณํ กาเรสิ, สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมิํ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ สีลํ ปมุข’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ คโตฯ อิมสฺส ปนาหํ สีลสฺส อนุจฺฉวิกํ กโรนฺโต เคเห ฐิโต กิเลเส ปริภุญฺชนฺโต น สกฺขิสฺสามิ กาตุํ, อชฺเชว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม เทถ, เทวา’’ติ วตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา เชตวนาภิมุโข ปายาสิฯ
อถ นํ ญาติสุหชฺชพนฺธวา สนฺนิปติตฺวา นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺติํสุฯ โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ปพฺพชฺชา มตฺถกํ ปตฺตา’’ติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ ตสฺส ตํ อญฺญพฺยากรณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม รญฺโญ อุปฏฺฐากพฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต’’ติ ตสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว พฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ อกาสิ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กริํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ ทานาธิมุตฺโต สีลชฺฌาสโย อขณฺฑปญฺจสีโลฯ ราชา เสสพฺราหฺมเณหิ อติเรกํ ตสฺส สมฺมานํ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ โพธิสตฺเต ปน พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ นียมาเน อหิตุณฺฑิกา อนฺตรวีถิยํ สปฺปํ กีฬาเปนฺตา นงฺคุฏฺเฐ คณฺหนฺติ, คีวาย คณฺหนฺติ, คเล เวเฐนฺติฯ โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา ‘‘มา, ตาตา, เอวํ สปฺปํ นงฺคุฏฺเฐ คณฺหถ, มา คีวาย คณฺหถ, มา คเล เวเฐถฯ อยญฺหิ โว ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺยา’’ติ อาหฯ อหิตุณฺฑิกา ‘‘อยํ, พฺราหฺมณ, สปฺโป สีลวา อาจารสมฺปนฺโน ตาทิโส ทุสฺสีโล น โหติ, ตฺวํ ปน อตฺตโน ทุสฺสีลตาย อนาจาเรน ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโรติ พนฺธิตฺวา นียสี’’ติ อาหํสุฯ
โส จินฺเตสิ ‘‘สปฺปาปิ ตาว อฑํสนฺตา อวิเหเฐนฺตา ‘สีลวนฺโต’ติ นามํ ลภนฺติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตาฯ สีลเมว อิมสฺมิํ โลเก อุตฺตมํ, นตฺถิ ตโต อุตฺตริตร’’นฺติฯ อถ นํ เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘กิํ อิทํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปโก โจโร, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาหฯ ‘‘อถ กสฺมา กหาปเณ อคฺคเหสี’’ติ จ วุตฺเต ปุริมนเยเนว สพฺพํ อาโรเจนฺโต ‘‘สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมิํ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปาโมกฺข’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ คโต’’ติ วตฺวา ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว อิทํ, อาสีวิโสปิ ตาว อฑํสนฺโต อวิเหเฐนฺโต ‘สีลวา’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปวร’’นฺติ สีลํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –
๘๖.
‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;
ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หญฺญตี’’ติฯ
ตตฺถ สีลํ กิเรวาติ กายวาจาจิตฺเตหิ อวีติกฺกมสงฺขาตํ อาจารสีลเมวฯ กิราติ อนุสฺสววเสน วทติฯ กลฺยาณนฺติ สุนฺทรตรํฯ อนุตฺตรนฺติ เชฏฺฐกํ สพฺพคุณทายกํฯ ปสฺสาติ อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ อภิมุขํ กโรนฺโต กเถติฯ สีลวาติ น หญฺญตีติ โฆรวิโสปิ สมาโน อฑํสนอวิเหฐนมตฺตเกน สีลวาติ ปสํสํ ลภติ, น หญฺญติ น วิหญฺญตีติฯ อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมนฺติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ราชปริสา พุทฺธปริสา, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ สาฏกลกฺขณพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหวาสิโก กิเรโก พฺราหฺมโณ โกตุหลมงฺคลิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค, ตสฺส สมุคฺเค ฐปิตํ สาฏกยุคํ มูสิกา ขาทิํสุฯ อถสฺส สีสํ นฺหายิตฺวา ‘‘สาฏเก อาหรถา’’ติ วุตฺตกาเล มูสิกาย ขาทิตภาวํ อาโรจยิํสุฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทํ มูสิกาทฏฺฐํ สาฏกยุคํ อิมสฺมิํ เคเห ภวิสฺสติ, มหาวินาโส ภวิสฺสติฯ อิทญฺหิ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ ปุตฺตธีตาทีนํ วา ทาสกมฺมกราทีนํ วา น สกฺกา ทาตุํฯ โย หิ อิทํ คณฺหิสฺสติ, สพฺพสฺส มหาวินาโส ภวิสฺสติ, อามกสุสาเน ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา ทาสกมฺมกราทีนํ หตฺเถ ทาตุํฯ เต หิ เอตฺถ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา อิมํ คเหตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺยุํ, ปุตฺตสฺส ตํ หตฺเถ ทสฺสามี’’ติฯ โส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ นํ, ตาต, หตฺเถน อผุสิตฺวา ทณฺฑเกน คเหตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิตฺวา เอหี’’ติ เปเสสิฯ
สตฺถาปิ โข ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต อิเมสํ ปิตาปุตฺตานํ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา มิควีถิํ คเหตฺวา มิคลุทฺทโก วิย คนฺตฺวา อามกสุสานทฺวาเร นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ มาณโวปิ ปิตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อชครสปฺปํ วิย ตํ ยุคสาฏกํ ยฏฺฐิโกฏิยา คเหตฺวา อามกสุสานทฺวารํ ปาปุณิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ กโรสิ มาณวา’’ติ อาหฯ ‘‘โภ โคตม, อิทํ สาฏกยุคํ มูสิกาทฏฺฐํ กาฬกณฺณิสทิสํ หลาหลวิสูปมํ, มม ปิตา ‘อญฺโญ เอตํ ฉฑฺเฑนฺโต โลภํ อุปฺปาเทตฺวา คณฺเหยฺยา’ติ ภเยน มํ ปหิณิ, อหเมตํ ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, โภ โคตมา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ฉฑฺเฑหี’’ติฯ มาณโว ฉฑฺเฑสิ, สตฺถา ‘‘อมฺหากํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส สมฺมุขาว คณฺหิฯ ‘‘อวมงฺคลํ, โภ โคตม, เอตํ กาฬกณฺณิสทิสํ, มา คณฺหิ มา คณฺหี’’ติ ตสฺมิํ วารยมาเนเยว ตํ คเหตฺวา เวฬุวนาภิมุโข ปายาสิฯ
มาณโว เวเคน คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ ‘‘ตาต, มยา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ สมโณ โคตโม ‘อมฺหากํ วฏฺฏตี’ติ มยา วาริยมาโนปิ คเหตฺวา เวฬุวนํ คโต’’ติฯ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ, ตํ วฬญฺเชนฺโต สมโณปิ โคตโม นสฺสิสฺสติ, วิหาโรปิ นสฺสิสฺสติ, ตโต อมฺหากํ ครหา ภวิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส อญฺเญ พหู สาฏเก ทตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติฯ โส พหู สาฏเก คาหาเปตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ทิสฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต เอวมาห ‘‘สจฺจํ กิร โว, โภ โคตม, อามกสุสาเน สาฏกยุคํ คหิต’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, พฺราหฺมณา’’ติฯ ‘‘โภ โคตม, ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ, ตุมฺเห ตํ ปริภุญฺชมานา นสฺสิสฺสถ, สกลวิหาโรปิ นสฺสิสฺสติฯ สเจ โว นิวาสนํ วา ปารุปนํ วา นปฺปโหติ, อิเม สาฏเก คเหตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปถา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘มยํ พฺราหฺมณ ปพฺพชิตา นาม, อมฺหากํ อามกสุสาเน อนฺตรวีถิยํ สงฺการฏฺฐาเน นฺหานติตฺเถ มหามคฺเคติ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ฉฑฺฑิตา วา ปติตา วา ปิโลติกา วฏฺฏติ, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํลทฺธิโก, ปุพฺเพปิ เอวํลทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร ธมฺมิโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วสมาโน เอกสฺมิํ กาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหนคเร ราชุยฺยานํ ปตฺวา ตตฺถ วสิตฺวา ทุติยทิวเส ภิกฺขาจารตฺถาย นครํ ปาวิสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ปาสาเท นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อุยฺยาเนเยว วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหิฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ นิเวสเน ภุญฺชิตฺวา อุยฺยาเน วสติฯ ตสฺมิํ กาเล ราชคหนคเร ทุสฺสลกฺขณพฺราหฺมโณ นาม อโหสิฯ ตสฺส สมุคฺเค ฐปิตํ สาฏกยุคนฺติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ
มาณเว ปน สุสานํ คจฺฉนฺเต โพธิสตฺโต ปฐมตรํ คนฺตฺวา สุสานทฺวาเร นิสีทิตฺวา เตน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ คเหตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิฯ มาณโว คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิฯ ปิตา ‘‘ราชกุลูปโก ตาปโส นสฺเสยฺยา’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาปส, ตยา คหิตสาฏเก ฉฑฺเฑหิ, มา นสฺสี’’ติ อาหฯ ตาปโส ‘‘อมฺหากํ สุสาเน ฉฑฺฑิตปิโลติกา วฏฺฏติ, น มยํ โกตุหลมงฺคลิกา, โกตุหลมงฺคลํ นาเมตํ น พุทฺธปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺเตหิ วณฺณิตํ, ตสฺมา ปณฺฑิเตน นาม โกตุหลมงฺคลิเกน น ภวิตพฺพ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ พฺราหฺมโณ ธมฺมํ สุตฺวา ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา โพธิสตฺตํ สรณํ คโตฯ โพธิสตฺโตปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถาปิ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๘๗.
‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา, อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จ;
โส มงฺคลโทสวีติวตฺโต, ยุคโยคาธิคโต น ชาตุเมตี’’ติฯ
ตตฺถ ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ ยสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส ทิฏฺฐมงฺคลํ, สุตมงฺคลํ, มุตมงฺคลนฺติ เอเต มงฺคลา สมุจฺฉินฺนาฯ อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จาติ ‘‘เอวรูโป จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, เอวรูโป ทิสาฑาโห ภวิสฺสตี’’ติ อิเม ปญฺจ มหาอุปฺปาตา, นานปฺปการา สุปินา, สุภคลกฺขณํ, ทุพฺภคลกฺขณํ, อิตฺถิลกฺขณํ, ปุริสลกฺขณํ, ทาสิลกฺขณํ, ทาสลกฺขณํ, อสิลกฺขณํ, หตฺถิลกฺขณํ, อสฺสลกฺขณํ, อุสภลกฺขณํ, อาวุธลกฺขณํ, วตฺถลกฺขณนฺติ เอวมาทิกานิ ลกฺขณานิ อิเม จ ทิฏฺฐิฏฺฐานา ยสฺส สมูหตา, น เอเตหิ อุปฺปาตาทีหิ อตฺตโน มงฺคลํ วา อวมงฺคลํ วา ปจฺเจติฯ โส มงฺคลโทสวีติวตฺโตติ โส ขีณาสโว สพฺพมงฺคลโทเส วีติวตฺโต อติกฺกนฺโต ปชหิตฺวา ฐิโตฯ ยุคโยคาธิคโตติ ‘‘โกโธ จ อุปนาโห จ, มกฺโข จ ปฬาโส จา’’ติอาทินา (วิภ. ๘๓๓) นเยน ทฺเว ทฺเว เอกโต อาคตกิเลสา ยุคา นามฯ กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺฐิโยโค, อวิชฺชาโยโคติ อิเม สํสาเร โยชนภาวโต จตฺตาโร โยคา นามฯ เต ยุเค จ โยเค จาติ ยุคโยเค อธิคโต อภิภวิตฺวา คโต วีติวตฺโต สมติกฺกนฺโต ขีณาสโว ภิกฺขุฯ น ชาตุเมตีติ ปุน ปฏิสนฺธิวเสน เอกํเสเนว อิมํ โลกํ น เอติ นาคจฺฉตีติฯ
เอวํ สตฺถา อิมาย คาถาย พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมโณ สทฺธิํ ปุตฺเตน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอเตว ปิตาปุตฺตา อิทานิ ปิตาปุตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มงฺคลชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอมสวาทสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๑๕) อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺฐา นนฺทิวิสาลชาตเก วุตฺตสทิสาเนวฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส สารมฺโภ นาม พลิพทฺโท อโหสิฯ สตฺถา อิทํ อตีตวตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๘๘.
‘‘กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺย, น หิ มุญฺเจยฺย ปาปิกํ;
โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธุ, มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิก’’นฺติฯ
ตตฺถ กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺยาติ จตุโทสวินิมุตฺตํ กลฺยาณิํ สุนฺทรํ อนวชฺชํ วาจเมว มุญฺเจยฺย วิสฺสชฺเชยฺย กเถยฺยฯ น หิ มุญฺเจยฺย ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ลามิกํ ปเรสํ อปฺปิยํ อมนาปํ น มุญฺเจยฺย น กเถยฺยฯ โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธูติ กลฺยาณวาจาย วิสฺสชฺชนเมว อิมสฺมิํ โลเก สาธุ สุนฺทรํ ภทฺทกํฯ มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ผรุสวาจํ มุญฺจิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา กเถตฺวา โส ปุคฺคโล ตปฺปติ โสจติ กิลมตีติฯ
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, พฺราหฺมณี อุปฺปลวณฺณา, สารมฺโภ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สารมฺภชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
วาจาว กิร เต อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ กุหกวตฺถุ อุทฺทาลกชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย เอโก กูฏชฏิโล กุหกตาปโส วสติฯ เอโก กุฏุมฺพิโก ตสฺส อรญฺเญ ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ วาเสนฺโต อตฺตโน เคเห ปณีตาหาเรน ปฏิชคฺคติฯ โส ตํ กูฏชฏิลํ ‘‘สีลวา เอโส’’ติ สทฺทหิตฺวา โจรภเยน สุวณฺณนิกฺขสตํ ตสฺส ปณฺณสาลํ เนตฺวา ภูมิคตํ กตฺวา ‘‘อิทํ โอโลเกยฺยาสิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ อถ นํ ตาปโส ‘‘ปพฺพชิตานํ นาม, อาวุโส, เอวรูปํ กเถตุํ, น วฏฺฏติ, อมฺหากํ ปน ปรสนฺตเก โลโภ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปกฺกามิฯ ทุฏฺฐตาปโส ‘‘สกฺกา เอตฺตเกน ชีวิตุ’’นฺติ กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ตํ สุวณฺณํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลายเมว วสิตฺวา ปุนทิวเส ตสฺส เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เอวมาห ‘‘อาวุโส, มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย จิรํ วสิมฺห, อติจิรํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ สํสคฺโค โหติ, สํสคฺโค จ นาม ปพฺพชิตานํ มลํ, ตสฺมา คจฺฉามห’’นฺติ วตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ นิวตฺติตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ โส ‘‘เอวํ สนฺเต คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ยาว คามทฺวารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติฯ ตาปโสปิ โถกํ คนฺตฺวาว ‘‘อิมํ กุฏุมฺพิกํ มยา วญฺเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ชฏานํ อนฺตเร ติณํ ฐเปตฺวา ปฏินิวตฺติฯ กุฏุมฺพิโก ‘‘กิํ, ภนฺเต, นิวตฺติตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อาวุโส ตุมฺหากํ เคหจฺฉทนโต เม ชฏาสุ เอกติณํ ลคฺคํ, อทินฺนาทานญฺจ นาม ปพฺพชิตานํ น วฏฺฏติ, ตํ อาทาย อาคโตมฺหีติฯ กุฏุมฺพิโก ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ติณสลากมฺปิ นาม ปรสนฺตกํ น คณฺหาติ, อโห กุกฺกุจฺจโก เม อยฺโย’’ติ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ
ตทา ปน โพธิสตฺเตน ภณฺฑตฺถาย ปจฺจนฺตํ คจฺฉนฺเตน ตสฺมิํ นิเวสเน นิวาโส คหิโต โหติฯ โส ตาปสสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘อทฺธา อิมินา ทุฏฺฐตาปเสน อิมสฺส กิญฺจิ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ กุฏุมฺพิกํ ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ ปน เต, สมฺม, กิญฺจิ เอตสฺส ตาปสสฺส สนฺติเก นิกฺขิตฺต’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ, สมฺม, สุวณฺณนิกฺขสต’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตํ อุปธาเรหี’’ติ ฯ โส ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, สมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘น เต สุวณฺณํ อญฺเญน คหิตํ, เตเนว กุหกตาปเสน คหิตํ, เอหิ, ตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามา’’ติ เวเคน คนฺตฺวา กูฏตาปสํ คณฺหิตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺโต สุวณฺณํ ทิสฺวา ‘‘นิกฺขสตํ หรมาโน อสชฺชิตฺวา ติณมตฺเต สตฺโตสี’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –
๘๙.
‘‘วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโน;
ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ, โน จ นิกฺขสตํ หร’’นฺติฯ
ตตฺถ วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโนติ ‘‘ปพฺพชิตานํ ติณมตฺตมฺปิ อทินฺนํ อาทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สขิลํ มุทุวจนํ วทนฺตสฺส วาจา เอว กิร เต สณฺหา อาสิ, วจนมตฺตเมว มฏฺฐํ อโหสีติ อตฺโถฯ ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถติ กูฏชฏิล เอกิสฺสา ติณสลากาย กุกฺกุจฺจํ กุรุมาโน ตฺวํ สตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค อโหสิฯ โน จ นิกฺขสตํ หรนฺติ อิมํ ปน นิกฺขสตํ หรนฺโต อสตฺโต นิลฺลคฺโคว ชาโตสีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ปุน, กูฏชฏิล, เอวรูปมกาสี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุหกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิเรโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺฐิ อทิฏฺฐสหาโย อโหสิฯ โส เอกทา ปจฺจนฺเต อุฏฺฐานกภณฺฑสฺส ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา กมฺมนฺติกมนุสฺเส อาห – ‘‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ภณฺฑํ สาวตฺถิํ เนตฺวา อมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺฐิสฺส ปจฺจคฺเฆน วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ อาหรถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา มหาเสฏฺฐิํ ทิสฺวา ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ มหาเสฏฺฐิ ‘‘สฺวาคตํ โว’’ติ เตสํ อาวาสญฺจ ปริพฺพยญฺจ ทาเปตฺวา สหายกสฺส สุขํ ปุจฺฉิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ ทาเปสิฯ เต ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อตฺตโน เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํฯ
อปรภาเค อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ ตตฺถ เปเสสิฯ มนุสฺสา ตตฺถ คนฺตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปจฺจนฺตวาสิกเสฏฺฐิํ ปสฺสิํสุฯ โส ‘‘กุโต อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาวตฺถิโต ตุมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส สนฺติกา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนาถปิณฺฑิโกติ กสฺสจิ ปุริสสฺส นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ปริหาสํ กตฺวา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อุยฺโยเชสิ, เนว นิวาสํ, น ปริพฺพยํ ทาเปสิฯ เต สยเมว ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ อาทาย สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ
อถ โส ปจฺจนฺตวาสี ปุนปิ เอกวารํ ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ สาวตฺถิํ เปเสสิ, มนุสฺสา ปณฺณาการํ อาทาย มหาเสฏฺฐิํ ปสฺสิํสุฯ เต ปน ทิสฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส มนุสฺสา ‘‘มยํ, สามิ, เอเตสํ นิวาสญฺจ ภตฺตญฺจ ปริพฺพยญฺจ ชานิสฺสามา’’ติ วตฺวา เตสํ สกฏานิ พหินคเร ตถารูเป ฐาเน โมจาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห อิเธว วสถ, อมฺหากํ โว ฆเร ยาคุภตฺตญฺจ ปริพฺพโย จ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ทาสกมฺมกเร สนฺนิปาเตตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ปญฺจ สกฏสตานิ วิลุมฺปิตฺวา นิวาสนปารุปนานิปิ เนสํ อจฺฉินฺทิตฺวา โคเณ ปลาเปตฺวา สกฏานิ วิจกฺกานิ กตฺวา ภูมิยํ ฐเปตฺวา จกฺกานิปิ คณฺหิตฺวาว อคมํสุฯ ปจฺจนฺตวาสิโน นิวาสนมตฺตสฺสปิ สามิกา อหุตฺวา ภีตา เวเคน ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตเมว คตาฯ เสฏฺฐิมนุสฺสาปิ ตมตฺถํ มหาเสฏฺฐิโน อาโรเจสุํฯ โส ‘‘อตฺถิ ทานิทํ กถาปาภต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, โส ปจฺจนฺตวาสี อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺเสโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺฐิ อทิฏฺฐสหาโย อโหสิฯ สพฺพํ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว โพธิสตฺโต ปน อตฺตโน มนุสฺเสหิ ‘‘อชฺช อมฺเหหิ อิทํ นาม กต’’นฺติ อาโรจิเต ‘‘ปฐมํ อตฺตโน กตํ อุปการํ อชานนฺตา ปจฺฉา เอวรูปํ ลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๙๐.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ;
ปจฺฉา กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน, กตฺตารํ นาธิคจฺฉตี’’ติฯ
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ ปุริโส ปุพฺเพ ปฐมตรํ อญฺเญน กตกลฺยาโณ กตูปกาโร กตตฺโถ นิปฺผาทิตกิจฺโจ หุตฺวา ตํ ปเรน อตฺตนิ กตํ กลฺยาณญฺเจว อตฺถญฺจ น ชานาติ, โส ปจฺฉา อตฺตโน กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน ตสฺส กิจฺจสฺส กตฺตารํ นาธิคจฺฉติ น ลภตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานีปิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อกตญฺญุชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อปายิมฺหวคฺโค นวโมฯ
สุราปานํ มิตฺตวินฺทํ, กาฬกณฺณี อตฺถทฺวารํ;
กิํปกฺกสีลวีมํสํ, มงฺคลญฺจาปิ สารมฺภํ;
กุหกํ อกตญฺญู จาติฯ
ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล ภิกฺขู จีวราทีนิ ลภิตฺวา เยภุยฺเยน อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ เต จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชมานา เยภุยฺเยน นิรยติรจฺฉานโยนิโต น มุจฺจนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺเชยฺยาถา’’ติ ปจฺจเวกฺขนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) นเยน ตนฺติํ ฐเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปจฺจเย เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภโค นาม หลาหลวิสปริโภคสทิโสฯ โปราณกา หิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา โทสํ อชานิตฺวา วิสํ ปริภุญฺชิตฺวา วิปากนฺเต มหาทุกฺขํ อนุภวิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อกฺขธุตฺโต อโหสิฯ อถาปโร กูฏกฺขธุตฺโต โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กีฬนฺโต อตฺตโน ชเย วตฺตมาเน เกฬิมณฺฑลํ น ภินฺทติ, ปราชยกาเล ปน อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อกฺโข นฏฺโฐ’’ติ เกฬิมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา ปกฺกมติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสาเมตฺถ ปติรูปการณ’’นฺติ อกฺเข อาทาย อตฺตโน ฆเร หลาหลวิเสน รญฺชิตฺวา ปุนปฺปุนํ สุกฺขาเปตฺวา เต อาทาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, อกฺเขหิ กีฬามา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ เกฬิมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา เตน สทฺธิํ กีฬนฺโต อตฺตโน ปราชยกาเล เอกํ อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ตถา กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘คิลาหิ ตาว, ปจฺฉา อิทํ นาเมตนฺติ ชานิสฺสสี’’ติ โจเทตุํ อิมํ คาถมาห –
๙๑.
‘‘ลิตฺตํ ปรเมน เตชสา, คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติ;
คิล เร คิล ปาปธุตฺตก, ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ ลิตฺตนฺติ มกฺขิตํ รญฺชิตํฯ ปรเมน เตชสาติ อุตฺตมเตชสมฺปนฺเนน หลาหลวิเสนฯ คิลนฺติ คิลนฺโตฯ อกฺขนฺติ คุฬกํฯ น พุชฺฌตีติ ‘‘อยํ เม คิลโต อิทํ นาม กริสฺสตี’’ติ น ชานาติฯ คิล เรติ คิลาหิ อเรฯ คิลาติ ปุนปิ โจเทนฺโต วทติฯ ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตีติ อิมสฺมิํ เต อกฺเข คิลิเต ปจฺฉา เอตํ วิสํ ติขิณํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ
โส โพธิสตฺตสฺส กเถนฺตสฺเสว วิสเวเคน มุจฺฉิโต อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา ขนฺธํ นาเมตฺวา ปติฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทานิสฺส ชีวิตทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอสธปริภาวิตํ วมนโยคํ ทตฺวา วเมตฺวา สปฺปิผาณิตมธุสกฺกราทโย ขาทาเปตฺวา อโรคํ กตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มา อกาสี’’ติ โอวทิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตวิสปริโภคสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปณฺฑิตธุตฺโต อหเมว อโหสิํ, กูฏธุตฺโต ปเนตฺถ น กถียติ, ยถา จ เอตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ โย ปน อิมสฺมิํ กาเล น ปญฺญายติ, โส น กถียเตวา’’ติฯ
ลิตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย โกสลรญฺโญ อิตฺถิโย จินฺตยิํสุ ‘‘พุทฺธุปฺปาโท นาม ทุลฺลโภ, ตถา มนุสฺสปฏิลาโภ, ปริปุณฺณายตนตา จฯ มยญฺจ อิมํ ทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวาปิ อตฺตโน รุจิยา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ วา โสตุํ พุทฺธปูชํ วา กาตุํ ทานํ วา ทาตุํ น ลภาม, มญฺชูสาย ปกฺขิตฺตา วิย วสาม, รญฺโญ กเถตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสตุํ อนุจฺฉวิกํ เอกํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสาม, ตโต ยํ สกฺขิสฺสาม, ตํ อุคฺคณฺหิสฺสาม, ทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ กริสฺสามฯ เอวํ โน อยํ ขณปฏิลาโภ สผโล ภวิสฺสตี’’ติฯ ตา สพฺพาปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา จินฺติตการณํ กถยิํสุฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ
อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตุกาโม อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อุยฺยานํ โสเธหี’’ติ อาหฯ อุยฺยานปาโล อุยฺยานํ โสเธนฺโต สตฺถารํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุทฺธํ, เทว, อุยฺยานํ, อปิเจตฺถ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ภควา นิสินฺโน’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธุ, สมฺม, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมมฺปิ โสสฺสามา’’ติ อลงฺกตรถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ
ตสฺมิญฺจ สมเย ฉตฺตปาณิ นาเมโก อนาคามี อุปาสโก สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณมาโน นิสินฺโน โหติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา อาสงฺกมาโน มุหุตฺตํ ฐตฺวา ปุน ‘‘สจายํ ปาปโก ภเวยฺย, น สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุเณยฺย, อปาปเกน อิมินา ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อุปาสโก พุทฺธคารเวน รญฺโญ ปจฺจุฏฺฐานํ วา วนฺทนํ วา น อกาสิ, เตนสฺส ราชา อนตฺตมโน อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ ญตฺวา อุปาสกสฺส คุณํ กเถสิ ‘‘อยํ, มหาราช, อุปาสโก พหุสฺสุโต อาคตาคโม กาเมสุ วีตราโค’’ติ ราชา ‘‘น อิมินา โอรเกน ภวิตพฺพํ, ยสฺส สตฺถา คุณํ วณฺเณตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อุปาสก, วเทยฺยาสิ เยน เต อตฺโถ’’ติ อาหฯ อุปาสโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ
โส เอกทิวสํ อุปริปาสาเท มหาวาตปานํ วิวริตฺวา ฐิโต ตํ อุปาสกํ ภุตฺตปาตราสํ ฉตฺตมาทาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ตฺวํ กิร, อุปาสก, พหุสฺสุโต, อมฺหากญฺจ อิตฺถิโย ธมฺมํ โสตุกามา เจว อุคฺคเหตุกามา จ, สาธุ วตสฺส สเจ ตาสํ ธมฺมํ วาเจยฺยาสี’’ติฯ ‘‘เทว, คิหีนํ นาม ราชนฺเตปุเร ธมฺมํ เทเสตุํ วา วาเจตุํ วา นปฺปติรูปํ, อยฺยานํ เอว ปติรูป’’นฺติฯ ราชา ‘‘สจฺจํ เอส วทตี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา อิตฺถิโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ตุมฺหากํ ธมฺมเทสนตฺถาย จ ธมฺมวาจนตฺถาย จ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ ยาจามิ, อสีติยา มหาสาวเกสุ กตรํ ยาจามี’’ติ อาหฯ ตา สพฺพาปิ มนฺเตตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรเมว อาโรเจสุํฯ ราชา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เคเห อิตฺถิโย อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตุญฺจ อุคฺคณฺหิตุญฺจ อิจฺฉนฺติ, สาธุ วต สเจ เถโร อมฺหากํ เคเห ธมฺมํ เทเสยฺย เจว วาเจยฺย จา’’ติฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ อาณาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ อิตฺถิโย เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จฯ
อเถกทิวสํ รญฺโญ จูฬามณิ นฏฺโฐฯ ราชา ตสฺส นฏฺฐภาวํ สุตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘สพฺเพ อนฺโตวฬญฺชนเก มนุสฺเส คเหตฺวา จูฬามณิํ อาหราเปถา’’ติฯ อมจฺจา มาตุคาเม อาทิํ กตฺวา จูฬามณิํ ปริปุจฺฉนฺตา อทิสฺวา มหาชนํ กิลเมนฺติฯ ตํ ทิวสํ อานนฺทตฺเถโร ราชนิเวสนํ ปวิฏฺโฐฯ ยถา ตา อิตฺถิโย ปุพฺเพ เถรํ ทิสฺวาว หฏฺฐตุฏฺฐา ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จ, ตถา อกตฺวา สพฺพา โทมนสฺสปฺปตฺตาว อเหสุํฯ ตโต เถเรน ‘‘กสฺมา ตุมฺเห อชฺช เอวรูปา ชาตา’’ติ ปุจฺฉิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, รญฺโญ จูฬามณิํ ปริเยสามาติ อมจฺจา มาตุคาเม อุปาทาย อนฺโตวฬญฺชนเก กิลเมนฺติ, น ชานาม กสฺส ‘กิํ ภวิสฺสตี’ติ, เตนมฺห โทมนสฺสปฺปตฺตา’’ติฯ เถโร ‘‘มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตา สมสฺสาเสตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มณิ กิร เต, มหาราช, นฏฺโฐ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อสกฺขิ ปน ตํ อาหราเปตุ’’นฺติฯ ‘‘ภนฺเต, สพฺพํ อนฺโตชนํ คเหตฺวา กิลเมนฺโตปิ น สกฺโกมิ อาหราเปตุ’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, มหาชนํ อกิลเมตฺวาว อาหรณูปาโย อตฺถี’’ติฯ ‘‘กตโร, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปิณฺฑทานํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตรํ ปิณฺฑทานํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘มหาราช, ยตฺตเกสุ อาสงฺกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา เอเกกสฺส เอเกกํ ปลาลปิณฺฑํ วา มตฺติกาปิณฺฑํ วา ทตฺวา ‘อิมํ ปจฺจูสกาเล อาหริตฺวา อสุกฏฺฐาเน นาม ปาเตถา’ติ วตฺตพฺพํฯ เยน คหิโต ภวิสฺสติ, โส ตสฺมิํ ปกฺขิปิตฺวา อาหริสฺสติฯ สเจ ปฐมทิวเสเยว ปาเตนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ปาเตนฺติ, ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ ตเถว กาตพฺพํฯ เอวํ มหาชโน จ น กิลมิสฺสติ, มณิญฺจ ลภิสฺสสี’’ติ เอวํ วตฺวา เถโร อคมาสิฯ
ราชา วุตฺตนเยเนว ตโย ทิวเส ทาเปสิ, เนว มณิํ อาหริํสุฯ เถโร ตติยทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ, มหาราช, ปาติโต มณี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ปาเตนฺติ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, มหาตลสฺมิํเยว ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน มหาจาฏิํ ฐปาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา ‘สพฺเพ อนฺโตวฬญฺชนกมนุสฺสา จ อิตฺถิโย จ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา เอเกโกว อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา หตฺถํ โธวิตฺวา อาคจฺฉนฺตู’ติ วเทหี’’ติ เถโร อิมํ อุปายํ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ มณิโจโร จินฺเตสิ ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก อิมํ อธิกรณํ อาทาย มณิํ อทสฺเสตฺวา โอสกฺกิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํ, ปาเตตุํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ มณิํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อาทาย อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา จาฏิยํ ปาเตตฺวา นิกฺขมิฯ สพฺเพสํ นิกฺขนฺตกาเล อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา มณิํ อทฺทสํสุฯ ราชา ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาชนํ อกิลเมตฺวาว เม มณิ ลทฺโธ’’ติ ตุสฺสิ, อนฺโตวฬญฺชนกมนุสฺสาปิ ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาทุกฺขโต มุตฺตมฺหา’’ติ ตุสฺสิํสุฯ ‘‘เถรสฺสานุภาเวน รญฺโญ จูฬามณิ ลทฺโธ’’ติ เถรสฺสานุภาโว สกลนคเร เจว ภิกฺขุสงฺเฆ จ ปากโฏ ชาโตฯ
ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู เถรสฺส คุณํ วณฺณยิํสุ ‘‘อาวุโส, อานนฺทตฺเถโร อตฺตโน พหุสฺสุตตาย ปณฺฑิจฺเจน อุปายกุสลตาย มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว รญฺโญ มณิํ ทสฺเสสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อานนฺเทเนว ปรหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตํ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ติรจฺฉานหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต ตสฺเสว อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนนฺตรานิ วิจริตฺวา อุทกกีฬํ กีฬิตุกาโม มงฺคลโปกฺขรณิํ โอตริตฺวา อิตฺถาคารมฺปิ ปกฺโกสิฯ อิตฺถิโย อตฺตโน อตฺตโน สีสูปคคีวูปคาทีนิ อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเฐสุ ฐเปตฺวา ทาสิโย ปฏิจฺฉาเปตฺวา โปกฺขรณิํ โอตริํสุฯ อเถกา อุยฺยานมกฺกฏี สาขนฺตเร นิสินฺนา เทวิํ ปิฬนฺธนานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเค ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเฐ ฐปยมานํ ทิสฺวา ตสฺสา มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตุกามา หุตฺวา ทาสิยา ปมาทํ โอโลกยมานา นิสีทิ, ทาสีปิ ตํ รกฺขมานา ตหํ ตหํ โอโลเกตฺวา นิสินฺนาเยว นิทฺทายิตุํ อารภิฯ มกฺกฏี ตสฺสา ปมาทภาวํ ญตฺวา วาตเวเคน โอตริตฺวา มหามุตฺตาหารํ คีวาย ปฏิมุญฺจิตฺวา วาตเวเคน อุปฺปติตฺวา สาขนฺตเร นิสีทิตฺวา อญฺญาสํ มกฺกฏีนํ ทสฺสนภเยน เอกสฺมิํ รุกฺขสุสิรฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปสนฺตูปสนฺตา วิย ตํ รกฺขมานา นิสีทิฯ
สาปิ โข ทาสี ปฏิพุชฺฌิตฺวา มุตฺตาหารํ อปสฺสนฺตี กมฺปมานา อญฺญํ อุปายํ อทิสฺวา ‘‘ปุริโส เทวิยา มุตฺตาหารํ คเหตฺวา ปลาโต’’ติ มหาวิรวํ วิรวิฯ อารกฺขมนุสฺสา ตโต ตโต สนฺนิปติตฺวา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ‘‘โจรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ ปุริสา อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘โจรํ คณฺหถ, โจรํ คณฺหถา’’ติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺติฯ อเถโก ชานปโท พลิการกปุริโส ตํ สทฺทํ สุตฺวา กมฺปมาโน ปลายิฯ ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา ‘‘อยํ โจโร ภวิสฺสตี’’ติ อนุพนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา โปเถตฺวา ‘‘อเร, ทุฏฺฐโจร, เอวํ มหาสารํ นาม ปิฬนฺธนํ อวหริสฺสสี’’ติ ปริภาสิํสุฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘น คณฺหามี’ติ วกฺขามิ, อชฺช เม ชีวิตํ นตฺถิ, โปเถนฺตาเยว มํ มาเรสฺสนฺติ, สมฺปฏิจฺฉามิ น’’นฺติฯ โส ‘‘อาม, สามิ, คหิตํ เม’’ติ อาหฯ อถ นํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อานยิํสุฯ ราชาปิ นํ ปุจฺฉิ ‘‘คหิตํ เต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ ฯ ‘‘อิทานิ ตํ กห’’นฺติฯ ‘‘เทว, มยา มหาสารํ นาม มญฺจปีฐมฺปิ น ทิฏฺฐปุพฺพํ, เสฏฺฐิ ปน มํ มหาสารปิฬนฺธนํ คณฺหาเปสิ, โสหํ ตํ คเหตฺวาว ตสฺส อทาสิํ, โส นํ ชานาตี’’ติฯ
ราชา เสฏฺฐิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คหิตํ เต อิมสฺส หตฺถโต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ ต’’นฺติฯ ‘‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’’นฺติฯ ปุโรหิตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ตเถว ปุจฺฉิ, โสปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’’นฺติ อาหฯ ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ปุโรหิตสฺส หตฺถโต เต มหาสารปิฬนฺธนํ คหิต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ ต’’นฺติฯ ‘‘กิเลสวเสน เม วณฺณทาสิยา ทินฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ, สา ‘‘น คณฺหามี’’ติ อาหฯ เต ปญฺจ ชเน ปุจฺฉนฺตานญฺเญว สูริโย อตฺถํ คโตฯ ราชา ‘‘อิทานิ วิกาโล ชาโต, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ เต ปญฺจ ชเน อมจฺจานํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิฯ
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปิฬนฺธนํ อนฺโตวฬญฺเช นฏฺฐํ, อยญฺจ คหปติโก พหิวฬญฺโช, ทฺวาเรปิ พลวารกฺโข, ตสฺมา อนฺโตวฬญฺชนกานมฺปิ ตํ คเหตฺวา ปลายิตุํ น สกฺกาฯ เอวํ เนว พหิวฬญฺชนกานํ, น อนฺโต, อุยฺยาเน วฬญฺชนกานํ คหณูปาโย ทิสฺสติฯ อิมินา ทุคฺคตมนุสฺเสน ‘เสฏฺฐิสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน อตฺตโน โมกฺขตฺถาย กถิตํ ภวิสฺสติ, เสฏฺฐินาปิ ‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกโต หุตฺวา นิตฺถริสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, ปุโรหิเตนาปิ ‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘พนฺธนาคาเร คนฺธพฺพํ นิสฺสาย สุเขน วสิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, คนฺธพฺเพนาปิ ‘วณฺณทาสิยา เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกนฺเตน อนุกฺกณฺฐิตา ภวิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, อิเมหิ ปญฺจหิปิ โจเรหิ น ภวิตพฺพํ, อุยฺยาเน มกฺกฏา พหู, ปิฬนฺธเนน เอกิสฺสา มกฺกฏิยา หตฺเถ อารุฬฺเหน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, โจเร อมฺหากํ นิยฺยาเทถ, มยํ ตํ กิจฺจํ โสเธสฺสามา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธุ, ปณฺฑิต, โสเธหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทสิฯ
โพธิสตฺโต อตฺตโน ทาสปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา เต ปญฺจ ชเน เอกสฺมิํเยว ฐาเน วสาเปตฺวา สมนฺตา อารกฺขํ กตฺวา กณฺณํ ทตฺวา ‘‘ยํ เต อญฺญมญฺญํ กเถนฺติ, ตํ มยฺหํ อาโรเจถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ เต ตถา อกํสุฯ ตโต มนุสฺสานํ สนฺนิสินฺนเวลาย เสฏฺฐิ ตํ คหปติกํ อาห – ‘‘อเร, ทุฏฺฐคหปติ, ตยา อหํ, มยา วา ตฺวํ กหํ ทิฏฺฐปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สามิ มหาเสฏฺฐิ, อหํ มหาสารํ นาม รุกฺขสารปาทกํ มญฺจปีฐมฺปิ น ชานามิ, ‘ตํ นิสฺสาย ปน โมกฺขํ ลภิสฺสามี’ติ เอวํ อวจํ, มา เม กุชฺฌ, สามี’’ติ อาหฯ ปุโรหิโตปิ เสฏฺฐิํ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อิมินา อตฺตโน อทินฺนกเมว มยฺหํ กถํ อทาสี’’ติ? ‘‘มยมฺปิ ทฺเว อิสฺสรา, อมฺหากํ เอกโต หุตฺวา ฐิตกาเล กมฺมํ ขิปฺปํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ กเถสินฺติฯ คนฺธพฺโพปิ ปุโรหิตํ อาห ‘‘พฺราหฺมณ, กทา ตยา มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อหํ ตํ นิสฺสาย วสนฏฺฐาเน สุขํ วสิสฺสามี’’ติ กเถสินฺติฯ วณฺณทาสีปิ คนฺธพฺพํ อาห ‘‘อเร ทุฏฺฐคนฺธพฺพ, อหํ กทา ตว สนฺติกํ คตปุพฺพา, ตฺวํ วา มม สนฺติกํ อาคตปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ภคินิ กิํการณา กุชฺฌสิ, ‘‘อมฺเหสุ ปญฺจสุ เอกโต วสนฺเตสุ ฆราวาโส ภวิสฺสติ, อนุกฺกณฺฐมานา สุขํ วสิสฺสามา’’ติ กเถสินฺติฯ โพธิสตฺโต ปโยชิตมนุสฺสานํ สนฺติกา ตํ กถํ สุตฺวา เตสํ ตถโต อโจรภาวํ ญตฺวา ‘‘มกฺกฏิยา คหิตปิฬนฺธนํ อุปาเยเนว ปาเตสฺสามี’’ติ เคณฺฑุมยานิ พหูนิ ปิฬนฺธนานิ กาเรตฺวา อุยฺยาเน มกฺกฏิโย คาหาเปตฺวา หตฺถปาทคีวาสุ เคณฺฑุปิฬนฺธนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ อิตรา มกฺกฏี ปิฬนฺธนํ รกฺขมานา อุยฺยาเน เอว นิสีทิฯ
โพธิสตฺโต มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อุยฺยาเน สพฺพา มกฺกฏิโย อุปธาเรถ, ยสฺสา ตํ ปิฬนฺธนํ ปสฺสถ, ตํ อุตฺตาเสตฺวา ปิฬนฺธนํ คณฺหถา’’ติฯ ตาปิ โข มกฺกฏิโย ‘‘ปิฬนฺธนํ โน ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺฐปหฏฺฐา อุยฺยาเน วิจรนฺติโย ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปสฺส อมฺหากํ ปิฬนฺธน’’นฺติ อาหํสุฯ สา มกฺกฏี อสหมานา ‘‘กิํ อิมินา เคณฺฑุปิฬนฺธเนนา’’ติ มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมิฯ อถ นํ เต ปุริสา ทิสฺวา ปิฬนฺธนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส อทํสุฯ โส ตํ อาทาย รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิทํ เต เทว ปิฬนฺธนํ, เต ปญฺจปิ อโจรา, อิทํ ปน อุยฺยาเน มกฺกฏิยา อาภต’’นฺติ อาหฯ ‘‘กถํ ปน เต, ปณฺฑิต, มกฺกฏิยา หตฺถํ อารุฬฺหภาโว ญาโต, กถํ เต คหิต’’นฺติ? โส สพฺพํ อาจิกฺขิฯ ราชา ตุฏฺฐมานโส ‘‘สงฺคามสีสาทีสุ นาม สูราทโย อิจฺฉิตพฺพา โหนฺตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
๙๒.
