ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ยํ โลโก ปูชยเต, สโลกปาโล สทา นมสฺสติ จ;
ตเสฺสต สาสนวรํ, วิทูหิ เญยฺยํ นรวรสฺสฯ
ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตํ, ตํ สพฺพํ พฺยญฺชนญฺจ อโตฺถ จ;
ตํ วิเญฺญยฺยํ อุภยํ, โก อโตฺถ พฺยญฺชนํ กตมํฯ
โสฬสหารา เนตฺติ [เนตฺตี (ก.)], ปญฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฎฺฐิ;
อฎฺฐารสมูลปทา, มหกจฺจาเนน [มหากจฺจาเนน (สี.)] นิทฺทิฎฺฐาฯ
หารา พฺยญฺชนวิจโย, สุตฺตสฺส นยา ตโย จ สุตฺตโตฺถ;
อุภยํ ปริคฺคหีตํ, วุจฺจติ สุตฺตํ ยถาสุตฺตํฯ
ยา เจว เทสนา ยญฺจ, เทสิตํ อุภยเมว วิเญฺญยฺยํ;
ตตฺรายมานุปุพฺพี, นววิธสุตฺตนฺตปริเยฎฺฐีติฯ
สงฺคหวาโรฯ
๑. ตตฺถ กตเม โสฬส หารา? เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฎฺฐาโน ลกฺขโณ จตุพฺยูโห อาวโฎฺฎ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปญฺญตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฎฺฐาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน อิติฯ
เทสนา วิจโย ยุตฺติ, ปทฎฺฐาโน จ ลกฺขโณ;
จตุพฺยูโห จ อาวโฎฺฎ, วิภตฺติ ปริวตฺตโนฯ
เววจโน จ ปญฺญตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;
อธิฎฺฐาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส [โสฬส (สี.)]ฯ
เอเต โสฬส หารา, ปกิตฺติตา อตฺถโต อสํกิณฺณา;
เอเตสเญฺจว ภวติ, วิตฺถารตยา นยวิภตฺตีติฯ
๒. ตตฺถ กตเม ปญฺจ นยา? นนฺทิยาวโฎฺฎ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโส อิติฯ
ปฐโม นนฺทิยาวโฎฺฎ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;
สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย นยลญฺชโก [นยลญฺฉโก (สี.)]ฯ
ทิสาโลจนมาหํสุ , จตุตฺถํ นยมุตฺตมํ;
ปญฺจโม องฺกุโส นาม, สเพฺพ ปญฺจ นยา คตาติฯ
๓. ตตฺถ กตมานิ อฎฺฐารส มูลปทานิ? นว ปทานิ กุสลานิ นว ปทานิ อกุสลานิฯ ตตฺถ กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ตณฺหา อวิชฺชา โลโภ โทโส โมโห สุภสญฺญา สุขสญฺญา นิจฺจสญฺญา อตฺตสญฺญาติ, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สโพฺพ อกุสลปโกฺข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติฯ
ตตฺถ กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ? สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อสุภสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนิจฺจสญฺญา อนตฺตสญฺญาติ, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ยตฺถ สโพฺพ กุสลปโกฺข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติฯ
ตณฺหา จ อวิชฺชาปิ จ, โลโภ โทโส ตเถว โมโห จ;
จตุโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมี นว ปทานิฯ
สมโถ จ วิปสฺสนา จ, กุสลานิ จ ยานิ ตีณิ มูลานิ;
จตุโร สติปฎฺฐานา, อินฺทฺริยภูมี นว ปทานิฯ
นวหิ จ ปเทหิ กุสลา, นวหิ จ ยุชฺชนฺติ อกุสลปกฺขา;
เอเต โข มูลปทา, ภวนฺติ อฎฺฐารส ปทานีติฯ
อุเทฺทสวาโรฯ
๔. ตตฺถ สเงฺขปโต เนตฺติ กิตฺติตาฯ
๑.
อสฺสาทาทีนวตา , นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;
อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโรฯ
๒.
ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีติ;
สุตฺตสฺส โย ปวิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิโฎฺฐฯ
๓.
สเพฺพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;
ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิโฎฺฐฯ
๔.
ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฎฺฐานํ;
อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฎฺฐาโนฯ
๕.
วุตฺตมฺหิ เอกธเมฺม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ;
วุตฺตา ภวนฺติ สเพฺพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามฯ
๖.
เนรุตฺตมธิปฺปาโย, พฺยญฺชนมถ เทสนานิทานญฺจ;
ปุพฺพาปรานุสนฺธี, เอโส หาโร จตุพฺยูโหฯ
๗.
เอกมฺหิ ปทฎฺฐาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฎฺฐานํ;
อาวฎฺฎติ ปฎิปเกฺข, อาวโฎฺฎ นาม โส หาโรฯ
๘.
ธมฺมญฺจ ปทฎฺฐานํ, ภูมิญฺจ วิภชฺชเต อยํ หาโร;
สาธารเณ อสาธารเณ จ เนโยฺย วิภตฺตีติฯ
๙.
กุสลากุสเล ธเมฺม, นิทฺทิเฎฺฐ ภาวิเต ปหีเน จ;
ปริวตฺตติ ปฎิปเกฺข, หาโร ปริวตฺตโน นามฯ
๑๐.
เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุเตฺต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺส;
โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโรฯ
๑๑.
เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสติ;
โส อากาโร เญโยฺย, ปญฺญตฺตี นาม หาโรติฯ
๑๒.
โย จ ปฎิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุ อายตนา;
เอเตหิ โอตรติ โย, โอตรโณ นาม โส หาโรฯ
๑๓.
วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปเญฺห, คาถายํ ปุจฺฉิตายมารพฺภ;
สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา, หาโร โส โสธโน นามฯ
๑๔.
เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฎฺฐา;
เตน วิกปฺปยิตพฺพา, เอโส หาโร อธิฎฺฐาโนฯ
๑๕.
เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโต;
เหตุมวกฑฺฒยิตฺวา, เอโส หาโร ปริกฺขาโรฯ
๑๖.
เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;
เต สมโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโรฯ
นยสเงฺขโป
๑๗.
ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ, สมเถน วิปสฺสนา โย เนติ;
สเจฺจหิ โยชยิตฺวา, อยํ นโย นนฺทิยาวโฎฺฎฯ
๑๘.
โย อกุสเล สมูเลหิ, เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิ;
ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหุฯ
๑๙.
โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธเมฺม;
เอตํ นยํ นยวิทู, สีหวิกฺกีฬิตํ อาหุฯ
๒๐.
เวยฺยากรเณสุ หิ เย, กุสลากุสลา ตหิํ ตหิํ วุตฺตา;
มนสา โวโลกยเต, ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหุฯ
๒๑.
โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;
สเพฺพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นามฯ
๒๒.
โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต [ทิสโลจเนน (ก.)] ทิสา วิโลเกตฺวา;
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺตํฯ
๒๓.
อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิเทฺทโส;
อาการฉฎฺฐวจนํ, เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพํฯ
๒๔.
สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติ;
เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อโตฺถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฎฺฐํฯ
๒๕.
ตีณิ จ นยา อนูนา, อตฺถสฺส จ ฉปฺปทานิ คณิตานิ;
นวหิ ปเทหิ ภควโต, วจนสฺสโตฺถ สมายุโตฺตฯ
๒๖.