‘‘อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺติ, มนฺตีสุ อกุตูหลํ;
ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหิ, อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อุกฺกฏฺเฐติ อุปกฏฺเฐ, อุภโตพฺยูฬฺเห สงฺคาเม สมฺปหาเร วตฺตมาเนติ อตฺโถฯ สูรมิจฺฉนฺตีติ อสนิยาปิ มตฺถเก ปตมานาย อปลายินํ สูรํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมิํ ขเณ เอวรูโป สงฺคามโยโธ ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ มนฺตีสุ อกุตูหลนฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพกิจฺจํ สมฺมนฺตนกาเล อุปฺปนฺเน มนฺตีสุ โย อกุตูหโล อวิกิณฺณวาโจ มนฺตํ น ภินฺทติ, ตํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิโส เตสุ ฐาเนสุ ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหีติ มธุเร อนฺนปาเน ปจฺจุปฏฺฐิเต สหปริภุญฺชนตฺถาย ปิยปุคฺคลํ ปตฺเถนฺติ, ตาทิโส ตสฺมิํ กาเล ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตนฺติ อตฺถคมฺภีเร ธมฺมคมฺภีเร กิสฺมิญฺจิเทว การเณ วา ปญฺเห วา อุปฺปนฺเน ปณฺฑิตํ วิจกฺขณํ อิจฺฉนฺติฯ ตถารูโป หิ ตสฺมิํ สมเย ปตฺเถตพฺโพ โหตีติฯ
เอวํ ราชา โพธิสตฺตํ วณฺเณตฺวา โถเมตฺวา ฆนวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาเมโฆ วิย สตฺตาหิ รตเนหิ ปูเชตฺวา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา เถรสฺส คุณํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหาสารชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
น วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร สมเย เยภุยฺเยน ภิกฺขู ‘‘มาตรา โน ทินฺนํ, ปิตรา โน ทินฺนํ, ภาตรา, ภคินิยา, จูฬมาตรา, จูฬปิตรา, มาตุเลน, มาตุลานิยา ทินฺนํฯ อมฺหากํ คิหิกาเลปิ ภิกฺขุกาเลปิ เอเต ทาตุํ ยุตฺตรูปาวา’’ติ ญาตีหิ ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย วิสฺสตฺถา หุตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ มยา ธมฺมเทสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม ญาตีหิปิ อญฺญาตีหิปิ ทินฺนเก จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปริโภโค กาตพฺโพฯ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคํ กตฺวา หิ กาลํ กุรุมาโน ภิกฺขุ ยกฺขเปตอตฺตภาวโต น มุจฺจติ, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาเมส วิสปริโภคสทิโสฯ วิสญฺหิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ อวิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ มาเรติเยวฯ ปุพฺเพปิ วิสฺสาเสน ทินฺนํ วิสํ ปริภุญฺชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺเสโก โคปาลโก กิฏฺฐสมฺพาธสมเย คาโว คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ โคสาลํ กตฺวา รกฺขนฺโต วสติฯ เสฏฺฐิโน จ กาเลน กาลํ โครสํ อาหรติฯ อถสฺส โคสาลาย อวิทูเร สีโห นิวาสํ คณฺหิฯ คาวีนํ สีหสนฺตาเสน มิลาตานํ ขีรํ มนฺทํ อโหสิฯ อถ นํ เอกทิวสํ สปฺปิํ อาทาย อาคตํ เสฏฺฐิ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, สมฺม โคปาลก, มนฺทํ สปฺปี’’ติ? โส ตํ การณํ อาจิกฺขิฯ ‘‘อตฺถิ ปน, สมฺม, ตสฺส สีหสฺส กตฺถจิ ปฏิพนฺโธ’’ติ? ‘‘อตฺถิสฺส สามิ, เอกาย มิคมาตุกาย สทฺธิํ สํสคฺโค’’ติฯ ‘‘สกฺกา ปน ตํ คาหาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ คเหตฺวา ตสฺสา นลาฏโต ปฏฺฐาย สรีเร โลมานิ วิเสน ปุนปฺปุนํ รชิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ตํ มิคมาตุกํ วิสฺสชฺเชหิ, โส ตสฺสา สิเนเหน สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสติฯ อถสฺส จมฺมนขทาฐา เจว วสญฺจ มํสญฺจ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ หลาหลวิสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ
โส โคปาลโก ชาลํ ขิปิตฺวา อุปาเยน ตํ มิคมาตุกํ คณฺหิตฺวา ตถา อกาสิฯ สีโห ตํ ทิสฺวาว พลวสิเนเหน ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ โคปาลโกปิ จมฺมาทีนิ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ปเรสุ สิเนโห นาม น กาตพฺโพ, เอวํ พลสมฺปนฺโนปิ สีโห มิคราชา กิเลสวเสน สํสคฺคํ นิสฺสาย มิคมาตุกาย สรีรํ เลหนฺโต วิสปริโภคํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๙๓.
‘‘น วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถ, วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส;
วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, สีหํว มิคมาตุกา’’ติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุพฺเพ สภโย อตฺตนิ อวิสฺสตฺโถ อโหสิ, ตสฺมิํ อวิสฺสตฺเถ, โย ปุพฺเพปิ นิพฺภโย อตฺตนิ วิสฺสาสิโกเยว, ตสฺมิํ วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส, เนว วิสฺสาสํ กเรยฺยฯ กิํการณา? วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, โย หิ มิตฺเตปิ อมิตฺเตปิ วิสฺสาโส, ตโต ภยเมว อาคจฺฉติฯ กถํ? สีหํว มิคมาตุกา, ยถา มิตฺตสนฺถววเสน กตวิสฺสาสาย มิคมาตุกาย สนฺติกา สีหสฺส ภยํ อนฺเวติ, อุปคตํ สมฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ยถา วา วิสฺสาสวเสน สีหํ มิคมาตุกา อนฺเวตา อุปคตาติปิ อตฺโถฯ
เอวํ โพธิสตฺโต สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาเสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิสฺสาสโภชนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
โสตตฺโต โสสินฺโน เจวาติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย ปาฏิการาเม วิหรนฺโต สุนกฺขตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สุนกฺขตฺโต สตฺถุ อุปฏฺฐาโก หุตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วิจรมาโน โกรกฺขตฺติยสฺส ธมฺมํ โรเจนฺโต ทสพลสฺส ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทตฺวา โกรกฺขตฺติยํ นิสฺสาย วสติฯ ตสฺส กาลกญฺชิกอสุรโยนิยํ นิพฺพตฺตกาเล คิหิ หุตฺวา ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส, ตกฺกปริยาหตํ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํฯ ยสฺส จ ขฺวาสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๖) เวสาลิยํ ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร วิจรนฺโต สตฺถุ อวณฺณํ ภาสติฯ
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺเสวํ อวณฺณํ ภาสนฺตสฺส สุตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘โกธโน, สาริปุตฺต, สุนกฺขตฺโต โมฆปุริโส, โกธวเสเนวมาห, โกธวเสนาปิ ปน ‘น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ วทนฺโต อชานิตฺวาปิ มยฺหํ คุณเมว ภาสติฯ น โข ปน โส โมฆปุริโส มยฺหํ คุณํ ชานาติฯ มยฺหญฺหิ, สาริปุตฺต, ฉ อภิญฺญา นาม อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ ทสพลญาณานิ อตฺถิ, จตุเวสารชฺชญาณํ อตฺถิ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ อตฺถิ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ เอวํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสมนฺนาคตํ ปน มํ โย เอวํ วเทยฺย ‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’ติ, โส ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ เอวํ อตฺตโน วิชฺชมานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘สุนกฺขตฺโต กิร, สาริปุตฺต, โกรกฺขตฺติยสฺส ทุกฺกรการิกาย มิจฺฉาตเป ปสนฺโน, มิจฺฉาตเป ปสีทนฺเตน ปน มยิ เอว ปสีทิตุํ วฏฺฏติฯ อหญฺหิ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ สาโร’ติ พาหิรกํ มิจฺฉาตปํ วีมํสนฺโต จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสิํ, ตปสฺสี สุทํ โหมิ ปรมตปสฺสี, ลูโข สุทํ โหมิ ปรมลูโข, เชคุจฺฉี สุทํ โหมิ ปรมเชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโต สุทํ โหมิ ปรมปวิวิตฺโต’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก โพธิสตฺโต ‘‘พาหิรกตปํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อาชีวกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อเจลโก อโหสิ รโชชลฺลิโก, ปวิวิตฺโต อโหสิ เอกวิหารีฯ มนุสฺเส ทิสฺวา มิโค วิย ปลายิ, มหาวิกติโภชโน อโหสิ, วจฺฉกโคมยาทีนิ ปริภุญฺชิ, อปฺปมาทวิหารตฺถาย อรญฺเญ เอกสฺมิํ ภิํสนเก วนสณฺเฑ วิหาสิฯ ตสฺมิมฺปิ วิหรนฺโต หิมปาตสมเย อนฺตรฏฺฐเก รตฺติํ วนสณฺฑา นิกฺขมิตฺวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา สูริเย อุคฺคเต วนสณฺฑํ ปวิสติฯ โส ยถา รตฺติํ อพฺโภกาเส หิโมทเกน ตินฺโต, ตเถว ทิวา วนสณฺฑโต ปคฺฆรนฺเตหิ อุทกพินฺทูหิ เตมยิฯ เอวํ อโหรตฺตํ สีตทุกฺขํ อนุโภติฯ คิมฺหานํ ปน ปจฺฉิเม มาเส ทิวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา รตฺติํ วนสณฺฑํ ปวิสติฯ โส ยถา ทิวา อพฺโภกาเส อาตเปน ปริฬาหปฺปตฺโต, ตเถว รตฺติํ นิวาเต วนสณฺเฑ ปริฬาหํ ปาปุณาติ, สรีรา เสทธารา มุจฺจนฺติฯ อถสฺส ปุพฺเพ อสฺสุตปุพฺพา อยํ คาถา ปฏิภาสิ –
๙๔.
‘‘โสตตฺโต โสสินฺโน เจว, เอโก ภิํสนเก วเน;
นคฺโค น จคฺคิมาสีโน, เอสนาปสุโต มุนี’’ติฯ
ตตฺถ โสตตฺโตติ สูริยสนฺตาเปน สุฏฺฐุ ตตฺโตฯ โสสินฺโนติ หิโมทเกน สุสินฺโน สุฏฺฐุ ตินฺโตฯ เอโก ภิํสนเก วเนติ ยตฺถ ปวิฏฺฐานํ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺติ, ตถารูเป ภิํสนเกวนสณฺเฑ เอโก อทุติโยว อโหสินฺติ ทีเปติฯ นคฺโค น จคฺคิมาสีโนติ นคฺโค จ น จ อคฺคิมาสีโนฯ ตถา สีเตน ปีฬิยมาโนปิ เนว นิวาสนปารุปนํ วา อาทิยิํ, น จ อคฺคิํ อาคมฺม นิสีทินฺติ ทีเปติฯ เอสนาปสุโตติ อพฺรหฺมจริเยปิ ตสฺมิํ พฺรหฺมจริยสญฺญี หุตฺวา ‘‘พฺรหฺมจริยเมเวตํ เอสนา คเวสนา อุปาโย พฺรหฺมโลกสฺสา’’ติ เอวํ ตาย พฺรหฺมจริเยสนาย ปสุโต อนุยุตฺโต อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน อโหสินฺติ ทสฺเสติฯ มุนีติ ‘‘มุนิ โข เอส โมนตฺถาย ปฏิปนฺโน’’ติ เอวํ โลเกน สมฺภาวิโต อโหสินฺติ ทีเปติฯ
เอวํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา โพธิสตฺโต มรณกาเล อุปฏฺฐิตํ นิรยนิมิตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ วตสมาทานํ นิรตฺถก’’นฺติ ญตฺวา ตงฺขณญฺเญว ตํ ลทฺธิํ ภินฺทิตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิํ คเหตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน โส อาชีวโก อโหสิ’’นฺติฯ
โลมหํสชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
อนิจฺจา วต สงฺขาราติ อิทํ สตฺถา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมิํ ขุทฺทกนครเก’’ตฺยาทิวจนํ (ที. นิ. ๒.๒๑๐) อารพฺภ กเถสิฯ ตถาคเต หิ เชตวเน วิหรนฺเต สาริปุตฺตตฺเถโร กตฺติกปุณฺณมายํ นาฬกคามเก ชาโตวรเก ปรินิพฺพายิ, มหาโมคฺคลฺลาโน กตฺติกมาสสฺเสว กาฬปกฺขอมาวสิยํฯ เอวํ ปรินิพฺพุเต อคฺคสาวกยุเค ‘‘อหมฺปิ กุสินารายํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ตตฺถ คนฺตฺวา ยมกสาลานมนฺตเร อุตฺตรสีสเก มญฺจเก อนุฏฺฐานเสยฺยาย นิปชฺชิฯ อถ นํ อายสฺมา อานนฺทตฺเถโร ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมิํ ขุทฺทกนครเก วิสเม อุชฺชงฺคลนครเก, สาขานครเก ปรินิพฺพายิ, อญฺเญสํ จมฺปาราชคหาทีนํ มหานครานํ อญฺญตรสฺมิํ ภควา ปรินิพฺพายตู’’ติ ยาจิฯ สตฺถา ‘‘มา, อานนฺท, อิมํ ‘ขุทฺทกนครกํ, อุชฺชงฺคลนครกํ สาขานครก’นฺติ วเทหิ, อหญฺหิ ปุพฺเพ สุทสฺสนจกฺกวตฺติราชกาเล อิมสฺมิํ นคเร วสิํ, ตทา อิทํ ทฺวาทสโยชนิเกน รตนปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ มหานครํ อโหสี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหรนฺโต มหาสุทสฺสนสุตฺตํ (ที. นิ. ๒.๒๔๑ อาทโย) กเถสิฯ
ตทา ปน มหาสุทสฺสนํ สุธมฺมปาสาทา โอตริตฺวา อวิทูเร สตฺตรตนมเย ตาลวเน ปญฺญตฺตสฺมิํ กปฺปิยมญฺจเก ทกฺขิเณน ปสฺเสน อนุฏฺฐานเสยฺยาย นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ เต, เทว, จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวติราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ ฉนฺทํ กโรหี’’ติ สุภทฺทาย เทวิยา วุตฺเต มหาสุทสฺสโน ‘‘มา เทวิ เอวํ อวจ, อถ โข ‘เอตฺถ ฉนฺทํ วิเนหิ, มา อเปกฺขํ อกาสี’ติ เอวํ มํ โอวทา’’ติ วตฺวา ‘‘กิํการณา, เทวา’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘อชฺชาหํ กาลกิริยํ กริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เทวี โรทมานา อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ตถา วตฺวา โรทิ ปริเทวิฯ เสสาปิ จตุราสีติสหสฺสอิตฺถิโย โรทิํสุ ปริเทวิํสุฯ อมจฺจาทีสุปิ เอโกปิ อธิวาเสตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพปิ โรทิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘อลํ, ภเณ, มา สทฺทมกตฺถา’’ติ สพฺเพ นิวาเรตฺวา เทวิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มา ตฺวํ เทวิ โรทิ, มา ปริเทวิฯ ติลผลมตฺโตปิ หิ สงฺขาโร นิจฺโจ นาม นตฺถิ, สพฺเพปิ อนิจฺจา เภทนธมฺมา เอวา’’ติ วตฺวา เทวิํ โอวทนฺโต อิมํ คาถมาห –
๙๕.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ
ตตฺถ อนิจฺจา วต สงฺขาราติ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, ยตฺตกา เกหิจิ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา ขนฺธายตนาทโย สงฺขารา, สพฺเพ เต อนิจฺจาเยว นามฯ เอเตสุ หิ รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจํฯ จกฺขุ อนิจฺจํ…เป.… ธมฺมา อนิจฺจาฯ ยํกิญฺจิ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ รตนํ, สพฺพํ ตํ อนิจฺจเมวฯ อิติ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ คณฺหฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ, สพฺเพ เหเต อุปฺปาทธมฺมิโน เจว วยธมฺมิโน จ อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาวาเยว, ตสฺมา ‘‘อนิจฺจา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา จ อนิจฺจา, ตสฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิติํ ปตฺวาปิ นิรุชฺฌนฺติเยวฯ สพฺเพว เหเต นิพฺพตฺตมานา อุปฺปชฺชนฺติ นาม, ภิชฺชมานา นิรุชฺฌนฺติ นามฯ เตสํ อุปฺปาเท สติเยว จ ฐิติ นาม โหติ, ฐิติยา สติเยว ภงฺโค นาม โหติ, น หิ อนุปฺปนฺนสฺส ฐิติ นาม , นาปิ ฐิตํ อภิชฺชนกํ นาม อตฺถิฯ อิติ สพฺเพปิ สงฺขารา ตีณิ ลกฺขณานิ ปตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา สพฺเพปิเม อนิจฺจา ขณิกา อิตฺตรา อธุวา ปภงฺคุโน จลิตา สมีริตา อนทฺธนิยา ปยาตา ตาวกาลิกา นิสฺสารา, ตาวกาลิกฏฺเฐน มายามรีจิเผณสทิสาฯ เตสุ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, กสฺมา สุขสญฺญํ อุปฺปาเทสิ, เอวํ ปน คณฺห เตสํ วูปสโม สุโขติ, สพฺพวฏฺฏวูปสมนโต เตสํ วูปสโม นาม นิพฺพานํ, ตเทเวกํ เอกนฺตโต สุขํ, ตโต อญฺญํ สุขํ นาม นตฺถีติฯ
เอวํ มหาสุทสฺสโน อมตมหานิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา อวเสสสฺสปิ มหาชนสฺส ‘‘ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา เทวโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุภทฺทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ปริณายกรตนํ ราหุโล, เสสปริสา พุทฺธปริสา, มหาสุทสฺสโน ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มหาสุทสฺสนชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
สมติตฺติกํ อนวเสสกนฺติ อิทํ สตฺถา สุมฺภรฏฺเฐ เสทกํ นาม นิคมํ อุปนิสฺสาย อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรนฺโต ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺร หิ ภควา –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย, สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเตฯ ‘ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺยฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโลฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺย ‘‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาชนกายสฺส อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ, ปุริโส จ ตํ อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิสฺสติ ‘ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสสิ, ตตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี’’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนายฯ อยเมเวตฺถ อตฺโถ – ‘สมติตฺติโก เตลปตฺโต’ติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาเยตํ สติยา อธิวจนํฯ ตสฺมาติห , ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘กายคตา โน สติ ภาวิตา ภวิสฺสติ สุสมารทฺธา’ติ เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๖) –
อิทํ ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ กเถสิฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตาฯ สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา, นาติรสฺสา, นาติกิสา, นาติถูลา, นาติกาฬา, นาจฺโจทาตา, อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ, อปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตาฯ ฉวิกลฺยาณํ, มํสกลฺยาณํ, นฺหารุกลฺยาณํ, อฏฺฐิกลฺยาณํ, วโยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปน ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา นามฯ ตสฺสา หิ อาคนฺตุโกภาสกิจฺจํ นาม นตฺถิ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว ทฺวาทสหตฺเถ ฐาเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสามา วา โหติ สุวณฺณสามา วาฯ อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตาฯ จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานญฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพลสทิสํ โหติฯ อยมสฺสา มํสกลฺยาณตาฯ วีสติ นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺฐาเน ลาขารสปูริตานิ วิย, มุตฺตฏฺฐาเน ขีรธาราสทิสานิฯ อยมสฺสา นฺหารุกลฺยาณตาฯ ทฺวตฺติํส ทนฺตา สุผุสิตา สุโธตวชิรปนฺติ วิย ขายนฺติฯ อยมสฺสา อฏฺฐิกลฺยาณตาฯ วีสติวสฺสสติกาปิ ปน สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิพฺพลิปลิตาฯ อยมสฺสา วโยกลฺยาณตาฯ
ปรมปาสาวินีติ เอตฺถ ปน ปสวนํ ปสโว, ปวตฺตีติ อตฺโถฯ ปสโว เอว ปาสาโว, ปรโม ปาสาโว ปรมปาสาโว, โส อสฺสา อตฺถีติ ปรมปาสาวินีฯ นจฺเจ จ คีเต จ อุตฺตมปฺปวตฺติ เสฏฺฐกิริยาฯ อุตฺตมเมว นจฺจํ นจฺจติ, คีตญฺจ คายตีติ วุตฺตํ โหติฯ
อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺยาติ น อตฺตโน รุจิยา อาคจฺเฉยฺย, อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อเถวํ มหาชนมชฺเฌ ชนปทกลฺยาณิยา นจฺจมานาย ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุกาเรสุ องฺคุลิโผฏเนสุ เจลุกฺเขเปสุ จ ปวตฺตมาเนสุ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ราชา พนฺธนาคารโต เอกํ โจรปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิคฬานิ ฉินฺทิตฺวา สมติตฺติกํ สุปริปุณฺณํ เตลปตฺตํ ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คาหาเปตฺวา เอกํ อสิหตฺถํ ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘เอตํ คเหตฺวา ชนปทกลฺยาณิยา สมชฺชฏฺฐานํ คจฺฉฯ ยตฺเถว เจส ปมาทํ อาคมฺม เอกมฺปิ เตลพินฺทุํ ฉฑฺเฑติ, ตตฺเถวสฺส สีสํ ฉินฺทา’’ติฯ โส ปุริโส อสิํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ ตชฺเชนฺโต ตตฺถ เนสิฯ โส มรณภยตชฺชิโต ชีวิตุกามตาย ปมาทวเสน ตํ อมนสิกริตฺวา สกิมฺปิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตํ ชนปทกลฺยาณิํ น โอโลเกสิฯ เอวํ ภูตปุพฺพเมเวตํ วตฺถุ, สุตฺเต ปน ปริกปฺปวเสเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
อุปมา โข มฺยายนฺติ เอตฺถ ปน เตลปตฺตสฺส ตาว กายคตาสติยา โอปมฺมสํสนฺทนํ กตเมวฯ เอตฺถ ปน ราชา วิย กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ, อสิ วิย กิเลสา, อุกฺขิตฺตาสิกปุริโส วิย มาโร, เตลปตฺตหตฺโถ ปุริโส วิย กายคตาสติภาวโก วิปสฺสกโยคาวจโรฯ อิติ ภควา ‘‘กายคตาสติํ ภาเวตุกาเมน ภิกฺขุนา เตลปตฺตหตฺเถน เตน ปุริเสน วิย สติํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อปฺปมตฺเตน กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ อิมํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ
ภิกฺขู อิมํ สุตฺตญฺจ อตฺถญฺจ สุตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, เตน ปุริเสน กตํ ตถารูปิํ ชนปทกลฺยาณิํ อโนโลเกตฺวา เตลปตฺตํ อาทาย คจฺฉนฺเตนา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตน ทุกฺกรํ กตํ, สุกรเมเวตํฯ กสฺมา? อุกฺขิตฺตาสิเกน ปุริเสน สนฺตชฺเชตฺวา นียมานตายฯ ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อปฺปมาเทน สติํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปมฺปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา รชฺชํ ปาปุณิํสุ, เอตํ ทุกฺกร’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ ปุตฺตสตสฺส สพฺพกนิฏฺโฐ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส อนุปุพฺเพน วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตทา จ รญฺโญ เคเห ปจฺเจกพุทฺธา ภุญฺชนฺติ, โพธิสตฺโต เตสํ เวยฺยาวจฺจํ กโรติฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มม พหู ภาตโร, ลจฺฉามิ นุ โข อหํ อิมสฺมิํ นคเร กุลสนฺตกํ รชฺชํ, อุทาหุ โน’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติฯ โส ทุติยทิวเส ปจฺเจกพุทฺเธสุ อาคเตสุ ธมกรณํ อาทาย ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา เตสํ อนฺตรขชฺชกํ ขาทิตฺวา นิสินฺนกาเล วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ เต อโวจุํ – กุมาร, น ตฺวํ อิมสฺมิํ นคเร รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อิโต ปน วีสโยชนสตมตฺถเก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลานครํ นาม อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตุํ สกฺโกนฺโต อิโต สตฺตเม ทิวเส รชฺชํ ลจฺฉสิฯ อนฺตรามคฺเค ปน มหาวตฺตนิอฏวิยํ ปริปนฺโถ อตฺถิ, ตํ อฏวิํ ปริหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส โยชนสติโก มคฺโค โหติ, อุชุกํ คจฺฉนฺตสฺส ปญฺญาส โยชนานิ โหนฺติฯ โส หิ อมนุสฺสกนฺตาโร นามฯ ตตฺถ ยกฺขินิโย อนฺตรามคฺเค คาเม จ สาลาโย จ มาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตวิตานํ มหารหเสยฺยํ ปญฺญาเปตฺวา นานาวิราคปฏสาณิโย ปริกฺขิปิตฺวา ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ มณฺเฑตฺวา สาลาสุ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉนฺเต ปุริเส มธุราหิ วาจาหิ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิลนฺตรูปา วิย ปญฺญายถ, อิธาคนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา อาคตาคตานํ อาสนานิ ทตฺวา อตฺตโน รูปลีลาวิลาเสหิ ปโลเภตฺวา กิเลสวสิเก กตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อชฺฌาจาเร กเต ตตฺเถว เน โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ รูปโคจรํ สตฺตํ รูเปเนว คณฺหนฺติ, สทฺทโคจรํ มธุเรน คีตวาทิตสทฺเทน, คนฺธโคจรํ ทิพฺพคนฺเธหิ, รสโคจรํ ทิพฺเพน นานคฺครสโภชเนน, โผฏฺฐพฺพโคจรํ อุภโตโลหิตกูปธาเนหิ ทิพฺพสยเนหิ คณฺหนฺติฯ สเจ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา ตา อโนโลเกตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา คมิสฺสสิ, สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ รชฺชํ ลจฺฉสีติฯ
โพธิสตฺโต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โอวาทํ คเหตฺวา กิํ ตา โอโลเกสฺสามี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ ปริตฺตํ การาเปตฺวา ปริตฺตวาลุกญฺเจว ปริตฺตสุตฺตญฺจ อาทาย ปจฺเจกพุทฺเธ จ มาตาปิตโร จ วนฺทิตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปุริเส อาห – ‘‘อหํ ตกฺกสิลายํ รชฺชํ คเหตุํ คจฺฉามิ, ตุมฺเห อิเธว ติฏฺฐถา’’ติฯ อถ นํ ปญฺจ ชนา อาหํสุ ‘‘มยมฺปิ อนุคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตุมฺเหหิ อนุคนฺตุํ, อนฺตรามคฺเค กิร ยกฺขินิโย รูปาทิโคจเร มนุสฺเส เอวญฺเจวญฺจ รูปาทีหิ ปโลเภตฺวา คณฺหนฺติ, มหา ปริปนฺโถ, อหํ ปน อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา คจฺฉามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, เทว, มยํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน ปิยานิ รูปาทีนิ โอโลเกสฺสาม, มยมฺปิ ตเถว คมิสฺสามา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต ปญฺจ ชเน อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ
ยกฺขินิโย คามาทีนิ มาเปตฺวา นิสีทิํสุฯ เตสุ รูปโคจโร ปุริโส ตา ยกฺขินิโย โอโลเกตฺวา รูปารมฺมเณ ปฏิพทฺธจิตฺโต โถกํ โอหียิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ โภ, โถกํ โอหียสี’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ปาทา เม รุชฺชนฺติ, โถกํ สาลายํ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉามี’’ติฯ ‘‘อมฺโภ, เอตา ยกฺขินิโย, มา โข ปตฺเถสี’’ติฯ ‘‘ยํ โหติ, ตํ โหตุ, น สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสี’’ติ อิตเร จตฺตาโร อาทาย อคมาสิฯ โสปิ รูปโคจรโก ตาสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตา อตฺตนา สทฺธิํ อชฺฌาจาเร กเต ตํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา อญฺญํ สาลํ มาเปตฺวา นานาตูริยานิ คเหตฺวา คายมานา นิสีทิํสุ, ตตฺถ สทฺทโคจรโก โอหียิฯ ปุริมนเยเนว ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานปฺปกาเร คนฺธกรณฺฑเก ปูเรตฺวา อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ คนฺธโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานคฺครสานํ ทิพฺพโภชนานํ ภาชนานิ ปูเรตฺวา โอทนิกาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ รสโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา ทิพฺพสยนานิ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ โผฏฺฐพฺพโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิํสุ, โพธิสตฺโต เอกโกว อโหสิฯ
อเถกา ยกฺขินี ‘‘อติขรมนฺโต วตายํ, อหํ ตํ ขาทิตฺวาว นิวตฺติสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ อฏวิยา ปรภาเค วนกมฺมิกาทโย ยกฺขินิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต ปุรโต คจฺฉนฺโต ปุริโส กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘โกมารสามิโก เม, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อมฺโภ, อยํ เอวํ สุกุมาลา ปุปฺผทามสทิสา สุวณฺณวณฺณา กุมาริกา อตฺตโน กุลํ ฉฑฺเฑตฺวา ภวนฺตํ ตกฺเกตฺวา นิกฺขนฺตา, กสฺมา เอตํ อกิลเมตฺวา อาทาย น คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เนสา, อยฺยา, มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปญฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติฯ ‘‘อยฺยา, ปุริสา นาม กุทฺธกาเล อตฺตโน ปชาปติโย ยกฺขินิโยปิ กโรนฺติ เปตินิโยปี’’ติฯ สา คจฺฉมานา คพฺภินิวณฺณํ ทสฺเสตฺวา ปุน สกิํ วิชาตวณฺณํ กตฺวา ปุตฺตํ องฺเกน อาทาย โพธิสตฺตํ อนุพนฺธิ, ทิฏฺฐทิฏฺฐา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉนฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ตเถว วตฺวา คจฺฉนฺโต ตกฺกสิลํ ปาปุณิฯ สา ปุตฺตํ อนฺตรธาเปตฺวา เอกิกาว อนุพนฺธิฯ โพธิสตฺโต นครทฺวารํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา สาลาย นิสีทิฯ สา โพธิสตฺตสฺส เตเชน ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา สาลาทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ
ตสฺมิํ สมเย ตกฺกสิลราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘คจฺฉ, อิมิสฺสา สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ ชานาหี’’ติ มนุสฺสํ เปเสสิฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สสฺสามิกาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อยฺย, อยํ เม สาลาย นิสินฺโน สามิโก’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เนสา มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปญฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติ อาหฯ สาปิ ‘‘ปุริสา นาม อยฺยา กุทฺธกาเล ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ วทนฺตี’’ติ อาหฯ โส อุภินฺนมฺปิ วจนํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อสฺสามิกภณฺฑํ นาม ราชสนฺตกํ โหตี’’ติ ยกฺขินิํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกหตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ
โส นฺหาตวิลิตฺโต สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สิรีสยนํ อภิรุหิฯ สาปิ ยกฺขินี อตฺตโน อุปกปฺปนกํ อาหารํ อาหริตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺตา สิริสยเน รญฺญา สทฺธิํ นิปชฺชิตฺวา รญฺโญ รติวเสน สุขํ สมปฺปิตสฺส นิปนฺนกาเล เอเกน ปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ปโรทิฯ อถ นํ ราชา ‘‘กิํ, ภทฺเท, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อหํ ตุมฺเหหิ มคฺเค ทิสฺวา อานีตา, ตุมฺหากญฺจ เคเห พหู อิตฺถิโย, อหํ สปตฺตีนํ อนฺตเร วสมานา กถาย อุปฺปนฺนาย ‘โก ตุยฺหํ มาตรํ วา ปิตรํ วา โคตฺตํ วา ชาติํ วา ชานาติ, ตฺวํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา อานีตา นามา’ติ สีเส คเหตฺวา นิปฺปีฬิยมานา วิย มงฺกุ ภวิสฺสามิฯ สเจ ตุมฺเห สกลรชฺเช อิสฺสริยญฺจ อาณญฺจ มยฺหํ ทเทยฺยาถ, โกจิ มยฺหํ จิตฺตํ โกเปตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ฯ ‘‘ภทฺเท, มยฺหํ สกลรฏฺฐวาสิโน น กิญฺจิ โหนฺติ, นาหํ เอเตสํ สามิโกฯ เย ปน ราชาณํ โกเปตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, เตสญฺเญวาหํ สามิโกฯ อิมินา การเณน น สกฺกา ตุยฺหํ สกลรฏฺเฐ วา นคเร วา อิสฺสริยญฺจ อาณญฺจ ทาตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, สเจ รฏฺเฐ วา นคเร วา อาณํ ทาตุํ น สกฺโกถ, อนฺโตนิเวสเน อนฺโตวฬญฺชนกานํ อุปริ มม วสํ วตฺตนตฺถาย อาณํ เทถา’’ติฯ ราชา ทิพฺพโผฏฺฐพฺเพน พทฺโธ ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, อนฺโตวฬญฺชนเกสุ ตุยฺหํ อาณํ ทมฺมิ, ตฺวํ เอเต อตฺตโน วเส วตฺตาเปหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล ยกฺขนครํ คนฺตฺวา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา อตฺตนา ราชานํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อฏฺฐิมตฺตํ เสเสตฺวา สพฺพํ นฺหารุจมฺมมํสโลหิตํ ขาทิ, อวเสสา ยกฺขา มหาทฺวารโต ปฏฺฐาย อนฺโตนิเวสเน กุกฺกุฏกุกฺกุเร อาทิํ กตฺวา สพฺเพ ขาทิตฺวา อฏฺฐิมตฺตเสเส อกํสุฯ
ปุนทิวเส ทฺวารํ ยถาปิหิตเมว ทิสฺวา มนุสฺสา ผรสูหิ กวาฏานิ โกฏฺเฏตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา สพฺพํ นิเวสนํ อฏฺฐิกปริกิณฺณํ ทิสฺวา ‘‘สจฺจํ วต โส ปุริโส อาห ‘นายํ มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา’ติฯ ราชา ปน กิญฺจิ อชานิตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน ภริยํ อกาสิ, สา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา สพฺพํ ชนํ ขาทิตฺวา คตา ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ ทิวสํ ตสฺสาเยว สาลายํ ปริตฺตวาลุกํ สีเส กตฺวา ปริตฺตสุตฺตญฺจ ปริกฺขิปิตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา ฐิตโกว อรุณํ อุฏฺฐาเปสิฯ มนุสฺสา สกลราชนิเวสนํ โสเธตฺวา หริตูปลิตฺตํ กตฺวา อุปริ คนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ปุปฺผทามานิ โอสาเรตฺวา ธูมํ ทตฺวา นวมาลา พนฺธิตฺวา สมฺมนฺตยิํสุ ‘‘อมฺโภ, โย ปุริโส ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺติํ ยกฺขินิํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น อกาสิ, โส อติวิย อุฬารสตฺโต ธิติมา ญาณสมฺปนฺโน, ตาทิเส ปุริเส รชฺชํ อนุสาสนฺเต สพฺพรฏฺฐํ สุขิตํ ภวิสฺสติ, ตํ ราชานํ กโรมา’’ติฯ อถ สพฺเพ อมจฺจา จ นาครา จ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห อิมํ รชฺชํ กาเรถา’’ติ นครํ ปเวเสตฺวา รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิสิญฺจิตฺวา ตกฺกสิลราชานํ อกํสุฯ โส จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๙๖.
‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสกํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติฯ
ตตฺถ สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํฯ อนวเสสกนฺติ อนวสิญฺจนกํ อปริสฺสาวนกํ กตฺวาฯ เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตติลเตลปตฺตํฯ ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย, อาทาย คจฺเฉยฺยฯ เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ กายคตาสติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย โคเปยฺยฯ กิํการณา? เอตสฺส หิ –
‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติฯ (ธ. ป. ๓๕);
ตสฺมา –
‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;
จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. ๓๖);
อิทญฺหิ –
‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยํ;
เย จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา’’ฯ (ธ. ป. ๓๗);
อิตรสฺส ปน –
‘‘อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส, สทฺธมฺมํ อวิชานโต;
ปริปฺลวปสาทสฺส, ปญฺญา น ปริปูรติ’’ฯ (ธ. ป. ๓๘);
ถิรกมฺมฏฺฐานสหายสฺส ปน –
‘‘อนวสฺสุตจิตฺตสฺส , อนนฺวาหตเจตโส;
ปุญฺญปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ’’ฯ (ธ. ป. ๓๙);
ตสฺมา เอตํ –
‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;
อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ’’ฯ (ธ. ป. ๓๓);
เอวํ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเขฯ
ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมิํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต ปิเหนฺโต วุตฺตนเยน สกํ จิตฺตํ รกฺเขยฺยาติ อตฺโถฯ กา ปเนสา ทิสา นาม? –
‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตราฯ
‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติฯ (ที. นิ. ๓.๒๗๓) –
เอตฺถ ตาว ปุตฺตทาราทโย ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา, ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ (ชา. ๑.๑๖.๑๐๔) –
เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ
‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;
เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติฯ (ชา. ๑.๖.๙) –
เอตฺถ ปน นิพฺพานํ ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตํฯ อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ‘‘ขยํ วิราค’’นฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ทิสา’’ติ วุจฺจติฯ อนมตคฺเค ปน สํสาเร เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย อคตปุพฺพา ทิสา นามาติ วุตฺตํฯ ตํ ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโยติฯ
เอวํ สตฺถา นิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, รชฺชปฺปตฺตกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เตลปตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ชีวกญฺจ มตํ ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ นามสิทฺธิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร กุลปุตฺโต นาเมน ปาปโก นามฯ โส สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต ภิกฺขูหิ ‘‘เอหาวุโส, ปาปก, ติฏฺฐาวุโส, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘โลเก ปาปกํ นาม ลามกํ กาฬกณฺณิภูตํ วุจฺจติ, อญฺญํ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติฯ โส อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ เต เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน กาจิ อตฺถสิทฺธิ นาม นตฺถิ, อตฺตโน นาเมเนว สนฺตุฏฺโฐ โหหี’’ติฯ โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ ตสฺสายํ นามสิทฺธิกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ นามสิทฺธิโก มงฺคลํ นามํ อาหราเปตี’’ติฯ อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิฯ ตสฺเสโก มาณโว ปาปโก นาม นาเมนฯ โส ‘‘เอหิ, ปาปก, ยาหิ, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติฯ โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาจริย, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ อาจริโย อโวจ ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชนปทจาริกํ จริตฺวา อตฺตโน อภิรุจิตํ เอกํ มงฺคลนามํ คเหตฺวา เอหิ, อาคตสฺส เต นามํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญํ นามํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา นิกฺขนฺโต คาเมน คามํ จรนฺโต เอกํ นครํ ปาปุณิฯ ตตฺถ เจโก ปุริโส กาลกโต ชีวโก นาม นาเมนฯ โส ตํ ญาติชเนน อาฬาหนํ นียมานํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นามโก เอส ปุริโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชีวโก นาเมโส’’ติฯ ‘‘ชีวโกปิ มรตี’’ติ? ‘‘ชีวโกปิ มรติ, อชีวโกปิ มรติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มญฺเญ’’ติฯ โส ตํ กถํ สุตฺวา นาเม มชฺฌตฺโต หุตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ
อเถกํ ทาสิํ ภติํ อททมานํ สามิกา ทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา รชฺชุยา ปหรนฺติ, ตสฺสา จ ‘‘ธนปาลี’’ติ นามํ โหติฯ โส อนฺตรวีถิยา คจฺฉนฺโต ตํ โปถิยมานํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา อิมํ โปเถถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภติํ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปนสฺสา นาม’’นฺติ? ‘‘ธนปาลี นามา’’ติฯ นาเมน ธนปาลี สมานาปิ ภติมตฺตํ ทาตุํ น สกฺโกตีติ ธนปาลิโยปิ อธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มญฺเญติฯ โส นาเม มชฺฌตฺตตโร หุตฺวา นครา นิกฺขมฺม มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค มคฺคมูฬฺหปุริสํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กิํ กโรนฺโต วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มคฺคมูฬฺโหมฺหิ, สามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต นาม’’นฺติ? ‘‘ปนฺถโก นามา’’ติฯ ‘‘ปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหตี’’ติ? ‘‘ปนฺถโกปิ อปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ ตฺวํ ปน พาโล มญฺเญติ’’ฯ โส นาเม อติมชฺฌตฺโต หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาต, นามํ โรเจตฺวา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริย, ชีวกาปิ นาม มรนฺติ อชีวกาปิ, ธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ อธนปาลิโยปิ, ปนฺถกาปิ มคฺคมูฬฺหา โหนฺติ อปนฺถกาปิ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน สิทฺธิ นตฺถิ, กมฺเมเนว สิทฺธิฯ อลํ มยฺหํ อญฺเญน นาเมน, ตเทว เม นามํ โหตู’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต เตน ทิฏฺฐญฺจ กตญฺจ สํสนฺเทตฺวา อิมํ คาถมาห –
๙๗.
‘‘ชีวกญฺจ มตํ ทิสฺวา, ธนปาลิญฺจ ทุคฺคตํ;
ปนฺถกญฺจ วเน มูฬฺหํ, ปาปโก ปุนราคโต’’ติฯ
ตตฺถ ปุนราคโตติ อิมานิ ตีณิ การณานิ ทิสฺวา ปุน อาคโต, ร-กาโร สนฺธิวเสน วุตฺโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นามสิทฺธิโก อิทานิปิ นามสิทฺธิโกเยว, อาจริยปริสา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นามสิทฺธิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ ทฺเว ชนา เอกโต วณิชฺชํ กโรนฺตา ภณฺฑํ สกเฏนาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา ลทฺธลาภา ปจฺจาคมิํสุฯ เตสุ กูฏวาณิโช จินฺเตสิ ‘‘อยํ พหู ทิวเส ทุพฺโภชเนน ทุกฺขเสยฺยาย กิลนฺโต, อิทานิ อตฺตโน ฆเร นานคฺครเสหิ ยาวทตฺถํ สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อชีรเกน มริสฺสติฯ อถาหํ อิมํ ภณฺฑํ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ ตสฺส ทารกานํ ทสฺสามิ, ทฺเว โกฏฺฐาเส อตฺตนา คเหสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อชฺช ภาเชสฺสาม, สฺเว ภาเชสฺสามา’’ติ ภณฺฑํ ภาเชตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ ปณฺฑิตวาณิโช อกามกํ นิปฺปีเฬตฺวา ภาชาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘อติปปญฺโจ เต กโต, อิธาคนฺตฺวาปิ จิเรน พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข โส, อุปาสก, อิทาเนว กูฏวาณิโช, ปุพฺเพปิ กูฏวาณิโชเยวฯ อิทานิ ปน ตํ วญฺเจตุกาโม ชาโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตปิ วญฺเจตุํ อุสฺสหี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อญฺเญน วาณิเชน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา วณิชฺชํ กโรติ, ตสฺส ‘‘อติปณฺฑิโต’’ติ นามํ อโหสิฯ เต พาราณสิโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา วณิชฺชํ กตฺวา ลทฺธลาภา ปุน พาราณสิํ อาคมิํสุฯ อถ เนสํ ภณฺฑภาชนกาเล อติปณฺฑิโต อาห ‘‘มยา ทฺเว โกฏฺฐาสา ลทฺธพฺพา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘ตฺวํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโตฯ ปณฺฑิโต เอกํ ลทฺธุํ อรหติ, อติปณฺฑิโต ทฺเว’’ติฯ ‘‘นนุ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ภณฺฑมูลกมฺปิ โคณาทโยปิ สมสมาเยว, ตฺวํ กสฺมา ทฺเว โกฏฺฐาเส ลทฺธุํ อรหสี’’ติฯ ‘‘อติปณฺฑิตภาเวนา’’ติฯ เอวํ เต กถํ วฑฺเฒตฺวา กลหํ อกํสุฯ
ตโต อติปณฺฑิโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปิตรํ เอกสฺมิํ สุสิรรุกฺเข ปเวเสตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺเหสุ อาคเตสุ ‘อติปณฺฑิโต ทฺเว โกฏฺฐาเส ลทฺธุํ อรหตี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, มยฺหํ ทฺวินฺนํ โกฏฺฐาสานํ ยุตฺตภาวํ วา อยุตฺตภาวํ วา เอสา รุกฺขเทวตา ชานาติ, เอหิ, ตํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, อมฺหากํ อฏฺฏํ ปจฺฉินฺทา’’ติ อาหฯ อถสฺส ปิตา สรํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติ อาหฯ ‘‘อยฺเย, อยํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโตฯ อมฺเหหิ เอกโต โวหาโร กโต, ตตฺถ เกน กิํ ลทฺธพฺพนฺติฯ ปณฺฑิเตน เอโก โกฏฺฐาโส, อติปณฺฑิเตน ปน ทฺเว โกฏฺฐาสา ลทฺธพฺพา’’ติฯ โพธิสตฺโต เอวํ วินิจฺฉิตํ อฏฺฏํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เทวตาภาวํ วา อเทวตาภาวํ วา ชานิสฺสามี’’ติ ปลาลํ อาหริตฺวา สุสิรํ ปูเรตฺวา อคฺคิํ อทาสิ, อติปณฺฑิตสฺส ปิตา ชาลาย ผุฏฺฐกาเล อฑฺฒชฺฌาเมน สรีเรน อุปริ อารุยฺห สาขํ คเหตฺวา โอลมฺพนฺโต ภูมิยํ ปติตฺวา อิมํ คาถมาห –
๙๘.
‘‘สาธุ โข ปณฺฑิโต นาม, น ตฺเวว อติปณฺฑิโต;
อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูฬิโต’’ติฯ
ตตฺถ สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิมสฺมิํ โลเก ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต การณาการณญฺญู ปุคฺคโล สาธุ โสภโนฯ อติปณฺฑิโตติ นามมตฺเตน อติปณฺฑิโต กูฏปุริโส น ตฺเวว วรํฯ มนมฺหิ อุปกูฬิโตติ โถเกนมฺหิ ฌาโม, อฑฺฒชฺฌามโกว มุตฺโตติ อตฺโถฯ เต อุโภปิ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา สมญฺเญว โกฏฺฐาสํ คณฺหิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ เอส กูฏวาณิโชเยวา’’ติ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏวาณิโช ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กูฏวาณิโชเยว, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุถุชฺชนปุจฺฉาปญฺจกํ อารพฺภ กเถสิ ฯ วตฺถุ สรภชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๓๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ปน สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ทสพเลน สํขิตฺเตน กถิตํ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต วิตฺถาเรน พฺยากาสี’’ติ เถรสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว มยา สํขิตฺเตน ภาสิตํ วิตฺถาเรน พฺยากโรติ, ปุพฺเพปิ พฺยากาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วิหาสิฯ ปริวาโรปิสฺส ปญฺจ ตาปสสตานิ อเหสุํฯ อถสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก วสฺสารตฺตสมเย อุปฑฺฒํ อิสิคณํ อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺตสฺส กาลกิริยาสมโย ชาโตฯ อถ นํ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริย, กตโร โว คุโณ ลทฺโธ’’ติ อธิคมํ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ วตฺวา อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ โพธิสตฺตา หิ อรูปสมาปตฺติลาภิโน หุตฺวาปิ อภพฺพฏฺฐานตฺตา อารุปฺเป น นิพฺพตฺตนฺติฯ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริยสฺส อธิคโม นตฺถี’’ติ อาฬาหเน สกฺการํ น กริํสุฯ
เชฏฺฐนฺเตวาสิโก อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กาลกโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อปิ อาจริยํ อธิคมํ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ปุจฺฉิมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสี’’ติ? ‘‘นตฺถิ กิญฺจีติ เตน วุตฺตํ, อถสฺส อมฺเหหิ สกฺกาโร น กโต’’ติ อาหํสุฯ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก ‘‘ตุมฺเห อาจริยสฺส วจนตฺถํ น ชานาถ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติลาภี อาจริโย’’ติ อาหฯ เต ตสฺมิํ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตปิ น สทฺทหิํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อนฺธพาลา มม เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส วจนํ น สทฺทหนฺติฯ อิมํ เตสํ การณํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลกา อาคนฺตฺวา อสฺสมปทมตฺถเก มหนฺเตนานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส ปญฺญานุภาวํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –
๙๙.
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานํ, กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;
เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ
ตตฺถ ปโรสหสฺสมฺปีติ อติเรกสหสฺสมฺปิฯ สมาคตานนฺติ สนฺนิปติตานํ ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺตานํ พาลานํฯ กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญาติ เต เอวํ สมาคตา อปญฺญา อิเม พาลตาปสา วิย วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ โรเทยฺยุํ ปริเทเวยฺยุํ, โรทมานาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา เนว ชาเนยฺยุนฺติ ทีเปติฯ เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญติ เอวรูปานํ พาลานํ ปโรสหสฺสโตปิ เอโก ปณฺฑิตปุริโสว เสยฺโย วรตโรติ อตฺโถฯ กีทิโส สปญฺโญติ? โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถํ อยํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก วิยาติฯ
เอวํ มหาสตฺโต อากาเส ฐิโตว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตาปสคณํ พุชฺฌาเปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ เตปิ ตาปสา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต อโหสิ, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปโรสหสฺสชาตกวณฺณนา นวมาฯ
อสาตํ สาตรูเปนาติ อิทํ สตฺถา กุณฺฑิยนครํ อุปนิสฺสาย กุณฺฑธานวเน วิหรนฺโต โกลิยราชธีตรํ สุปฺปวาสํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา หิ ตสฺมิํ สมเย สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา อโหสิ, อธิมตฺตา เวทนา ปวตฺติํสุฯ สา เอวํ อธิมตฺตเวทนาภิภูตาปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติฯ สุปฺปฏิปนฺโน วต ตสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโนฯ สุสุขํ วต นิพฺพานํ, ยตฺเถว รูปํ ทุกฺขํ นตฺถี’’ติ (อุทา. ๑๘) อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ อธิวาเสสิฯ สา สามิกํ ปกฺโกเสตฺวา ตญฺจ อตฺตโน ปวตฺติํ วนฺทนสาสนญฺจ อาโรเจตุํ สตฺถุ สนฺติกํ เปเสสิฯ สตฺถา วนฺทนสาสนํ สุตฺวาว ‘‘สุขินี โหตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา, สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ อาหฯ สห วจเนเนว ปน ภควโต สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายิฯ อถสฺสา สามิโก เคหํ คนฺตฺวา ตํ วิชาตํ ทิสฺวา ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ’’ติ อติวิย ตถาคตสฺส อานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิฯ
สุปฺปวาสาปิ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทาตุกามา ปุน นิมนฺตนตฺถาย ตํ เปเสสิฯ เตน โข ปน สมเยน มหาโมคฺคลฺลานสฺส อุปฏฺฐาเกน พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ นิมนฺติโต โหติฯ สตฺถา สุปฺปวาสาย ทานสฺส โอกาสทานตฺถาย เถรํ ตสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา ตํ สญฺญาเปตฺวา สตฺตาหํ ตสฺสา ทานํ ปฏิคฺคเหสิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ สตฺตเม ปน ทิวเส สุปฺปวาสา ปุตฺตํ สีวลิกุมารํ มณฺเฑตฺวา สตฺถารญฺเจว ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทาเปสิฯ ตสฺมิํ ปฏิปาฏิยา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ นีเต เถโร เตน สทฺธิํ ‘‘กจฺจิ เต, สีวลิ, ขมนีย’’นฺติ ปฏิสนฺถารมกาสิฯ โส ‘‘กุโต เม, ภนฺเต, สุขํ, สฺวาหํ สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิ’’นฺติ เถเรน สทฺธิํ เอวรูปํ กถํ กเถสิฯ สุปฺปาวาสา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สตฺตาหชาโต เม ปุตฺโต อนุพุทฺเธน ธมฺมเสนาปตินา สทฺธิํ มนฺเตตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ สตฺถา ‘‘อปิ นุ สุปฺปวาเส อญฺเญปิ เอวรูเป ปุตฺเต อิจฺฉสี’’ติ อาหฯ ‘‘สเจ, ภนฺเต, เอวรูเป อญฺเญ สตฺต ปุตฺเต ลเภยฺยํ, อิจฺเฉยฺยเมวาห’’นฺติฯ สตฺถา อุทานํ อุทาเนตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สีวลิกุมาโรปิ โข สตฺตวสฺสิกกาเลเยว สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปุญฺญวา ลาภคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุญฺญวนฺตานํ อนฺตเร เอตทคฺคฏฺฐานํ ปาปุณิฯ
อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, สีวลิตฺเถโร นาม เอวรูโป มหาปุญฺโญ ปตฺถิตปตฺถโน ปจฺฉิมภวิกสตฺโต สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ, อโห มาตาปุตฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิํสุ, กิํ นุ โข กมฺมํ อกํสู’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา ตตฺถาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สีวลิโน มหาปุญฺญโตว สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ นิวาโส จ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ จ อตฺตนา กตกมฺมมูลกาว, สุปฺปวาสายปิ สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภปริหรณทุกฺขญฺจ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภทุกฺขญฺจ อตฺตนา กตกมฺมมูลกเมวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺมิํ สมเย โกสลมหาราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสิํ คเหตฺวา ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺเสว อคฺคมเหสิํ อตฺตโน อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา พลํ สํหริตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา ตสฺส รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสิ ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ โส ‘‘ยุทฺธํ เทมี’’ติ ปฏิปณฺณํ เปเสสิฯ ราชกุมารสฺส ปน มาตา ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ, สพฺพทิสาสุ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน กิลนฺตมนุสฺสํ นครํ วินาว ยุทฺเธน คณฺหิสฺสสี’’ติ ปณฺณํ เปเสสิฯ โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวสานิ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิ, นาครา สญฺจารํ อลภมานา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รญฺโญ สีสํ คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุฯ กุมาโร ปน นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ
โส เอตรหิ สตฺต ทิวสานิ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิตฺวา คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิฯ ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ‘‘ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิพุทฺธกาเล นาคเรหิ สทฺธิํ สหสฺสคฺฆนกํ คุฬทธิํ ทตฺวา ปตฺถนมกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโตฯ สุปฺปวาสาปิ ‘‘นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห, ตาตา’’ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ชาตาฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๐๐.
‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;
ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตมติวตฺตตี’’ติฯ
ตตฺถ อสาตํ สาตรูเปนาติ อมธุรเมว มธุรปติรูปเกนฯ ปมตฺตมติวตฺตตีติ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขนฺติ เอตํ ติวิธมฺปิ เอเตน สาตรูปาทินา อากาเรน สติวิปฺปวาสวเสน ปมตฺตํ ปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถฯ อิทํ ภควตา ยญฺจ เต มาตาปุตฺตา อิมินา คพฺภปริหรณคพฺภวาสสงฺขาเตน อสาตาทินา ปุพฺเพ นครรุนฺธนสาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา, ยญฺจ อิทานิ สา อุปาสิกา ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ เปมวตฺถุภูเตน ปุตฺตสงฺขาเตน สาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา หุตฺวา ตถา อวจ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นครํ รุนฺธิตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร สีวลิ อโหสิ, มาตา สุปฺปวาสา, ปิตา ปน พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสาตรูปชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
ลิตฺตวคฺโค ทสโมฯ
ลิตฺตเตชํ มหาสารํ, วิสฺสาส โลมหํสนํ;
สุทสฺสน เตลปตฺตํ, นามสิทฺธิ กูฏวาณิชํ;
ปโรสหสฺส อสาตรูปนฺติฯ
มชฺฌิมปณฺณาสโก นิฏฺฐิโตฯ
๑๐๑.
‘‘ปโรสตญฺเจปิ สมาคตานํ, ฌาเยยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;
เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ –
อิทํ ชาตกํ วตฺถุโต จ เวยฺยากรณโต จ สโมธานโต จ ปโรสหสฺสชาตกสทิสเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ ‘‘ฌาเยยฺยุ’’นฺติ ปทมตฺตเมว วิเสโสฯ ตสฺสตฺโถ – วสฺสสตมฺปิ อปญฺญา ฌาเยยฺยุํ โอโลเกยฺยุํ อุปธาเรยฺยุํ, เอวํ โอโลเกนฺตาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา โย ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ, โส เอโกว สปญฺโญ เสยฺโยติฯ
ปโรสตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปณฺณิกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก นานปฺปการานิ มูลปณฺณาทีนิ เจว ลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ จ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติฯ ตสฺเสกา ธีตา อภิรูปา ปาสาทิกา อาจารสีลสมฺปนฺนา หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคตา เกวลํ นิจฺจปฺปหสิตมุขาฯ ตสฺสา สมานกุเลสุ วาเรยฺยตฺถาย อาคเตสุ โส จินฺเตสิ ‘‘อิมิสฺสา วาเรยฺยํ วตฺตติ, อยญฺจ นิจฺจปฺปหสิตมุขาฯ กุมาริกาธมฺเม ปน อสติ กุมาริกาย ปรกุลํ คตาย มาตาปิตูนํ ครหา โหติ, ‘อตฺถิ นุ โข อิมิสฺสา กุมาริกาธมฺโม, นตฺถี’ติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส เอกทิวสํ ธีตรํ ปจฺฉิํ คาหาเปตฺวา ปณฺณตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา วีมํสนวเสน กิเลสสนฺนิสฺสิโต วิย หุตฺวา รหสฺสกถํ กเถตฺวา ตํ หตฺเถ คณฺหิฯ สา คหิตมตฺตาว โรทนฺตี กนฺทนฺตี ‘‘อยุตฺตเมตํ, ตาต, อุทกโต อคฺคิปาตุภาวสทิสํ, มา เอวรูปํ กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺม, มยา วีมํสนตฺถาย ตฺวํ หตฺเถ คหิตา, น จ กิเลสวเสนฯ วเทหิ, อตฺถิ ทานิ เต กุมาริกาธมฺโม’’ติฯ ‘‘อาม, ตาต, อตฺถิ ฯ มยา หิ โลภวเสน น โกจิ ปุริโส โอโลกิตปุพฺโพ’’ติฯ โส ธีตรํ อสฺสาเสตฺวา ฆรํ เนตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสตฺวา ‘‘สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ คนฺธมาลาทิหตฺโถ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ‘‘จิรสฺสมาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, กุมาริกา จิรํ ปฏฺฐาย อาจารสีลสมฺปนฺนาว, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํ วีมํสสิ, ปุพฺเพปิ วีมํสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถโก พาราณสิยํ ปณฺณิกอุปาสโกติ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนสทิสเมวฯ เตน ปน สา วีมํสนตฺถาย หตฺเถ คหิตมตฺตา ปริเทวมานา อิมํ คาถมาห –
๑๐๒.
‘‘โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณํ, โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรติ;
สา กสฺส กนฺทามิ วนสฺส มชฺเฌ, โย ตายิตา โส สหสํ กโรตี’’ติฯ
ตตฺถ โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณนฺติ กายิกเจตสิเกหิ ทุกฺเขหิ ผุฏฺฐาย ตายิตา ปริตายิตา ปติฏฺฐา ภเวยฺยฯ โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรตีติ โส มยฺหํ ทุกฺขปริตายโก ปิตาว อิมสฺมิํ วเน เอวรูปํ มิตฺตทุพฺภิ กมฺมํ กโรติ, อตฺตโน ชาตาย ธีตริ วีติกฺกมํ กาตุํ มญฺญตีติ อตฺโถฯ สา กสฺส กนฺทามีติ กสฺส โรทามิ, โก เม ปติฏฺฐา ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ โย ตายิตา โส สหสํ กโรตีติ โย มยฺหํ ตายิตา รกฺขิตา อวสฺสโย ภวิตุํ อรหติ, โส ปิตาเยว สาหสิกกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถฯ
อถ นํ ปิตา อสฺสาเสตฺวา ‘‘อมฺม, รกฺขิตตฺตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ตาต รกฺขิโต เม อตฺตา’’ติฯ โส ตํ ฆรํ เนตฺวา มณฺเฑตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา ปิตา เอตรหิ ปิตาว, ธีตา จ เอตรหิ ธีตาว, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ปณฺณิกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ยตฺถ เวรี นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิโก กิร โภคคามํ คนฺตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา ‘‘อนฺตรามคฺเค วสิตุํ น ยุตฺตํ, สาวตฺถิเมว คมิสฺสามี’’ติ เวเคน โคเณ ปาเชตฺวา สาวตฺถิเมว อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส วิหารํ คโต สตฺถุ เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ คหปติ ปณฺฑิตา อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรา อวิลมฺพมานา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คมิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ หุตฺวา เอกํ คามกํ นิมนฺตนํ ภุญฺชนตฺถาย คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรามคฺเค อวสิตฺวาว เวเคน โคเณ ปาเชนฺโต อตฺตโน เคหเมว อาคนฺตฺวา นานคฺครเสหิ ภุญฺชิตฺวา มหาสยเน นิสินฺโน ‘‘โจรานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา นิพฺภยฏฺฐานํ อตฺตโน เคหํ อาคโตมฺหี’’ติ อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –
๑๐๓.
‘‘ยตฺถ เวรี นิวิสติ, น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต;
เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสู’’ติฯ
ตตฺถ เวรีติ เวรเจตนาสมงฺคิปุคฺคโลฯ นิวิสตีติ ปติฏฺฐาติฯ น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโตติ โส เวรีปุคฺคโล ยสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐิโต หุตฺวา วสติ, ตตฺถ ปณฺฑิโต ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต น วเสยฺยฯ กิํการณา? เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสูติ, เวรีนญฺหิ อนฺตเร วสนฺโต เอกาหมฺปิ ทฺวีหมฺปิ ทุกฺขเมว วสตีติ อตฺโถฯ
เอวํ มหาสตฺโต อุทานํ อุทาเนตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว พาราณสิเสฏฺฐิ อโหสิ’’นฺติฯ
เวริชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา มิตฺตวินฺทกชาตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิทํ ปน ชาตกํ กสฺสปพุทฺธกาลิกํฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล อุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา นิรเย ปจฺจมาโน เอโก เนรยิกสตฺโต ‘‘ภนฺเต, กิํ นุ โข ปาปกมฺมํ อกาสิ’’นฺติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตยา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๐๔.
‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิปิ จ โสฬส;
โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;
อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ
ตตฺถ จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมาติ สมุทฺทนฺตเร จตสฺโส วิมานเปติโย ลภิตฺวา ตาหิ อสนฺตุฏฺโฐ อตฺริจฺฉตาย ปรโต คนฺตฺวา อปรา อฏฺฐ อธิคโตสีติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโทติ เอวํ สกลาเภน อสนฺตุฏฺโฐ อตฺร อตฺร อิจฺฉนฺโต ปรโต ปรโต ลาภํ ปตฺเถนฺโต อิทานิ จกฺกมาสโท อิทํ อุรจกฺกํ ปตฺโตสิฯ ตสฺส เต เอวํ อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส ตณฺหาย หตสฺส อุปหตสฺส ตว จกฺกํ ภมติ มตฺถเกฯ ปาสาณจกฺกํ, อยจกฺกนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ ขุรธารํ อยจกฺกํ ตสฺส มตฺถเก ปุนปฺปุนํ ปตนวเสน ภมนฺตํ ทิสฺวา เอวมาหฯ วตฺวา จ ปน อตฺตโน เทวโลกเมว คโตฯ โสปิ เนรยิกสตฺโต อตฺตโน ปาเป ขีเณ ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
พหุมฺเปตํ วเน กฏฺฐนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุตฺตสิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี เอโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา มรณภีรุโก อโหสิ, รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ วาตสฺส วา วีชนฺตสฺส สุกฺขทณฺฑกสฺส วา ปตนฺตสฺส ปกฺขิจตุปฺปทานํ วา สทฺทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต มหารวํ รวนฺโต ปลายติฯ ตสฺส หิ ‘‘มริตพฺพํ มยา’’ติ สติมตฺตมฺปิ นตฺถิฯ สเจ หิ โส ‘‘อหํ มริสฺสามี’’ติ ชาเนยฺย, น มรณํ ภาเยยฺยฯ มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส ปน ตสฺส อภาวิตตฺตาว ภายติ ฯ ตสฺส โส มรณภีรุกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ มรณภีรุโก มรณํ ภายติ, ภิกฺขุนา นาม ‘อวสฺสํ มยา มริตพฺพ’นฺติ มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มรณภีรุโก’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, มา เอตสฺส ภิกฺขุโน อนตฺตมนา โหถ, นายํ อิทาเนว มรณภีรุโก, ปุพฺเพปิ มรณภีรุโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺเต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ กาเล พาราณสิราชา อตฺตโน มงฺคลหตฺถิํ อาเนญฺชการณํ สิกฺขาเปตุํ หตฺถาจริยานํ อทาสิฯ ตํ อาฬาเน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา โตมรหตฺถา มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา อาเนญฺชการณํ กาเรนฺติฯ โส ตํ การณํ การิยมาโน เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬานํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺเส ปลาเปตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺติํสุฯ โส ตตฺถ มรณภีรุโก อโหสิ, วาตสทฺทานิ สุตฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต โสณฺฑํ วิธุนิตฺวา เวเคน ปลายติ, อาฬาเน พนฺธิตฺวา อาเนญฺชการณํ กรณกาโล วิยสฺส โหติ, กายสฺสาทํ วา จิตฺตสฺสาทํ วา อลภนฺโต กมฺปมาโน วิจรติฯ
รุกฺขเทวตา ตํ ทิสฺวา ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๐๕.
‘‘พหุมฺเปตํ วเน กฏฺฐํ, วาโต ภญฺชติ ทุพฺพลํ;
ตสฺส เจ ภายสิ นาค, กิโส นูน ภวิสฺสสี’’ติฯ
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ยํ เอตํ ทุพฺพลํ กฏฺฐํ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต ภญฺชติ, ตํ อิมสฺมิํ วเน พหุํ สุลภํ, ตตฺถ ตตฺถ สํวิชฺชติฯ สเจ ตฺวํ ตสฺส ภายสิ, เอวํ สนฺเต นิจฺจํ ภีโต มํสโลหิตกฺขยํ ปตฺวา กิโส นูน ภวิสฺสสิ, อิมสฺมิํ ปน วเน ตว ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย มา ภายีติฯ
เอวํ เทวตา ตสฺส โอวาทํ อทาสิ, โสปิ ตโต ปฏฺฐาย นิพฺภโย อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา นาโค อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุพฺพลกฏฺฐชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตฺถ เต จิตฺตํ ปฏิพทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘เอกิสฺสา ถุลฺลกุมาริกายา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สีลพฺยสนํ ปตฺวา กมฺปนฺโต วิจรมาโน ปณฺฑิเต นิสฺสาย สุขํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ อตีตวตฺถุปิ จูฬนารทกสฺสปชาตเกเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต สายํ ผลาผเล อาทาย อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลาทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิสิตฺวา ปุตฺตํ จูฬตาปสํ เอตทโวจ ‘‘ตาต, ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ ทารูนิ อาหรสิ, ปานียํ ปริโภชนียํ อาหรสิ, อคฺคิํ กโรสิ, อชฺช ปน เอกมฺปิ อกตฺวา กสฺมา ทุมฺมุโข ปชฺฌายนฺโต นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตาต, ตุมฺเหสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ เอกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา มํ ปโลเภตฺวา อาทาย คนฺตุํ อารภิ, อหํ ปน ‘ตุมฺเหหิ วิสฺสชฺชิโต คมิสฺสามี’ติ น คจฺฉิํ, อสุกฏฺฐาเน ปน นํ นิสีทาเปตฺวา อาคโตมฺหิ, อิทานิ คจฺฉามหํ ตาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา เอตํ นิวตฺเตตุ’’นฺติ ญตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, คจฺฉ, เอสา ปน ตํ เนตฺวา ยทา มจฺฉมํสาทีนิ วา ขาทิตุกามา ภวิสฺสติ, สปฺปิโลณตณฺฑุลาทีหิ วา ปนสฺสา อตฺโถ ภวิสฺสติ, ตทา ‘อิทญฺจิทญฺจาหรา’ติ ตํ กิลเมสฺสติฯ ตทา มยฺหํ คุณํ สริตฺวา ปลายิตฺวา อิเธว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ โส ตาย สทฺธิํ มนุสฺสปถํ อคมาสิฯ อถ นํ สา อตฺตโน วสํ คเมตฺวา ‘‘มํสํ อาหร, มจฺฉํ อาหรา’’ติ เยน เยน อตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อาหราเปติฯ ตทา โส ‘‘อยํ มํ อตฺตโน ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา ปีเฬตี’’ติ ปลายิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ฐิตโกว อิมํ คาถมาห –
๑๐๖.
‘‘สุขํ วต มํ ชีวนฺตํ, ปจมานา อุทญฺจนี;
โจรี ชายปฺปวาเทน, เตลํ โลณญฺจ ยาจตี’’ติฯ
ตตฺถ สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ ตาต, ตุมฺหากํ สนฺติเก มํ สุขํ ชีวนฺตํฯ ปจมานาติ ตาปยมานา ปีฬยมานา, ยํ ยํ วา ขาทิตุกามา โหติ, ตํ ตํ ปจมานาฯ อุทกํ อญฺจนฺติ เอตายาติ อุทญฺจนี, จาฏิโต วา กูปโต วา อุทกอุสฺสิญฺจนฆฏิกาเยตํ นามํฯ สา ปน อุทญฺจนี วิย, อุทกํ วิย ฆฏิกา, เยน เยนตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อากฑฺฒติเยวาติ อตฺโถ ฯ โจรี ชายปฺปวาเทนาติ ‘‘ภริยา’’ติ นาเมน เอกา โจรี มํ มธุรวจเนน อุปลาเปตฺวา ตตฺถ เนตฺวา เตลํ โลณญฺจ ยญฺจ อญฺญํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ยาจติ, ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา อาหราเปตีติ ตสฺสา อคุณํ กเถสิฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘โหตุ, ตาต, เอหิ ตฺวํ เมตฺตํ ภาเวหิ, กรุณํ ภาเวหี’’ติ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร อาจิกฺขิ, อาจิกฺขิตฺวา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ โส น จิรสฺเสว อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา สทฺธิํ ปิตรา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
‘‘ตทา ถุลฺลกุมาริกาว เอตรหิ ถุลฺลกุมาริกาฯ จูฬตาปโส อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุทญฺจนีชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
สาธู โข สิปฺปกํ นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หํสปหรนกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาลิตฺตกสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ ‘‘สาลิตฺตกสิปฺป’’นฺติ สกฺขราขิปนสิปฺปํ วุจฺจติฯ โส เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิ, น ปน สิกฺขากาโม, น ปฏิปตฺติสาธโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ เอกํ ทหรภิกฺขุํ อาทาย อจิรวติํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา นทีตีเร อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ สมเย ทฺเว เสตหํสา อากาเสน คจฺฉนฺติฯ โส ตํ ทหรํ อาห ‘‘อิมํ ปจฺฉิมหํสํ สกฺขราย อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา ปาทมูเล ปาเตมี’’ติฯ อิตโร ‘‘กถํ ปาเตสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสิ ปหริตุ’’นฺติ อาหฯ อิตโร ‘‘ติฏฺฐตุ ตาวสฺส โอรโต อกฺขิ, ปรโต อกฺขิมฺหิ ตํ ปหรามี’’ติฯ อิทานิ ปน ตฺวํ อสนฺตํ กเถสีติฯ ‘‘เตน หิ อุปธาเรหี’’ติ เอกํ ติขิณสกฺขรํ คเหตฺวา องฺคุลิยา ปริยนฺเต กตฺวา ตสฺส หํสสฺส ปจฺฉโต ขิปิฯ สา ‘‘รุ’’นฺติ สทฺทํ อกาสิ, หํโส ‘‘ปริสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติตฺวา สทฺทํ โสตุํ อารภิฯ อิตโร ตสฺมิํ ขเณ เอกํ วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ตสฺส นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปรภาเค อกฺขิํ ปหริฯ สกฺขรา อิตรมฺปิ อกฺขิํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตาฯ หํโส มหารวํ รวนฺโต ปาทมูเลเยว ปติฯ ตโต ตโต ภิกฺขู อาคนฺตฺวา ครหิตฺวา ‘‘อนนุจฺฉวิกํ เต กต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมินา อิทํ นาม กต’’นฺติ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส เอตสฺมิํ สิปฺเป กุสโล, ปุพฺเพปิ กุสโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตสฺมิํ กาเล รญฺโญ ปุโรหิโต อติมุขโร โหติ พหุภาณี, ตสฺมิํ กเถตุํ อารทฺเธ อญฺเญ โอกาสเมว น ลภนฺติฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘กทา นุ โข เอตสฺส วจนุปจฺเฉทกํ กญฺจิ ลภิสฺสามี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ตถารูปํ เอกํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ ตสฺมิํ กาเล พาราณสิยํ เอโก ปีฐสปฺปี สกฺขราขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโต โหติฯ คามทารกา ตํ รถกํ อาโรเปตฺวา อากฑฺฒมานา พาราณสินครทฺวารมูเล เอโก วิฏปสมฺปนฺโน มหานิคฺโรโธ อตฺถิ, ตตฺถ อาเนตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา กากณิกาทีนิ ทตฺวา ‘‘หตฺถิรูปกํ กร, อสฺสรูปกํ กรา’’ติ วทนฺติฯ โส สกฺขรา ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา นิคฺโรธปณฺเณสุ นานารูปานิ ทสฺเสติ, สพฺพานิ ปณฺณานิ ฉิทฺทาวฉิทฺทาเนว อเหสุํฯ
อถ พาราณสิราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ อุสฺสารณาภเยน สพฺเพ ทารกา ปลายิํสุ, ปีฐสปฺปี ตตฺเถว นิปชฺชิฯ ราชา นิคฺโรธมูลํ ปตฺวา รเถ นิสินฺโน ปตฺตานํ ฉิทฺทตาย ฉายํ กพรกพรํ ทิสฺวา โอโลเกนฺโต สพฺเพสํ ปตฺตานํ ฉิทฺทภาวํ ทิสฺวา ‘‘เกเนตานิ เอวํ กตานี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปีฐสปฺปินา, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘อิมํ นิสฺสาย พฺราหฺมณสฺส วจนุปจฺเฉทํ กาตุํ สกฺกา ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กหํ, ภเณ, ปีฐสปฺปี’’ติ ปุจฺฉิฯ วิจินนฺตา มูลนฺตเร นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ, เทวา’’ติ อาหํสุฯ ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริสํ อุสฺสาเรตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อมฺหากํ สนฺติเก เอโก มุขรพฺราหฺมโณ อตฺถิ, สกฺขิสฺสสิ ตํ นิสฺสทฺทํ กาตุ’’นฺติฯ นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา ลภนฺโต สกฺขิสฺสามิ, เทวาติฯ ราชา ปีฐสปฺปิํ ฆรํ เนตฺวา อนฺโตสาณิยํ นิสีทาเปตฺวา สาณิยํ ฉิทฺทํ กาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฉิทฺทาภิมุขํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นาฬิมตฺตา สุกฺขา อชลณฺฑิกา ปีฐสปฺปิสฺส สนฺติเก ฐปาเปตฺวา พฺราหฺมณํ อุปฏฺฐานกาเล อาคตํ ตสฺมิํ อาสเน นิสีทาเปตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสิฯ พฺราหฺมโณ อญฺเญสํ โอกาสํ อทตฺวา รญฺญา สทฺธิํ กเถตุํ อารภิฯ อถสฺส โส ปีฐสปฺปี สาณิจฺฉิทฺเทน เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ปจฺฉิยํ ปเวเสนฺโต วิย ตาลุตลมฺหิเยว ปาเตติ, พฺราหฺมโณ อาคตาคตํ นาฬิยํ เตลํ ปเวเสนฺโต วิย คิลติ, สพฺพา ปริกฺขยํ คมิํสุฯ ตสฺเสตา นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา กุจฺฉิํ ปวิฏฺฐา อฑฺฒาฬฺหกมตฺตา อเหสุํฯ
ราชา ตาสํ ปริกฺขีณภาวํ ญตฺวา อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อติมุขรตาย นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา คิลนฺตา กิญฺจิ น ชานิตฺถ, อิโต ทานิ อุตฺตริ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสถฯ คจฺฉถ, ปิยงฺคุทกํ ปิวิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อตฺตานํ อโรคํ กโรถา’’ติ พฺราหฺมโณ ตโต ปฏฺฐาย ปิหิตมุโข วิย หุตฺวา กเถนฺเตนาปิ สทฺธิํ อกถนสีโล อโหสิฯ ราชา ‘‘อิมินา เม กณฺณสุขํ กต’’นฺติ ปีฐสปฺปิสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานเก จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร คาเม อทาสิฯ โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, สิปฺปํ นาม โลเก ปณฺฑิเตหิ อุคฺคหิตพฺพํ, ปีฐสปฺปินา สาลิตฺตกมตฺเตนาปิ อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๐๗.
‘‘สาธุํ โข สิปฺปกํ นาม, อปิ ยาทิส กีทิสํ;
ปสฺส ขญฺชปฺปหาเรน, ลทฺธา คามา จตุทฺทิสา’’ติฯ
ตตฺถ ปสฺส ขญฺชปฺปหาเรนาติ ปสฺส, มหาราช, อิมินา ขญฺชปีฐสปฺปินา อชลณฺฑิกาปหาเรน จตุทฺทิสา จตฺตาโร คามา ลทฺธา, อญฺเญสํ สิปฺปานํ โก อานิสํสปริจฺเฉโทติ สิปฺปคุณํ กเถสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีฐสปฺปี อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สาลิตฺตกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
สิกฺเขยฺย สิกฺขิตพฺพานีติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เอกํ ลิจฺฉวิํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ลิจฺฉวิราชา สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน นิเวสเน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ภริยา ปนสฺส ถูลงฺคปจฺจงฺคา อุทฺธุมาตกนิมิตฺตสทิสา อนากปฺปสมฺปนฺนา อโหสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตสฺส นาม ลิจฺฉวิรญฺโญ ตาว อภิรูปสฺส ตาทิสา ภริยา ถูลงฺคปจฺจงฺคา อนากปฺปสมฺปนฺนา, กถํ โส ตาย สทฺธิํ อภิรมตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ถูลสรีราย เอว อิตฺถิยา สทฺธิํ อภิรมี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกา ชนปทิตฺถี ถูลสรีรา อนากปฺปสมฺปนฺนา ภติํ กุรุมานา ราชงฺคณสฺส อวิทูเรน คจฺฉมานา สรีรวฬญฺชปีฬิตา หุตฺวา นิวตฺถสาฏเกน สรีรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตฺวา สรีรวฬญฺชํ มุญฺจิตฺวา ขิปฺปเมว อุฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ พาราณสิราชา วาตปาเนน ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวรูเป องฺคณฏฺฐาเน สรีรวฬญฺชํ มุญฺจมานา หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย นิวาสเนเนว ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา สรีรวฬญฺชํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อุฏฺฐิตา, อิมาย นิโรคาย ภวิตพฺพํ, เอติสฺสา วตฺถุ วิสทํ ภวิสฺสติ, วิสเท ปน วตฺถุสฺมิํ เอโก ปุตฺโต ลพฺภมาโน วิสโท ปุญฺญวา ภวิสฺสติ, อิมํ มยา อคฺคมเหสิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตสฺสา อปริคฺคหิตภาวํ ญตฺวา อาหราเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐานํ อทาสิฯ สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, น จิรสฺเสว เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส ปนสฺสา ปุตฺโต จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิฯ
โพธิสตฺโต ตสฺสา สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตถารูปํ วจโนกาสํ ลภิตฺวา ‘‘เทว, สิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ นาม สิปฺปํ กสฺมา น สิกฺขิตพฺพํ, ยตฺร หิ นามายํ มหาปุญฺญา หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺนากาเรน สรีรวฬญฺชํ กุรุมานา ตุมฺเห อาราเธตฺวา เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ วณฺณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๐๘.
‘‘สิกฺเขยฺย สิกฺขิตพฺพานิ, สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนา;
พาหิยา หิ สุหนฺเนน, ราชานมภิราธยี’’ติฯ
ตตฺถ สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนาติ เตสุ เตสุ สิปฺเปสุ สจฺฉนฺทา ชนา อตฺถิเยวฯ พาหิยาติ พหิชนปเท ชาตา สํวฑฺฒา อิตฺถีฯ สุหนฺเนนาติ หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺเนนากาเรน หนฺนํ สุหนฺนํ นาม, เตน สุหนฺเนนฯ ราชานมภิราธยีติ เทวํ อภิราธยิตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปตฺตาติฯ เอวํ มหาสตฺโต สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ คุณํ กเถสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิปิ ชยมฺปติกาว, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พาหิยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
ยถนฺโน ปุริโส โหตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต มหาทุคฺคตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ กทาจิ เอกเมว กุลํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, กทาจิ ตีณิ จตฺตาริ เอกโต หุตฺวา, กทาจิ คณพนฺธเนน, กทาจิ วีถิสภาเคน, กทาจิ สกลนครํ ฉนฺทกํ สํหริตฺวาฯ ตทา ปน วีถิภตฺตํ นาม อโหสิฯ อถ มนุสฺสา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ยาคุํ ทตฺวา ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ อาหํสุฯ ตทา ปเนโก ปเรสํ ภติการโก ทุคฺคตมนุสฺโส ตสฺสํ วีถิยํ วสมาโน จินฺเตสิ ‘‘อหํ ยาคุํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ขชฺชกํ ปน ทสฺสามี’’ติ สณฺหสณฺหํ กุณฺฑกํ วฑฺฒาเปตฺวา อุทเกน เตเมตฺวา อกฺกปณฺเณน เวเฐตฺวา กุกฺกุเฬ ปจิตฺวา ‘‘อิทํ พุทฺธสฺส ทสฺสามี’’ติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ฐิโต ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ เอกสฺมิํ วจเน วุตฺตมตฺเต สพฺพปฐมํ คนฺตฺวา ตํ ปูวํ สตฺถุ ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, สตฺถา อญฺเญหิ ทียมานํ ขชฺชกํ อคฺคเหตฺวา ตเมว ปูวขชฺชกํ ปริภุญฺชิฯ
ตสฺมิํเยว ปน ขเณ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มหาทุคฺคตสฺส กุณฺฑกขชฺชกํ อชิคุจฺฉิตฺวา อมตํ วิย ปริภุตฺต’’นฺติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ราชราชมหามตฺตาทโย อนฺตมโส โทวาริเก อุปาทาย สพฺเพว สนฺนิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มหาทุคฺคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘หนฺท โภ, สตํ คเหตฺวา, ทฺเว สตานิ คเหตฺวา, ปญฺจ สตานิ คเหตฺวา อมฺหากํ ปตฺติํ เทหี’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ธนํ คเหตฺวา วา อคฺคเหตฺวา วา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติํ เทหี’’ติ อาหฯ โส ธนํ คเหตุํ อารภิฯ มนุสฺสา ทิคุณจตุคฺคุณอฏฺฐคุณาทิวเสน ททนฺตา นว หิรญฺญโกฏิโย อทํสุฯ สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ราชา สายนฺหสมเย มหาทุคฺคตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐาเนน ปูเชสิฯ
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาทุคฺคเตน ทินฺนํ กุณฺฑกปูวํ อชิคุจฺฉนฺโต อมตํ วิย ปริภุญฺชิ, มหาทุคฺคโตปิ พหุธนญฺจ เสฏฺฐิฏฺฐานญฺจ ลภิตฺวา มหาสมฺปตฺติํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยา อชิคุจฺฉนฺเตน ตสฺส กุณฺฑกปูโว ปริภุตฺโต, ปุพฺเพปิ รุกฺขเทวตาย หุตฺวา ปริภุตฺโตเยว, ตทาปิ เจส มํ นิสฺสาย เสฏฺฐิฏฺฐานํ อลตฺเถวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ฐาเน เอรณฺฑรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา ตสฺมิํ คามเก มนุสฺสา เทวตามงฺคลิกา โหนฺติฯ อเถกสฺมิํ ฉเณ สมฺปตฺเต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน รุกฺขเทวตานํ พลิกมฺมํ อกํสุฯ อเถโก ทุคฺคตมนุสฺโส เต มนุสฺเส รุกฺขเทวตา ปฏิชคฺคนฺเต ทิสฺวา เอกํ เอรณฺฑรุกฺขํ ปฏิชคฺคิฯ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นานปฺปการานิ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ เจว ขชฺชโภชฺชานิ จ อาทาย คจฺฉิํสุฯ โส ปน กุณฺฑกปูวญฺเจว อุฬุงฺเกน จ อุทกํ อาทาย คนฺตฺวา เอรณฺฑรุกฺขสฺส อวิทูเร ฐตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตา นาม ทิพฺพขชฺชกานิ ขาทนฺติ, มยฺหํ เทวตา อิมํ กุณฺฑกปูวํ น ขาทิสฺสติ, กิํ อิมํ อการเณน นาเสมิ, อหเมว นํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตโตว นิวตฺติฯ โพธิสตฺโต ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ อิสฺสโร ภเวยฺยาสิ, มยฺหํ มธุรขชฺชกํ ทเทยฺยาสิฯ ตฺวํ ปน ทุคฺคโต, อหํ ตว ปูวํ น ขาทิตฺวา อญฺญํ กิํ ขาทิสฺสามิ, มา เม โกฏฺฐาสํ นาเสหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๐๙.
‘‘ยถนฺโน ปุริโส โหติ, ตถนฺนา ตสฺส เทวตา;
อาหเรตํ กุณฺฑปูวํ, มา เม ภาคํ วินาสยา’’ติฯ
ตตฺถ ยถนฺโนติ ยถารูปโภชโน โหติฯ ตถนฺนาติ ตสฺส ปุริสสฺส เทวตาปิ ตถารูปโภชนาว โหติฯ อาหเรตํ กุณฺฑปูวนฺติ เอตํ กุณฺฑเกน ปกฺกปูวํ อาเนหิ, มยฺหํ ภาคํ มา วินาเสหีติฯ
โส นิวตฺติตฺวา โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา พลิกมฺมมกาสิฯ โพธิสตฺโต ตโต โอชํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘ปุริส, ตฺวํ กิมตฺถํ มํ ปฏิชคฺคสี’’ติ อาหฯ ‘‘ทุคฺคโตมฺหิ, สามิ, ตํ นิสฺสาย ทุคฺคตภาวโต มุจฺจิตุกามตาย ปฏิชคฺคามี’’ติฯ ‘‘โภ ปุริส, มา จินฺตยิ, ตยา กตญฺญุสฺส กตเวทิโน ปูชา กตา, อิมํ เอรณฺฑํ ปริกฺขิปิตฺวา นิธิกุมฺภิโย คีวาย คีวํ อาหจฺจฐิตาฯ ตฺวํ รญฺโญ อาจิกฺขิตฺวา สกเฏหิ ธนํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ราสิํ กาเรหิ, ราชา เต ตุสฺสิตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานํ ทสฺสตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต อนฺตรธายิฯ โส ตถา อกาสิฯ ราชาปิ ตสฺส เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิฯ อิติ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย มหาสมฺปตฺติํ ปตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุคฺคโต เอตรหิ ทุคฺคโตว, เอรณฺฑรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุณฺฑกปูวชาตกวณฺณนา นวมาฯ
สพฺพสํหารโก นตฺถีติ อยํ สพฺพสํหารกปญฺโห สพฺพากาเรน อุมงฺคชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติฯ
สพฺพสํหารกปญฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
ปโรสตวคฺโค เอกาทสโมฯ
ปโรสตมฺปิ ปณฺณิกํ, เวรี จ มิตฺตวินฺทกํ;
ทุพฺพลญฺจ อุทญฺจนี, สาลิตฺตมฺปิ จ พาหิยํ;
กุณฺฑกปูวสพฺพสํหารกนฺติฯ
หํจิ ตุวํ เอวมญฺญสีติ อยมฺปิ คทฺรภปญฺโห มหาอุมงฺคชาตเกเยว (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
คทฺรภปญฺหชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
เยน สตฺตุพิลงฺคา จาติ อยมฺปิ อมราเทวิปญฺโห นาม ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติฯ
อมราเทวีปญฺหชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ‘ยํ สมโณ โคตโม กโรติ, น โส ธมฺโมฯ ยมหํ กโรมิ, อยเมว ธมฺโม’ติ เต ภิกฺขู อตฺตโน ลทฺธิํ คาหาเปตฺวา ฐานปฺปตฺตํ มุสาวาทํ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมาย ทฺเว อุโปสถา กตา’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มุสาวาที, ปุพฺเพปิ มุสาวาทีเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุสานวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘ยกฺขพลิกมฺมํ กโรมา’’ติ เตสุ เตสุ จจฺจรรจฺฉาทิฏฺฐาเนสุ มจฺฉมํสาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา กปาลเกสุ พหุํ สุรํ ฐปยิํสุฯ อเถโก สิงฺคาโล อฑฺฒรตฺตสมเย นิทฺธมเนน นครํ ปวิสิตฺวา มจฺฉมํสํ ขาทิตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา ปุนฺนาคคจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โส ปพุชฺฌิตฺวา อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ นิกฺขมิตุํ น สกฺกา’’ติ มคฺคสมีปํ คนฺตฺวา อทิสฺสมาโน นิปชฺชิตฺวา อญฺเญ มนุสฺเส ทิสฺวาปิ กิญฺจิ อวตฺวา เอกํ พฺราหฺมณํ มุขโธวนตฺถาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘พฺราหฺมณา นาม ธนโลลา โหนฺติ, อิมํ ธเนน ปโลเภตฺวา ยถา มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นครา นีหรติ, ตถา กริสฺสามี’’ติฯ โส มนุสฺสภาสาย ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อาหฯ โส นิวตฺติตฺวา ‘‘โก มํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, มยฺหํ ทฺเว กหาปณสตานิ อตฺถิฯ สเจ มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยถา น โกจิ ปสฺสติ, ตถา นครา นิกฺขาเมตุํ สกฺโกสิ, ตุยฺหํ เต กหาปเณ ทสฺสามี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา โถกํ อคมาสิฯ อถ นํ สิงฺคาโล ปุจฺฉิ ‘‘กตรฏฺฐานํ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘อสุกํ นามา’’ติฯ ‘‘อญฺญํ โถกํ ฐานํ คจฺฉา’’ติฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ วทนฺโต มหาสุสานํ ปตฺวา ‘‘อิธ มํ โอตาเรหี’’ติ อาหฯ ตตฺถ นํ โอตาเรสิฯ อถ สิงฺคาโล ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถรา’’ติ อาหฯ โส ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ ปตฺถริฯ อถ นํ ‘‘อิมํ รุกฺขมูลํ ขณาหี’’ติ ปถวิขณเน โยเชตฺวา พฺราหฺมณสฺส อุตฺตริสาฏกํ อภิรุยฺห จตูสุ กณฺเณสุ จ มชฺเฌ จาติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สรีรนิสฺสนฺทํ ปาเตตฺวา มกฺเขตฺวา เจว เตเมตฺวา จ สุสานวนํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต รุกฺขวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๑๓.
‘‘สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ;
สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, กุโต กํสสตา ทุเว’’ติฯ
ตตฺถ สทฺทหาสีติ สทฺทหสิ, อยเมว วา ปาโฐ, ปตฺติยายสีติ อตฺโถฯ สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถีติ เอตสฺส หิ สิปฺปิกาสตมฺปิ นตฺถิฯ กุโต กํสสตา ทุเวติ ทฺเว กหาปณสตานิ ปนสฺส กุโต เอวาติฯ
โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ตว สาฏกํ โธวิตฺวา นฺหายิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อนฺตรธายิฯ พฺราหฺมโณ ตถา กตฺวา ‘‘วญฺจิโต วตมฺหี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
พหุจินฺตี อปฺปจินฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว มหลฺลกตฺเถเร อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร ชนปเท เอกสฺมิํ อรญฺญาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา ‘‘สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉิสฺสามา’’ติ ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ มาสํ อติกฺกาเมตฺวา ปุน ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ตเถว มาสํ, ปุน มาสนฺติ เอวํ อตฺตโน กุสีตภาเวน เจว นิวาสฏฺฐาเน จ อเปกฺขาย ตโย มาเส อติกฺกาเมตฺวา ตโต นิกฺขมฺม เชตวนํ คนฺตฺวา สภาคฏฺฐาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิํสุฯ อถ เน ภิกฺขู ปุจฺฉิํสุ ‘‘จิรํ โว, อาวุโส, พุทฺธุปฏฺฐานํ อกโรนฺตานํ, กสฺมา เอวํ จิรายิตฺถา’’ติ? เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อถ เนสํ โส อาลสิยกุสีตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ ธมฺมสภายมฺปิ เตสํ ภิกฺขูนเมว อาลสิยภาวํ นิสฺสาย กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อลสา กุสีตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต อลสา, ปุพฺเพปิ อลสา เจว นิวาสฏฺฐาเน จ สาลยา สาเปกฺขา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสินทิยํ ตโย มจฺฉา อเหสุํ, พหุจินฺตี, อปฺปจินฺตี, มิตจินฺตีติ เตสํ นามานิฯ เต อรญฺญโต มนุสฺสปถํ อาคมิํสุฯ ตตฺถ มิตจินฺตี อิตเร ทฺเว เอวมาห ‘‘อยํ มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, เกวฏฺฏา นานปฺปการานิ ชาลกุมินาทีนิ ขิปิตฺวา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, มยํ อรญฺญเมว คจฺฉามา’’ติฯ อิตเร ทฺเว ชนา อลสตาย เจว อามิสคิทฺธตาย จ ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ตโย มาเส อติกฺกาเมสุํฯ อถ เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปิํสุฯ พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ โคจรํ คณฺหนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ เต อตฺตโน อนฺธพาลตาย ชาลคนฺธํ อสลฺลกฺเขตฺวา ชาลกุจฺฉิเมว ปวิสิํสุฯ มิตจินฺตี ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต ชาลคนฺธํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสญฺจ ชาลกุจฺฉิํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ‘‘อิเมสํ กุสีตานํ อนฺธพาลานํ ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา พหิปสฺเสน ชาลกุจฺฉิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชาลกุจฺฉิํ ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส หุตฺวา อุทกํ อาลุเฬนฺโต ชาลสฺส ปุรโต ปติตฺวา ปุน ชาลกุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉิมภาเคน ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส อุทกํ อาลุเฬนฺโต ปจฺฉิมภาเค ปติฯ เกวฏฺฏา ‘‘มจฺฉา ชาลํ ผาเลตฺวา คตา’’ติ มญฺญมานา ชาลโกฏิยํ คเหตฺวา อุกฺขิปิํสุฯ เต ทฺเวปิ มจฺฉา ชาลโต มุจฺจิตฺวา อุทเก ปติํสุฯ อิติ เตหิ มิตจินฺติํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธํฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๑๔.
‘‘พหุจินฺตี อปฺปจินฺตี, อุโภ ชาเล อพชฺฌเร;
มิตจินฺตี ปโมเจสิ, อุโภ ตตฺถ สมาคตา’’ติฯ
ตตฺถ พหุจินฺตีติ พหุจินฺตนตาย วิตกฺกพหุลตาย เอวํลทฺธนาโมฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ อยเมว นโยฯ อุโภ ตตฺถ สมาคตาติ มิตจินฺติํ นิสฺสาย ลทฺธชีวิตา ตตฺถ อุทเก ปุน อุโภปิ ชนา มิตจินฺตินา สทฺธิํ สมาคตาติ อตฺโถฯ
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มหลฺลกา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ อิเม ทฺเว อเหสุํ, มิตจินฺตี ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
มิตจินฺตีชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
ยายญฺเญ มนุสาสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนุสาสิกํ ภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร สาวตฺถิวาสินี เอกา กุลธีตา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย สมณธมฺเม อนนุยุตฺตา อามิสคิทฺธา หุตฺวา ยตฺถ อญฺญา ภิกฺขุนิโย น คจฺฉนฺติ, ตาทิเส นครสฺส เอกเทเส ปิณฺฑาย จรติฯ อถสฺสา มนุสฺสา ปณีตปิณฺฑปาตํ เทนฺติฯ สา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ‘‘สเจ อิมสฺมิํ ปเทเส อญฺญาปิ ภิกฺขุนิโย ปิณฺฑาย จริสฺสนฺติ, มยฺหํ ลาโภ ปริหายิสฺสติฯ ยถา เอตํ ปเทสํ อญฺญา นาคจฺฉนฺติ, เอวํ มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุนูปสฺสยํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อสุกฏฺฐาเน จณฺโฑ หตฺถี, จณฺโฑ อสฺโส, จณฺโฑ เมณฺโฑ, จณฺโฑ กุกฺกุโร จรติ, สปริสฺสยฏฺฐานํ, มา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺถา’’ติ ภิกฺขุนิโย อนุสาสติฯ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เอกา ภิกฺขุนีปิ ตํ ปเทสํ คีวํ ปริวตฺเตตฺวา น โอโลเกสิฯ ตสฺสา เอกสฺมิํ ทิวเส ตสฺมิํ ปเทเส ปิณฺฑาย จรนฺติยา เวเคเนกํ เคหํ ปวิสนฺติยา จณฺโฑ เมณฺฑโก ปหริตฺวา อูรุฏฺฐิกํ ภินฺทิฯ มนุสฺสา เวเคน อุปธาวิตฺวา ทฺวิธา ภินฺนํ อูรุฏฺฐิกํ เอกโต พนฺธิตฺวา ตํ ภิกฺขุนิํ มญฺเจนาทาย ภิกฺขุนูปสฺสยํ นยิํสุฯ ภิกฺขุนิโย ‘‘อยํ อญฺญา ภิกฺขุนิโย อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมิํ ปเทเส จรนฺตี อูรุฏฺฐิกํ ภินฺทาเปตฺวา อาคตา’’ติ ปริหาสํ อกํสุฯ ตมฺปิ ตาย กตการณํ น จิรสฺเสว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิฯ
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุกา อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อญฺญํ อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมิํ ปเทเส จรมานา จณฺเฑน เมณฺฑเกน อูรุํ ภินฺทาเปสี’’ติ ตสฺสา อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อญฺเญ อนุสาสติเยว, สยํ ปน น วตฺตติ, นิจฺจกาลํ ทุกฺขเมว อนุโภตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณเชฏฺฐโก หุตฺวา อเนกสกุณสหสฺสปริวาโร หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ ตสฺส ตตฺถ วสนกาเล เอกา จณฺฑสกุณิกา มหาวตฺตนิมคฺคํ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหาติฯ สา ตตฺถ สกเฏหิ ปติตานิ วีหิมุคฺคพีชาทีนิ ลภิตฺวา ‘‘ยถา อิทานิ อิมํ ปเทสํ อญฺเญ สกุณา นาคจฺฉนฺติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สกุณสงฺฆสฺส โอวาทํ เทติ ‘‘วตฺตนิมหามคฺโค นาม สปฺปฏิภโย, หตฺถิอสฺสาทโย เจว จณฺฑโคณยุตฺตยานาทีนิ จ สญฺจรนฺติ, สหสา อุปฺปติตุมฺปิ น สกฺกา โหติ, น ตตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติฯ สกุณสงฺโฆ ตสฺสา ‘‘อนุสาสิกา’’เตว นามํ อกาสิฯ
สา เอกทิวสํ วตฺตนิมหามคฺเค จรนฺตี อติมหาเวเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ยานสฺส สทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ทูเร ตาวา’’ติ จรติเยวฯ อถ นํ ยานํ วาตเวเคน สีฆเมว สมฺปาปุณิ, สา อุฏฺฐาตุํ นาสกฺขิ, จกฺเกน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา คตาฯ สกุณเชฏฺฐโก สกุเณ สมาเนนฺโต ตํ อทิสฺวา ‘‘อนุสาสิกา น ทิสฺสติ, อุปธาเรถ น’’นฺติ อาหฯ สกุณา อุปธาเรนฺตา ตํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา สกุณเชฏฺฐกสฺส อาโรเจสุํฯ สกุณเชฏฺฐโก ‘‘สา อญฺญา สกุณิกา วาเรตฺวา สยํ ตตฺถ จรมานา ทฺวิธา ฉินฺนา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๑๕.
‘‘ยายญฺเญ มนุสาสติ, สยํ โลลุปฺปจารินี;
สายํ วิปกฺขิกา เสติ, หตา จกฺเกน สาสิกา’’ติฯ
ตตฺถ ยายญฺเญ มนุสาสตีติ ยกาโร ปทสนฺธิกโร, ยา อญฺเญ อนุสาสตีติ อตฺโถฯ สยํ โลลุปฺปจารินีติ อตฺตนา โลลุปฺปจารินี สมานาฯ สายํ วิปกฺขิกา เสตีติ สา เอสา วิหตปกฺขา หุตฺวา มหามคฺเค สยติฯ หตา จกฺเกน สาสิกาติ ยานจกฺเกน หตา สาสิกา สกุณิกาติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนุสาสิกา สกุณิกา อยํ อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อโหสิ, สกุณเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อนุสาสิกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
อติกรมกราจริยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ นวกนิปาเต คิชฺฌชาตเก (ชา. ๑.๙.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ น ตฺวํ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวฯ ทุพฺพจภาเวเนว ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต สตฺติปฺปหาเรน ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ลงฺฆนฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺญวา อุปายกุสโล อโหสิฯ โส เอกสฺส ลงฺฆนกสฺส สนฺติเก สตฺติลงฺฆนสิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน สทฺธิํ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต วิจรติฯ อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํเยว สตฺตีนํ ลงฺฆนสิปฺปํ ชานาติ, น ปญฺจนฺนํฯ โส เอกทิวสํ เอกสฺมิํ คามเก สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุรามทมตฺโต ‘‘ปญฺจ สตฺติโย ลงฺฆิสฺสามี’’ติ ปฏิปาฏิยา ฐเปสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อาห ‘‘อาจริย, ตฺวํ ปญฺจสตฺติลงฺฆนสิปฺปํ น ชานาสิ, เอกํ สตฺติํ หรฯ สเจ ลงฺฆิสฺสสิ, ปญฺจมาย สตฺติยา วิทฺโธ มริสฺสสี’’ติฯ โส สุฏฺฐุ มตฺตตาย ‘‘ตฺวญฺหิ มยฺหํ ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา จตสฺโส ลงฺฆิตฺวา ปญฺจมาย สตฺติยา ทณฺฑเก มธุกปุปฺผํ วิย อาวุโต ปริเทวมาโน นิปชฺชิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา อิมํ พฺยสนํ ปตฺโตสี’’ติ อิมํ คาถมาห –
๑๑๖.
‘‘อติกรมกราจริย , มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;
จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมายสิ อาวุโต’’ติฯ
ตตฺถ อติกรมกราจริยาติ อาจริย อชฺช ตฺวํ อติกรํ อกริ, อตฺตโน กรณโต อติเรกํ กรณํ อกรีติ อตฺโถฯ มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตีติ มยฺหํ อนฺเตวาสิกสฺสปิ สมานสฺส เอตํ ตว กรณํ น รุจฺจติ, เตน เต อหํ ปฐมเมว กเถสินฺติ ทีเปติฯ จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวานาติ จตุตฺเถ สตฺติถเล อปติตฺวา อตฺตานํ ลงฺฆยิตฺวาฯ ปญฺจมายสิ อาวุโตติ ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต อิทานิ ปญฺจมาย สตฺติยา อาวุโตสีติฯ อิทํ วตฺวา อาจริยํ สตฺติโต อปเนตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาจริโย อยํ ทุพฺพโจ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุพฺพจชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
อจฺจุคฺคตาติพลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ เตรสกนิปาเต ตกฺการิยชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๐๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วาจํ นิสฺสาย นฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ นฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิฯ หิมวนฺตปฺปเทเส สพฺโพ อิสิคโณ สนฺนิปติตฺวา ตํ โอวาทาจริยํ กตฺวา ปริวาเรสิฯ โส ปญฺจนฺนํ อิสิสตานํ โอวาทาจริโย หุตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺเต วสติฯ ตทา เอโก เจตฺถ ปณฺฑุโรคี ตาปโส กุฐาริํ คเหตฺวา กฏฺฐํ ผาเลติฯ อเถโก มุขรตาปโส ตสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘อิธ ปหารํ เทหิ, อิธ ปหารํ เทหี’’ติ ตํ ตาปสํ โรเสสิฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘น ทานิ เม ตฺวํ ทารุผาลนสิปฺปํ สิกฺขาปนกาจริโย’’ติ ติณฺหํ กุฐาริํ อุกฺขิปิตฺวา นํ เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรสิฯ ตทา อสฺสมโต อวิทูเร เอกสฺมิํ วมฺมิกปาเท เอโก ติตฺติโร วสติฯ โส สายํ ปาตํ ตสฺมิํ วมฺมิกมตฺถเก ฐตฺวา มหาวสฺสิตํ วสฺสติฯ ตํ สุตฺวา เอโก ลุทฺทโก ‘‘ติตฺติเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สทฺทสญฺญาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วธิตฺวา อาทาย คโตฯ
โพธิสตฺโต ตสฺส สทฺทํ อสุณนฺโต ‘‘อสุกฏฺฐาเน ติตฺติโร วสติ, กิํ นุ โข ตสฺส สทฺโท น สูยตี’’ติ ตาปเส ปุจฺฉิฯ เต ตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ โส อุโภปิ ตานิ การณานิ สํสนฺเทตฺวา อิสิคณมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –
๑๑๗.
‘‘อจฺจุคฺคตาติพลตา, อติเวลํ ปภาสิตา;
วาจา หนติ ทุมฺเมธํ, ติตฺติรํ วาติวสฺสิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อจฺจุคฺคตาติ อติอุคฺคตาฯ อติพลตาติ ปุนปฺปุนํ ภาสเนน อติพลสภาวาฯ อติเวลํ ปภาสิตาติ อติกฺกนฺตเวลา ปมาณาติกฺกเมน ภาสิตาฯ ติตฺติรํ วาติวสฺสิตนฺติ ยถา ติตฺติรํ อติวสฺสิตํ หนติ, ตถา เอวรูปา วาจา ทุมฺเมธํ พาลปุคฺคลํ หนตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ ทตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วจนํ นิสฺสาย นฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ นฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุขรตาปโส โกกาลิโก อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
นาจินฺตยนฺโต ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร อุตฺตรเสฏฺฐิ นาม อโหสิ มหาวิภโวฯ ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ เอโก ปุญฺญวา สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต อภิรูโป ปาสาทิโก อโหสิ พฺรหฺมวณฺณีฯ อถ เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ กตฺติกฉเณ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเฐ สพฺโพ โลโก นกฺขตฺตนิสฺสิโต อโหสิฯ ตสฺส สหายกา อญฺเญ เสฏฺฐิปุตฺตา สปชาปติกา อเหสุํฯ อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ พฺรหฺมโลเก วสิตตฺตา กิเลเสสุ จิตฺตํ น อลฺลียติฯ อถสฺส สหายกา ‘‘อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺสปิ เอกํ อิตฺถิํ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, อิมสฺมิํ นคเร กตฺติกฉโณ ฆุฏฺโฐ, ตุยฺหมฺปิ เอกํ อิตฺถิํ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘น เม อตฺโถ อิตฺถิยา’’ติ จ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา เอกํ วณฺณทาสิํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตสฺส ฆรํ เนตฺวา ‘‘ตฺวํ เสฏฺฐิปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉา’’ติ สยนิฆรํ เปเสตฺวา นิกฺขมิํสุฯ ตํ สยนิฆรํ ปวิฏฺฐมฺปิ เสฏฺฐิปุตฺโต เนว โอโลเกติ, นาลปติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนํ มํ เนว โอโลเกติ, นาลปติ, อิทานิ นํ อตฺตโน อิตฺถิกุตฺตลีลาย โอโลกาเปสฺสามี’’ติ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสนฺตี ปหฏฺฐากาเรน อคฺคทนฺเต วิวริตฺวา หสิตํ อกาสิฯ เสฏฺฐิปุตฺโต โอโลเกตฺวา ทนฺตฏฺฐิเก นิมิตฺตํ คณฺหิฯ อถสฺส อฏฺฐิกสญฺญา อุปฺปชฺชิ, สกลมฺปิ ตํ สรีรํ อฏฺฐิกสงฺขลิกา วิย ปญฺญายิฯ โส ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ
ตํ ตสฺส ฆรา โอติณฺณํ เอโก อิสฺสโร อนฺตรวีถิยํ ทิสฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน ฆรํ เนสิ, สตฺตาเห วีติวตฺเต นกฺขตฺตํ โอสิตํฯ วณฺณทาสิยา มาตา ธีตุ อาคมนํ อทิสฺวา เสฏฺฐิปุตฺตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตงฺขณญฺเญว ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ’’นฺติฯ อถสฺสา มาตา โรทนฺตี ‘‘ธีตรํ เม น ปสฺสามิ, ธีตรํ เม สมาเนถา’’ติ อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา อฏฺฏํ วินิจฺฉินนฺโต ‘‘อิเม เต เสฏฺฐิปุตฺตา วณฺณทาสิํ อาเนตฺวา ตุยฺหํ อทํสู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อิทานิ สา กห’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ตงฺขณญฺเญว นํ อุยฺโยเชสิ’’นฺติฯ ‘‘อิทานิ ตํ สมาเนตุํ สกฺโกสี’’ติ? ‘‘น สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘สเจ สมาเนตุํ น สกฺโกติ, ราชาณมสฺส กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘ราชาณํ กริสฺสามา’’ติ คเหตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ‘‘เสฏฺฐิปุตฺตํ กิร วณฺณทาสิํ สมาเนตุํ อสกฺโกนฺตํ ราชา ราชาณํ กาเรตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ มหาชโน อุเร หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘กิํ นาเมตํ, สามิ, อตฺตโน เต อนนุจฺฉวิกํ ลทฺธ’’นฺติ ปริเทวติฯ เสฏฺฐิปิ ปุตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต ปริเทวนฺโต คจฺฉติฯ
เสฏฺฐิปุตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ มยฺหํ เอวรูปํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน อุปฺปนฺนํฯ สเจ อิโต มุจฺจิสฺสามิ, มหาโคตมสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ สาปิ โข วณฺณทาสี ตํ โกลาหลสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํสทฺโท นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา เวเคน โอตริตฺวา ‘‘อุสฺสรถ, อุสฺสรถ, สามี, มํ ราชปุริสานํ ทฏฺฐุํ เทถา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา มาตรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตํ มุญฺจิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โส สหายกปริวุโตว นทิํ คนฺตฺวา สสีสํ นฺหายิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราโส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา จีวรสาฏเก อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺโต อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน สาสนสฺส คุณํ ชานิตฺวา ‘อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจมาโน ปพฺพชิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา เตน สุจินฺติเตน มรณมุตฺโต เจว, ปพฺพชิโต จ อคฺคผเล ปติฏฺฐิโต’’ติ ตสฺส คุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺโตว อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยา มุตฺโต, อตีเต ปณฺฑิตาปิ อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยโต มุจฺจิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จุติปฏิสนฺธิวเสน ปริวตฺตนฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก อรญฺญา พหู วฏฺฏเก อาหริตฺวา เคเห ฐเปตฺวา โคจรํ ทตฺวา มูลํ คเหตฺวา อาคตาคตานํ หตฺเถ วฏฺฏเก วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส เอกทิวสํ พหูหิ วฏฺฏเกหิ สทฺธิํ โพธิสตฺตมฺปิ คเหตฺวา อาเนสิฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อิมินา ทินฺนํ โคจรญฺจ ปานียญฺจ ปริภุญฺชิสฺสามิ, อยํ มํ คเหตฺวา อาคตานํ มนุสฺสานํ ทสฺสติฯ สเจ ปน น ปริภุญฺชิสฺสามิ, อหํ มิลายิสฺสามิ, อถ มํ มิลายนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา น คณฺหิสฺสนฺติฯ เอวํ เม โสตฺถิ ภวิสฺสติ, อิมํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตถา กโรนฺโต มิลายิตฺวา อฏฺฐิจมฺมมตฺโต อโหสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา น คณฺหิํสุฯ ลุทฺทโก โพธิสตฺตํ ฐเปตฺวา เสเสสุ วฏฺฏเกสุ ปริกฺขีเณสุ ปจฺฉิํ นีหริตฺวา ทฺวาเร ฐเปตฺวา โพธิสตฺตํ หตฺถตเล กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข อยํ วฏฺฏโก’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา อุปฺปติตฺวา อรญฺญเมว คโตฯ อญฺเญ วฏฺฏกา ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข น ปญฺญายสิ, กหํ คโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ลุทฺทเกน คหิโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กินฺติ กตฺวา มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘อหํ เตน ทินฺนํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปานียํ อปิวิตฺวา อุปายจินฺตาย มุตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๑๘.
‘‘นาจินฺตยนฺโต ปุริโส, วิเสสมธิคจฺฉติ;
จินฺติตสฺส ผลํ ปสฺส, มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา’’ติฯ
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ปุริโส ทุกฺขํ ปตฺวา ‘‘อิมินา นาม อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อจินฺตยนฺโต อตฺตโน ทุกฺขา โมกฺขสงฺขาตํ วิเสสํ นาธิคจฺฉติฯ อิทานิ ปน มยา จินฺติตกมฺมสฺส ผลํ ปสฺสฯ เตเนว อุปาเยน มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา, มรณโต จ พนฺธนโต จ มุตฺโตสฺมิ อหนฺติฯ เอวํ โพธิสตฺโต อตฺตนา กตการณํ อาจิกฺขิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มรณมุตฺโต วฏฺฏโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วฏฺฏชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
อมาตาปิตรสํวทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อกาลราวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา น อุคฺคณฺหิฯ โส ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มยา วตฺตํ กาตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล อุปฏฺฐาตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล อุคฺคเหตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล สชฺฌายิตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ, ปฐมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ ปพุทฺธปพุทฺธกฺขเณเยว มหาสทฺทํ กโรติ, ภิกฺขู นิทฺทํ น ลภนฺติฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป รตนสาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา กาลํ วา อกาลํ วา น ชานาตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ , ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อกาลราวี, ปุพฺเพปิ อกาลราวีเยว, กาลากาลํ อชานนภาเวน จ คีวาย วฏฺฏิตาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจสเต มาณเว สิปฺปํ วาเจติฯ เตสํ มาณวานํ เอโก กาลราวี กุกฺกุโฏ อตฺถิ, เต ตสฺส วสฺสิตสทฺเทน อุฏฺฐาย สิปฺปํ สิกฺขนฺติฯ โส กาลมกาสิฯ เต อญฺญํ กุกฺกุฏํ ปริเยสนฺตา จรนฺติฯ อเถโก มาณวโก สุสานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏํ ทิสฺวา อาเนตฺวา ปญฺชเร ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคติฯ โส สุสาเน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘อสุกเวลาย นาม วสฺสิตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต กทาจิ อติรตฺติํ วสฺสติ, กทาจิ อรุณุคฺคมเนฯ มาณวา ตสฺส อติรตฺติํ วสฺสิตกาเล สิปฺปํ สิกฺขนฺตา ยาว อรุณุคฺคมนา สิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, นิทฺทายมานา คหิตฏฺฐานมฺปิ น ปสฺสนฺติฯ อติปภาเต วสฺสิตกาเล สชฺฌายสฺส โอกาสเมว น ลภนฺติฯ มาณวา ‘‘อยํ อติรตฺติํ วา วสฺสติ อติปภาเต วา, อิมํ นิสฺสาย อมฺหากํ สิปฺปํ น นิฏฺฐายิสฺสตี’’ติ ตํ คเหตฺวา คีวํ วฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ‘‘อกาลราวี กุกฺกุโฏ อมฺเหหิ ฆาติโต’’ติ อาจริยสฺส กเถสุํฯ อาจริโย ‘‘โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺฒิตภาเวน มรณํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๑๙.
‘‘อมาตาปิตร-สํวทฺโธ, อนาเจรกุเล วสํ;
นายํ กาลํ อกาลํ วา, อภิชานาติ กุกฺกุโฏ’’ติฯ
ตตฺถ อมาตาปิตรสํวทฺโธติ มาตาปิตโร นิสฺสาย เตสํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺโฒฯ อนาเจรกุเล วสนฺติ อาจริยกุเลปิ อวสมาโน, อาจารสิกฺขาปกํ กญฺจิ นิสฺสาย อวสิตตฺตาติ อตฺโถฯ นายํ กาลํ อกาลํ วาติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล วสฺสิตพฺพํ, อิมสฺมิํ น วสฺสิตพฺพ’’นฺติ เอวํ วสฺสิตพฺพยุตฺตกํ กาลํ วา อกาลํ วา เอส กุกฺกุโฏ น ชานาติ, อชานนภาเวเนว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติฯ อิทํ การณํ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อกาลราวี กุกฺกุโฏ อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิกา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อกาลราวิชาตกวณฺณนา นวมาฯ
อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิญฺจมาณวิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺสา วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต มหาปทุมชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๑๐๖ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, จิญฺจมาณวิกา อิทาเนว มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขติ, ปุพฺเพปิ อพฺภาจิกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ตสฺเสว ปุโรหิโต อโหสิฯ เตน อคฺคมเหสิยา วโร ทินฺโน โหติ ‘‘ภทฺเท, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทยฺยาสี’’ติฯ สา เอวมาห ‘‘น มยฺหํ อญฺโญ วโร นาม ทุลฺลโภ, อิโต ปน เต ปฏฺฐาย อญฺญา อิตฺถี กิเลสวเสน น โอโลเกตพฺพา’’ติฯ โส ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมาโน ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โสฬสสุ นาฏกิตฺถิสหสฺเสสุ กิเลสวเสน เอกิตฺถิมฺปิ น โอโลเกสิฯ
อถสฺส ปจฺจนฺโต กุปฺปิ, ปจฺจนฺเต ฐิตา โยธา โจเรหิ สทฺธิํ ทฺเว ตโย สงฺคาเม กตฺวา ‘‘อิโต อุตฺตริ มยํ น สกฺโกมา’’ติ รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา ตตฺถ คนฺตุกาโม พลกายํ สํหริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ปจฺจนฺตํ คจฺฉามิ, ตตฺถ นานปฺปการานิ ยุทฺธานิ โหนฺติ, ชยปราชโยปิ อนิพทฺโธ, ตาทิเสสุ ฐาเนสุ มาตุคาโม ทุปฺปริหาโร, ตฺวํ อิเธว นิวตฺตาหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘น สกฺกา, เทว, มยา นิวตฺติตุ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ รญฺญา ปฏิกฺขิตฺตา อาห ‘‘เตน หิ เอเกกํ โยชนํ คนฺตฺวา มยฺหํ สุขทุกฺขชานนตฺถํ เอเกกํ มนุสฺสํ เปเสยฺยาถา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺตํ นคเร ฐเปตฺวา มหนฺเตน พลกาเยน นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต โยชเน โยชเน เอเกกํ ปุริสํ ‘‘อมฺหากํ อาโรคฺยํ อาโรเจตฺวา เทวิยา สุขทุกฺขํ ชานิตฺวา อาคจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ สา อาคตาคตํ ปุริสํ ‘‘ราชา กิมตฺถํ ตํ เปเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สุขทุกฺขชานนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ เตน สทฺธิํ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวติฯ ราชา ทฺวตฺติํสโยชนมคฺคํ คจฺฉนฺโต ทฺวตฺติํส ชเน เปเสสิ, สา สพฺเพหิปิ เตหิ สทฺธิํ ตเถว อกาสิฯ
ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ชนปทํ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโตปิ ตเถว ทฺวตฺติํส ชเน เปเสสิ, สา เตหิปิ สทฺธิํ ตเถว วิปฺปฏิปชฺชิเยวฯ ราชา อาคนฺตฺวา ชยกฺขนฺธาวารฏฺฐาเน ฐตฺวา ‘‘นครํ ปฏิชคฺคาเปตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปณฺณํ เปเสสิฯ โพธิสตฺโต สกลนครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ราชนิเวสนํ ปฏิชคฺคาเปนฺโต เทวิยา วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ สา โพธิสตฺตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ กายํ ทิสฺวา สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เอหิ , พฺราหฺมณ, สยนํ อภิรุหา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา เอวํ อวจ, ราชาปิ ครุ, อกุสลมฺปิ ภายามิ, น สกฺกา มยา เอวํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘จตุสฏฺฐิยา ปาทมูลิกานํ เนว ราชา ครุ, น อกุสลํ ภายนฺติฯ ตเวว ราชา ครุ, ตฺวํเยว จ อกุสลํ ภายสี’’ติฯ ‘‘อาม, เทวิ, สเจ เตสมฺปิ เอวํ ภเวยฺย, น เอวรูปํ กเรยฺยุํ’’ฯ ‘‘อหํ ปน ชานมาโน เอวรูปํ สาหสิยกมฺมํ น กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ พหุํ วิปฺปลปสิ, สเจ เม วจนํ น กโรสิ, สีสํ เต ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว เอกสฺมิํ อตฺตภาเว สีสํ, อตฺตภาวสหสฺเสปิ สีเส ฉิชฺชนฺเต น สกฺกา มยา เอวรูปํ กาตุ’’นฺติฯ สา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ ตชฺเชตฺวา อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา สรีเร นขวฬญฺชํ ทสฺเสตฺวา เตเลน คตฺตานิ อพฺภญฺชิตฺวา กิลิฏฺฐวตฺถํ นิวาเสตฺวา คิลานาลยํ กตฺวา ทาสิโย อาณาเปสิ ‘รญฺญา กหํ เทวี’ติ วุตฺเต ‘คิลานา’ติ กเถยฺยาถา’’ติฯ
โพธิสตฺโตปิ รญฺโญ ปฏิปถํ อคมาสิฯ ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห เทวิํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ, เทวี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิลานา, เทวา’’ติฯ โสปิ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ เต, ภทฺเท, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ตุณฺหี อโหสิฯ ตติยวาเร ราชานํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ, มหาราช, ชีวสิ นาม, มาทิสาปิ อิตฺถิโย สสฺสามิกาเยว นามา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ เอตํ, ภทฺเท’’ติ? ตุมฺเหหิ นครํ รกฺขนตฺถาย ฐปิโต ปุโรหิโต ‘‘ตุมฺหากํ นิเวสนํ ปฏิชคฺคามี’’ติ อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺติํ มํ ปหริตฺวา อตฺตโน มนํ ปูเรตฺวา คโตติฯ ราชา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โกเธน ตฏตฏายนฺโต สิริคพฺภา นิกฺขมิตฺวา โทวาริกปาทมูลิกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ปุโรหิตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌภาวปฺปตฺตํ กตฺวา นครา นีหริตฺวา อาฆาตนํ เนตฺวา สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาหฯ เต เวเคน คนฺตฺวา ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภริํ จราเปสุํฯ
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา ตาย ทุฏฺฐเทวิยา ราชา ปุเรตรเมว ปริภินฺโน, อชฺช ทานาหํ อตฺตโน พเลเนว อตฺตานํ โมเจสฺสามี’’ติฯ โส เต ปุริเส อาห ‘‘โภ, ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รญฺโญ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อหํ ราชกมฺมิโก, พหุ เม กมฺมํ กตํ, พหูนิ มหานิธิฏฺฐานานิ ชานามิ, ราชกุฏุมฺพํ มยา วิจาริตํฯ สเจ มํ รญฺโญ น ทสฺเสสฺสถ, พหุธนํ นสฺสิสฺสติ, มยา รญฺโญ สาปเตยฺเย อาจิกฺขิเต ปจฺฉา กาตพฺพํ กโรถา’’ติฯ เต ตํ รญฺโญ ทสฺสยิํสุฯ ราชา ตํ ทิสฺวาว ‘‘กสฺมา โภ, พฺราหฺมณ, มยิ ลชฺชํ น อกาสิ, กสฺมา เต เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ อาหฯ ‘‘มหาราช, อหํ โสตฺถิยกุเล ชาโต, มยา กุนฺถกิปิลฺลิกมตฺโตปิ ปาณาติปาโต น กตปุพฺโพ, ติณสลากมตฺตมฺปิ อทินฺนํ นาทินฺนปุพฺพํ, โลภวเสน ปเรสํ อิตฺถี อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวาปิ น โอโลกิตปุพฺพา, หสฺสวเสนาปิ มุสา น ภาสิตปุพฺพา, กุสคฺเคนาปิ มชฺชํ น ปีตปุพฺพํ, อหํ ตุมฺเหสุ นิรปราโธฯ สา ปน พาลา โลภวเสน มํ หตฺเถ คเหตฺวา มยา ปฏิกฺขิตฺตา มํ ตชฺเชตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปํ อุตฺตานํ กตฺวา มม อาจิกฺขิตฺวา อนฺโตคพฺภํ ปวิฏฺฐาฯ อหํ นิรปราโธ, ปณฺณํ คเหตฺวา ปน อาคตา จตุสฏฺฐิ ชนา สาปราธา, เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาย โว วจนํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉ, เทวาติฯ ราชา เต จตุสฏฺฐิ ชเน พนฺธาเปตฺวา เทวิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตยา เอเตหิ สทฺธิํ ปาปํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กตํ, เทวา’’ติ วุตฺเต เต ปจฺฉาพาหํ พนฺธาเปตฺวา ‘‘อิเมสํ จตุสฏฺฐิชนานํ สีสานิ ฉินฺทถา’’ติ อาณาเปสิฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘นตฺถิ, มหาราช, เอเตสํ โทโส, เทวี อตฺตโน รุจิํ การาเปสิฯ นิรปราธา เอเต, ตสฺมา เนสํ ขมถฯ ตสฺสาปิ โทโส นตฺถิ, อิตฺถิโย นาม เมถุนธมฺเมน อติตฺตาฯ ชาติสภาโว หิ เอสฯ เอตาสํ ขมิตพฺพยุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา เอติสฺสาปิ ขมถา’’ติ นานปฺปกาเรน ราชานํ สญฺญาเปตฺวา เต จตุสฏฺฐิปิ ชเน ตญฺจ พาลํ โมจาเปตฺวา สพฺเพสํ ยถาสกานิ ฐานานิ ทาเปสิฯ เอวํ เต สพฺเพ โมเจตฺวา สกฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, อนฺธพาลานํ นาม อวตฺถุเกน วจเนน อพนฺธิตพฺพยุตฺตกาปิ ปณฺฑิตา ปจฺฉาพาหํ พทฺธา, ปณฺฑิตานํ การณยุตฺเตน วจเนน ปจฺฉาพาหํ พทฺธาปิ มุตฺตาฯ เอวํ พาลา นาม อพนฺธิตพฺพยุตฺตเกปิ พนฺธาเปนฺติ, ปณฺฑิตา พทฺเธปิ โมเจนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๐.
‘‘อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺติ, ยตฺถ พาลา ปภาสเร;
พทฺธาปิ ตตฺถ มุจฺจนฺติ, ยตฺถ ธีรา ปภาสเร’’ติฯ
ตตฺถ อพทฺธาติ อพนฺธิตพฺพยุตฺตาฯ ปภาสเรติ ปภาสนฺติ วทนฺติ กเถนฺติฯ
เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยา อิมํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน ลทฺธํ, อิทานิ เม อคาเรน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชาน, เทวา’’ติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติชนํ มหนฺตญฺจ วิภวํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐเทวี จิญฺจมาณวิกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
หํจิวคฺโค ทฺวาทสโมฯ
คทฺรภปญฺหา อมรา, สิงฺคาลํ มิตจินฺติ จ;
อนุสาสิกทุพฺพจํ, ติตฺติรํ วฏฺฏกํ ปุน;
อกาลราวิ พนฺธนนฺติฯ
กเร สริกฺโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ มิตฺตสุหชฺชญาติพนฺธวา เอกโต หุตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ อยํ ตยา ชาติโคตฺตธนธญฺญาทีหิ เนว สทิโส, น อุตฺตริตโร, กสฺมา เอเตน สทฺธิํ สนฺถวํ กโรสิ, มา กโรหี’’ติ ปุนปฺปุนํ นิวาเรสุํฯ อนาถปิณฺฑิโก ปน ‘‘มิตฺตสนฺถโว นาม หีเนหิปิ สเมหิปิ อติเรเกหิปิ กตฺตพฺโพเยวา’’ติ เตสํ วจนํ อคฺคเหตฺวา โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ กุฏุมฺพรกฺขกํ กตฺวา อคมาสีติ สพฺพํ กาฬกณฺณิวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน อนาถปิณฺฑิเกน อตฺตโน ฆเร ปวตฺติยา อาโรจิตาย สตฺถา ‘‘คหปติ, มิตฺโต นาม ขุทฺทโก นตฺถิ, มิตฺตธมฺมํ รกฺขิตุํ สมตฺถภาโวเวตฺถ ปมาณํ, มิตฺโต นาม อตฺตนา สโมปิ หีโนปิ เสฏฺโฐปิ คเหตพฺโพฯ สพฺเพปิ เหเต อตฺตโน ปตฺตภารํ นิตฺถรนฺติเยว, อิทานิ ตาว ตฺวํ อตฺตโน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย กุฏุมฺพสฺส สามิโก ชาโต, โปราณา ปน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย วิมานสามิกา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รญฺโญ อุยฺยาเน กุสนาฬิคจฺเฉ เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํเยว จ อุยฺยาเน มงฺคลสิลํ นิสฺสาย อุชุคตกฺขนฺโธ ปริมณฺฑลสาขาวิฏปสมฺปนฺโน รญฺโญ สนฺติกา ลทฺธสมฺมาโน รุจมงฺคลรุกฺโข อตฺถิ, ‘‘มุขโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ เอโก มเหสกฺโข เทวราชา นิพฺพตฺติฯ โพธิสตฺตสฺส เตน สทฺธิํ มิตฺตสนฺถโว อโหสิฯ ตทา ราชา เอกสฺมิํ เอกตฺถมฺภเก ปาสาเท วสติ, ตสฺส โส ถมฺโภ จลิฯ อถสฺส จลิตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา วฑฺฒกี ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, มม เอกตฺถมฺภกสฺส มงฺคลปาสาทสฺส ถมฺโภ จลิโต, เอกํ สารตฺถมฺภํ อาหริตฺวา ตํ นิจฺจลํ กโรถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ รุกฺขํ ปริเยสมานา อญฺญตฺถ อทิสฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ มุขกรุกฺขํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, ทิฏฺโฐ โว ตทนุจฺฉวิโก รุกฺโข’’ติ วุตฺเต ‘‘ทิฏฺโฐ, เทว, อปิจ ตํ ฉินฺทิตุํ น วิสหามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? มยญฺหิ อญฺญตฺถ รุกฺขํ อปสฺสนฺตา อุยฺยานํ ปวิสิมฺห, ตตฺรปิ ฐเปตฺวา มงฺคลรุกฺขํ อญฺญํ น ปสฺสามฯ อิติ นํ มงฺคลรุกฺขตาย ฉินฺทิตุํ น วิสหามาติฯ คจฺฉถ, ตํ ฉินฺทิตฺวา ปาสาทํ ถิรํ กโรถ, มยํ อญฺญํ มงฺคลรุกฺขํ กริสฺสามาติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ พลิกมฺมํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ‘‘สฺเว ฉินฺทิสฺสามา’’ติ รุกฺขสฺส พลิกมฺมํ กตฺวา นิกฺขมิํสุฯ
รุกฺขเทวตา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ วิมานํ นาเสสฺสนฺติ, ทารเก คเหตฺวา กุหิํ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตพฺพฏฺฐานํ อปสฺสนฺตี ปุตฺตเก คีวาย คเหตฺวา ปโรทิฯ ตสฺสา สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา รุกฺขเทวตา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ วฑฺฒกีนํ ปฏิกฺกมนูปายํ อปสฺสนฺติโย ตํ ปริสฺสชิตฺวา โรทิตุํ อารภิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโต ‘‘รุกฺขเทวตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา ‘‘โหตุ, มา จินฺตยิตฺถ, อหํ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ น ทสฺสามิ, สฺเว วฑฺฒกีนํ อาคตกาเล มม การณํ ปสฺสถา’’ติ ตา เทวตา สมสฺสาเสตฺวา ปุนทิวเส วฑฺฒกีนํ อาคตเวลาย กกณฺฏกเวสํ คเหตฺวา วฑฺฒกีนํ ปุรโต คนฺตฺวา มงฺคลรุกฺขสฺส มูลนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ สุสิรํ วิย กตฺวา รุกฺขมชฺเฌน อภิรุหิตฺวา ขนฺธมตฺถเกน นิกฺขมิตฺวา สีสํ กมฺปยมาโน นิปชฺชิฯ มหาวฑฺฒกี ตํ กกณฺฏกํ ทิสฺวา รุกฺขํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘สุสิรรุกฺโข เอโส นิสฺสาโร, หิยฺโย อนุปธาเรตฺวาว พลิกมฺมํ กริมฺหา’’ติ เอกฆนํ มหารุกฺขํ ครหิตฺวา ปกฺกามิฯ รุกฺขเทวตา โพธิสตฺตํ นิสฺสาย วิมานสฺส สามินี ชาตาฯ
ตสฺสา ปฏิสนฺถารตฺถาย สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา พหู เทวตา สนฺนิปติํสุฯ รุกฺขเทวตา ‘‘วิมานํ เม ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺตา ตาสํ เทวตานํ มชฺเฌ โพธิสตฺตสฺส คุณํ กถยมานา ‘‘โภ, เทวตา, มยํ มเหสกฺขา หุตฺวาปิ ทนฺธปญฺญตาย อิมํ อุปายํ น ชานิมฺห, กุสนาฬิเทวตา ปน อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา อมฺเห วิมานสามิเก อกาสิ, มิตฺโต นาม สทิโสปิ อธิโกปิ หีโนปิ กตฺตพฺโพวฯ สพฺเพปิ หิ อตฺตโน ถาเมน สหายกานํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ นิตฺถริตฺวา สุเข ปติฏฺฐาเปนฺติเยวา’’ติ มิตฺตธมฺมํ วณฺเณตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๑.
‘‘กเร สริกฺโข อถ วาปิ เสฏฺโฐ, นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโก;
กเรยฺยุเมเต พฺยสเน อุตฺตมตฺถํ, ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจาย’’นฺติฯ
ตตฺถ กเร สริกฺโขติ ชาติอาทีหิ สทิโสปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺยฯ อถ วาปิ เสฏฺโฐติ ชาติอาทีหิ อธิโกปิ กเรยฺยฯ นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโกติ เอโก ชาติอาทีหิ หีโนปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺยฯ ตสฺมา สพฺเพปิ เอเต มิตฺตา กาตพฺพาเยวาติ ทีเปติฯ กิํการณา? กเรยฺยุเมเต พฺยสเน อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺเพเปเต สหายสฺส พฺยสเน อุปฺปนฺเน อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตภารํ วหมานา อุตฺตมตฺถํ กเรยฺยุํ, กายิกเจตสิกทุกฺขโต ตํ สหายกํ โมเจยฺยุเมวาติ อตฺโถฯ ตสฺมา หีโนปิ มิตฺโต กาตพฺโพเยว, ปเคว อิตเรฯ ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจายนฺติ, ยถา อหํ รุจายํ นิพฺพตฺตเทวตา อยญฺจ กุสนาฬิเทวตา, อปฺเปสกฺขาปิ มิตฺตสนฺถวํ กริมฺห, ตตฺรปาหํ มเหสกฺขาปิ สมานา อตฺตโน อุปฺปนฺนทุกฺขํ พาลตาย อนุปายกุสลตาย หริตุํ นาสกฺขิํ, อิมํ ปน อปฺเปสกฺขมฺปิ สมานํ ปณฺฑิตเทวตํ นิสฺสาย ทุกฺขโต มุตฺโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺเญหิปิ ทุกฺขา มุจฺจิตุกาเมหิ สมวิสิฏฺฐภาวํ อโนโลเกตฺวา หีโนปิ ปณฺฑิโต มิตฺโต กาตพฺโพติฯ
รุจาเทวตา อิมาย คาถาย เทวสงฺฆสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ กุสนาฬิเทวตาย ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา รุจาเทวตา อานนฺโท อโหสิ, กุสนาฬิเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กุสนาฬิชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, ตถาคตสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมุขํ อสีตานุพฺยญฺชนทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ อาเวฬาเวฬาภูตา ยมกยมกภูตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวญฺจ โอโลเกตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรติฯ ‘พุทฺธา นาม เอวรูเปน สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน สมนฺนาคตา’ติ วุจฺจมาเน วณฺณํ สหิตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว , อิทาเนว เทวทตฺโต มม วณฺเณ ภญฺญมาเน อุสูยํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร เอกสฺมิํ มคธราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพเสโต อโหสิ เหฏฺฐา วณฺณิตสทิสาย รูปสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโตฯ อถ นํ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน อย’’นฺติ โส ราชา มงฺคลหตฺถิํ อกาสิฯ อเถกสฺมิํ ฉณทิวเส สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺการาเปตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มงฺคลหตฺถิํ อภิรุหิตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ ฐตฺวา มงฺคลหตฺถิโน รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา ‘‘อโห รูปํ, อโห คติ, อโห ลีฬา, อโห ลกฺขณสมฺปตฺติ, เอวรูโป นาม สพฺพเสตวรวารโณ จกฺกวตฺติรญฺโญ อนุจฺฉวิโก’’ติ มงฺคลหตฺถิเมว วณฺเณสิฯ
ราชา มงฺคลหตฺถิสฺส วณฺณํ สุตฺวา สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุสูยํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว ตํ ปพฺพตปาเท ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กินฺติ กตฺวา ตยา อยํ นาโค สิกฺขาปิโต’’ติ อาหฯ ‘‘สุสิกฺขาปิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘น สุสิกฺขิโต, ทุสิกฺขิโต’’ติฯ ‘‘สุสิกฺขิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘ยทิ สุสิกฺขิโต , สกฺขิสฺสสิ นํ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรเปตุ’’นฺติฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สยํ โอตริตฺวา หตฺถาจริยํ อาโรเปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา หตฺถาจริเยน หตฺถิปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวาว หตฺถิมฺหิ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรปิเต สยมฺปิ อมจฺจคณปริวุโต ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา หตฺถิํ ปปาตาภิมุขํ กาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มยา เอส สุสิกฺขาปิโต’ติ วเทสิ, ตีหิเยว ตาว นํ ปาเทหิ ฐเปหี’’ติ อาหฯ หตฺถาจริโย ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวาว ‘‘โภ ตีหิ ปาเทหิ ติฏฺฐา’’ติ หตฺถิสฺส ปณฺหิกาย สญฺญํ อทาสิ, มหาสตฺโต ตถา อกาสิฯ ปุน ราชา ‘‘ทฺวีหิ ปุริมปาเทหิเยว ฐเปหี’’ติ อาห, มหาสตฺโต ทฺเว ปจฺฉิมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาเทหิ อฏฺฐาสิฯ ‘‘ปจฺฉิมปาเทหิเยวา’’ติ วุตฺเตปิ ทฺเว ปุริมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ อฏฺฐาสิ, ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺเตปิ ตโย ปาเท อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว อฏฺฐาสิฯ อถสฺส อปตนภาวํ ญตฺวา ‘‘สเจ ปโหสิ, อากาเส นํ ฐเปหี’’ติ อาหฯ
อาจริโย จินฺเตสิ – ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส สุสิกฺขิโต หตฺถี นาม นตฺถิ, นิสฺสํสยํ ปเนตํ เอส ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติฯ โส ตสฺส กณฺณมูเล มนฺเตสิ ‘‘ตาต, อยํ ราชา ตํ ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม, น ตฺวํ เอตสฺส อนุจฺฉวิโกฯ สเจ เต อากาเสน คนฺตุํ พลํ อตฺถิ, มํ ยถานิสินฺนํเยว อาทาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา พาราณสิํ คจฺฉา’’ติฯ ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคโต มหาสตฺโต ตงฺขณญฺเญว อากาเส อฏฺฐาสิฯ หตฺถาจริโย ‘‘มหาราช, อยํ หตฺถี ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคโต, น ตาทิสสฺส มนฺทปุญฺญสฺส ทุพฺพุทฺธิโน อนุจฺฉวิโก, ปณฺฑิตสฺส ปุญฺญสมฺปนฺนสฺส รญฺโญ อนุจฺฉวิโก, ตาทิสา นาม มนฺทปุญฺญา เอวรูปํ วาหนํ ลภิตฺวา ตสฺส คุณํ อชานนฺตา ตญฺเจว วาหนํ อวเสสญฺจ ยสสมฺปตฺติํ นาเสนฺติเยวา’’ติ วตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโนว อิมํ คาถมาห –
๑๒๒.
‘‘ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ, อนตฺถํ จรติ อตฺตโน;
อตฺตโน จ ปเรสญฺจ, หิํสาย ปฏิปชฺชตี’’ติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, ตาทิโส ทุมฺเมโธ นิปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ปริวารสมฺปตฺติํ ลภิตฺวา อตฺตโน อนตฺถํ จรติฯ กิํการณา? โส หิ ยสมทมตฺโต กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิํสาย ปฏิปชฺชติฯ หิํสา วุจฺจติ กิลมนํ ทุกฺขุปฺปาทนํ, ตทตฺถาย เอว ปฏิปชฺชตีติฯ
เอวํ อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ติฏฺฐ ทานิ ตฺว’’นฺติ วตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา พาราณสินครํ คนฺตฺวา ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺฐาสิฯ สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อากาเสน เสตวรวารโณ อาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ ฐิโต’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ เวเคน รญฺโญปิ อาโรเจสุํฯ ราชา นิกฺขมิตฺวา ‘‘สเจ มยฺหํ อุปโภคตฺถาย อาคโตสิ, ภูมิยํ ปติฏฺฐาหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ภูมิยํ ปติฏฺฐาสิ, อาจริโย โอตริตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชคหโต’’ติ วตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘มนาปํ เต, ตาต, กตํ อิธาคจฺฉนฺเตนา’’ติ ตุฏฺฐหฏฺโฐ นครํ สชฺชาเปตฺวา วารณํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สกลรชฺชํ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ โพธิสตฺตสฺส อทาสิ, เอกํ อาจริยสฺส, เอกํ อตฺตนา อคฺคเหสิฯ โพธิสตฺตสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาเยว ปน รญฺโญ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ หตฺถคตเมว ชาตํฯ โส ชมฺพุทีเป อคฺคราชา หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มคธราชา เทวทตฺโต อโหสิ, พาราณสิราชา สาริปุตฺโต, หตฺถาจริโย อานนฺโท, หตฺถี ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
อสพฺพตฺถคามิํ วาจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อิทํ กเถตพฺพํ, อิมสฺมิํ ฐาเน อิทํ น กเถตพฺพ’’นฺติ ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, มงฺคเล อวมงฺคลํ วทนฺโต ‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺฐนฺติ, สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จา’’ติ อิทํ อวมงฺคลํ มงฺคลํ กตฺวา อนุโมทนํ กเถติฯ อวมงฺคเลสุ อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘พหู เทวา มนุสฺสา จ, มงฺคลานิ อจินฺตยุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวรูปานํ มงฺคลานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ กาตุํ สมตฺถา โหถา’’ติ วทติฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ลาฬุทายี ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, สพฺพตฺถ อภาสิตพฺพวาจํ ภาสตี’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว ทนฺธปริสกฺกโน ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, ปุพฺเพปิ เอวรูโป อโหสิ, นิจฺจํ ลาฬโกเยว เอโส’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิฯ ตทา เตสุ มาณเวสุ เอโก ทนฺธปริสกฺกโน ลาฬโก มาณโว ธมฺมนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติ, ทนฺธภาเวน ปน อุคฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติฯ โพธิสตฺตสฺส ปน อุปกาโร โหติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สยเน นิปนฺโน ตํ มาณวํ หตฺถปาทปิฏฺฐิปริกมฺมานิ กตฺวา คจฺฉนฺตํ อาห ‘‘ตาต, มญฺจปาเท อุปตฺถมฺเภตฺวา ยาหี’’ติฯ มาณโว เอกํ ปาทํ อุปตฺถมฺเภตฺวา เอกสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อตฺตโน อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา รตฺติํ เขเปสิฯ
โพธิสตฺโต ปจฺจูสสมเย อุฏฺฐาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, ตาต, นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาจริย, เอกสฺส มญฺจปาทสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ โพธิสตฺโต สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ‘‘อยํ อติ วิย มยฺหํ อุปกาโร, เอตฺตกานํ ปน มาณวกานํ อนฺตเร อยเมว ทนฺโธ สิปฺปํ สิกฺขิตุํ น สกฺโกติ, กถํ นุ โข อหํ อิมํ ปณฺฑิตํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, อหํ อิมํ มาณวํ ทารุอตฺถาย ปณฺณตฺถาย จ วนํ คนฺตฺวา อาคตํ ‘อชฺช เต กิํ ทิฏฺฐํ, กิํ กต’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิฯ อถ เม ‘อิทํ นาม อชฺช มยา ทิฏฺฐํ, อิทํ กต’นฺติ อาจิกฺขิสฺสติฯ อถ นํ ‘ตยา ทิฏฺฐญฺจ กตญฺจ กีทิส’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิ, โส ‘เอวรูปํ นามา’ติ อุปมาย จ การเณน จ กเถสฺสติฯ อิติ นํ นวํ นวํ อุปมญฺจ การณญฺจ กถาเปตฺวา อิมินา อุปาเยน ปณฺฑิตํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต มาณว, อิโต ปฏฺฐาย ทารุอตฺถาย วา ปณฺณตฺถาย วา คตฏฺฐาเน ยํ เต ตตฺถ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา ภุตฺตํ วา ปีตํ วา ขาทิตํ วา โหติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ อาหฯ
โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธิํ ทารุอตฺถาย อรญฺญํ คโต ตตฺถ สปฺปํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, สปฺโป เม ทิฏฺโฐ’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘สปฺโป นาม, ตาต, กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, มนาปา เต อุปมา อาหฏา, สปฺปา นาม นงฺคลีสสทิสาว โหนฺตี’’ติฯ อถ โพธิสตฺโต ‘‘มาณวเกน มนาปา อุปมา อาหฏา, สกฺขิสฺสามิ นํ ปณฺฑิตํ กาตุ’’นฺติ จินฺเตสิฯ มาณโว ปุน เอกทิวสํ อรญฺเญ หตฺถิํ ทิสฺวา ‘‘หตฺถี เม อาจริย ทิฏฺโฐ’’ติ อาหฯ ‘‘หตฺถี นาม, ตาต, กีทิโส’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘หตฺถิสฺส โสณฺฑา นงฺคลีสสทิสา โหนฺติ, ทนฺตาทโย เอวรูปา จ เอวรูปา จฯ อยํ ปน พาลตาย วิภชิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺโต โสณฺฑํ สนฺธาย กเถสิ มญฺเญ’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ อเถกทิวสํ นิมนฺตเน อุจฺฉุํ ลภิตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ อุจฺฉุ ขาทิมฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘อุจฺฉุ นาม กีทิโส’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘โถกํ ปติรูปํ การณํ กเถสี’’ติ ตุณฺหี ชาโตฯ
ปุเนกทิวสํ นิมนฺตเน เอกจฺเจ มาณวา คุฬํ ทธินา ภุญฺชิํสุ, เอกจฺเจ ขีเรนฯ โส อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ ทธินา ขีเรน จ ภุญฺชิมฺหา’’ติ วตฺวา ‘‘ทธิขีรํ นาม กีทิสํ โหตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘อยํ มาณโว ‘สปฺโป นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺโต ตาว สุกถิตํ กเถสิ, ‘หตฺถี นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺเตนาปิ โสณฺฑํ สนฺธาย เลเสน กถิตํฯ ‘อุจฺฉุ นงฺคลีสสทิส’นฺติ กถเนปิ เลโส อตฺถิ, ‘ทธิขีรานิ ปน นิจฺจํ ปณฺฑรานิ ปกฺขิตฺตภาชนสณฺฐานานี’ติ อิธ สพฺเพน สพฺพํ อุปมํ น กเถสิ, น สกฺกา อิมํ ลาฬกํ สิกฺขาเปตุ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๓.
‘‘อสพฺพตฺถคามิํ วาจํ, พาโล สพฺพตฺถ ภาสติ;
นายํ ทธิํ เวทิ น นงฺคลีสํ, ทธิปฺปยํ มญฺญติ นงฺคลีส’’นฺติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยา วาจา โอปมฺมวเสน สพฺพตฺถ น คจฺฉติ, ตํ อสพฺพตฺถคามิํ วาจํ พาโล ทนฺธปุคฺคโล สพฺพตฺถ ภาสติ, ‘‘ทธิ นาม กีทิส’’นฺติ ปุฏฺโฐปิ ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติ วทเตวฯ เอวํ วทนฺโต นายํ ทธิํ เวทิ น นงฺคลีสํฯ กิํการณา? ทธิปฺปยํ มญฺญติ นงฺคลีสํ, ยสฺมา อยํ ทธิมฺปิ นงฺคลีสเมว มญฺญติฯ อถ วา ทธีติ ทธิเมว, ปยนฺติ ขีรํ, ทธิ จ ปยญฺจ ทธิปฺปยํฯ ยสฺมา ทธิขีรานิปิ อยํ นงฺคลีสเมว มญฺญติ, เอทิโส จายํ พาโล, กิํ อิมินาติ อนฺเตวาสิกานํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลาฬกมาณโว ลาฬุทายี อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
นงฺคลีสชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
วายเมเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วตฺตสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต วตฺตสมฺปนฺโน อโหสิ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตานิ ปานียปริโภชนียอุโปสถาคารชนฺตาฆราทิวตฺตานิ จ สาธุกํ กโรติ, จุทฺทสสุ มหาวตฺเตสุ อสีติขนฺธกวตฺเตสุ จ ปริปูรการีเยว โหติ, วิหารํ สมฺมชฺชติ, ปริเวณํ วิตกฺกมาฬกํ วิหารมคฺคํ สมฺมชฺชติ, มนุสฺสานํ ปานียํ เทติฯ มนุสฺสา ตสฺส วตฺตสมฺปตฺติยํ ปสีทิตฺวา ปญฺจสตมตฺตานิ ธุวภตฺตานิ อทํสุ, มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ ตํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ อตฺตโน วตฺตสมฺปตฺติยา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ นิพฺพตฺเตสิ, เอตํ เอกํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปายํ ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺโน, ปุพฺเพเปตํ เอกํ นิสฺสาย ปญฺจ อิสิสตานิ ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ อคนฺตฺวา เอเตเนว อานีตผลาผเลหิ ยาเปสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสตอิสิปริวาโร ปพฺพตปาเท วิหาสิฯ ตทา หิมวนฺเต จณฺโฑ นิทาโฆ อโหสิ, ตตฺถ ตตฺถ ปานียานิ ฉิชฺชิํสุ, ติรจฺฉานา ปานียํ อลภมานา กิลมนฺติฯ อถ เตสุ ตาปเสสุ เอโก ตาปโส เตสํ ปิปาสทุกฺขํ ทิสฺวา เอกํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โทณิํ กตฺวา ปานียํ อุสฺสิญฺจิตฺวา โทณิํ ปูเรตฺวา เตสํ ปานียํ อทาสิฯ พหูสุ สนฺนิปติตฺวา ปานียํ ปิวนฺเตสุ ตาปสสฺส ผลาผลตฺถาย คมโนกาโส นาโหสิฯ โส นิราหาโรปิ ปานียํ เทติเยวฯ มิคคณา จินฺเตสุํ ‘‘อยํ อมฺหากํ ปานียํ เทนฺโต ผลาผลตฺถาย คนฺตุํ โอกาสํ น ลภติ, นิราหารตาย อติวิย กิลมติ, หนฺทมยํ กติกํ กโรมา’’ติฯ เต กติกํ อกํสุ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปานียํ ปิวนตฺถาย อาคจฺฉนฺเตน อตฺตโน พลานุรูเปน ผลาผลํ คเหตฺวาว อาคนฺตพฺพ’’นฺติฯ เต ตโต ปฏฺฐาย เอเกโก ติรจฺฉาโน อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน มธุรมธุรานิ อมฺพชมฺพุปนสาทีนิคเหตฺวาว อาคจฺฉติฯ เอกสฺส อตฺถาย อาภตํ ผลาผลํ อฑฺฒเตยฺยสกฏภารปฺปมาณํ อโหสิฯ ปญฺจสตตาปสา ตเทว ปริภุญฺชนฺติฯ อติเรกํ ฉฑฺฑิยิตฺถฯ
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ นาม วตฺตสมฺปนฺนํ นิสฺสาย เอตฺตกานํ ตาปสานํ ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ยาปนํ อุปฺปนฺนํ, วีริยํ นาม กาตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๔.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
วายามสฺส ผลํ ปสฺส, ภุตฺตา อมฺพา อนีติห’’นฺติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปณฺฑิโต อตฺตโน วตฺตปูรณาทิเก กมฺมสฺมิํ วายเมเถว, น อุกฺกณฺเฐยฺยฯ กิํการณา? วายามสฺส นิปฺผลตาย อภาวโตฯ อิติ มหาสตฺโต ‘‘วายาโม นาเมส สผโลว โหตี’’ติ อิสิคณํ อาลปนฺโต ‘‘วายามสฺส ผลํ ปสฺสา’’ติ อาหฯ กีทิสํ? ภุตฺตา อมฺพา อนีติหํฯ ตตฺถ อมฺพาติ เทสนามตฺตํ, เตหิ ปน นานปฺปการานิ ผลาผลานิ อาภตานิฯ เตสุ สมฺปนฺนตรานํ อุสฺสนฺนตรานํ วา วเสน ‘‘อมฺพา’’ติ วุตฺตํฯ เย อิเมหิ ปญฺจหิ อิสิสเตหิ สยํ อรญฺญํ อคนฺตฺวา เอกสฺส อตฺถาย อานีตา อมฺพา ภุตฺตา, อิทํ วายามสฺส ผลํฯ ตญฺจ โข ปน อนีติหํ, ‘‘อิติ อาห อิติ อาหา’’ติ เอวํ อิติหีติเหน คเหตพฺพํ น โหติ, ปจฺจกฺขเมว ตํ ผลํ ปสฺสาติฯ เอวํ มหาสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วตฺตสมฺปนฺโน ตาปโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺส ภริยา ปุตฺตํ วิชายิ, ทาสีปิสฺส ตํ ทิวสญฺเญว ปุตฺตํ วิชายิฯ เต เอกโตว วฑฺฒิํสุฯ เสฏฺฐิปุตฺเต เลขํ สิกฺขนฺเต ทาโสปิสฺส ผลกํ วหมาโน คนฺตฺวา เตเนว สทฺธิํ เลขํ สิกฺขิ, คณนํ สิกฺขิ, ทฺเว ตโย โวหาเร อกาสิฯ โส อนุกฺกเมน วจนกุสโล โวหารกุสโล ยุวา อภิรูโป อโหสิ, นาเมน กฏาเหโก นามฯ โส เสฏฺฐิฆเร ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กโรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘น มํ อิเม สพฺพกาลํ ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กาเรสฺสนฺติ, กิญฺจิเทว โทสํ ทิสฺวา ตาเฬตฺวา พนฺธิตฺวา ลกฺขเณน องฺเกตฺวา ทาสปริโภเคนปิ ปริภุญฺชิสฺสนฺติฯ ปจฺจนฺเต โข ปน เสฏฺฐิสฺส สหายโก เสฏฺฐิ อตฺถิ, ยํนูนาหํ เสฏฺฐิสฺส วจเนน เลขํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘อหํ เสฏฺฐิปุตฺโต’ติ วตฺวา ตํ เสฏฺฐิํ วญฺเจตฺวา ตสฺส ธีตรํ คเหตฺวา สุขํ วเสยฺย’’นฺติฯ โส สยเมว ปณฺณํ คเหตฺวา ‘‘อหํ อสุกํ นาม มม ปุตฺตํ ตว สนฺติกํ ปหิณิํ, อาวาหวิวาหสมฺพนฺโธ นาม มยฺหญฺจ ตยา, ตุยฺหญฺจ มยา สทฺธิํ ปติรูโป, ตสฺมา ตฺวํ อิมสฺส ทารกสฺส อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา เอตํ ตตฺเถว วสาเปหิ, อหมฺปิ โอกาสํ ลภิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ลิขิตฺวา เสฏฺฐิสฺเสว มุทฺทิกาย ลญฺเชตฺวา ยถารุจิตํ ปริพฺพยญฺเจว คนฺธวตฺถาทีนิ จ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ
อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต’’ติฯ ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘พาราณสิเสฏฺฐิสฺสา’’ติฯ ‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ กฏาหโก ‘‘อิทํ ทิสฺวา ชานิสฺสถา’’ติ ปณฺณํ อทาสิฯ เสฏฺฐิ ปณฺณํ วาเจตฺวา ‘‘อิทานาหํ ชีวามิ นามา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ธีตรํ ทตฺวา ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺส ปริวาโร มหนฺโต อโหสิฯ โส ยาคุขชฺชกาทีสุ วา วตฺถคนฺธาทีสุ วา อุปนีเตสุ ‘‘เอวมฺปิ นาม ยาคุํ ปจนฺติ, เอวํ ขชฺชกํ, เอวํ ภตฺตํ, อโห ปจฺจนฺตวาสิกา นามา’’ติ ยาคุอาทีนิ ครหติฯ ‘‘อิเม ปจฺจนฺตวาสิภาเวเนว อหตสาฏเก วฬญฺชิตุํ น ชานนฺติ, คนฺเธ ปิสิตุํ, ปุปฺผานิ คนฺถิตุํ น ชานนฺตี’’ติ วตฺถกมฺมนฺติกาทโย ครหติฯ
โพธิสตฺโตปิ ทาสํ อปสฺสนฺโต ‘‘กฏาหโก น ทิสฺสติ, กหํ คโต, ปริเยสถ น’’นฺติ สมนฺตา มนุสฺเส ปโยเชสิฯ เตสุ เอโก ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อตฺตานํ อชานาเปตฺวา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อยุตฺตํ เตน กตํ, คนฺตฺวา นํ คเหตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ ‘‘เสฏฺฐิ กิร ปจฺจนฺตํ คจฺฉตี’’ติ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโตฯ กฏาหโก ‘‘เสฏฺฐิ กิร อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘น โส อญฺเญน การเณน อาคจฺฉิสฺสติ, มํ นิสฺสาเยวสฺส อาคมเนน ภวิตพฺพํฯ สเจ ปนาหํ ปลายิสฺสามิ, ปุน อาคนฺตุํ น สกฺกา ภวิสฺสติฯ อตฺถิ ปเนส อุปาโยฯ มม สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกมฺมํ กตฺวา ตเมว อาราเธสฺสามี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปริสมชฺเฌ เอวํ ภาสติ ‘‘อญฺเญ พาลมนุสฺสา อตฺตโน พาลภาเวน มาตาปิตูนํ คุณํ อชานนฺตา เตสํ โภชนเวลาย อปจิติกมฺมํ อกตฺวา เตหิ สทฺธิํเยว ภุญฺชนฺติ, มยํ ปน มาตาปิตูนํ โภชนกาเล ปฏิคฺคหํ อุปเนม, เขฬมลฺลกํ อุปเนม, ภาชนานิ อุปเนม, ปานียมฺปิ พีชนิมฺปิ คเหตฺวา อุปติฏฺฐามา’’ติ ยาว สรีรวฬญฺชนกาเล อุทกกลสํ อาทาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานคมนา สพฺพํ ทาเสหิ สามิกานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ ปกาเสสิฯ
โส เอวํ ปริสํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปจฺจนฺตสมีปํ อาคตกาเล สสุรํ อโวจ ‘‘ตาต, มม กิร ปิตา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติ, ตุมฺเห ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาทาเปถ, อหํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ปฏิปถํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ กฏาหโก พหุํ ปณฺณาการมาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปณฺณาการํ อทาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปาตราสกาเล ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา สรีรวฬญฺชนตฺถาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ ปาวิสิฯ กฏาหโก อตฺตโน ปริวารํ นิวตฺเตตฺวา กลสํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุทกกิจฺจปริโยสาเน ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘สามิ, อหํ ตุมฺหากํ ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ ธนํ ทสฺสามิ, มา เม ยสํ อนฺตรธาปยิตฺถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วตฺตสมฺปทาย ปสีทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, นตฺถิ เต มม สนฺติกา อนฺตราโย’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปจฺจนฺตนครํ ปาวิสิฯ มหนฺโต สกฺกาโร อโหสิ, กฏาหโกปิสฺส นิรนฺตรํ ทาเสน กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรติฯ อถ นํ เอกาย เวลาย สุขนิสินฺนํ ปจฺจนฺตเสฏฺฐิ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มยา ตุมฺหากํ ปณฺณํ ทิสฺวาว ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส ทาริกา ทินฺนา’’ติ โพธิสตฺโต กฏาหกํ ปุตฺตเมว กตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ปิยวจนํ วตฺวา เสฏฺฐิํ โตเสสิฯ ตโต ปฏฺฐาย กฏาหกสฺส มุขํ อุลฺโลเกตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ
อเถกทิวสํ มหาสตฺโต เสฏฺฐิธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เม อูกา วิจินาหี’’ติ วตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา อูกา คเหตฺวา ฐิตํ ปิยวจนํ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อมฺม, กจฺจิ เต มม ปุตฺโต สุขทุกฺเขสุ อปฺปมตฺโต , อุโภ ชนา สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, มหาเสฏฺฐิ ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส อญฺโญ โทโส นตฺถิ, เกวลํ อาหารํ ครหตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, นิจฺจกาลเมส ทุกฺขสีโลว, อปิจ เต อหํ ตสฺส มุขพนฺธนมนฺตํ ทสฺสามิ, ตํ ตฺวํ สาธุกํ อุคฺคณฺหิตฺวา มม ปุตฺตสฺส โภชนกาเล ครหนฺตสฺส อุคฺคหิตนิยาเมเนว ปุรโต ฐตฺวา วเทยฺยาสี’’ติ คาถํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ กฏาหโกปิ พหุํ ขาทนียโภชนียํ อาทาย อนุมคฺคํ คนฺตฺวา พหุธนํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ โส โพธิสตฺตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย อติเรกมานี อโหสิฯ โส เอกทิวสํ เสฏฺฐิธีตาย นานคฺครสโภชนํ อุปเนตฺวา กฏจฺฉุํ อาทาย ปริวิสนฺติยา ภตฺตํ ครหิตุํ อารภิฯ เสฏฺฐิธีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตนิยาเมเนว อิมํ คาถมาห –
๑๒๕.
‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโต;
อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, ภุญฺช โภเค กฏาหกา’’ติฯ
ตตฺถ พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโตติ โย อตฺตโน ชาติภูมิโต อญฺญํ ชนปทํ คโต โหติ, ยตฺถสฺส ชาติํ น ชานนฺติ, โส พหุมฺปิ วิกตฺเถยฺย, วมฺภนวจนํ วญฺจนวจนํ วเทยฺยฯ อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺยาติ อิมํ ตาว วารํ สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกิจฺจสฺส กตตฺตา กสาหิ ปหริตฺวา ปิฏฺฐิจมฺมุปฺปาฏนโต จ ลกฺขณาหนนโต จ มุตฺโตสิฯ สเจ อนาจารํ กโรสิ, ปุน อญฺญสฺมิํ อาคมนวาเร ตว สามิโก อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, อิมํ เคหํ อนุอาคนฺตฺวา กสาภิฆาเตหิ เจว ลกฺขณาหนเนน จ ชาติปฺปกาสเนน จ ตํ ทูเสยฺย อุปหเนยฺยฯ ตสฺมา อิมํ อนาจารํ ปหาย ภุญฺช โภเค กฏาหก, มา ปจฺฉา อตฺตโน ทาสภาวํ ปากฏํ กาเรตฺวา วิปฺปฏิสารี อโหสีติ อยเมตฺถ เสฏฺฐิโน อธิปฺปาโยฯ
เสฏฺฐิธีตา ปน เอตมตฺถํ อชานนฺตี อุคฺคหิตนิยาเมน พฺยญฺชนเมว ปยิรุทาหาสิฯ กฏาหโก ‘‘อทฺธา เสฏฺฐินา มม กุลํ อาจิกฺขิตฺวา เอติสฺสา สพฺพํ กถิตํ ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปุน ภตฺตํ ครหิตุํ น วิสหิ, นิหตมาโน ยถาลทฺธํ ภุญฺชิตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กฏาหโก วิกตฺถกภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กฏาหกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
ตเถเวกสฺส กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อสิลกฺขณปาฐกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร กมฺมาเรหิ รญฺโญ อสีนํ อาหฏกาเล อสิํ อุปสิงฺฆิตฺวา อสิลกฺขณํ อุทาหรติฯ โส เยสํ หตฺถโต ลาภํ ลภติ, เตสํ อสิํ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน มงฺคลสํยุตฺโต’’ติ วทติฯ เยสํ หตฺถโต ลาภํ น ลภติ, เตสํ อสิํ ‘‘อวลกฺขโณ’’ติ ครหติฯ อเถโก กมฺมาโร อสิํ กตฺวา โกสิยํ สุขุมํ มริจจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา รญฺโญ อสิํ อาหริฯ ราชา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อสิํ วีมํสา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมณสฺส อสิํ อากฑฺฒิตฺวา อุปสิงฺฆนฺตสฺส มริจจุณฺณานิ นาสํ ปวิสิตฺวา ขิปิตุกามตํ อุปฺปาเทสุํฯ ตสฺส ขิปนฺตสฺส นาสิกา อสิธาราย ปฏิหตา ทฺวิธา ฉิชฺชิฯ ตสฺเสวํ นาสิกาย ฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รญฺโญ กิร อสิลกฺขณปาฐโก อสิํ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกํ ฉินฺทาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส พฺราหฺมโณ อสิํ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกาเฉทํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อสิลกฺขณปาฐโก พฺราหฺมโณ อโหสีติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ ราชา ปน ตสฺส เวชฺเช ทตฺวา นาสิกาโกฏิํ ผาสุกํ การาเปตฺวา ลาขาย ปฏินาสิกํ กาเรตฺวา ปุน ตํ อุปฏฺฐากเมว อกาสิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต นตฺถิ, เอกา ธีตา เจว ภาคิเนยฺโย จ อเหสุํฯ โส อุโภปิ เต อตฺตโน สนฺติเกเยว วฑฺฒาเปสิฯ เต เอกโต วฑฺฒนฺตา อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ ราชาปิ อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโยปิ อิมสฺส รชฺชสฺส สามิโกว, ธีตรํ เอตสฺเสว ทตฺวา อภิเสกมสฺส กโรมี’’ติ วตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโย สพฺพถาปิ ญาตโกเยว, เอตสฺส อญฺญํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อภิเสกํ กตฺวา ธีตรํ อญฺญสฺส รญฺโญ ทสฺสามิ, เอวํ โน ญาตกา พหู ภวิสฺสนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ รชฺชานํ มยเมว สามิกา ภวิสฺสามา’’ติฯ โส อมจฺเจหิ สทฺธิํ สมฺมนฺเตตฺวา ‘‘อุโภเปเต วิสุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภาคิเนยฺยํ อญฺญสฺมิํ นิเวสเน, ธีตรํ อญฺญสฺมิํ วาเสสิฯ
เต โสฬสวสฺสุทฺเทสิกภาวํ ปตฺตา อติวิย ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ ราชกุมาโร ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน มาตุลธีตรํ ราชเคหา นีหราเปตุํ สกฺกา ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ มหาอิกฺขณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺสา สหสฺสภณฺฑิกํ ทตฺวา ‘‘กิํ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อมฺม, ตยิ กโรนฺติยา อนิปฺผตฺติ นาม นตฺถิ, กิญฺจิเทว การณํ วตฺวา ยถา มม มาตุโล ราชา ธีตรํ อนฺโตเคหา นีหราเปติ, ตถา กโรหี’’ติ อาหฯ สาธุ, สามิ, อหํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วกฺขามิ ‘‘เทว, ราชธีตาย อุปริ กาฬกณฺณี อตฺถิ, เอตฺตกํ กาลํ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ, อหํ ราชธีตรํ อสุกทิวเส นาม รถํ อาโรเปตฺวา พหุอาวุธหตฺเถ ปุริเส อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คนฺตฺวา มณฺฑลปีฐิกาย เหฏฺฐามญฺเจ มตมนุสฺสํ นิปชฺชาเปตฺวา อุปริมญฺเจ ราชธีตรํ ฐเปตฺวา คนฺโธทกฆฏานํ อฏฺฐุตฺตรสเตน นฺหาเปตฺวา กาฬกณฺณิํ ปวาเหสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา ราชธีตรํ สุสานํ เนสฺสามิ, ตฺวํ อมฺหากํ ตตฺถ คมนทิวเส อมฺเหหิ ปุเรตรเมว โถกํ มริจจุณฺณํ อาทาย อาวุธหตฺเถหิ อตฺตโน มนุสฺเสหิ ปริวุโต รถํ อภิรุยฺห สุสานํ คนฺตฺวา รถํ สุสานทฺวาเร เอกปเทเส ฐเปตฺวา อาวุธหตฺเถ มนุสฺเส สุสานวนํ เปเสตฺวา สยํ สุสาเน มณฺฑลปีฐิกํ ปสาเรตฺวา มตโก วิย ปฏิกุชฺโช หุตฺวา นิปชฺชฯ อหํ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ตว อุปริ มญฺจกํ อตฺถริตฺวา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มญฺเจ สยาเปสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺมิํ ขเณ มริจจุณฺณํ นาสิกาย ปกฺขิปิตฺวา ทฺเว ตโย วาเร ขิเปยฺยาสิฯ ตยา ขิปิตกาเล มยํ ราชธีตรํ ปหาย ปลายิสฺสามฯ อถ ตฺวํ ราชธีตรํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สยมฺปิ สีสํ นฺหายิตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ คจฺเฉยฺยาสีติฯ โส ‘‘สาธุ สุนฺทโร อุปาโย’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ
สาปิ คนฺตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสิ, ราชาปิ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชธีตายปิ ตํ อนฺตรํ อาจิกฺขิ, สาปิ สมฺปฏิจฺฉิฯ สา นิกฺขมนทิวเส กุมารสฺส สญฺญํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คจฺฉนฺตี อารกฺขมนุสฺสานํ ภยชนนตฺถํ อาห – ‘‘มยา ราชธีตาย มญฺเจ ฐปิตกาเล เหฏฺฐามญฺเจ มตปุริโส ขิปิสฺสติ, ขิปิตฺวา จ เหฏฺฐามญฺจา นิกฺขมิตฺวา ยํ ปฐมํ ปสฺสิสฺสติ , ตเมว คเหสฺสติ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติฯ ราชกุมาโร ปุเรตรํ คนฺตฺวา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ นิปชฺชิฯ มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มณฺฑลปีฐิกาฐานํ คจฺฉนฺตี ‘‘มา ภายี’’ติ สญฺญาเปตฺวา มญฺเจ ฐเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กุมาโร มริจจุณฺณํ นาสาย ปกฺขิปิตฺวา ขิปิฯ เตน ขิปิตมตฺเตเยว มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ ปหาย มหารวํ รวมานา สพฺพปฐมํ ปลายิ, ตสฺสา ปลาตกาลโต ปฏฺฐาย เอโกปิ ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา สพฺเพ ปลายิํสุฯ กุมาโร ยถาสมฺมนฺติตํ สพฺพํ กตฺวา ราชธีตรํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ อคมาสิฯ
อิกฺขณิกา คนฺตฺวา ตํ การณํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘ปกติยาปิ สา มยา ตสฺเสวตฺถาย ปุฏฺฐา, ปายาเส ฉฑฺฑิตสปฺปิ วิย ชาต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปรภาเค ภาคิเนยฺยสฺส รชฺชํ ทตฺวา ธีตรํ มหาเทวิํ กาเรสิฯ โส ตาย สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โสปิ อสิลกฺขณปาฐโก ตสฺเสว อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปฏิสูริยํ ฐตฺวา อุปฏฺฐหนฺตสฺส ลาขา วิลียิ, ปฏินาสิกา ภูมิยํ ปติฯ โส ลชฺชาย อโธมุโข อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ราชา ปริหสนฺโต ‘‘อาจริย, มา จินฺตยิตฺถ, ขิปิตํ นาม เอกสฺส กลฺยาณํ โหติ, เอกสฺส ปาปกํฯ ตุมฺเหหิ ขิปิเตน นาสิกา ฉิชฺชียิตฺถ, มยํ ปน ขิปนฺตา มาตุลธีตรํ ลภิตฺวา รชฺชํ ปาปุณิมฺหา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๖.
‘‘ตเถเวกสฺส กลฺยาณํ, ตเถเวกสฺส ปาปกํ;
ตสฺมา สพฺพํ น กลฺยาณํ, สพฺพํ วาปิ น ปาปก’’นฺติฯ
ตตฺถ ตเถเวกสฺสาติ ตเทเวกสฺสฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ
อิติ โส อิมาย คาถาย ตํ การณํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมาย เทสนาย โลกสมฺมตานํ กลฺยาณปาปกานํ อเนกํสิกภาวํ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อสิลกฺขณปาฐโกว เอตรหิ อสิลกฺขณปาฐโก, ภาคิเนยฺยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสิลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
เต เทสา ตานิ วตฺถูนีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ ทฺเวปิ วตฺถูนิ กฏาหกชาตกสทิสาเนวฯ
อิธ ปเนส พาราณสิเสฏฺฐิโน ทาโส กลณฺฑุโก นาม อโหสิฯ ตสฺส ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺฐิโน ธีตรํ คเหตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน วสนกาเล พาราณสิเสฏฺฐิ ปริเยสาเปตฺวาปิ ตสฺส คตฏฺฐานํ อชานนฺโต ‘‘คจฺฉ, กลณฺฑุกํ ปริเยสา’’ติ อตฺตนา ปุฏฺฐํ สุกโปตกํ เปเสสิฯ สุกโปตโก อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ นครํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ กาเล กลณฺฑุโก นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนญฺเจว ขาทนียโภชนียานิ จ คาหาเปตฺวา นทิํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สทฺธิํ นาวํ อารุยฺห อุทเก กีฬติฯ ตสฺมิญฺจ ปเทเส นทีกีฬํ กีฬนฺตา อิสฺสรชาติกา ติขิณเภสชฺชปริภาวิตํ ขีรํ ปิวนฺติ, เตน เตสํ ทิวสภาคมฺปิ อุทเก กีฬนฺตานํ สีตํ น พาธติฯ อยํ ปน กลณฺฑุโก ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ตํ ขีรํ นุฏฺฐุภติฯ นุฏฺฐุภนฺโตปิ อุทเก อนุฏฺฐุภิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส นุฏฺฐุภติฯ สุกโปตโกปิ นทีตีรํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา อุทุมฺพรสาขาย นิสีทิตฺวา โอโลเกตฺวา กลณฺฑุกํ สญฺชานิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส นุฏฺฐุภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อเร, กลณฺฑุก ทาส, อตฺตโน ชาติญฺจ วสนฏฺฐานญฺจ อนุสฺสร, ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ชาติสมฺปนฺนาย สุขสํวฑฺฒาย เสฏฺฐิธีตาย สีเส มา นุฏฺฐุภิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๗.
‘‘เต เทสา ตานิ วตฺถูนิ, อหญฺจ วนโคจโร;
อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุํ, ปิว ขีรํ กลณฺฑุกา’’ติฯ
ตตฺถ เต เทสา ตานิ วตฺถูนีติ มาตุกุจฺฉิํ สนฺธาย วทติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยตฺถ เต วสิตํ, น เต ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิเทสาฯ ยตฺถ วาสิ ปติฏฺฐิโต, น ตานิ ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิวตฺถูนิฯ อถ โข ทาสิกุจฺฉิยํ ตฺวํ วสิ เจว ปติฏฺฐิโต จาติฯ อหญฺจ วนโคจโรติ ติรจฺฉานภูโตปิ เอตมตฺถํ ชานามีติ ทีเปติฯ อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุนฺติ เอวํ อนาจารํ จรมานํ มยา คนฺตฺวา อาโรจิเต อนุวิจฺจ ชานิตฺวา ตว สามิกา ตาเฬตฺวา เจว ลกฺขณาหตญฺจ กตฺวา ตํ คณฺเหยฺยุํ, คเหตฺวา คมิสฺสนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน ปมาณํ ญตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส อนุฏฺฐุภิตฺวา ปิว ขีรํฯ กลณฺฑุกาติ ตํ นาเมนาลปติฯ
กลณฺฑุโกปิ สุวโปตกํ สญฺชานิตฺวา ‘‘มํ ปากฏํ กเรยฺยา’’ติ ภเยน ‘‘เอหิ, สามิ, กทา อาคโตสี’’ติ อาหฯ สุโก ‘‘น เอส มํ หิตกามตาย ปกฺโกสติ, คีวํ ปน เม วฏฺเฏตฺวา มาเรตุกาโม’’ติ ญตฺวาว ‘‘น เม ตยา อตฺโถ’’ติ ตโต อุปฺปติตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ยถาทิฏฺฐํ เสฏฺฐิโน วิตฺถาเรน กเถสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อยุตฺตํ เตน กต’’นฺติ วตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส อาณํ กาเรตฺวา พาราณสิเมว นํ อาเนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กลณฺฑุโก อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กลณฺฑุกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
โย เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตสฺส กุหกภาเว อาโรจิเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย มหาสรีโร สูกรจฺฉาปกสทิโส หุตฺวา อเนกสตมูสิกาหิ ปริวุโต อรญฺเญ วิหรติฯ อเถโก สิงฺคาโล อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ มูสิกยูถํ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มูสิกานํ อาสยสฺส อวิทูเร สูริยาภิมุโข วาตํ ปิวนฺโต เอเกน ปาเทน อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต โคจราย จรมาโน ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ โก นาโม’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ธมฺมิโก นามา’’ติฯ ‘‘จตฺตาโร ปาเท ภูมิยํ อฐเปตฺวา กสฺมา เอเกเนว ฐิโตสี’’ติฯ ‘‘มยิ จตฺตาโร ปาเท ปถวิยํ ฐเปนฺเต ปถวี วหิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เอเกเนว ติฏฺฐามี’’ติฯ ‘‘มุขํ วิวริตฺวา กสฺมา ฐิโตสี’’ติ? ‘‘มยํ อญฺญํ น ภกฺขยาม, วาตเมว ภกฺขยามา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา สูริยาภิมุโข ติฏฺฐสี’’ติ? ‘‘สูริยํ นมสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกคเณน สทฺธิํ สายํ ปาตํ ตสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ
อถสฺส อุปฏฺฐานํ กตฺวา คมนกาเล สิงฺคาโล สพฺพปจฺฉิมํ มูสิกํ คเหตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริตฺวา มุขํ ปุญฺฉิตฺวา ติฏฺฐติฯ อนุปุพฺเพน มูสิกคโณ ตนุโก ชาโตฯ มูสิกา ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ อยํ อาสโย นปฺปโหติ, นิรนฺตรา ติฏฺฐามฯ อิทานิ สิถิลา, เอวมฺปิ อาสโย น ปูรเตว, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ โพธิสตฺตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ‘‘เกน นุ โข การเณน มุสิกา ตนุตฺตํ คตา’’ติ จินฺเตนฺโต สิงฺคาเล อาสงฺกํ ฐเปตฺวา ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ อุปฏฺฐานกาเล เสสมูสิกา ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิฯ สิงฺคาโล ตสฺส อุปริ ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อตฺตโน คหณตฺถาย ตํ ปกฺขนฺทนฺตํ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ สิงฺคาล, อิทํ เต วตสมาทานํ น ธมฺมสุธมฺมตาย, ปเรสํ ปน วิหิํสนตฺถาย ธมฺมํ ธชํ กตฺวา จรสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๘.
‘‘โย เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวา, นิคูฬฺโห ปาปมาจเร;
วิสฺสาสยิตฺวา ภูตานิ, พิฬารํ นาม ตํ วต’’นฺติฯ
ตตฺถ โย เวติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิเทวฯ ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ ธชํ กริตฺวา, กูฏํ กโรนฺโต วิย อุสฺสาเปตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถฯ วิสฺสาสยิตฺวาติ ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สญฺญาย สญฺชาตวิสฺสาสานิ กตฺวาฯ พิฬารํ นาม ตํ วตนฺติ ตํ เอวํ ธมฺมํ ธชํ กตฺวา รโห ปาปานิ กโรนฺตสฺส วตํ เกราฏิกวตํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ
มูสิกราชา กเถนฺโตว อุปฺปติตฺวา ตสฺส คีวายํ ปติตฺวา หนุกสฺส เหฏฺฐา อนฺโตคลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา คลนาฬิํ ผาเลตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ มูสิกคโณ นิวตฺติตฺวา สิงฺคาลํ ‘‘มุรุ มุรู’’ติ ขาทิตฺวา อคมาสิฯ ปฐมาคตาว กิรสฺส มํสํ ลภิํสุ, ปจฺฉา อาคตา น ลภิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกคโณ นิพฺภโย ชาโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล กุหกภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พิฬารวตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
นายํ สิขา ปุญฺญเหตูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกญฺเญว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ
อตีตสฺมิญฺหิ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกราชา หุตฺวา อรญฺเญ วสติฯ อเถโก สิงฺคาโล ทวฑาเห อุฏฺฐิเต ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกสฺมิํ รุกฺเข สีสํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ ตสฺส สกลสรีเร โลมานิ ฌายิํสุ, รุกฺขํ อาหจฺจ ฐิตฏฺฐาเน ปน มตฺถเก จูฬา วิย โถกานิ โลมานิ อฏฺฐํสุฯ โส เอกทิวสํ โสณฺฑิยํ ปานียํ ปิวนฺโต ฉายํ โอโลเกนฺโต จูฬํ ทิสฺวา ‘‘อุปฺปนฺนํ ทานิ เม ภณฺฑมูล’’นฺติ อรญฺเญ วิจรนฺโต ตํ มูสิกาทริํ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ทิสฺวา ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สญฺญาย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ อคฺคิกภารทฺวาโช นามา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ รกฺขนตฺถายา’’ติฯ ‘‘กินฺติ กตฺวา อมฺเห รกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ องฺคุฏฺฐคณนํ นาม ชานามิ, ตุมฺหากํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจราย คมนกาเล ‘เอตฺตกา’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ คเณสฺสามิ, เอวํ สายํ ปาตํ คเณนฺโต รกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ รกฺข มาตุลา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิกฺขมนกาเล ‘‘เอโก ทฺเว ตโย’’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ ตเถว คเณตฺวา สพฺพปจฺฉิมํ คเหตฺวา ขาทติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ
อิธ ปน มูสิกราชา นิวตฺติตฺวา ฐิโต ‘‘โภ อคฺคิกภารทฺวาช, นายํ ตว ธมฺมสุธมฺมตาย มตฺถเก จูฬา ฐปิตา, กุจฺฉิการณา ปน ฐปิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๒๙.
‘‘นายํ สิขา ปุญฺญเหตุ, ฆาสเหตุ อยํ สิขา;
นาคุฏฺฐิคณนํ ยาติ, อลํ เต โหตุ อคฺคิกา’’ติฯ
ตตฺถ นาคุฏฺฐิคณนํ ยาตีติ ‘‘องฺคุฏฺฐิคณนา’’ติ องฺคุฏฺฐคณนา วุจฺจติ, อยํ มูสิกคโณ องฺคุฏฺฐคณนํ น คจฺฉติ น อุเปติ น ปูเรติ, ปริกฺขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อลํ เต โหตุ อคฺคิกาติ สิงฺคาลํ นาเมน อาลปนฺโต อาหฯ เอตฺตาวตา เต อลํ โหตุ, น อิโต ปรํ มูสิเก ขาทิสฺสสิ ฯ อมฺเหหิ วา ตยา สทฺธิํ สํวาโส อลํ โหตุ, น มยํ อิทานิ ตยา สทฺธิํ วสิสฺสามาติปิ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สิงฺคาโล อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ยถา วาจา จ ภุญฺชสฺสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกสฺส สทฺธาสมฺปนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา รตฺติํ อติจริตฺวา ทิวา กิญฺจิ กมฺมํ อกตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา นิตฺถุนมานา นิปชฺชติฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘กิํ เต ภทฺเท อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สินิทฺธมธุรานิ ปณีตปณีตานิ ยาคุภตฺตเตลาทีนี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ยํ ยํ สา อิจฺฉติ, ตํ ตํ อาหริตฺวา เทติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ สา ปน พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปวิฏฺฐกาเล นิปชฺชติ, พหิ นิกฺขนฺตกาเล ชาเรหิ สทฺธิํ วีตินาเมติฯ
อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิมิสฺสา สรีเร วิชฺฌนวาตานํ ปริยนฺโต น ปญฺญายตี’’ติ เอกทิวสํ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, น ปญฺญายสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, พฺราหฺมณิยา กิร เม สรีเร วาตา วิชฺฌนฺติ, สฺวาหํ ตสฺสา สปฺปิเตลาทีนิ เจว ปณีตปณีตโภชนานิ จ ปริเยสามิ, สรีรมสฺสา ฆนํ วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณํ ชาตํ, วาตโรคสฺส ปน ปริยนฺโต น ปญฺญายติฯ อหํ ตํ ปฏิชคฺคนฺโตว อิธาคมนสฺส โอกาสํ น ลภามี’’ติ อาหฯ สตฺถา พฺราหฺมณิยา ปาปภาวํ ญตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ‘เอวํ นิปนฺนสฺส มาตุคามสฺส โรเค อวูปสมนฺเต อิทญฺจิทญฺจ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิเตหิ กถิตํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ เอกสตราชธานีสุ ขตฺติยกุมารา จ พฺราหฺมณกุมารา จ เยภุยฺเยน ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ อเถโก ชนปทวาสี พฺราหฺมณมาณโว โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส จ วิชฺชาฏฺฐานานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํเยว กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ ฯ ตสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา อโหสิ ปาปธมฺมาติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ
โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมินา การเณน โอวาทคหณาย โอกาสํ น ลภามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สา มาณวิกา อิมํ วญฺเจตฺวา นิปชฺชตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตสฺสา โรคานุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ตสฺสา สปฺปิขีรรสาทีนิ มา อทาสิ, โคมุตฺเต ปน ปญฺจปณฺณานิ ผลาทีนิ จ ปกฺขิปิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นวตมฺพโลหภาชเน ปกฺขิปิตฺวา โลหคนฺธํ คาหาเปตฺวา รชฺชุํ วา โยตฺตํ วา รุกฺขํ วา ลตํ วา คเหตฺวา ‘อิทํ เต โรคสฺส อนุจฺฉวิกเภสชฺชํ, อิทํ วา ปิว, อุฏฺฐาย วา ตยา ภุตฺตภตฺตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ วเทยฺยาสิฯ ‘‘สเจ เภสชฺชํ น ปิวติ, อถ นํ รชฺชุยา วา โยตฺเตน วา รุกฺเขน วา ลตาย วา กติจิ ปหาเร ปหริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา กปฺปเรน โปเถยฺยาสิ, สา ตงฺขณญฺเญว อุฏฺฐาย กมฺมํ กริสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว เภสชฺชํ กตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมํ เภสชฺชํ ปิวา’’ติ อาหฯ ‘‘เกน เต อิทํ อาจิกฺขิต’’นฺติ? ‘‘อาจริเยน, ภทฺเท’’ติฯ ‘‘อปเนหิ ตํ, น ปิวิสฺสามี’’ติฯ มาณโว ‘‘น ตฺวํ อตฺตโน รุจิยา ปิวิสฺสสี’’ติ รชฺชุํ คเหตฺวา ‘‘อตฺตโน โรคสฺส อนุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ วา ปิว, ยาคุภตฺตานุจฺฉวิกํ กมฺมํ วา กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๐.
‘‘ยถาวาจา จ ภุญฺชสฺสุ, ยถาภุตฺตญฺจ พฺยาหร;
อุภยํ เต น สเมติ, วาจา ภุตฺตญฺจ โกสิเย’’ติฯ
ตตฺถ ยถาวาจา จ ภุญฺชสฺสูติ ยถา เต วาจา, ตถา ภุญฺชสฺสุ, ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติ วาจาย อนุจฺฉวิกเมว กตฺวา ภุญฺชสฺสูติ อตฺโถฯ ‘‘ยถาวาจํ วา’’ติปิ ปาโฐ ยุชฺชติ, ‘‘ยถาวาจายา’’ติปิ ปฐนฺติ, สพฺพตฺถ อยเมว อตฺโถฯ ยถาภุตฺตญฺจ พฺยาหราติ ยํ ยถา เต ภุตฺตํ, ตสฺส อนุจฺฉวิกเมว พฺยาหร, ‘‘อโรคมฺหี’’ติ วตฺวา เคเห กตฺตพฺพํ กโรสีติ อตฺโถฯ ‘‘ยถาภูตญฺจา’’ติปิ ปาโฐ, อถ วา อโรคมฺหีติ ยถาภูตเมว วตฺวา กมฺมํ กโรหีติ อตฺโถฯ อุภยํ เต น สเมติ, วาจาภุตฺตญฺจ โกสิเยติ ยา จ เต อยํ วาจา ‘‘วาตา มํ วิชฺฌนฺตี’’ติ ยญฺจ เต อิทํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตํ, อิทํ อุภยมฺปิ ตุยฺหํ น สเมติ, ตสฺมา อุฏฺฐาย กมฺมํ กโรหิฯ ‘‘โกสิเย’’ติ ตํ โคตฺเตนาลปติฯ
เอวํ วุตฺเต โกสิยพฺราหฺมณธีตา ‘‘อาจริเยน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา มยา เอส วญฺเจตุํ, อุฏฺฐาย กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย กมฺมํ อกาสิฯ ‘‘อาจริเยน เม ทุสฺสีลภาโว ญาโต, อิทานิ น สกฺกา อิโต ปฏฺฐาย ปุน เอวรูปํ กาตุ’’นฺติ อาจริเย คารเวน ปาปกมฺมโตปิ วิรมิตฺวา สีลวตี อโหสิฯ สาปิ พฺราหฺมณี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิรมฺหิ ญาตา’’ติ สตฺถริปิ คารเวน น ปุน อนาจารํ อกาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา อิทานิ ชยมฺปติกาว, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โกสิยชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กุสนาฬิวคฺโค เตรสโมฯ
กุสนาฬิ จ ทุมฺเมธํ, นงฺคลีสมฺพกฏาหํ;
อสิลกฺขณกลณฺฑุกํ, พิฬารคฺคิกโกสิยนฺติฯ
อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, อกตญฺญู ตถาคตสฺส คุณํ น ชานาตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห เอกสฺมิํ มคธรญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว สงฺขเสฏฺฐีติ นาเมนฯ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิ นาม อสีติโกฏิวิภโวว อโหสิฯ เต อญฺญมญฺญํ สหายกา อเหสุํฯ เตสุ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส เกนจิเทว การเณน มหนฺตํ ภยํ อุปฺปชฺชิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปริหายิฯ โส ทลิทฺโท อปฺปฏิสรโณ หุตฺวา ภริยํ อาทาย สงฺขเสฏฺฐิํ ปจฺจยํ กตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปทสาว ราชคหํ ปตฺวา สงฺขเสฏฺฐิสฺส นิเวสนํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ ปริสฺสชิตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สมฺม, เกนฏฺเฐน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภยํ เม, สมฺม, อุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ธนํ ปริกฺขีณํ, อุปตฺถมฺโภ เม โหหี’’ติฯ ‘‘สาธุ สมฺม, มา ภายี’’ติ ภณฺฑาคารํ วิวราเปตฺวา จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ทาเปตฺวา เสสมฺปิ ปริจฺฉทปริวารํ สพฺพํ อตฺตโน สนฺตกํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อุปฑฺฒเมว อทาสิฯ โส ตํ วิภวํ อาทาย ปุน พาราณสิํ คนฺตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิฯ
อปรภาเค สงฺขเสฏฺฐิสฺสปิ ตาทิสเมว ภยํ อุปฺปชฺชิฯ โส อตฺตโน ปฏิสรณํ อุปธาเรนฺโต ‘‘สหายสฺส เม มหาอุปกาโร กโต, อุปฑฺฒวิภโว ทินฺโนฯ น โส มํ ทิสฺวา ปริจฺจชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภริยํ อาทาย ปทสาว พาราณสิํ คนฺตฺวา ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, ตว มยา สทฺธิํ อนฺตรวีถิยา คมนํ นาม น ยุตฺตํ, มยา เปสิตยานมารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน ปจฺฉา อาคมิสฺสสิฯ ยาว ยานํ เปเสมิ, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา ตํ สาลาย ฐเปตฺวา สยํ นครํ ปวิสิตฺวา เสฏฺฐิสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘ราชคหนครโต ตุมฺหากํ สหาโย สงฺขเสฏฺฐิ นาม อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิฯ โส ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ทิสฺวา เนว อาสนา วุฏฺฐาสิ, น ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, เกวลํ ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถํ อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘นิวาโส เต กหํ คหิโต’’ติ? ‘‘น ตาว นิวาสฏฺฐานํ อตฺถิ, เสฏฺฐิฆรณิมฺปิ สาลาย ฐเปตฺวาว อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ อิธ นิวาสฏฺฐานํ นตฺถิ, นิวาปํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปจาเปตฺวา ภุญฺชิตฺวา คจฺฉถ, ปุน อมฺหากํ ฆรํ มา ปวิสถา’’ติ วตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา เอกํ พหลปลาปตุมฺพํ เทหี’’ติ ทาสํ อาณาเปสิฯ ตํ ทิวสํ กิร โส รตฺตสาลีนํ สกฏสหสฺสมตฺตํ โอผุนาเปตฺวา โกฏฺฐาคารํ ปูราเปสิ, จตฺตาลีสโกฏิธนํ คเหตฺวา อาคโต อกตญฺญู มหาโจโร สหายกสฺส ตุมฺพมตฺเต ปลาเป ทาเปสิฯ ทาโส ปจฺฉิยํ เอกํ ปลาปตุมฺพํ ปกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มม สนฺติกา จตฺตาลีสโกฏิธนํ ลภิตฺวา อิทานิ ปลาปตุมฺพํ ทาเปสิ, คณฺหามิ นุ โข, น คณฺหามี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ตาว อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี กตวินาสกภาเวน มยา สทฺธิํ มิตฺตภาวํ ภินฺทิฯ สจาหํ เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ ลามกตฺตา น คณฺหิสฺสามิ, อหมฺปิ มิตฺตภาวํ ภินฺทิสฺสามิฯ อนฺธพาลา ปริตฺตกํ ลทฺธํ อคฺคณฺหนฺตา มิตฺตภาวํ วินาเสนฺติ, อหํ ปน เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ คเหตฺวา มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ โส ปลาปตุมฺพํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห สาลํ อคมาสิฯ อถ นํ ภริยา ‘‘กิํ เต, อยฺย, ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภทฺเท อมฺหากํ สหาโย ปีฬิยเสฏฺฐิ ปลาปตุมฺพํ ทตฺวา อมฺเห อชฺเชว วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ สา ‘‘อยฺย, กิมตฺถํ อคฺคเหสิ, กิํ เอตํ จตฺตาลีสโกฏิธนสฺส อนุจฺฉวิก’’นฺติ โรทิตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโตปิ ‘‘ภทฺเท, มา โรทิ, อหํ เตน สทฺธิํ มิตฺตภาวเภทนภเยน มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺฐาเปตุํ คณฺหิํ, ตฺวํ กิํการณา โรทสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๑.
‘‘อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺส, พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺติ;
ตสฺมา หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานํ, มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตาย’’นฺติฯ
ตตฺถ อสมฺปทาเนนาติ อสมฺปาทาเนนฯ อการโลเป สนฺธิ, อคฺคหเณนาติ อตฺโถฯ อิตรีตรสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ลามกาลามกสฺสฯ พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺตีติ ทนฺธสฺส อปญฺญสฺส มิตฺตานิ กลีนิ กาฬกณฺณิสทิสานิ โหนฺติ, ภิชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานนฺติ เตน การเณน อหํ สหาเยน ทินฺนํ เอกปลาปตุมฺพํ หรามิ คณฺหามีติ ทสฺเสติฯ ‘‘มาน’’นฺติ หิ อฏฺฐนฺนํ นาฬีนํ นามํ, จตุนฺนํ อฑฺฒมานํ, จตสฺโส จ นาฬิโย ตุมฺโพ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปลาปตุมฺพ’’นฺติฯ มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตายนฺติ มม สหาเยน สทฺธิํ มิตฺติ มา ภิชฺชิตฺถ, สสฺสตาว อยํ โหตูติ อตฺโถฯ
เอวํ วุตฺเตปิ เสฏฺฐิภริยา โรทเตวฯ ตสฺมิํ ขเณ สงฺขเสฏฺฐินา ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส ทินฺโน กมฺมนฺตทาโส สาลาทฺวาเรน อาคจฺฉนฺโต เสฏฺฐิภริยาย โรทนสทฺทํ สุตฺวา สาลํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน สามิเก ทิสฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ อิธาคตตฺถ, สามี’’ติ ปุจฺฉิฯ เสฏฺฐิ สพฺพํ อาโรเจสิฯ กมฺมนฺตทาโส ‘‘โหตุ, สามิ, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ อุโภปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน เคหํ เนตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ‘‘สามิกา, โว อาคตา’’ติ เสสทาเส สนฺนิปาเตตฺวา ทสฺเสตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา สพฺเพ ทาเส คเหตฺวา ราชงฺคณํ คนฺตฺวา อุปรวํ อกาสิฯ ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ, เต สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ
ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุโภปิ เสฏฺฐี ปกฺโกสาเปตฺวา สงฺขเสฏฺฐิํ ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตยา มหาเสฏฺฐิ ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส จตฺตาลีสโกฏิธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, มม สหายสฺส มํ ตกฺเกตฺวา ราชคหํ อาคตสฺส น เกวลํ ธนํ, สพฺพํ วิภวชาตํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา สมภาเค อทาสินฺติฯ ราชา ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ ปีฬิยเสฏฺฐิํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ตยา ปนสฺส ตญฺเญว ตกฺเกตฺวา อาคตสฺส อตฺถิ โกจิ สกฺกาโร วา สมฺมาโน วา กโต’’ติฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ อปิ ปน เต เอตสฺส ปลาปตุมฺพมตฺตํ ทุสฺสนฺเต ปกฺขิปาเปตฺวา ทาปิตํ อตฺถีติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิฯ ราชา ‘‘กิํ กาตพฺพ’’นฺติ อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส ฆเร สพฺพํ วิภวํ สงฺขเสฏฺฐิสฺส เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, มยฺหํ ปรสนฺตเกน อตฺโถ นตฺถิ, มยา ทินฺนมตฺตเมว ปน ทาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส สนฺตกํ ทาเปสิฯ โพธิสตฺโต สพฺพํ อตฺตโน ทินฺนวิภวํ ปฏิลภิตฺวา ทาสปริวุโต ราชคหเมว คนฺตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีฬิยเสฏฺฐิ เทวทตฺโต อโหสิ, สงฺขเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อสมฺปทานชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อชปาลนิคฺโรเธ มารธีตานํ ปโลภนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควตา หิ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตํ –
‘‘ททฺทลฺลมานา อาคญฺฉุํ, ตณฺหา จ อรตี รคา;
ตา ตตฺถ ปนุที สตฺถา, ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต’’ติฯ (สํ. นิ. ๑.๑๖๑);
เอวํ ยาว ปริโยสานา ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส กถิตกาเล ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มารธีตโร อเนกสตานิปิ ทิพฺพรูปานิ มาเปตฺวา ปโลภนตฺถาย อุปสงฺกมนฺติโย อกฺขีนิปิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกสิ, อโห พุทฺธพลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยฺหํ สพฺพาสเว เขเปตฺวา สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺตสฺส มารธีตานํ อโนโลกนํ นาม อจฺฉริยํ, อหญฺหิ ปุพฺเพ โพธิญาณํ ปริเยสมาโน สกิเลสกาเลปิ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา กิเลสวเสน อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา มหารชฺชํ ปาปุณิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ภาติกสตสฺส กนิฏฺโฐ อโหสีติ สพฺพํ เหฏฺฐา ตกฺกสิลาชาตเก วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตทา ปน ตกฺกสิลานครวาสีหิ พหินคเร สาลายํ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อภิเสเก กเต ตกฺกสิลานครวาสิโน นครํ เทวนครํ วิย, ราชภวนญฺจ อินฺทภวนํ วิย อลงฺกริํสุฯ ตทา โพธิสตฺโต นครํ ปวิสิตฺวา ราชภวเน ปาสาเท มหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ รตนวรปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห เทวราชลีลาย นิสีทิ, อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ ขตฺติยกุมารา จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ, เทวจฺฉราปฏิภาคา โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิโย นจฺจคีตวาทิตกุสลา อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนา นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยเชสุํฯ คีตวาทิตสทฺเทน ราชภวนํ เมฆตฺถนิตปูริตา มหาสมุทฺทกุจฺฉิ วิย เอกนินฺนาทํ อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตํ อตฺตโน สิริโสภคฺคํ โอโลกยมาโนว จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ตาสํ ยกฺขินีนํ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ โอโลเกสฺสํ, ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต อภวิสฺสํ, อิมํ สิริโสภคฺคํ น โอโลเกสฺสํฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน โอวาเท ฐิตภาเวน อิทํ มยา สมฺปตฺต’’นฺติฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๓๒.
‘‘กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จ, อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จ;
น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเส, ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เม’’ติฯ
ตตฺถ กุสลูปเทเสติ กุสลานํ อุปเทเส, ปจฺเจกพุทฺธานํ โอวาเทติ อตฺโถฯ ธิติยา ทฬฺหาย จาติ ทฬฺหาย ธิติยา จ, ถิเรน อพฺโพจฺฉินฺนนิรนฺตรวีริเยน จาติ อตฺโถฯ อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จาติ ภยภีรุตาย อนิวตฺติตตาย จฯ ตตฺถ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสมตฺตํ ปริตฺตภยํฯ ภีรุตาติ สรีรกมฺปนปฺปตฺตํ มหาภยํฯ อิทํ อุภยมฺปิ มหาสตฺตสฺส ‘‘ยกฺขินิโย นาเมตา มนุสฺสขาทิกา’’ติ เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ นาโหสิฯ เตนาห ‘‘อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จา’’ติฯ ภยภีรุตาย อภาเวเนว เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ อนิวตฺตนภาเวนาติ อตฺโถฯ น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเสติ ยกฺขกนฺตาเร ตาสํ รกฺขสีนํ วสํ น อคมิมฺหฯ ยสฺมา อมฺหากํ กุสลูปเทเส ธิติ จ ทฬฺหา อโหสิ, ภยภีรุตาภาเวน จ อนิวตฺตนสภาวา อหุมฺหา, ตสฺมา รกฺขสีนํ วสํ น อคมิมฺหาติ วุตฺตํ โหติฯ ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เมติ โส มยฺหํ อยํ อชฺช มหตา ภเยน รกฺขสีนํ สนฺติกา ปตฺตพฺเพน ทุกฺขโทมนสฺเสน โสตฺถิภาโว เขมภาโว ปีติโสมนสฺสภาโวเยว ชาโตติฯ
เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร อโหสิ’’นฺติฯ
ภีรุกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
เขมํ ยหินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย อรญฺญเสนาสเน วสฺสํ อุปคญฺฉิฯ ตสฺส ปฐมมาเสเยว ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส ปณฺณสาลา ฌายิตฺถฯ โส วสนฏฺฐานาภาเวน กิลมนฺโต อุปฏฺฐากานํ อาจิกฺขิฯ เต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ปณฺณสาลํ กริสฺสาม, กสาม ตาว, วปาม ตาวา’’ติอาทีนิ วทนฺตา เตมาสํ วีตินาเมสุํฯ โส เสนาสนสปฺปายาภาเวน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิฯ โส นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา วุตฺถวสฺโส เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เต, ภิกฺขุ, กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ ชาต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส อาทิโต ปฏฺฐาย อสปฺปายภาวํ กเถสิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ โข, ภิกฺขุ, ติรจฺฉานาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ญตฺวา สปฺปายกาเล วสิตฺวา อสปฺปายกาเล วสนฏฺฐานํ ปหาย อญฺญตฺถ อคมํสุ, ตฺวํ กสฺมา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ น อญฺญาสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา โสภคฺคปฺปตฺโต สกุณราชา หุตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน ชาตสฺสรตีเร สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ พหลปตฺตปลาสํ มหารุกฺขํ อุปนิสฺสาย สปริวาโร วาสํ กปฺเปสิฯ พหู สกุณา ตสฺส รุกฺขสฺส อุทกมตฺถเก ปตฺถฏสาขาสุ วสนฺตา สรีรวฬญฺชํ อุทเก ปาเตนฺติฯ ตสฺมิญฺจ ชาตสฺสเร จณฺโฑ นาคราชา วสติฯ ตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิเม สกุณา มยฺหํ นิวาเส ชาตสฺสเร สรีรวฬญฺชํ ปาเตนฺติ, ยํนูนาหํ อุทกโต อคฺคิํ อุฏฺฐาเปตฺวา รุกฺขํ ฌาเปตฺวา เอเต ปลาเปยฺย’’นฺติฯ โส กุทฺธมานโส รตฺติภาเค สพฺเพสํ สกุณานํ สนฺนิปติตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิปนฺนกาเล ปฐมํ ตาว อุทฺธนาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุธาเปตฺวา ทุติยวาเร ธูมํ อุฏฺฐาเปตฺวา ตติยวาเร ตาลกฺขนฺธปฺปมาณํ ชาลํ อุฏฺฐาเปสิฯ โพธิสตฺโต อุทกโต ชาลํ อุฏฺฐหมานํ ทิสฺวา ‘‘โภ, สกุณา, อคฺคินา อาทิตฺตํ นาม อุทเกน นิพฺพาเปนฺติ, อิทานิ ปน อุทกเมว อาทิตฺตํฯ น สกฺกา อมฺเหหิ อิธ วสิตุํ, อญฺญตฺถ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๓.
‘‘เขมํ ยหิํ ตตฺถ อรี อุทีริโต, ทกสฺส มชฺเฌ ชลเต ฆตาสโน;
น อชฺช วาโส มหิยา มหีรุเห, ทิสา ภชวฺโห สรณาชฺช โนภย’’นฺติฯ
ตตฺถ เขมํ ยหิํ ตตฺถ อรี อุทีริโตติ ยสฺมิํ อุทกปิฏฺเฐ เขมภาโว นิพฺภยภาโว, ตสฺมิํ อตฺตปจฺจตฺถิโก สปตฺโต อุฏฺฐิโตฯ ทกสฺสาติ อุทกสฺสฯ ฆตาสโนติ อคฺคิฯ โส หิ ฆตํ อสฺนาติ, ตสฺมา ‘‘ฆตาสโน’’ติ วุจฺจติฯ น อชฺช วาโสติ อชฺช โน วาโส นตฺถิฯ มหิยา มหีรุเหติ มหิรุโห วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺมิํ อิมิสฺสา มหิยา ชาเต รุกฺเขติ อตฺโถฯ ทิสา ภชวฺโหติ ทิสา ภชถ คจฺฉถฯ สรณาชฺช โน ภยนฺติ อชฺช อมฺหากํ สรณโต ภยํ ชาตํ, ปฏิสรณฏฺฐานโต ภยํ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ
เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วจนกเร สกุเณ อาทาย อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ โพธิสตฺตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ฐิตสกุณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ
ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ฆตาสนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
เย สญฺญิโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร อตฺตนา สํขิตฺเตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส ธมฺมเสนาปติโน วิตฺถารพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺริทํ อตีตวตฺถุ – อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อาห…เป.… ตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส กถํ น คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๔.
‘‘เย สญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา, เยปิ อสญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา;
เอตํ อุภยํ วิวชฺชย, ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณ’’นฺติฯ
ตตฺถ เย สญฺญิโนติ ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนลาภิโน อวเสเส สจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติฯ เตปิ ทุคฺคตาติ ตสฺสา สมาปตฺติยา อลาภโต เตปิ ทุคฺคตา นามฯ เยปิ อสญฺญิโนติ อสญฺญภเว นิพฺพตฺเต อจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติฯ เตปิ ทุคฺคตาติ เตปิ อิมิสฺสาเยว สมาปตฺติยา อลาภโต ทุคฺคตาเยว นามฯ เอตํ อุภยํ วิวชฺชยาติ เอตํ อุภยมฺปิ สญฺญิภวญฺจ อสญฺญิภวญฺจ วิวชฺชย ปชหาติ อนฺเตวาสิกํ โอวทติฯ ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณนฺติ ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติลาภิโน สนฺตฏฺเฐน ‘‘สุข’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานสุขํ อนงฺคณํ นิทฺโทสํ พลวจิตฺเตกคฺคตาสภาเวนปิ ตํ อนงฺคณํ นาม ชาตํฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ ตทา เสสตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส สทฺทหิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ฌานโสธนชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
จนฺทาภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร เถรสฺเสว ปญฺหพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิฯ อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘จนฺทาภํ สูริยาภ’’นฺติ วตฺวา อาภสฺสเร นิพฺพตฺโตฯ ตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส น สทฺทหิํสุฯ โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต อิมํ คาถมาห –
๑๓๕.
‘‘จนฺทาภํ สูริยาภญฺจ, โยธ ปญฺญาย คาธติ;
อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโค’’ติฯ
ตตฺถ จนฺทาภนฺติ โอทาตกสิณํ ทสฺเสติฯ สูริยาภนฺติ ปีตกสิณํฯ โยธ ปญฺญาย คาธตีติ โย ปุคฺคโล อิธ สตฺตโลเก อิทํ กสิณทฺวยํ ปญฺญาย คาธติ, อารมฺมณํ กตฺวา อนุปวิสติ, ตตฺเถว ปติฏฺฐหติ ฯ อถ วา จนฺทาภํ สูริยาภญฺจ, โยธ ปญฺญาย คาธตีติ ยตฺตกํ ฐานํ จนฺทาภา จ สูริยาภา จ ปตฺถฏา, ตตฺถเก ฐาเน ปฏิภาคกสิณํ วฑฺเฒตฺวา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต อุภยมฺเปตํ อาภํ ปญฺญาย คาธติ นามฯ ตสฺมา อยมฺเปตฺถ อตฺโถเยวฯ อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโคติ โส ปุคฺคโล ตถา กตฺวา ปฏิลทฺเธน ทุติเยน ฌาเนน อาภสฺสรพฺรหฺมโลกูปโค โหตีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต ตาปเส โพเธตฺวา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
จนฺทาภชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺฐพฺพนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ อญฺญตโร อุปาสโก ภิกฺขุนิสงฺฆํ ลสุเณน ปวาเรตฺวา เขตฺตปาลํ อาณาเปสิ ‘‘สเจ ภิกฺขุนิโย อาคจฺฉนฺติ, เอเกกาย ภิกฺขุนิยา ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เทหี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนิโย ตสฺส เคหมฺปิ เขตฺตมฺปิ ลสุณตฺถาย คจฺฉนฺติฯ อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส ตสฺส เคเห ลสุณํ ปริกฺขยํ อคมาสิฯ ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี สปริวารา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ลสุเณนาวุโส อตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺถยฺเย, ยถาภตํ ลสุณํ ปริกฺขีณํ, เขตฺตํ คจฺฉถา’’ติ วุตฺตา เขตฺตํ คนฺตฺวา น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ อาหราเปสิฯ เขตฺตปาโล อุชฺฌายิ ‘‘กถญฺหิ นาม ภิกฺขุนิโย น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ หราเปสฺสนฺตี’’ติ? ตสฺส กถํ สุตฺวา ยา ตา ภิกฺขุนิโย อปฺปิจฺฉา, ตาปิ, ตาสํ สุตฺวา ภิกฺขูปิ, อุชฺฌายิํสุฯ อุชฺฌายิตฺวา จ ปน ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ภควา ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขนิํ ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, มหิจฺโฉ ปุคฺคโล นาม วิชาตมาตุยาปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อปฺปิจฺโฉ ปน ปุคฺคโล อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ สกฺโกตี’’ติอาทินา นเยน ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ธมฺมํ กเถตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส สมานชาติกา กุลา ปชาปติํ อาหริํสุฯ ตสฺสา นนฺทา นนฺทาวตี สุนฺทรีนนฺทาติ ติสฺโส ธีตโร อเหสุํฯ ตาสุ ปติกุลํ อคตาสุเยว โพธิสตฺโต กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ชาติสฺสรญาณญฺจสฺส อุปฺปชฺชิฯ โส วยปฺปตฺโต สุวณฺณสญฺฉนฺนํ โสภคฺคปฺปตฺตํ มหนฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข จวิตฺวา อหํ อิธูปปนฺโน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘มนุสฺสโลกโต’’ติ ญตฺวา ปุน ‘‘กถํ นุ โข เม พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ ชีวนฺตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปเรสํ ภติํ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวนฺตี’’ติ ญตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สรีเร โสวณฺณมยานิ ปตฺตานิ โกฏฺฏนฆฏฺฏนขมานิ, อิโต ตาสํ เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, เตน เม ปชาปติ จ ธีตโร จ สุขํ ชีวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิวํสโกฏิยํ นิลียิ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาคโตสิ, สามี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ปิตา กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตุมฺเห ทฏฺฐุํ อาคโตฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ปเรสํ ภติํ กตฺวา ทุกฺขชีวิกาย ชีวนกิจฺจํ นตฺถิ, อหํ โว เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, ตํ วิกฺกิณิตฺวา สุเขน ชีวถา’’ติ เอกํ ปตฺตํ ทตฺวา อคมาสิฯ โส เอเตเนว นิยาเมน อนฺตรนฺตรา อาคนฺตฺวา เอเกกํ ปตฺตํ เทติ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ อฑฺฒา สุขิตา อเหสุํฯ
อเถกทิวสํ สา พฺราหฺมณี ธีตโร อามนฺเตสิ ‘‘อมฺมา, ติรจฺฉานานํ นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํฯ กทาจิ โว ปิตา อิธ นาคจฺเฉยฺย, อิทานิสฺส อาคตกาเล สพฺพานิ ปตฺตานิปิ ลุญฺจิตฺวา คณฺหามา’’ติฯ ตา ‘‘เอวํ โน ปิตา กิลมิสฺสตี’’ติ น สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ พฺราหฺมณี ปน มหิจฺฉตาย ปุน เอกทิวสํ สุวณฺณหํสราชสฺส อาคตกาเล ‘‘เอหิ ตาว, สามี’’ติ วตฺวา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา สพฺพปตฺตานิ ลุญฺจิฯ ตานิ ปน โพธิสตฺตสฺส รุจิํ วินา พลกฺกาเรน คหิตตฺตา สพฺพานิ พกปตฺตสทิสานิ อเหสุํฯ โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ สา มหาจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา โปเสสิฯ ตสฺส ปุน อุฏฺฐหนฺตานิ ปตฺตานิ เสตานิ สมฺปชฺชิํสุฯ โส สญฺชาตปตฺโต อุปฺปติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คนฺตฺวา น ปุน อาคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยว , มหิจฺฉตาย จ ปน สุวณฺณมฺหา ปริหีนาฯ อิทานิ ปน อตฺตโน มหิจฺฉตาย เอว ลสุณมฺหาปิ ปริหายิสฺสติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย ลสุณํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสติฯ ยถา จ ถุลฺลนนฺทา, เอวํ ตํ นิสฺสาย เสสภิกฺขุนิโยปิฯ ตสฺมา พหุํ ลภิตฺวาปิ ปมาณเมว ชานิตพฺพํ, อปฺปํ ลภิตฺวา ปน ยถาลทฺเธเนว สนฺโตโส กาตพฺโพ, อุตฺตริ น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๖.
‘‘ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺฐพฺพํ, อติโลโภ หิ ปาปโก;
หํสราชํ คเหตฺวาน, สุวณฺณา ปริหายถา’’ติฯ
ตตฺถ ตุฏฺฐพฺพนฺติ ตุสฺสิตพฺพํฯ
อิทํ ปน วตฺวา สตฺถา อเนกปริยาเยน ครหิตฺวา ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ลสุณํ ขาเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๗๙๔) สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมณี อยํ ถุลฺลนนฺทา อโหสิ, ติสฺโส ธีตโร อิทานิ ติสฺโสเยว ภคินิโย, สุวณฺณหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุวณฺณหํสชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
ยตฺเถโก ลภเต พพฺพูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาณมาตุสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๒๓๐ อาทโย) อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ กาณมาตา นาม ธีตุวเสน ปากฏนามา อุปาสิกา อโหสิ โสตาปนฺนา อริยสาวิกาฯ สา ธีตรํ กาณํ อญฺญตรสฺมิํ คามเก สมานชาติกสฺส ปุริสสฺส อทาสิฯ กาณา เกนจิเทว กรณีเยน มาตุ ฆรํ อคมาสิฯ อถสฺสา สามิโก กติปาหจฺจเยน ทูตํ ปาเหสิ ‘‘อาคจฺฉตุ กาณา, อิจฺฉามิ กาณาย อาคมน’’นฺติฯ กาณา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อมฺม, คมิสฺสามี’’ติ มาตรํ อาปุจฺฉิฯ กาณมาตา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ วสิตฺวา กถํ ตุจฺฉหตฺถาว คมิสฺสสี’’ติ ปูวํ ปจิฯ ตสฺมิํเยว ขเณ เอโก ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ ตสฺสา นิเวสนํ อคมาสิ, อุปาสิกา ตํ นิสีทาเปตฺวา ปตฺตปูรํ ปูวํ ทาเปสิฯ โส ภิกฺขุ นิกฺขมิตฺวา อญฺญสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถว ทาเปสิฯ โสปิ นิกฺขมิตฺวา อญฺญสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถวาติ เอวํ จตุนฺนํ ชนานํ ทาเปสิ ฯ ยถาปฏิยตฺตํ ปูวํ ปริกฺขยํ อคมาสิ, กาณาย คมนํ น สมฺปชฺชิฯ อถสฺสา สามิโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ทูตํ ปาเหสิฯ ตติยํ ปาเหนฺโต จ ‘‘สเจ กาณา นาคจฺฉิสฺสติ, อหํ อญฺญํ ปชาปติํ อาเนสฺสามี’’ติ ปาเหสิฯ ตโยปิ วาเร เตเนว อุปาเยน คมนํ น สมฺปชฺชิ, กาณาย สามิโก อญฺญํ ปชาปติํ อาเนสิฯ กาณา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา โรทมานา อฏฺฐาสิฯ
สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กาณมาตาย นิเวสนํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา กาณมาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘กิสฺสายํ กาณา โรทตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ จ สุตฺวา กาณมาตรํ สมสฺสาเสตฺวา ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ อคมาสิฯ อถ เตสํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ตโย วาเร ยถาปฏิยตฺตปูวํ คเหตฺวา กาณาย คมนสฺส อุปจฺฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จตูหิ นาม ภิกฺขูหิ ตโย วาเร กาณมาตาย ปกฺกปูวํ ขาทิตฺวา กาณาย คมนนฺตรายํ กตฺวา สามิเกน ปริจฺจตฺตํ ธีตรํ นิสฺสาย มหาอุปาสิกาย โทมนสฺสํ อุปฺปาทิต’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เต จตฺตาโร ภิกฺขู กาณมาตาย สนฺตกํ ขาทิตฺวา ตสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสุํ, ปุพฺเพปิ อุปฺปาเทสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาสาณโกฏฺฏกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิฯ กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ นิคเม เอโก มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิ, ตสฺส นิธานคตาเยว จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย อเหสุํฯ อถสฺส ภริยา กาลํ กตฺวา ธนสิเนเหน คนฺตฺวา ธนปิฏฺฐิยํ มูสิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ตํ กุลํ อพฺภตฺถํ อคมาสิ, วํโส อุปจฺฉิชฺชิฯ โส คาโมปิ ฉฑฺฑิโต อปณฺณตฺติกภาวํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ปุราณคามฏฺฐาเน ปาสาเณ อุปฺปาเฏตฺวา โกฏฺเฏติฯ อถ สา มูสิกา โคจราย จรมานา โพธิสตฺตํ ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺตี อุปฺปนฺนสิเนหา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ธนํ พหุ นิกฺการเณน นสฺสิสฺสติ, อิมินา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา อิทํ ธนํ ทตฺวา มํสํ วิกฺกิณาเปตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ สา เอกทิวสํ เอกํ กหาปณํ มุเขน ฑํสิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปิยวาจาย สมาลปนฺโต ‘‘กิํ นุ โข, อมฺม, กหาปณํ คเหตฺวา อาคตาสี’’ติ อาหฯ ตาต, อิมํ คเหตฺวา อตฺตนาปิ ปริภุญฺช, มยฺหมฺปิ มํสํ อาหราติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กหาปณํ อาทาย ฆรํ คนฺตฺวา เอเกน มาสเกน มํสํ กิณิตฺวา อาหริตฺวา ตสฺสา อทาสิฯ สา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยถารุจิยา ขาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย อิมินาว นิยาเมน ทิวเส ทิวเส โพธิสตฺตสฺส กหาปณํ เทติ, โสปิสฺสา มํสํ อาหรติฯ
อเถกทิวสํ ตํ มูสิกํ พิฬาโร อคฺคเหสิฯ อถ นํ สา เอวมาห ‘‘มา, สมฺม, มํ มาเรสี’’ติฯ กิํการณา น มาเรสฺสามิ? อหญฺหิ ฉาโต มํสํ ขาทิตุกาโม, น สกฺกา มยา น มาเรตุนฺติฯ กิํ ปน เอกทิวสเมว มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, อุทาหุ นิจฺจกาลนฺติ? ‘‘ลภมาโน นิจฺจกาลมฺปิ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต นิจฺจกาลํ มํสํ ทสฺสามิ, วิสฺสชฺเชหิ ม’’นฺติฯ อถ นํ พิฬาโร ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สา อตฺตโน อาภตํ มํสํ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ พิฬารสฺส เทติ, เอกํ สยํ ขาทติฯ อถ นํ เอกทิวสํ อญฺโญปิ พิฬาโร อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ ปุน อญฺโญ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ โมจาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ ปุน อญฺโญ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ โมจาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ สา ปญฺจมํ โกฏฺฐาสํ ขาทมานา อปฺปาหารตาย กิลนฺตา กิสา อโหสิ อปฺปมํสโลหิตา
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กสฺมา มิลาตาสี’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กสฺมา มยฺหํ นาจิกฺขิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา สุทฺธผลิกปาสาเณน คุหํ กตฺวา อาหริตฺวา ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมํ คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา อาคตาคตานํ ผรุสาหิ วาจาหิ สนฺตชฺเชยฺยาสี’’ติ อาหฯ สา คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ อเถโก พิฬาโร อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, อชฺช เม มํส’’นฺติ อาหฯ อถ นํ มูสิกา ‘‘อเร, ทุฏฺฐพิฬาร, กิํ เต อหํ มํสหาริกา, อตฺตโน ปุตฺตานํ มํสํ ขาทา’’ติ ตชฺเชสิฯ พิฬาโร ผลิกคุหาย นิปนฺนภาวํ อชานนฺโต โกธวเสน มูสิกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สหสาว ปกฺขนฺทิตฺวา หทเยน ผลิกคุหายํ ปหริฯ ตาวเทวสฺส หทยํ ภิชฺชิ, อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ชาตานิฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เอกมนฺตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ปติฯ เอเตนูปาเยน อปโรปิ อปโรปีติ จตฺตาโรปิ ชนา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกา นิพฺภยา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส เทวสิกํ ทฺเว ตโย กหาปเณ เทติฯ เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ธนํ โพธิสตฺตสฺเสว อทาสิฯ เต อุโภปิ ยาวชีวํ เมตฺติํ อภินฺทิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๗.
‘‘ยตฺเถโก ลภเต พพฺพุ, ทุติโย ตตฺถ ชายติ;
ตติโย จ จตุตฺโถ จ, อิทํ เต พพฺพุกา พิล’’นฺติฯ
ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ พพฺพูติ พิฬาโรฯ ทุติโย ตตฺถ ชายตีติ ยตฺถ เอโก มูสิกํ วา มํสํ วา ลภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ พิฬาโร ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตถา ตติโย จ จตุตฺโถ จฯ เอวํ เต ตทา จตฺตาโร พิฬารา อเหสุํฯ หุตฺวา จ ปน ทิวเส ทิวเส มํสํ ขาทนฺตา เต พพฺพุกา อิทํ ผลิกมยํ พิลํ อุเรน ปหริตฺวา สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาติฯ
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จตฺตาโร พิฬารา จตฺตาโร ภิกฺขู อเหสุํ, มูสิกา กาณมาตา, ปาสาณโกฏฺฏกมณิกาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
พพฺพุชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตทา เอโก ปญฺจาภิญฺโญ อุคฺคตโป ตาปโส เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺญายตเน ปณฺณสาลายํ วสติ, คามวาสิโน ตาปสํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ เอกสฺมิํ วมฺมิเก วสติ, วสนฺโต จ ปน ทิวเส ทิวเส ทฺเว ตโย วาเร ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมูปสํหิตํ อตฺถูปสํหิตญฺจ วจนํ สุตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อปรภาเค ตาปโส คามวาสิโน อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิฯ ปกฺกมนฺเต จ ปน ตสฺมิํ สีลวตสมฺปนฺเน ตาปเส อญฺโญ กูฏตาปโส อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ อสฺสมปเท วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อยมฺปิ สีลวา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปุริมนเยเนว ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ
อเถกทิวสํ นิทาฆสมเย อกาลเมเฆ วุฏฺเฐ วมฺมิเกหิ มกฺขิกา นิกฺขมิํสุ, ตาสํ ขาทนตฺถํ โคธา อาหิณฺฑิํสุฯ คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาขาทกา โคธา คเหตฺวา สินิทฺธสมฺภารสํยุตฺตํ อมฺพิลานมฺพิลํ โคธามํสํ สมฺปาเทตฺวา ตาปสสฺส อทํสุฯ ตาปโส โคธามํสํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ ‘‘อิทํ มํสํ อติมธุรํ, กิสฺส มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธามํส’’นฺติ สุตฺวา ‘‘มม สนฺติกํ มหาโคธา อาคจฺฉติ, ตํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ จินฺเตตฺวา จ ปน ภาชนญฺจ สปฺปิโลณาทีนิ จ อาหราเปตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา มุคฺครมาทาย กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปณฺณสาลาทฺวาเร โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมาโน อุปสนฺตูปสนฺโต วิย หุตฺวา นิสีทิ โพธิสตฺโต สายนฺหสมเย ‘‘ตาปสสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา อุปสงฺกมนฺโตว ตสฺส อินฺทฺริยวิปฺปการํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘นายํ ตาปโส อญฺเญสุ ทิวเสสุ นิสีทนากาเรน นิสินฺโน, อชฺเชส มํ โอโลเกนฺโตปิ ทุฏฺฐินฺทฺริโย หุตฺวา โอโลเกติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส ตาปสสฺส เหฏฺฐาวาเต ฐตฺวา โคธามํสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อิมินา กูฏตาปเสน อชฺช โคธามํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, เตเนส รสตณฺหาย พทฺโธ อชฺช มํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อนุปคนฺตฺวาว ปฏิกฺกมิตฺวา วิจรติฯ
ตาปโส โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมินา ‘อยํ มํ ปหริตุกาโม’ติ ญาตํ ภวิสฺสติ, เตน การเณน นาคจฺฉติ, อนาคจฺฉนฺตสฺสาปิสฺส กุโต มุตฺตี’’ติ มุคฺครํ นีหริตฺวา ขิปิฯ โส ตสฺส อคฺคนงฺคุฏฺฐเมว อาสาเทสิฯ โพธิสตฺโต เวเคน วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อญฺเญน ฉิทฺเทน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺโภ กูฏชฏิล, อหํ ตว สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโต ‘สีลวา’ติ สญฺญาย อุปสงฺกมิํ, อิทานิ ปน เต มยา กูฏภาโว ญาโต, ตาทิสสฺส มหาโจรสฺส กิํ อิมินา ปพฺพชฺชาลิงฺเคนา’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๓๘.
‘‘กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา;
อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติฯ
ตตฺถ กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อมฺโภ ทุมฺเมธ, นิปฺปญฺญ เอตา ปพฺพชิเตน ธาเรตพฺพา ชฏา, ปพฺพชฺชาคุณรหิตสฺส กิํ เต ตาหิ ชฏาหีติ อตฺโถฯ กิํ เต อชินสาฏิยาติ อชินสาฏิยา อนุจฺฉวิกสฺส สํวรสฺส อภาวกาลโต ปฏฺฐาย กิํ เต อชินสาฏิยาฯ อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว อพฺภนฺตรํ หทยํ ราคโทสโมหคหเนน คหนํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ พาหิรํ ปริมชฺชสีติ โส ตฺวํ อพฺภนฺตเร คหเน นฺหานาทีหิ เจว ลิงฺคคหเนน จ พาหิรํ ปริมชฺชสิ, ตํ ปริมชฺชนฺโต กญฺชิกปูริตลาพุ วิย วิสปูริตจาฏิ วิย อาสีวิสปูริตวมฺมิโก วิย คูถปูริตจิตฺตฆโฏ วิย จ พหิมฏฺโฐว โหสิ, กิํ ตยา โจเรน อิธ วสนฺเตน, สีฆํ อิโต ปลายาหิ, โน เจ ปลายสิ, คามวาสีนํ เต อาจิกฺขิตฺวา นิคฺคหํ การาเปสฺสามีติฯ
เอวํ โพธิสตฺโต กูฏตาปสํ ตชฺเชตฺวา วมฺมิกเมว ปาวิสิ, กูฏตาปโสปิ ตโต ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส อยํ กุหโก อโหสิ, ปุริโม สีลวนฺตตาปโส สาริปุตฺโต, โคธาปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โคธาชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโฐติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เสยฺยถาปิ นาม ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ เนวารญฺเญ กฏฺฐตฺถํ ผรติ, น คาเม กฏฺฐตฺถํ ผรติ, เอวเมว เทวทตฺโต เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุภโต ภฏฺโฐ อุภโต ปริพาหิโร ชาโต, คิหิปริโภคา จ ปริหีโน, สามญฺญตฺถญฺจ น ปริปูเรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อุภโต ภฏฺโฐ โหติ, อตีเตปิ อุภโต ภฏฺโฐ อโหสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา เอกสฺมิํ คามเก พาฬิสิกา วสนฺติฯ อเถโก พาฬิสิโก พฬิสํ อาทาย ทหเรน ปุตฺเตน สทฺธิํ ยสฺมิํ โสพฺเภ ปกติยาปิ พาฬิสิกา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา พฬิสํ ขิปิฯ พฬิโส อุทกปฏิจฺฉนฺเน เอกสฺมิํ ขาณุเก ลคฺคิฯ พาฬิสิโก ตํ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฬิโส มหามจฺเฉ ลคฺโค ภวิสฺสติ, ปุตฺตกํ มาตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฏิวิสฺสเกหิ สทฺธิํ กลหํ การาเปมิ, เอวํ อิโต น โกจิ โกฏฺฐาสํ ปจฺจาสีสิสฺสตี’’ติฯ โส ปุตฺตํ อาห ‘‘คจฺฉ, ตาต, อมฺเหหิ มหามจฺฉสฺส ลทฺธภาวํ มาตุ อาจิกฺขาหิ, ‘ปฏิวิสฺสเกหิ กิร สทฺธิํ กลหํ กโรหี’ติ วเทหี’’ติฯ โส ปุตฺตํ เปเสตฺวา พฬิสํ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชุจฺเฉทนภเยน อุตฺตริสาฏกํ ถเล ฐเปตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา มจฺฉโลเภน มจฺฉํ อุปธาเรนฺโต ขาณุเกหิ ปหริตฺวา ทฺเวปิ อกฺขีนิ ภินฺทิฯ ถเล ฐปิตสาฏกํปิสฺส โจโร หริฯ โส เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา หตฺเถน อกฺขีนิ อุปฺปีฬยมาโน คเหตฺวา อุทกา อุตฺตริตฺวา กมฺปมาโน สาฏกํ ปริเยสติฯ
สาปิสฺส ภริยา ‘‘กลหํ กตฺวา กสฺสจิ อปจฺจาสีสนภาวํ กริสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํเยว กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอกํ อกฺขิํ อุกฺขลิมสิยา อญฺเชตฺวา กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ปฏิวิสฺสกฆรํ อคมาสิฯ อถ นํ เอกา สหายิกา เอวมาห ‘‘เอกสฺมิํเยว เต กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตํ, เอกํ อกฺขิ อญฺชิตํ, ปิยปุตฺตํ วิย กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ฆรโต ฆรํ คจฺฉสิ, กิํ อุมฺมตฺติกาสิ ชาตา’’ติฯ ‘‘นาหํ อุมฺมตฺติกา, ตฺวํ ปน มํ อการเณน อกฺโกสสิ ปริภาสสิ, อิทานิ ตํ คามโภชกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อฏฺฐ กหาปเณ ทณฺฑาเปสฺสามี’’ติ เอวํ กลหํ กตฺวา อุโภปิ คามโภชกสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ กลเห วิโสธิยมาเน ตสฺสาเยว มตฺถเก ทณฺโฑ ปติฯ อถ นํ พนฺธิตฺวา ‘‘ทณฺฑํ เทหี’’ติ โปเถตุํ อารภิํสุฯ
รุกฺขเทวตา คาเม ตสฺสา อิมํ ปวตฺติํ, อรญฺเญ จสฺสา ปติโน ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ขนฺธนฺตเร ฐิตา ‘‘โภ ปุริส, ตุยฺหํ อุทเกปิ กมฺมนฺโต ปทุฏฺโฐ ถเลปิ, อุภโตภฏฺโฐ ชาโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๓๙.
‘‘อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโฐ, สขิเคเห จ ภณฺฑนํ;
อุภโต ปทุฏฺฐา กมฺมนฺตา, อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จา’’ติฯ
ตตฺถ สขิเคเห จ ภณฺฑนนฺติ สขี นาม สหายิกา, ตสฺสา จ เคเห ตว ภริยาย ภณฺฑนํ กตํ, ภณฺฑนํ กตฺวา พนฺธิตฺวา โปเถตฺวา ทณฺฑํ ทาปิยติฯ อุภโต ปทุฏฺฐา กมฺมนฺตาติ เอวํ ตว ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐาเยว ภินฺนาเยวฯ กตเรสุ ทฺวีสุ? อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จาติ, อกฺขิเภเทน ปฏนาเสน จ อุทเก กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐา, สขิเคเห ภณฺฑเนน ถเล กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐาติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาฬิสิโก เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุภโตภฏฺฐชาตกวณฺณนา นวมาฯ
นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๑๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อเถกทิวสํ รญฺโญ ปุโรหิโต พหินคเร นทิยํ นฺหายิตฺวา คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา วรวตฺถนิวตฺโถ นครํ ปาวิสิฯ นครทฺวารโตรเณ ทฺเว กากา นิสินฺนา โหนฺติฯ เตสุ เอโก เอกํ อาห – ‘‘สมฺม, อหํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก สรีรวฬญฺชํ ปาเตสฺสามี’’ติฯ อิตโร ‘‘มา เต เอตํ รุจฺจิ, อยํ พฺราหฺมโณ อิสฺสโร, อิสฺสรชเนน จ สทฺธิํ เวรํ นาม ปาปกํฯ อยญฺหิ กุทฺโธ สพฺเพปิ กาเก วินาเสยฺยา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา มยา น กาตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิตโร กาโก ปลายิฯ โส โตรณสฺส เหฏฺฐาภาคํ สมฺปตฺเต พฺราหฺมเณ โอลมฺพกํ จาเลนฺโต วิย ตสฺส มตฺถเก วจฺจํ ปาเตสิฯ พฺราหฺมโณ กุชฺฌิตฺวา กาเกสุ เวรํ พนฺธิฯ
ตสฺมิํ กาเล เอกา ภติยา วีหิโกฏฺฏิกทาสี วีหิํ เคหทฺวาเร อาตเป ปตฺถริตฺวา รกฺขนฺตี นิสินฺนาว นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ตสฺสา ปมาทํ ญตฺวา เอโก ทีฆโลมโก เอฬโก อาคนฺตฺวา วีหิํ ขาทิ, สา ปพุชฺฌิตฺวา ตํ ทิสฺวา ปลาเปสิฯ เอฬโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ตสฺสา ตเถว นิทฺทายนกาเล อาคนฺตฺวา วีหิํ ขาทิฯ สาปิ ตํ ติกฺขตฺตุํ ปลาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปุนปฺปุนํ ขาทนฺโต อุปฑฺฒวีหิํ ขาทิสฺสติ, พหุ เม เฉโท ภวิสฺสติ, อิทานิสฺส ปุน อนาคมนการณํ กริสฺสามี’’ติฯ สา อลาตํ คเหตฺวา นิทฺทายมานา วิย นิสีทิตฺวา วีหิขาทนตฺถาย เอฬเก สมฺปตฺเต อุฏฺฐาย อลาเตน เอฬกํ ปหริ, โลมานิ อคฺคิํ คณฺหิํสุฯ โส สรีเร ฌายนฺเต ‘‘อคฺคิํ นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา หตฺถิสาลาย สมีเป เอกิสฺสา ติณกุฏิยา สรีรํ ฆํสิ, สา ปชฺชลิฯ ตโต อุฏฺฐิตา ชาลา หตฺถิสาลํ คณฺหิฯ หตฺถิสาลาสุ ฌายนฺตีสุ หตฺถิปิฏฺฐานิ ฌายิํสุ, พหู หตฺถี วณิตสรีรา อเหสุํฯ เวชฺชา หตฺถี อโรเค กาตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปุโรหิตํ อาห ‘‘อาจริย, หตฺถิเวชฺชา หตฺถี ติกิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, อปิ กิญฺจิ เภสชฺชํ ชานาสี’’ติฯ ‘‘ชานามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กากวสา, มหาราชา’’ติฯ ราชา ‘‘เตน หิ กาเก มาเรตฺวา วสํ อาหรถา’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย กาเก มาเรตฺวา วสํ อลภิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ราสิํ กโรนฺติ, กากานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชิฯ
ตทา โพธิสตฺโต อสีติกากสหสฺสปริวาโร มหาสุสาเน วสติฯ อเถโก กาโก คนฺตฺวา กากานํ อุปฺปนฺนภยํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ มยฺหํ ญาตกานํ อุปฺปนฺนภยํ หริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, หริสฺสามิ น’’นฺติ ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอกเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วิวฏมหาวาตปาเนน ปวิสิตฺวา รญฺโญ อาสนสฺส เหฏฺฐา ปาวิสิฯ อถ นํ เอโก มนุสฺโส คหิตุกาโม อโหสิฯ ราชา ‘‘สรณํ ปวิฏฺโฐ, มา คณฺหี’’ติ วาเรสิฯ มหาสตฺโต โถกํ วิสฺสมิตฺวา เมตฺตาปารมิํ อาวชฺเชตฺวา เหฏฺฐาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม ฉนฺทาทิวเสน อคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏติฯ ยํ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติ, สพฺพํ นิสมฺม อุปธาเรตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ ยญฺจ กยิรมานํ นิปฺผชฺชติ, ตเทว กาตุํ วฏฺฏติ, น อิตรํฯ สเจ หิ ราชาโน ยํ กยิรมานํ น นิปฺผชฺชติ, ตํ กโรนฺติ, มหาชนสฺส มรณภยปริโยสานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชติ ฯ ปุโรหิโต เวรวสิโก หุตฺวา มุสาวาทํ อภาสิ, กากานํ วสา นาม นตฺถี’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตสฺส กญฺจนภทฺทปีฐํ ทาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ปกฺขนฺตรานิ สตปากสหสฺสปากเตเลหิ มกฺขาเปตฺวา กญฺจนตฏฺฏเก ราชารหํ สุโภชนํ โภชาเปตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สุหิตํ วิคตทรถํ มหาสตฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ ‘กากานํ วสา นาม นตฺถี’ติ วเทสิ, เกน การเณน เนสํ วสา น โหตี’’ติ โพธิสตฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ สกลนิเวสนํ เอกรวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๔๐.
‘‘นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา, สพฺพโลกวิเหสกา;
ตสฺมา เนสํ วสา นตฺถิ, กากานมฺหาก ญาติน’’นฺติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, กากา นาม นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมานสา ภยปฺปตฺตาว วิหรนฺติ, สพฺพโลกสฺส จ วิเหสกา, ขตฺติยาทโย มนุสฺเสปิ อิตฺถิปุริเสปิ กุมารกุมาริกาทโยปิ วิเหเฐนฺตา กิลเมนฺตาว วิจรนฺติ, ตสฺมา อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ อมฺหากํ ญาตีนํ กากานํ วสา นาม นตฺถิฯ อตีเตปิ น ภูตปุพฺพา, อนาคเตปิ น ภวิสฺสตีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต อิมํ การณํ อุตฺตานํ กตฺวา ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อนิสมฺม อนุปธาเรตฺวา กมฺมํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ราชานํ โพเธสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชสิฯ โพธิสตฺโต รชฺชํ รญฺโญเยว ปฏิทตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิฯ ราชา ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา กากานํ นิพทฺธทานํ ปฏฺฐเปสิฯ ทิวเส ทิวเส ตณฺฑุลมฺพณสฺส ภตฺตํ ปจิตฺวา นานคฺครเสหิ โอมทฺทิตฺวา กากานํ ทียติ, มหาสตฺตสฺส ปน ราชโภชนเมว ทียิตฺถฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, กากราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กากชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อสมฺปทานวคฺโค จุทฺทสโมฯ
อสมฺปทานภีรุกํ, ฆตาสนฌานโสธํ;
จนฺทาภํ สุวณฺณหํสํ, พพฺพุโคธุภโตภฏฺฐํ;
กากราชาติ เต ทสาติฯ
น ปาปชนสํเสวีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ มหิฬามุขชาตเก กถิตสทิสเมวฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส วยปฺปตฺโต นทีตีเร มหาพิเล อเนกโคธาสตปริวาโร วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส ปุตฺโต โคธาปิลฺลโก เอเกน กกณฺฏเกน สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา เตน สทฺธิํ สมฺโมทมาโน วิหรนฺโต ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อวตฺถรติฯ ตสฺส เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ โคธาราชสฺส อาโรเจสุํฯ โคธาราชา ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อฏฺฐาเน วิสฺสาสํ กโรสิ, กกณฺฏกา นาม นีจชาติกา, เตหิ สทฺธิํ วิสฺสาโส น กตฺตพฺโพฯ สเจ ตฺวํ เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ กริสฺสสิ, ตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย สพฺพมฺเปตํ โคธากุลํ วินาสํ ปาปุณิสฺสติ, อิโต ปฏฺฐาย เอเตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ มา อกาสี’’ติ อาหฯ โส กโรติเยวฯ โพธิสตฺโต ปุนปฺปุนํ กเถนฺโตปิ ตสฺส เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อวสฺสํ อมฺหากํ เอตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ปลายนมคฺคํ สมฺปาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอเกน ปสฺเสน วาตพิลํ การาเปสิฯ
ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน มหาสรีโร อโหสิ, กกณฺฏโก ปน ปุริมปฺปมาโณเยวฯ อิตโร ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อนฺตรนฺตรา อวตฺถรติเยว, กกณฺฏกสฺส ปพฺพตกูเฏน อวตฺถรณกาโล วิย โหติฯ โส กิลมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ อญฺญานิ กติปยานิ ทิวสานิ มํ เอวํ ปริสฺสชิสฺสติ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, เอเกน ลุทฺทเกน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา อิมํ โคธากุลํ วินาเสสฺสามี’’ติฯ อเถกทิวสํ นิทาฆสมเย เมเฆ วุฏฺเฐ วมฺมิกมกฺขิกา อุฏฺฐหิํสุ, ตโต ตโต โคธา นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาโย ขาทนฺติฯ เอโก โคธาลุทฺทโก โคธาพิลํ ภินฺทนตฺถาย กุทฺทาลํ คเหตฺวา สุนเขหิ สทฺธิํ อรญฺญํ ปาวิสิฯ กกณฺฏโก ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช อตฺตโน มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อวิทูเร นิปชฺชิตฺวา ‘‘โภ ปุริส , กสฺมา อรญฺเญ วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘โคธานํ อตฺถายา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ อเนกสตานํ โคธานํ อาสยํ ชานามิ, อคฺคิญฺจ ปลาลญฺจ อาทาย เอหี’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ธูมํ กตฺวา สมนฺตา สุนเข ฐเปตฺวา สยํ มหามุคฺครํ คเหตฺวา นิกฺขนฺตา นิกฺขนฺตา โคธา ปหริตฺวา มาเรตฺวา ราสิํ กตฺวา ยาหี’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ ฐาเน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา นิปชฺชิฯ ลุทฺทโกปิ ปลาลธูมํ อกาสิ, ธูโม พิลํ ปาวิสิ, โคธา ธูมนฺธา มรณภยตชฺชิตา นิกฺขมิตฺวา ปลายิตุํ อารทฺธาฯ ลุทฺทโก นิกฺขนฺตํ นิกฺขนฺตํ ปหริตฺวา มาเรสิ, ตสฺส หตฺถโต มุตฺตา สุนขา คณฺหิํสุฯ โคธานํ มหาวินาโส อุปฺปชฺชิฯ
โพธิสตฺโต ‘‘กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ปาปปุริสสํสคฺโค นาม น กตฺตพฺโพ, ปาเป นิสฺสาย หิตสุขํ นาม นตฺถิ, เอกสฺส ปาปกกณฺฏกสฺส วเสน เอตฺตกานํ โคธานํ วินาโส ชาโต’’ติ วาตพิเลน ปลายนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๔๑.
‘‘น ปาปชนสํเสวี, อจฺจนฺตสุขเมธติ;
โคธากุลํ กกณฺฏาว, กลิํ ปาเปติ อตฺตาน’’นฺติฯ
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล อจฺจนฺตสุขํ เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ นาม น เอธติ น วินฺทติ น ปฏิลภติฯ ยถา กิํ? โคธากุลํ กกณฺฏาวฯ ยถา กกณฺฏกโต โคธากุลํ สุขํ น ลภติ, เอวํ ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล สุขํ น ลภติฯ ปาปชนํ ปน เสวนฺโต เอกนฺเตเนว กลิํ ปาเปติ อตฺตานํ, กลิ วุจฺจติ วินาโส, เอกนฺเตเนว ปาปเสวี อตฺตานญฺจ อญฺเญ จ อตฺตนา สทฺธิํ วสนฺเต วินาสํ ปาเปติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ผลํ ปาเปยฺยา’’ติ ลิขนฺติฯ ตํ พฺยญฺชนํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิ, อตฺโถปิสฺส น ยุชฺชติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว คเหตพฺพํฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กกณฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, โพธิสตฺตสฺส ปุตฺโต อโนวาทโก โคธาปิลฺลโก วิปกฺขเสวี ภิกฺขุ, โคธาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โคธาชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
เอตญฺหิ เต ทุราชานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ มํ มาเรตุํ อสกฺขิ, สยเมว ปน กิลนฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สิงฺคาลราชา หุตฺวา สิงฺคาลคณปริวุโต สุสานวเน วิหาสิฯ เตน สมเยน ราชคเห อุสฺสโว อโหสิ, เยภุยฺเยน มนุสฺสา สุรํ ปิวนฺติ, สุราฉโณเยว กิเรโสฯ อเถตฺถ สมฺพหุลา ธุตฺตา พหุํ สุรญฺจ มํสญฺจ อาหราเปตฺวา มณฺฑิตปสาธิตา คายิตฺวา คายิตฺวา สุรญฺจ ปิวนฺติ, มํสญฺจ ขาทนฺติฯ เตสํ ปฐมยามาวสาเน มํสํ ขียิ, สุรา ปน พหุกาวฯ อเถโก ธุตฺโต ‘‘มํสขณฺฑํ เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘มํสํ ขีณ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘มยิ ฐิเต มํสกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อามกสุสาเน มตมนุสฺสมํสํ ขาทนตฺถาย อาคเต สิงฺคาเล มาเรตฺวา มํสํ อาหริสฺสามี’’ติ มุคฺครํ คเหตฺวา นิทฺธมนมคฺเคน นครา นิกฺขมิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา มตโก วิย อุตฺตาโน นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต สิงฺคาลคณปริวุโต ตตฺถ คโต ตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ มตโก’’ติ ญตฺวาปิ ‘‘สุฏฺฐุตรํ อุปปริกฺขิสฺสามี’’ติ ตสฺส อโธวาเตน คนฺตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ตถโตวสฺส อมตกภาวํ ญตฺวา ‘‘ลชฺชาเปตฺวา นํ อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา มุคฺครโกฏิยํ ฑํสิตฺวา อากฑฺฒิ, ธุตฺโต มุคฺครํ น วิสฺสชิ, อุปสงฺกมนฺตมฺปิ น โอโลเกนฺโต นํ คาฬฺหตรํ อคฺคเหสิฯ โพธิสตฺโต ปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ มตโก ภเวยฺยาสิ, น มยิ มุคฺครํ อากฑฺฒนฺเต คาฬฺหตรํ คณฺเหยฺยาสิ, อิมินา การเณน ตว มตกภาโว วา อมตกภาโว วา ทุชฺชาโน’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๒.
‘‘เอตญฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;
ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑ น มุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ เอตญฺหิ เต ทุราชานนฺติ เอตํ การณํ ตว ทุวิญฺเญยฺยํฯ ยํ เสสิ มตสายิกนฺติ เยน การเณน ตฺวํ มตสายิกํ เสสิ, มตโก วิย หุตฺวา สยสิฯ ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺสาติ ยสฺส ตว ทณฺฑโกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒิยมานสฺส หตฺถโต ทณฺโฑ น มุจฺจติ, โส ตฺวํ ตถโต มตโก นาม น โหสีติฯ
เอวํ วุตฺเต โส ธุตฺโต ‘‘อยํ มม อมตกภาวํ ชานาตี’’ติ อุฏฺฐาย ทณฺฑํ ขิปิ, ทณฺโฑ วิรชฺฌิฯ ธุตฺโต ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิสิ มยา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ ปุริส, มํ วิรชฺฌนฺโตปิ ตฺวํ อฏฺฐ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย อวิรทฺโธเยวา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ธุตฺโต กิญฺจิ อลภิตฺวา สุสานา นิกฺขมิตฺวา ปริขายํ นฺหายิตฺวา อาคตมคฺเคเนว นครํ ปาวิสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, สิงฺคาลราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
ลสี จ เต นิปฺผลิตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส คยาสีเส สุคตาลยสฺส ทสฺสิตภาวํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต หิ ปริหีนชฺฌาโน ลาภสกฺการปริหีโน ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภมาโน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สทฺธิวิหาริเก อธุนา ปพฺพชิเต ธมฺมวินยมฺหิ อโกวิเท ปญฺจสเต ภิกฺขู คเหตฺวา คยาสีสํ คนฺตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมายํ อาเวณิกํ สงฺฆกมฺมํ อกาสิฯ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากกาลํ ญตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก เปเสสิฯ เต ทิสฺวา เทวทตฺโต ตุฏฺฐมานโส รตฺติํ ธมฺมํ เทสยมาโน ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิคตถินมิทฺโธ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุสงฺโฆ, ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขูนํ ธมฺมีกถา, ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิทฺทํ อุปคโต ฯ ทฺเว อคฺคสาวกา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา สพฺเพ อาทาย เวฬุวนเมว ปจฺจาคมิํสุฯ
โกกาลิโก วิหารํ ตุจฺฉํ ทิสฺวา เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อาวุโส เทวทตฺต, ปริสํ เต ภินฺทิตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกา วิหารํ ตุจฺฉํ กตฺวา คตา, ตฺวํ ปน นิทฺทายสิเยวา’’ติ วตฺวา อุตฺตราสงฺคมสฺส อปเนตฺวา ภิตฺติยํ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ ผุสนฺโต วิย ปณฺหิยา นํ หทเย ปหริฯ ตาวเทวสฺส มุขโต โลหิตํ อุคฺคญฺฉิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย คิลาโน อโหสิฯ สตฺถา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘สาริปุตฺต, ตุมฺหากํ คตกาเล เทวทตฺโต กิํ อกาสี’’ติ? ภนฺเต, เทวทตฺโต อมฺเห ทิสฺวา ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตติฯ สตฺถา ‘‘น โข สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เกสรสีโห หุตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส กญฺจนคุหายํ วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ กญฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกนฺโต มหามหิํสํ วธิตฺวา วรมํสํ ขาทิตฺวา เอกํ สรํ โอตริตฺวา มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส กุจฺฉิํ ปูเรตฺวา คุหํ สนฺธาย ปายาสิฯ อเถโก สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต สหสาว สีหํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต สีหสฺส ปุรโต ปาเทสุ ปติตฺวา นิปชฺชิฯ ‘‘กิํ, ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ เต, สามิ, ปาเท อุปฏฺฐาตุกาโม’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘สาธุ เอหิ, มํ อุปฏฺฐห, วรมํสานิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา สิงฺคาลํ อาทาย กญฺจนคุหํ อคมาสิฯ สิงฺคาโล ตโต ปฏฺฐาย สีหวิฆาสํ ขาทติฯ โส กติปาหจฺจเยเนว ถูลสรีโร อโหสิฯ
อถ นํ เอกทิวสํ คุหาย นิปนฺนโกว สีโห อาห ‘‘คจฺฉ ชมฺพุก, ปพฺพตสิขเร ฐตฺวา ปพฺพตปาเท สญฺจรนฺเตสุ หตฺถิอสฺสมหิํสาทีสุ ยสฺส มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, ตํ โอโลเกตฺวา อาคนฺตฺวา ‘อสุกมํสํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วตฺวา มํ วนฺทิตฺวา ‘วิโรจ, สามี’ติ วทาหิ, อหํ ตํ วธิตฺวา มธุรมํสํ ขาทิตฺวา ตุยฺหมฺปิ ทสฺสามี’’ติฯ สิงฺคาโล ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา นานปฺปกาเร มิเค โอโลเกตฺวา ยสฺเสว มํสํ ขาทิตุกาโม โหติ, กญฺจนคุหํ ปวิสิตฺวา ตเมว สีหสฺส อาโรเจตฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘วิโรจ, สามี’’ติ วทติฯ สีโห เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา สเจปิ มตฺตวรวารโณ โหติ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา สยมฺปิ วรมํสํ ขาทติ, สิงฺคาลสฺสปิ เทติฯ สิงฺคาโล กุจฺฉิปูรํ มํสํ ขาทิตฺวา คุหํ ปวิสิตฺวา นิทฺทายติฯ โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล มานํ วฑฺเฒสิ ‘‘อหมฺปิ จตุปฺปโทว, กิํการณา ทิวเส ทิวเส ปเรหิ โปสิยมาโน วิหรามิ, อิโต ปฏฺฐาย อหมฺปิ หตฺถิอาทโย หนิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามิ, สีโหปิ มิคราชา ‘วิโรจ, สามี’ติ วุตฺตเมว ปทํ นิสฺสาย วรวารเณ วเธติ, อหมฺปิ สีเหน ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ มํ วทาเปตฺวา เอกํ วรวารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ
โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ ‘‘สามิ, มยา ทีฆรตฺตํ ตุมฺเหหิ วธิตวรวารณานํ มํสํ ขาทิตํ, อหมฺปิ เอกํ วรวารณํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม, ตสฺมา ตุมฺเหหิ นิปนฺนฏฺฐาเน กญฺจนคุหายํ นิปชฺชิสฺสามิ, ตุมฺเห ปพฺพตปาเท วิจรนฺตํ วรวารณํ โอโลเกตฺวา มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ วเทถ, เอตฺตกมตฺตสฺมิํ มจฺเฉรํ มา กริตฺถา’’ติฯ อถ นํ สีโห อาห ‘‘น, ตฺวํ ชมฺพุก, วารเณ วธิตุํ สมตฺเถ สีหกุเล อุปฺปนฺโน, วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทนสมตฺโถ สิงฺคาโล นาม โลเก นตฺถิ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, มยา วธิตวรวารณานญฺเญว มํสํ ขาทิตฺวา วสา’’ติฯ โส เอวํ วุตฺเตปิ วิรมิตุํ น อิจฺฉิ, ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ สีโห ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ มม วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชา’’ติ ชมฺพุกํ กญฺจนคุหายํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ปพฺพตปาเท มตฺตวรวารณํ โอโลเกตฺวา คุหาทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ อาหฯ สิงฺคาโล กญฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ วสฺสิตฺวา ‘‘มตฺตวรวารณสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา วิรชฺฌิตฺวา ปาทมูเล ปติฯ วารโณ ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส สีสํ อกฺกมิ, สีสฏฺฐีนิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํฯ อถสฺส สรีรํ วารโณ ปาเทน สงฺฆริตฺวา ราสิํ กตฺวา อุปริ ลณฺฑํ ปาเตตฺวา โกญฺจนาทํ นทนฺโต อรญฺญํ ปาวิสิฯ
โพธิสตฺโต อิมํ ปวตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๓.
‘‘ลสี จ เต นิปฺผลิตา, มตฺถโก จ ปทาลิโต;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, อชฺช โข ตฺวํ วิโรจสี’’ติฯ
ตตฺถ ลสีติ มตฺถลุงฺคํฯ นิปฺผลิตาติ นิกฺขนฺตาฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วิโรจชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาชีวกานํ มิจฺฉาตปํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร อาชีวกา เชตวนปิฏฺฐิยํ นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติฯ สมฺพหุลา ภิกฺขู เตสํ อุกฺกุฏิกปฺปธานวคฺคุลิวตกณฺฏกาปสฺสยปญฺจาตปตปนาทิเภทํ มิจฺฉาตปํ ทิสฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอวรูปํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา ‘เอวรูปํ ตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา ภวิสฺสตี’ติ สญฺญาย ชาตคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิชุหนาทิวเสน กิญฺจิ วุฑฺฒิํ อปสฺสนฺตา อคฺคิํ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส มาตาปิตโร ชาตคฺคิํ คเหตฺวา ฐเปสุํฯ อถ นํ โสฬสวสฺสกาเล เอตทโวจุํ ‘‘มยํ เต, ปุตฺต, ชาตทิวเส อคฺคิํ คณฺหิมฺหฯ สเจสิ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตโย เวเท อุคฺคณฺหฯ อถ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม, อคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิํ ปริจรนฺโต มหาพฺรหฺมานํ อาราเธตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหี’’ติฯ โส ‘‘น มยฺหํ อคาเรน อตฺโถ’’ติ อคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อสฺสมปทํ มาเปตฺวา อคฺคิํ ปริจรนฺโต อรญฺเญ วิหาสิฯ โส เอกทิวสํ ปจฺจนฺตคามเก โคทกฺขิณํ ลภิตฺวา ตํ โคณํ อสฺสมปทํ เนตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อคฺคิภควนฺตํ โคมํสํ ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิธ โลณํ นตฺถิ, อคฺคิภควา อโลณํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสติ, คามโต โลณํ อาหริตฺวา อคฺคิภควนฺตํ สโลณกํ ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ตตฺเถว พนฺธิตฺวา โลณตฺถาย คามกํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ คเต สมฺพหุลา ลุทฺทกา ตํ ฐานํ อาคตาฯ โคณํ ทิสฺวา วธิตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา นงฺคุฏฺฐญฺจ ชงฺฆญฺจ จมฺมญฺจ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา อวเสสมํสํ อาทาย อคมํสุฯ
พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา นงฺคุฏฺฐาทิมตฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺคิภควา อตฺตโน สนฺตกมฺปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, มํ ปน กทา รกฺขิสฺสติฯ อิมินา อคฺคิปริจรเณน นิรตฺถเกน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ อิโตนิทานํ กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติฯ โส อคฺคิปริจริยาย วิคตจฺฉนฺโท ‘‘หมฺโภ อคฺคิภควา, ตฺวํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต มํ กทา รกฺขิสฺสสิ, มํสํ นตฺถิ, เอตฺตเกนปิ ตุสฺสาหี’’ติ นงฺคุฏฺฐาทีนิ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนฺโต อิมํ คาถมาห –
๑๔๔.
‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยาม;
มํสารหสฺส นตฺถชฺช มํสํ, นงฺคุฏฺฐมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตู’’ติฯ
ตตฺถ พหุมฺเปตนฺติ เอตฺตกมฺปิ พหุํฯ อสพฺภีติ อสปฺปุริส อสาธุชาติกฯ ชาตเวทาติ อคฺคิํ อาลปติฯ อคฺคิ หิ ชาตมตฺโตว เวทิยติ ปญฺญายติ ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติฯ ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยามาติ ยํ อชฺช มยํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสมตฺถํ ภควนฺตํ วาลธินา อภิปูชยาม, เอตมฺปิ ตว พหุเมวาติ ทสฺเสติฯ มํสารหสฺสาติ มํสํ อรหสฺส ตุยฺหํ นตฺถิ อชฺช มํสํฯ นงฺคุฏฺฐมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตูติ อตฺตโน สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต ภวํ อิมํ สชงฺฆจมฺมํ นงฺคุฏฺฐมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาตูติฯ
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต อคฺคิํ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘นิพฺพุตคฺคิตาปโส อหเมว เตน สมเยนา’’ติฯ
นงฺคุฏฺฐชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
น ตฺวํ ราธ วิชานาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, อารกฺขํ ฐเปตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตฺวมฺปิ ปุพฺเพ เอตํ อารกฺขํ ฐเปตฺวา รกฺขนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ กถํ รกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ กาสิรฏฺเฐ เอโก พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตญฺจ กนิฏฺฐภาตรญฺจสฺส ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา โปเสสิฯ เตสุ โพธิสตฺตสฺส ‘‘โปฏฺฐปาโท’’ติ นามํ อโหสิ, อิตรสฺส ‘‘ราโธ’’ติฯ ตสฺส ปน พฺราหฺมณสฺส ภริยา อนาจารา โหติ ทุสฺสีลาฯ โส โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต อุโภปิ ภาตโร อาห – ‘‘ตาตา, สเจ โว มาตา พฺราหฺมณี อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถ น’’นฺติฯ โพธิสตฺโต อาห ‘‘สาธุ, ตาต, วาเรตุํ สกฺโกนฺตา วาเรยฺยาม, อสกฺโกนฺตา ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติฯ เอวํ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณิํ สุกานํ นิยฺยาเทตฺวา โวหารตฺถาย คโตฯ
ตสฺส ปน คตทิวสโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณี อติจริตุํ อารทฺธา, ปวิสนฺตานญฺจ นิกฺขมนฺตานญฺจ อนฺโต นตฺถิ, ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ราโธ โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภาติก, อมฺหากํ ปิตา ‘สเจ โว มาตา อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถา’ติ วตฺวา คโต, อิทานิ เจสา อนาจารํ อาจรติ, วาเรม น’’นฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, ตฺวํ อตฺตโน อพฺยตฺตตาย พาลภาเวน เอวํ วเทสิ, มาตุคามํ นาม อุกฺขิปิตฺวา จรนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยํ กมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, น ตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๕.
‘‘น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;
อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺตา โกสิยายเน’’ติฯ
ตตฺถ น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเตติ ตาต ราธ, ตฺวํ น ชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต ปฐมยาเมเยว เอตฺตกา ชนา อาคตา, อิทานิ โก ชานาติ, กิตฺตกาปิ อาคมิสฺสนฺติฯ อพฺยยตํ วิลปสีติ ตฺวํ อพฺยตฺตวิลาปํ วิลปสิฯ วิรตฺตา โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตาฯ สจสฺสา ตสฺมิํ สิเนโห วา เปมํ วา ภเวยฺย, น เอวรูปํ อนาจารํ กเรยฺยาติ อิมมตฺถํ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ ปกาเสสิฯ
เอวํ ปกาเสตฺวา จ ปน พฺราหฺมณิยา สทฺธิํ ราธสฺส วตฺตุํ น อทาสิฯ สาปิ ยาว พฺราหฺมณสฺส อนาคมนา ยถารุจิยา วิจริฯ พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา โปฏฺฐปาทํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตาต, กีทิสี โว มาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส สพฺพํ ยถาภูตํ กเถตฺวา ‘‘กิํ เต, ตาต, เอวรูปาย ทุสฺสีลายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตาต, อมฺเหหิ มาตุยา โทสสฺส กถิตกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา สทฺธิํ ราเธน อุปฺปติตฺวา อรญฺญํ อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเตเยว ทฺเว ชนา อเหสุํ, ราโธ อานนฺโท, โปฏฺฐปาโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ราธชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
อปิ นุ หนุกา สนฺตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล มหลฺลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร คิหิกาเล สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกา อฑฺฒา มหทฺธนา อญฺญมญฺญสหายกา เอกโต หุตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘มยํ มหลฺลกา, กิํ โน ฆราวาเสน, สตฺถุ สนฺติเก รมณีเย พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปุตฺตธีตาทีนํ ทตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติสงฺฆํ ปหาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา ปน ปพฺพชฺชานุรูปํ สมณธมฺมํ น กริํสุ, มหลฺลกภาเวน ธมฺมมฺปิ น ปริยาปุณิํสุ, คิหิกาเล วิย ปพฺพชิตกาเลปิ วิหารปริยนฺเต ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา เอกโตว วสิํสุฯ ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา เยภุยฺเยน อตฺตโน ปุตฺตทารสฺเสว เคหํ คนฺตฺวา ภุญฺชิํสุฯ เตสุ เอกสฺส ปุราณทุติยิกา สพฺเพสมฺปิ มหลฺลกตฺเถรานํ อุปการา อโหสิ, ตสฺมา เสสาปิ อตฺตนา ลทฺธํ อาหารํ คเหตฺวา ตสฺสาเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ สาปิ เตสํ ยถาสนฺนิหิตํ สูปพฺยญฺชนํ เทติฯ สา อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลมกาสิฯ อถ เต มหลฺลกตฺเถรา วิหารํ คนฺตฺวา อญฺญมญฺญํ คีวาสุ คเหตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา อุปาสิกา กาลกตา’’ติ วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจริํสุฯ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต จ ภิกฺขู สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, กสฺมา โรทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เต ‘‘อมฺหากํ สหายสฺส ปุราณทุติยิกา มธุรหตฺถรสา กาลกตา อมฺหากํ อติวิย อุปการา, ‘อิทานิ กุโต ตถารูปิํ ลภิสฺสามา’ติ อิมินา การเณน โรทิมฺหา’’ติ อาหํสุฯ
เตสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิมินา นาม การเณน มหลฺลกตฺเถรา อญฺญมญฺญํ คีวาสุ คเหตฺวา วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจรนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต ตสฺสา กาลกิริยาย โรทนฺตา วิจรนฺติ, ปุพฺเพเปเต อิมํ กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สมุทฺเท มตํ นิสฺสาย ‘สมุทฺทอุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา เอตํ นีหริสฺสามา’ติ วายมนฺตา ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สมุทฺทเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถโก กาโก อตฺตโน ภริยํ กากิํ อาทาย โคจรํ ปริเยสมาโน สมุทฺทตีรํ อคมาสิ ฯ ตสฺมิํ กาเล มนุสฺสา สมุทฺทตีเร ขีรปายาสมจฺฉมํสสุราทีหิ นาคพลิกมฺมํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อถ โส กาโก พลิกมฺมฏฺฐานํ คนฺตฺวา ขีราทีนิ ทิสฺวา สทฺธิํ กากิยา ขีรปายาสมจฺฉมํสาทีนิ ภุญฺชิตฺวา พหุํ สุรํ ปิวิฯ เต อุโภปิ สุรามทมตฺตา ‘‘สมุทฺทกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ เวลนฺเต นิสีทิตฺวา นฺหายิตุํ อารภิํสุ อเถกา อูมิ อาคนฺตฺวา กากิํ คเหตฺวา สมุทฺทํ ปเวเสสิฯ ตเมโก มจฺโฉ มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริฯ กาโก ‘‘ภริยา เม มตา’’ติ โรทิ ปริเทวิฯ อถสฺส ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา พหู กากา สนฺนิปติตฺวา ‘‘กิํการณา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘สหายิกา โว เวลนฺเต นฺหายมานา อูมิยา หฏา’’ติฯ เต สพฺเพปิ เอกรวํ รวนฺตา โรทิํสุฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘อิทํ สมุทฺทอุทกํ นาม อมฺหากํ กิํ ปโหสิ, อุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กตฺวา สหายิกํ นีหริสฺสามา’’ติฯ เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อุทกํ พหิ ฉฑฺเฑนฺติ, โลณูทเกน จ คเล สุสฺสมาเน อุฏฺฐายุฏฺฐาย ถลํ คนฺตฺวา วิสฺสมนฺติฯ
เต หนูสุ กิลนฺเตสุ มุเขสุ สุกฺขนฺเตสุ อกฺขีสุ รตฺเตสุ ทีนา กิลนฺตา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ, มยํ สมุทฺทอุทกํ คเหตฺวา พหิ ปาเตม, คหิตคหิตฏฺฐานํ ปุน อุทเกน ปูรติ, สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กาตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –
๑๔๖.
‘‘อปิ นุ หนุกา สนฺตา, มุขญฺจ ปริสุสฺสติ;
โอรมาม น ปาเรม, ปูรเตว มโหทธี’’ติฯ
ตตฺถ อปิ นุ หนุกา สนฺตาติ อปิ โน หนุกา สนฺตา, อปิ อมฺหากํ หนุกา กิลนฺตาฯ โอรมาม น ปาเรมาติ มยํ อตฺตโน พเลน มหาสมุทฺทอุทกํ อากฑฺฒาม โอสาเรม, ตุจฺฉํ ปน นํ กาตุํ น สกฺโกมฯ อยญฺหิ ปูรเตว มโหทธีติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา สพฺเพปิ เต กากา ‘‘ตสฺสา กากิยา เอวรูปํ นาม ตุณฺฑํ อโหสิ, เอวรูปานิ วฏฺฏกฺขีนิ, เอวรูปํ ฉวิสณฺฐานํ, เอวรูโป มธุรสทฺโทฯ สา โน อิมํ โจรสมุทฺทํ นิสฺสาย นฏฺฐา’’ติ พหุํ วิปฺปลปิํสุฯ เต เอวํ วิปฺปลปมาเน สมุทฺทเทวตา เภรวรูปํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปสิ, เอวํ เตสํ โสตฺถิ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กากี อยํ ปุราณทุติยิกา อโหสิ, กาโก มหลฺลกตฺเถโร, เสสกากา เสสมหลฺลกตฺเถรา, สมุทฺทเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สมุทฺทกากชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภควตา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ จ ปุฏฺโฐ ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา, ภนฺเต, สา อิตฺถี, น สกฺโกมิ ตํ วินา วสิตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอสา เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สูเล อุตฺตาสิโต เอตญฺเญว ปตฺถยมาโน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต, อิทานิ นํ กสฺมา ปุน ปตฺเถสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อากาสฏฺฐเทวตา อโหสิฯ อถ พาราณสิยํ กตฺติกรตฺติวารฉโณ สมฺปตฺโต โหติ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกริํสุฯ สพฺโพ ชโน ขณกีฬานิสฺสิโต อโหสิฯ เอกสฺส ปน ทุคฺคตมนุสฺสสฺส เอกเมว ฆนสาฏกยุคํ อโหสิฯ โส ตํ สุโธตํ โธวาเปตฺวา โอภญฺชาเปตฺวา สตวลิกํ สหสฺสวลิกํ กาเรตฺวา ฐเปสิฯ อถ นํ ภริยา เอวมาห ‘‘อิจฺฉามหํ, สามิ, เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตว กณฺเฐ ลคฺคา กตฺติกรตฺติวารํ จริตุ’’นฺติฯ ‘‘ภทฺเท, กุโต อมฺหากํ ทลิทฺทานํ กุสุมฺภํ, สุทฺธวตฺถํ นิวาเสตฺวา กีฬาหี’’ติ? ‘‘กุสุมฺภรตฺตํ อลภมานา ฉณกีฬํ น กีฬิสฺสามิ, ตฺวํ อญฺญํ อิตฺถิํ คเหตฺวา กีฬสฺสู’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, กิํ มํ ปีเฬสิ, กุโต อมฺหากํ กุสุมฺภ’’นฺติ? ‘‘สามิ, ปุริสสฺส อิจฺฉาย สติ กิํ นาม นตฺถิ, นนุ รญฺโญ กุสุมฺภวตฺถุสฺมิํ พหุ กุสุมฺภ’’นฺติฯ ‘‘ภทฺเท , ตํ ฐานํ รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณิสทิสํ, พลวารกฺขา, น สกฺกา อุปสงฺกมิตุํ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสสฺสู’’ติฯ ‘‘สามิ, รตฺติภาเค อนฺธกาเร สติ ปุริสสฺส อคมนียฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติฯ อิติ โส ตาย ปุนปฺปุนํ กเถนฺติยา กิเลสวเสน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ‘‘โหตุ ภทฺเท, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา รตฺติภาเค ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ กุสุมฺภวตฺถุํ คนฺตฺวา วติํ มทฺทิตฺวา อนฺโตวตฺถุํ ปาวิสิฯ อารกฺขมนุสฺสา วติสทฺทํ สุตฺวา ‘‘โจโร โจโร’’ติ ปริวาเรตฺวา คเหตฺวา ปริภาสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘คจฺฉถ, นํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภริยา วชฺชมานาย นครา นิกฺขมาเปตฺวา สูเล อุตฺตาเสสุํฯ พลวเวทนา ปวตฺตนฺติ, กากา สีเส นิลียิตฺวา กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเหหิ อกฺขีนิ วิชฺฌนฺติฯ
โส ตถารูปมฺปิ ทุกฺขํ อมนสิกริตฺวา ตเมว อิตฺถิํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ตาย นามมฺหิ ฆนปุปฺผรตฺตวตฺถนิวตฺถาย กณฺเฐ อาสตฺตพาหุยุคฬาย สทฺธิํ กตฺติกรตฺติวารโต ปริหีโน’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๗.
‘‘นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโส;
ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโสติ ยญฺจ อิทํ สูเล ลคฺคนปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, ยญฺจ โลหมเยหิ วิย ตุณฺเฑหิ วายโส ตุทติ, อิทํ สพฺพมฺปิ มยฺหํ น ทุกฺขํ, อทุํ ทุกฺขํ เอตํเยว ปน เม ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ กตรํ? ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตีติ, ยํ สา ปิยงฺคุสามา มม ภริยา เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เอวํ ฆนปุปฺผรตฺเตน วตฺถยุเคน อจฺฉนฺนา มม กณฺเฐ คเหตฺวา กตฺติกรตฺติวารํ นานุภวิสฺสติ, อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ, เอตเทว หิ มํ พาธตีติ? โส เอวํ มาตุคามํ อารพฺภ วิปฺปลปนฺโตเยว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว อิทานิ ชยมฺปติกา, ตํ การณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิตา อากาสฏฺฐเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ปุปฺผรตฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
นาหํ ปุนํ น จ ปุนนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตมตฺตา สหายกา มหาวิภวา เสฏฺฐิปุตฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา เชตวเน อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหริํสุฯ อเถกทิวสํ เตสํ อฑฺฒรตฺตสมเย กิเลสนิสฺสิโต สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิฯ เต อุกฺกณฺฐิตฺวา อตฺตนา ชหิตกิเลเส ปุน คณฺหิตุํ จิตฺตํ อุปฺปาทยิํสุฯ อถ สตฺถา อฑฺฒรตฺตสมนนฺตเร สพฺพญฺญุตญฺญาณทณฺฑทีปกํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กตราย นุ โข รติยา เชตวเน ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร กามราคสงฺกปฺปสฺส อุปฺปนฺนภาวํ อญฺญาสิฯ สตฺถา จ นาม เอกปุตฺติกา อิตฺถี อตฺตโน ปุตฺตํ วิย, เอกจกฺขุโก ปุริโส จกฺขุํ วิย อตฺตโน สาวเก รกฺขติฯ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สมเย เตสํ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, เต เตสํ กิเลเส ตโต ปรํ วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว สมเย นิคฺคณฺหาติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ จกฺกวตฺติรญฺโญ อนฺโตนคเรเยว โจรานํ อุปฺปนฺนกาโล วิย วตฺตติ, อิทาเนว เตสํ ธมฺมเทสนํ กตฺวา เต กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ทสฺสามี’’ติฯ โส สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา มธุรสฺสเรน ‘‘อานนฺทา’’ติ อายสฺมนฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิฯ เถโร ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘อานนฺท, ยตฺตกา ภิกฺขู อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหรนฺติ, สพฺเพว คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตหี’’ติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สจาหํ เตเยว ปญฺจสเต ภิกฺขู ปกฺโกสาเปสฺสามิฯ ‘สตฺถารา โน อพฺภนฺตเร กิเลสานํ อุปฺปนฺนภาโว ญาโต’ติ สํวิคฺคมานสา ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘สพฺเพ สนฺนิปาเตหี’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ อวาปุรณํ อาทาย ปริเวเณน ปริเวณํ อาหิณฺฑิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขู คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญเปสิฯ
สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย สิลาปถวิยํ ปติฏฺฐหมาโน สิเนรุ วิย ปญฺญตฺเต พุทฺธาสเน นิสีทิ อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ ตาปิ รสฺมิโย ปาติมตฺตา ฉตฺตมตฺตา กูฏาคารกุจฺฉิมตฺตา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา คคนตเล วิชฺชุลตา วิย สญฺจริํสุ, อณฺณวกุจฺฉิํ โขเภตฺวา พาลสูริยุคฺคมนกาโล วิย อโหสิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ครุจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิยา ปริกฺขิปนฺโต วิย ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม กามวิตกฺกํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วิหิํสาวิตกฺกนฺติ อิเม ตโย อกุสลวิตกฺเก วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติฯ อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลโส หิ ‘ปริตฺตโก’ติ อวมญฺญิตุํ น วฏฺฏติ, กิเลโส นาม ปจฺจามิตฺตสทิโสฯ ปจฺจามิตฺโต จ ขุทฺทโก นาม นตฺถิ, โอกาสํ ลภิตฺวา วินาสเมว ปาเปติ, เอวเมว อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒิตุํ ลภนฺโต มหาวินาสํ ปาเปติฯ กิเลโส นาเมส หลาหลวิสูปโม อุปฺปาฏิตจฺฉวิคณฺฑสทิโส อาสีวิสปฏิภาโค อสนิอคฺคิสทิโส อลฺลียิตุํ น ยุตฺโต อาสงฺกิตพฺโพฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนกฺขเณเยว ปฏิสงฺขานพเลน ภาวนาพเลน ยถา มุหุตฺตมฺปิ หทเย อฏฺฐตฺวา ปทุมินิปตฺตา อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ, เอวํ ปชหิตพฺโพฯ โปราณกปณฺฑิ ตาปิ อปฺปมตฺตกมฺปิ กิเลสํ ครหิตฺวา ยถา ปุน อพฺภนฺตเร นุปฺปชฺชติ, เอวํ นิคฺคณฺหิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อรญฺเญ นทีตีเร นิวาสํ กปฺเปสิฯ อเถโก ชรหตฺถี คงฺคาตีเร กาลมกาสิฯ สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต ตํ มตหตฺถิสรีรํ ทิสฺวา ‘‘มหา เม โคจโร อุปฺปนฺโน’’ติ คนฺตฺวา ตํ โสณฺเฑ ฑํสิ, นงฺคลีสาย ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘นตฺเถตฺถ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ทนฺเตสุ ฑํสิ, ถมฺเภ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ กณฺเณ ฑํสิ, สุปฺปโกฏิยํ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ อุทเร ฑํสิ, กุสูเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ ปาเท ฑํสิ, อุทุกฺขเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ นงฺคุฏฺเฐ ฑํสิ, มุสเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘เอตฺถาปิ นตฺถิ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ สพฺพตฺถ อสฺสาทํ อลภนฺโต วจฺจมคฺเค ฑํสิ, มุทุปูเว ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘ลทฺธํ ทานิ เม อิมสฺมิํ สรีเร มุทุ ขาทิตพฺพยุตฺตกฏฺฐาน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย ขาทนฺโต อนฺโตกุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา วกฺกหทยาทีนิ ขาทิตฺวา ปิปาสิตกาเล โลหิตํ ปิวิตฺวา นิปชฺชิตุกามกาเล อุทรํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชติฯ
อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ หตฺถิสรีรํ มยฺหํ นิวาสสุขตาย เคหสทิสํ, ขาทิตุกามตาย สติ ปหูตมํสํ, กิํ ทานิ เม อญฺญตฺถ กมฺม’’นฺติ โส อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา หตฺถิกุจฺฉิยํเยว มํสํ ขาทิตฺวา วสติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล นิทาเฆ วาตสมฺผสฺเสน เจว สูริยรสฺมิสนฺตาเปน จ ตํ กุณปํ สุสฺสิตฺวา วลิโย คณฺหิ, สิงฺคาลสฺส ปวิฏฺฐทฺวารํ ปิหิตํ, อนฺโตกุจฺฉิยํ อนฺธกาโร อโหสิฯ สิงฺคาลสฺส โลกนฺตริกนิวาโส วิย ชาโตฯ กุณเป สุสฺสนฺเต มํสมฺปิ สุสฺสิ, โลหิตมฺปิ ปจฺฉิชฺชิฯ โส นิกฺขมนทฺวารํ อลภนฺโต ภยปฺปตฺโต หุตฺวา สนฺธาวนฺโต อิโต จิโต จ ปหริตฺวา นิกฺขมนทฺวารํ ปริเยสมาโน วิจรติฯ เอวํ ตสฺมิํ อุกฺขลิยํ ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย อนฺโตกุจฺฉิยํ ปจฺจมาเน กติปาหจฺจเยน มหาเมโฆ ปาวสฺสิฯ อถ นํ กุณปํ เตเมตฺวา อุฏฺฐาย ปกติสณฺฐาเนน อฏฺฐาสิฯ วจฺจมคฺโค วิวโฏ หุตฺวา ตารกา วิย ปญฺญายิฯ สิงฺคาโล ตํ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ เม ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ ยาว หตฺถิสีสา ปฏิกฺกมิตฺวา เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วจฺจมคฺคํ สีเสน ปหริตฺวา นิกฺขมิฯ ตสฺส สญฺฉนฺนสรีรตฺตา สพฺพโลมานิ วจฺจมคฺเค อลฺลียิํสุฯ โส ตาลกฺขนฺธสทิเสน นิลฺโลเมน สรีเรน อุพฺพิคฺคจิตฺโต มุหุตฺตํ ธาวิตฺวา นิวตฺติตฺวา นิสินฺโน สรีรํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺขํ มยฺหํ น อญฺเญน กตํ, โลภเหตุ ปน โลภการณา โลภํ นิสฺสาย มยา เอตํ กตํ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย น โลภวสิโก ภวิสฺสามิ, ปุน หตฺถิสรีรํ นาม น ปวิสิสฺสามี’’ติ สํวิคฺคหทโย หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๘.
‘‘นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;
หตฺถิโพนฺทิํ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติฯ
ตตฺถ น จาปิ อปุนปฺปุนนฺติ อ-กาโร นิปาตมตฺโตฯ อยํ ปเนติสฺสา สกลายปิ คาถาย อตฺโถ – อหญฺหิ อิโต ปุน, ตโต จ ปุนาติ วุตฺตวารโต ปุน ตโตปิ จ ปุนปฺปุนํ วารณสรีรสงฺขาตํ หตฺถิโพนฺทิํ น ปเวกฺขามิฯ กิํการณา? ตถา หิ ภยตชฺชิโต, ตถา หิ อหํ อิมสฺมิญฺเญว ปเวสเน ภยตชฺชิโต มรณภเยน สนฺตาสํ สํเวคํ อาปาทิโตติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโตว ปลายิตฺวา ปุน ตํ วา อญฺญํ วา หตฺถิสรีรํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ ตโต ปฏฺฐาย น โลภวสิโก อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นาม วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, อวเสเสสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน อเหสุํฯ ตทา สิงฺคาโล อหเมว อโหสินฺติฯ
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโขติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เวสาลิกํ ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล เวสาลินครํ คาวุตคาวุตนฺตเร ตีหิ ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตํ ตีสุ ฐาเนสุ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํฯ ตตฺถ นิจฺจกาลํ รชฺชํ กาเรตฺวา วสนฺตานญฺเญว ราชูนํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน โหนฺติ, ตตฺตกาเยว อุปราชาโน, ตตฺตกา เสนาปติโน, ตตฺตกา ภณฺฑาคาริกาฯ เตสํ ราชกุมารานํ อนฺตเร เอโก ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมาโร นาม อโหสิ โกธโน จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, ทณฺเฑน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย นิจฺจํ ปชฺชลิโต โกเธนฯ ตสฺส ปุรโต ทฺเว ตีณิ วจนานิ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ตํ เนว มาตาปิตโร, น ญาตโย, น มิตฺตสุหชฺชา สิกฺขาเปตุํ สกฺขิํสุฯ อถสฺส มาตาปิตูนํ เอตทโหสิ ‘‘อยํ กุมาโร อติผรุโส สาหสิโก, ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ อิมํ วิเนตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, พุทฺธเวเนยฺเยน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาหํสุ ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส โกเธน ปชฺชลติ, อิมสฺส โอวาทํ เทถา’’ติฯ
สตฺถา ตํ กุมารํ โอวทิ – ‘‘กุมาร, อิเมสุ นาม สตฺเตสุ จณฺเฑน ผรุเสน สาหสิเกน วิเหฐกชาติเกน น ภวิตพฺพํ, ผรุสวาโจ จ นาม วิชาตมาตุยาปิ ปิตุโนปิ ปุตฺตทารสฺสปิ ภาติภคินีนมฺปิ ปชาปติยาปิ มิตฺตพนฺธวานมฺปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, ฑํสิตุํ อาคจฺฉนฺโต สปฺโป วิย, อฏวิยํ อุฏฺฐิตโจโร วิย, ขาทิตุํ อาคจฺฉนฺโต ยกฺโข วิย จ อุพฺเพชนีโย หุตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติฯ ทิฏฺเฐเยว จ ธมฺเม โกธโน ปุคฺคโล มณฺฑิตปสาธิโตปิ ทุพฺพณฺโณว โหติ, ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมฺปิสฺส มุขํ ชาลาภิหตปทุมํ วิย มลคฺคหิตกญฺจนาทาสมณฺฑลํ วิย จ วิรูปํ โหติ ทุทฺทสิกํฯ โกธํ นิสฺสาย หิ สตฺตา สตฺถํ อาทาย อตฺตนาว อตฺตานํ ปหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, ปปาตา ปปตนฺติฯ เอวํ โกธวเสน กาลํ กตฺวา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, วิเหฐกชาติกาปิ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปตฺวา กายสฺส เภทา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ปุน มนุสฺสตฺตํ ลภิตฺวา วิชาตกาลโต ปฏฺฐาย โรคพหุลาว โหนฺติฯ จกฺขุโรโค โสตโรโคติอาทีสุ จ โรเคสุ เอกโต อุฏฺฐาย เอกสฺมิํ ปตนฺติ, โรเคน อปริมุตฺตาว หุตฺวา นิจฺจํ ทุกฺขิตาว โหนฺติ, ตสฺมา สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน หิตจิตฺเตน มุทุจิตฺเตน ภวิตพฺพํฯ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล นิรยาทิภเยหิ น ปริมุจฺจตี’’ติฯ โส กุมาโร สตฺถุ โอวาทํ สุตฺวา เอโกวาเทเนว นิหตมาโน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน เมตฺตจิตฺโต มุทุจิตฺโต อโหสิฯ อญฺญํ อกฺโกสนฺตมฺปิ ปหรนฺตมฺปิ นิวตฺติตฺวา น โอโลเกสิ, อุทฺธฏทาโฐ วิย สปฺโป, อฬจฺฉินฺโน วิย กกฺกฏโก, ฉินฺนวิสาโณ วิย จ อุสโภ อโหสิฯ
ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมารํ สุจิรมฺปิ โอวทิตฺวา เนว มาตาปิตโร, น ญาติมิตฺตาทโย ทเมตุํ สกฺขิํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตํ เอโกวาเทเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา มตฺตวรวารณํ วิย สมุคฺคหิตาเนญฺชการณํ อกาสิฯ ยาว สุภาสิตํ จิทํ – ‘หตฺถิทมเกน, ภิกฺขเว, หตฺถิทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วาฯ อสฺสทมเกน…เป.… โคทมเกน…เป.… ทกฺขิณํ วาฯ ตถาคเตน หิ, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุริสทมฺโม สาริโต อฏฺฐ ทิสา วิธาวติ, รูปี รูปานิ ปสฺสติฯ อยเมกา ทิสา…เป.… โส วุจฺจติ ‘โยคฺคาจริยานํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๒)ฯ น หิ, อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สทิโส ปุริสทมฺมสารถี นาม อตฺถี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส มยา เอโกวาเทเนว ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ อิมํ เอโกวาเทเนว ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ตโย เวเท สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคเหตฺวา กิญฺจิ กาลํ ฆราวาสํ วสิตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส สุนิวตฺโถ สุปารุโต ตาปสากปฺปสมฺปนฺโน ภิกฺขาย นครํ ปวิสิตฺวา ราชงฺคณํ ปาปุณิฯ ราชา สีหปญฺชเรน โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ‘‘อยํ ตาปโส สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตทโส, ปทวาเร ปทวาเร สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปนฺโต วิย สีหวิชมฺภิเตน อาคจฺฉติฯ สเจ สนฺตธมฺโม นาเมโก อตฺถิ, อิมสฺส เตนพฺภนฺตเร ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกํ อมจฺจํ โอโลเกสิฯ โส ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ อาหฯ เอตํ ‘‘ตาปสํ อาเนหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ‘‘กิํ, มหาปุญฺญา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘น มยํ ราชกุลูปกา, เหมวนฺติกา นามมฺหา’’ติ อาหฯ อมจฺโจ คนฺตฺวา ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อญฺโญ อมฺหากํ กุลูปโก นตฺถิ, อาเนหิ น’’นฺติ อาหฯ อมจฺโจ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ยาจิตฺวา ราชนิเวสนํ ปเวเสสิฯ
ราชา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต กญฺจนปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยตฺตํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, วสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เหมวนฺติกา มยํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กหํ คจฺฉถา’’ติ? ‘‘วสฺสารตฺตานุรูปํ เสนาสนํ อุปธาเรม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อมฺหากญฺเญว อุยฺยาเน วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิตฺวา โพธิสตฺตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาปิ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา อุยฺยานปาลํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต อุยฺยาเน วสติฯ ราชาปิสฺส ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ
ตสฺส ปน รญฺโญ ทุฏฺฐกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ จณฺโฑ ผรุโส, เนว นํ ราชา ทเมตุํ อสกฺขิ, น เสสญาตกาฯ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เอกโต หุตฺวา ‘‘สามิ, มา เอวํ กริ, เอวํ กาตุํ น ลพฺภา’’ติ กุชฺฌิตฺวา กเถนฺตาปิ กถํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘ฐเปตฺวา มม อยฺยํ หิมวนฺตตาปสํ อญฺโญ อิมํ กุมารํ ทเมตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, โสเยว นํ ทเมสฺสตี’’ติฯ โส กุมารํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส , มยํ อิมํ ทเมตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห นํ เอเกน อุปาเยน สิกฺขาเปถา’’ติ กุมารํ โพธิสตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโต กุมารํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺโต เอกโต เอเกน, เอกโต เอเกนาติ ทฺวีหิเยว ปตฺเตหิ เอกํ นิมฺพโปตกํ ทิสฺวา กุมารํ อาห – ‘‘กุมาร, เอตสฺส ตาว รุกฺขโปตกสฺส ปณฺณํ ขาทิตฺวา รสํ ชานาหี’’ติ? โส ตสฺส เอกํ ปตฺตํ ขาทิตฺวา รสํ ญตฺวา ‘‘ธี’’ติ สห เขเฬน ภูมิยํ นุฏฺฐาภิฯ ‘‘กิํ เอตํ, กุมารา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อิทาเนเวส รุกฺโข หลาหลวิสูปโม, วฑฺฒนฺโต ปน พหู มนุสฺเส มาเรสฺสตี’’ติ ตํ นิมฺพโปตกํ อุปฺปาเฏตฺวา หตฺเถหิ ปริมทฺทิตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๔๙.
‘‘เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโข, น ภูมฺยา จตุรงฺคุโล;
ผเลน วิสกปฺเปน, มหายํ กิํ ภวิสฺสตี’’ติฯ
ตตฺถ เอกปณฺโณติ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอเกกปณฺโณฯ น ภูมฺยา จตุรงฺคุโลติ ภูมิโต จตุรงฺคุลมตฺตมฺปิ น วฑฺฒิโตฯ ผเลนาติ ผลรเสนฯ วิสกปฺเปนาติ หลาหลวิสสทิเสนฯ เอวํ ขุทฺทโกปิ สมาโน เอวรูเปน ติตฺตเกน ปณฺเณน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ มหายํ กิํ ภวิสฺสตีติ ยทา ปนายํ วุทฺธิปฺปตฺโต มหา ภวิสฺสติ, ตทา กิํ นาม ภวิสฺสติ, อทฺธา มนุสฺสมารโก ภวิสฺสตีติ เอตํ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสินฺติ อาหฯ
อถ นํ โพธิสตฺโต เอตทโวจ ‘‘กุมาร, ตฺวํ อิมํ นิมฺพโปตกํ ‘อิทาเนว เอวํติตฺตโก, มหลฺลกกาเล กิํ ภวิสฺสติ, กุโต อิมํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสิ? ยถา ตฺวํ เอตสฺมิํ ปฏิปชฺชิ, เอวเมว ตว รฏฺฐวาสิโนปิ ‘อยํ กุมาโร ทหรกาเลเยว เอวํ จณฺโฑ ผรุโส, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ปตฺวา กิํ นาม กริสฺสติ, กุโต อมฺหากํ เอตํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ ตว กุลสนฺตกํ รชฺชํ อทตฺวา นิมฺพโปตกํ วิย ตํ อุปฺปาเฏตฺวา รฏฺฐา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสนฺติ, ตสฺมา นิมฺพรุกฺขปฏิภาคตํ หิตฺวา อิโต ปฏฺฐาย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน โหหี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย นิหตมาโน นิพฺพิเสวโน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมาโร มยา ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ เอตํ ทเมสิํเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐกุมาโร อยํ ลิจฺฉวิกุมาโร อโหสิ, ราชา อานนฺโท, โอวาททายกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
เอกปณฺณชาตกวณฺณนา นวมาฯ
อสนฺตํ โย ปคฺคณฺหาตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส รญฺโญ อสนฺตปคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏกภูเต ทุสฺสีเล ปาปธมฺเม เทวทตฺเต ปสีทิตฺวา ตํ อสนฺตํ อสปฺปุริสํ ปคฺคยฺห ‘‘ตสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ พหุํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา ตสฺเสว วจนํ คเหตฺวา ปิตรํ ธมฺมราชานํ โสตาปนฺนํ อริยสาวกํ ฆาเตตฺวา อตฺตโน โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ภินฺทิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตฯ โส หิ ‘‘เทวทตฺโต ปถวิยํ ปวิฏฺโฐ’’ติ สุตฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข มมฺปิ ปถวี คิเลยฺยา’’ติ ภีตตสิโต รชฺชสุขํ น ลภติ, สยเน อสฺสาทสุขํ น วินฺทติ, ติพฺพการณาภิตุนฺโน หตฺถิโปโต วิย กมฺปมาโน วิจรติฯ โส ปถวิํ ผลมานํ วิย, อวีจิชาลํ นิกฺขมนฺติํ วิย, ปถวิยา อตฺตานํ คิลิยมานํ วิย, อาทิตฺตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา อยสูเลหิ โกฏิยมานํ วิย จ สมนุปสฺสิฯ เตนสฺส ปหฏกุกฺกุฏสฺเสว มุหุตฺตมฺปิ กมฺปมานสฺส อวตฺถานํ นาม นาโหสิฯ โส สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิตุกาโม ขมาเปตุกาโม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อโหสิ, อตฺตโน ปน อปราธมหนฺตตาย อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ
อถสฺส ราชคหนคเร กตฺติกรตฺติวาเร สมฺปตฺเต เทวนครํ วิย นคเร อลงฺกเต มหาตเล อมจฺจคณปริวุตสฺส กญฺจนาสเน นิสินฺนสฺส ชีวกํ โกมารภจฺจํ อวิทูเร นิสินฺนํ ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘ชีวกํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา มยา อุชุกเมว วตฺตุํ ‘อหํ, สมฺม ชีวก, สยํ คนฺตุํ น สกฺโกมิ, เอหิ มํ สตฺถุ สนฺติกํ เนหี’ติ, ปริยาเยน ปน รตฺติสมฺปทํ วณฺเณตฺวา ‘กํ นุ ขฺวชฺช มยํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’ติ วกฺขามิ, ตํ สุตฺวา อมจฺจา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ วณฺณํ กเถสฺสนฺติ, ชีวโกปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วณฺณํ กเถสฺสติฯ อถ นํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ปญฺจหิ ปเทหิ รตฺติํ วณฺเณสิ ‘‘ลกฺขญฺญา วต โภ โทสินา รตฺติ, อภิรูปา วต โภ โทสินา รตฺติ, ทสฺสนียา วต โภ โทสินา รตฺติ, ปาสาทิกา วต โภ โทสินา รตฺติ, รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กํ นุ ขฺวชฺช มยํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๕๐)ฯ
อเถโก อมจฺโจ ปูรณกสฺสปสฺส วณฺณํ กเถสิ, เอโก มกฺขลิโคสาลสฺส, เอโก อชิตเกสกมฺพลสฺส, เอโก ปกุธกจฺจายนสฺส, เอโก สญฺจยสฺส เพลฏฺฐปุตฺตสฺส, เอโก นาฏปุตฺตนิคณฺฐสฺสาติ ฯ ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ โส หิ ชีวกสฺเสว มหาอมจฺจสฺส กถํ ปจฺจาสีสติฯ ชีวโกปิ ‘‘รญฺญา มํ อารพฺภ กถิเตเยว ชานิสฺสามี’’ติ อวิทูเร ตุณฺหี นิสีทิฯ อถ นํ ราชา อาห ‘‘ตฺวํ ปน, สมฺม ชีวก, กิํ ตุณฺหี’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ ชีวโก อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ‘‘เอโส, เทว, ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ อมฺพวเน วิหรติ สทฺธิํ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิฯ ตํ โข ปน ภควนฺตํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ นว อรหาทิคุเณ วตฺวา ชาติโต ปฏฺฐาย ปุพฺพนิมิตฺตาทิเภทํ ภควโต อานุภาวํ ปกาเสตฺวา ‘‘ตํ ภควนฺตํ เทโว ปยิรุปาสตุ, ธมฺมํ สุณาตุ, ปญฺหํ ปุจฺฉตู’’ติ อาหฯ
ราชา สมฺปุณฺณมโนรโถ หุตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม ชีวก, หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี’’ติ ยานานิ กปฺปาเปตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ มณฺฑลมาเฬ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ตถาคตํ ทิสฺวา สนฺตวีจิมชฺเฌ มหานาวํ วิย นิจฺจลํ ภิกฺขุสงฺฆํ อิโต จิโต จ อนุวิโลเกตฺวา ‘‘เอวรูปา นาม เม ปริสา น ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา สงฺฆสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา ถุติํ กตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สามญฺญผลปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ ปฏิมณฺฑิตํ สามญฺญผลสุตฺตํ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) กเถสิฯ โส สุตฺตปริโยสาเน อตฺตมโน ภควนฺตํ ขมาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สตฺถา อจิรปกฺกนฺตสฺส รญฺโญ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ขตายํ, ภิกฺขเว, ราชา, อุปหตายํ, ภิกฺขเว, ราชาฯ สจายํ , ภิกฺขเว, ราชา อิสฺสริยสฺส การณา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมิํเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชิสฺสถฯ เทวทตฺตํ นิสฺสาย อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน’’ติ อาหฯ
ปุนทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ กิร อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ปิตุฆาตกกมฺมสฺส กตตฺตา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน, เทวทตฺเตน นาสิโต ราชา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อชาตสตฺตุ อิทาเนว อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคเหเนว อตฺตานํ นาเสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิฯ เตสุ มาณเวสุ เอโก สญฺชีโว นาม มาณโว อตฺถิ, โพธิสตฺโต ตสฺส มตกุฏฺฐาปนกมนฺตํ อทาสิฯ โส อุฏฺฐาปนกมนฺตเมว คเหตฺวา ปฏิพาหนมนฺตํ ปน อคฺคเหตฺวาว เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธิํ ทารุอตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกํ มตพฺยคฺฆํ ทิสฺวา มาณเว อาห ‘‘โภ, อิมํ มตพฺยคฺฆํ อุฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ มาณวา ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ปสฺสนฺตานญฺเญว โว ตํ อุฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ, มาณว, สกฺโกสิ, อุฏฺฐาเปหี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เต มาณวา รุกฺขํ อภิรุหิํสุฯ สญฺชีโว มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺฆํ สกฺขราหิ ปหริ, พฺยคฺโฆ อุฏฺฐาย เวเคนาคนฺตฺวา สญฺชีวํ คลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ตตฺเถว ปติ, สญฺชีโวปิ ตตฺเถว ปติฯ อุโภปิ เอกฏฺฐาเนเยว มตา นิปชฺชิํสุฯ
มาณวา ทารูนิ อาทาย อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ อาจริโย มาณเว อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, อสนฺตปคฺคหการา นาม อยุตฺตฏฺฐาเน สกฺการสมฺมานํ กโรนฺตา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
๑๕๐.
‘‘อสนฺตํ โย ปคฺคณฺหาติ, อสนฺตํ จูปเสวติ;
ตเมว ฆาสํ กุรุเต, พฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ยถา’’ติฯ
ตตฺถ อสนฺตนฺติ ตีหิ ทุจฺจริเตหิ สมนฺนาคตํ ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํฯ โย ปคฺคณฺหาตีติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ ปพฺพชิตํ วา จีวราทิสมฺปทาเนน, คหฏฺฐํ วา อุปรชฺชเสนาปติฏฺฐานาทิสมฺปทาเนน ปคฺคณฺหาติ, สกฺการสมฺมานํ กโรตีติ อตฺโถฯ อสนฺตํ จูปเสวตีติ โย จ เอวรูปํ อสนฺตํ ทุสฺสีลํ อุปเสวติ ภชติ ปยิรุปาสติฯ ตเมว ฆาสํ กุรุเตติ ตเมว อสนฺตปคฺคณฺหกํ โส ทุสฺสีโล ปาปปุคฺคโล ฆสติ สํขาทติ วินาสํ ปาเปติฯ กถํ? พฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ยถาติ, ยถา สญฺชีเวน มาณเวน มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ชีวิตสมฺปทาเนน สมฺปคฺคหิโต อตฺตโน ชีวิตทายกํ สญฺชีวเมว ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตตฺเถว ปาเตสิ, เอวํ อญฺโญปิ โย อสนฺตปคฺคหํ กโรติ, โส ทุสฺสีโล ตํ อตฺตโน สมฺปคฺคาหกเมว วินาเสติฯ เอวํ อสนฺตสมฺปคฺคาหกา วินาสํ ปาปุณนฺตีติฯ
โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย มาณวานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มตพฺยคฺฆุฏฺฐาปนโก มาณโว อชาตสตฺตุ อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สญฺชีวชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กกณฺฏกวคฺโค ปนฺนรสโมฯ
โคธสิงฺคาลวิโรจํ, นงฺคุฏฺฐราธกากญฺจ;
ปุปฺผรตฺตญฺจ สิงฺคาลํ, เอกปณฺณญฺจ สญฺชีวํฯ
อถ วคฺคุทฺทานํ –
อปณฺณโก สีลวคฺโค, กุรุงฺโค จ กุลาวโก;
อตฺถกาโม จ อาสีโส, อิตฺถีวรุณปายิมฺหาฯ
ลิตฺโต ปโรสตํ หํจิ, กุสนาฬา สมฺปทาโน;
กกณฺฏโก ปนฺนรส, สตปณฺณาส ชาตกาติฯ
เอกกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
(ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโต)ฯ