อตฺถสฺส นวปฺปทานิ, พฺยญฺชนปริเยฎฺฐิยา จตุพฺพีส;
อุภยํ สงฺกลยิตฺวา [สเงฺขปยโต (ก.)], เตตฺติํสา เอตฺติกา เนตฺตีติฯ
นิเทฺทสวาโรฯ
๕. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถา อยํ เทสนาหาโรฯ กิํ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณํ ผลํ อุปายํ อาณตฺติํฯ ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามีติฯ
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
‘‘กามํ [กามมาทิกา อิมา ฉ คาถา สุ. นิ. ๗๗๒ ปสฺสิตพฺพา] กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉตี’’ติฯ
อยํ อสฺสาโทฯ
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิโทฺธว รุปฺปตี’’ติฯ
อยํ อาทีนโวฯ
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
‘‘โย กาเม ปริวเชฺชติ, สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ
อิทํ นิสฺสรณํฯ
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติฯ
อยํ อสฺสาโทฯ
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทเนฺต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติฯ
อยํ อาทีนโวฯ
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ
อิทํ นิสฺสรณํฯ
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
‘‘ธโมฺม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธเมฺม สุจิเณฺณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ
อิทํ ผลํฯ
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.…
‘‘สเพฺพ สงฺขารา [ปสฺส ธ. ป. ๒๗๗] ทุกฺขา’’ติ…เป.…
‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุเกฺข, เอส มโคฺค วิสุทฺธิยา’’ติฯ
อยํ อุปาโยฯ
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ?
‘‘จกฺขุมา [ปสฺส อุทา. ๔๓] วิสมานีว, วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;
ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมิํ, ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติฯ
อยํ อาณตฺติฯ
‘‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราชา’ติ อาณตฺติ, ‘สทา สโต’ติ อุปาโย;
‘อตฺตานุทิฎฺฐิํ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๑๒๕], เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’’ฯ
อิทํ ผลํฯ
๖. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติฯ
ตตฺถ จตโสฺส ปฎิปทา, จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ ตณฺหาจริโต มโนฺท สตินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สติปฎฺฐาเนหิ นิสฺสเยหิฯ ตณฺหาจริโต อุทโตฺต [อุทโตฺถ (สี.) อุ + อา + ทา + ต] สมาธินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฎิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ ฌาเนหิ นิสฺสเยหิฯ ทิฎฺฐิจริโต มโนฺท วีริยินฺทฺริเยน สุขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิฯ ทิฎฺฐิจริโต อุทโตฺต ปญฺญินฺทฺริเยน สุขาย ปฎิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ สเจฺจหิ นิสฺสเยหิฯ
อุโภ ตณฺหาจริตา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนา นิยฺยนฺติ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยาฯ อุโภ ทิฎฺฐิจริตา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเม สมเถน นิยฺยนฺติ อวิชฺชาวิราคาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ
ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหิ ปฎิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต นนฺทิยาวเฎฺฎน นเยน หาตพฺพา, เย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาหิ ปฎิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพาฯ
๗. สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวติ, ยสฺส สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยติ อญฺญตโร วา ครุฎฺฐานีโย สพฺรหฺมจารี, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สทฺธํ ปฎิลภติฯ ตตฺถ ยา วีมํสา อุสฺสาหนา ตุลนา อุปปริกฺขา, อยํ สุตมยี ปญฺญาฯ ตถา สุเตน นิสฺสเยน ยา วีมํสา ตุลนา อุปปริกฺขา มนสานุเปกฺขณา, อยํ จินฺตามยี ปญฺญาฯ อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺส ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาฯ
๘. ปรโตโฆสา สุตมยี ปญฺญาฯ ปจฺจตฺตสมุฎฺฐิตา โยนิโส มนสิการา จินฺตามยี ปญฺญาฯ ยํ ปรโต จ โฆเสน ปจฺจตฺตสมุฎฺฐิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรน ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาฯ ยสฺส อิมา เทฺว ปญฺญา อตฺถิ สุตมยี จินฺตามยี จ, อยํ อุคฺฆฎิตญฺญูฯ ยสฺส สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ, จินฺตามยี นตฺถิ, อยํ วิปญฺจิตญฺญู [วิปจฺจิตญฺญู (สี.)]ฯ ยสฺส เนว สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ น จินฺตามยี, อยํ เนโยฺยฯ
๙. สายํ ธมฺมเทสนา กิํ เทสยติ? จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํฯ อาทีนโว จ ผลญฺจ ทุกฺขํ, อสฺสาโท สมุทโย, นิสฺสรณํ นิโรโธ, อุปาโย อาณตฺติ จ มโคฺคฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ อิทํ ธมฺมจกฺกํฯ
ยถาห ภควา – ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฎิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ, สพฺพํ ธมฺมจกฺกํฯ
ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิเทฺทสาฯ เอตเสฺสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ [อุตฺตานิกมฺมํ (ก.)] ปญฺญตฺติ, อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ
‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฎิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํฯ
ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิเทฺทสาฯ เอตเสฺสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา อริยสจฺจํฯ
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ [อุตฺตานิํ กโรติ (ก.)], นิเทฺทเสหิ ปญฺญเปติฯ ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฎติ [อุคฺฆาเฎติ (สี.)], พฺยญฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปญฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิเทฺทเสหิ จ วิตฺถาเรติฯ ตตฺถ อุคฺฆฎนา [อุคฺฆาฎนา (สี.)] อาทิ, วิปญฺจนา มเชฺฌ, วิตฺถารณา ปริโยสานํฯ โสยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฎียโนฺต อุคฺฆฎิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘อาทิกลฺยาโณ’’ติฯ วิปญฺจียโนฺต วิปญฺจิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘มเชฺฌกลฺยาโณ’’ติฯ วิตฺถารียโนฺต เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ
๑๐. ตตฺถ ฉปฺปทานิ อโตฺถ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ, อิมานิ ฉปฺปทานิ อโตฺถฯ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิเทฺทโส, อิมานิ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํฯ เตนาห ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มเชฺฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติฯ
เกวลนฺติ โลกุตฺตรํ, น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธเมฺมหิฯ ปริปุณฺณนฺติ ปริปูรํ อนูนํ อนติเรกํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิมฺมลํ สพฺพมลาปคตํ ปริโยทาตํ อุปฎฺฐิตํ สพฺพวิเสสานํ, อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํอิติปิ ตถาคตนิเสวิตํอิติปิ ตถาคตารญฺชิตํอิติปิ, อโตเจตํ พฺรหฺมจริยํ ปญฺญายติฯ เตนาห ภควา ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติฯ
เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา, โยคีนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;
อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ
นิยุโตฺต เทสนาหาโรฯ
๑๑. ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติ คาถา, อยํ วิจโย หาโรฯ
กิํ วิจินติ? ปทํ วิจินติ, ปญฺหํ วิจินติ, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (สี. ก.)] วิจินติ, ปุพฺพาปรํ วิจินติ, อสฺสาทํ วิจินติ, อาทีนวํ วิจินติ, นิสฺสรณํ วิจินติ, ผลํ วิจินติ, อุปายํ วิจินติ, อาณตฺติํ วิจินติ, อนุคีติํ วิจินติ, สเพฺพ นว สุตฺตเนฺต วิจินติฯ ยถา กิํ ภเว, ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –
‘‘เกนสฺสุ [ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๓๘] นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, โส เอโก ปโญฺหฯ กสฺมา? เอกวตฺถุ ปริคฺคหา, เอวญฺหิ อาห ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ โลกาธิฎฺฐานํ ปุจฺฉติ, ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ โลกสฺส อปฺปกาสนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ โลกสฺส อภิเลปนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ตเสฺสว โลกสฺส มหาภยํ ปุจฺฉติฯ โลโก ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกฯ
ตตฺถ วิสชฺชนา –
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา,]
วิวิจฺฉา [เววิจฺฉา (สุ. นิ. ๑๐๓๙)] ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วิสชฺชิตานิ ปฐมํ ปฐเมน, ทุติยํ ทุติเยน, ตติยํ ตติเยน, จตุตฺถํ จตุเตฺถนฯ
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปเญฺห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสชฺชนาฯ นีวรเณหิ นิวุโต โลโก, อวิชฺชานีวรณา หิ สเพฺพ สตฺตาฯ ยถาห ภควา ‘‘สพฺพสตฺตานํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาณานํ สพฺพภูตานํ ปริยายโต เอกเมว นีวรณํ วทามิ ยทิทํ อวิชฺชา, อวิชฺชานีวรณา หิ สเพฺพ สตฺตาฯ สพฺพโสว, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิโรธา จาคา ปฎินิสฺสคฺคา นตฺถิ สตฺตานํ นีวรณนฺติ วทามี’’ติฯ เตน จ ปฐมสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ
‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปเญฺห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ วิสชฺชนาฯ โย ปุคฺคโล นีวรเณหิ นิวุโต, โส วิวิจฺฉติฯ วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ โส วิจิกิจฺฉโนฺต นาภิสทฺทหติ, น อภิสทฺทหโนฺต วีริยํ นารภติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยายฯ โส อิธปฺปมาทมนุยุโตฺต วิหรติ ปมโตฺต, สุเกฺก ธเมฺม น อุปฺปาทิยติ, ตสฺส เต อนุปฺปาทิยมานา นปฺปกาสนฺติ, ยถาห ภควา –
‘‘ทูเร สโนฺต ปกาสนฺติ [ปกาเสนฺติ ธ. ป. ๓๐๔], หิมวโนฺตว ปพฺพโต;
อสเนฺตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา [รตฺติ ขิตฺตา (สี.), ปสฺส ธ. ป. ๓๐๔] ยถา สรา;
เต คุเณหิ ปกาสนฺติ, กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติฯ
เตน จ ทุติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ
‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปเญฺห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ วิสชฺชนาฯ ชปฺปา นาม วุจฺจติ ตณฺหาฯ สา กถํ อภิลิมฺปติ? ยถาห ภควา –
‘‘รโตฺต อตฺถํ น ชานาติ, รโตฺต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (ก.)] ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติฯ
สายํ ตณฺหา อาสตฺติพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘เอวํ อภิชปฺปา’’ติ กริตฺวา ตตฺถ โลโก อภิลิโตฺต นาม ภวติ, เตน จ ตติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ
‘‘กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเญฺห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ วิสชฺชนาฯ ทุวิธํ ทุกฺขํ – กายิกญฺจ เจตสิกญฺจฯ ยํ กายิกํ อิทํ ทุกฺขํ, ยํ เจตสิกํ อิทํ โทมนสฺสํฯ สเพฺพ สตฺตา หิ ทุกฺขสฺส อุพฺพิชฺชนฺติ, นตฺถิ ภยํ ทุเกฺขน สมสมํ, กุโต วา ปน ตสฺส อุตฺตริตรํ? ติโสฺส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาฯ ตตฺถ โลโก โอธโส กทาจิ กรหจิ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติฯ ตถา วิปริณามทุกฺขตายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? โหนฺติ โลเก อปฺปาพาธาปิ ทีฆายุกาปิฯ สงฺขารทุกฺขตาย ปน โลโก อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา มุจฺจติ, ตสฺมา สงฺขารทุกฺขตา ทุกฺขํ โลกสฺสาติ กตฺวา ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติฯ เตน จ จตุตฺถสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติฯ
สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร [ปิถียเร (สี.), ปิธิยฺยเร (ก.), ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๐]ฯ
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิฯ เต เทฺว ปญฺหาฯ กสฺมา? อิเมหิ พตฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตาฯ เอวํ สมาปนฺนสฺส โลกสฺส เอวํ สํกิลิฎฺฐสฺส กิํ โลกสฺส โวทานํ วุฎฺฐานมิติ, เอวญฺหิ อาหฯ
สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติฯ อสมาหิตสฺส สวนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺสฯ ตตฺถ ยา อภิชฺฌา อยํ โลโภ อกุสลมูลํ, โย พฺยาปาโท อยํ โทโส อกุสลมูลํ, โย ปมาโท อยํ โมโห อกุสลมูลํฯ ตเสฺสวํ อสมาหิตสฺส ฉสุ อายตเนสุ ตณฺหา สวนฺติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฎฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, ยถาห ภควา –
‘‘สวตี’’ติ จ โข, ภิกฺขเว, ฉเนฺนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํฯ จกฺขุ สวติ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ [อมนาปิเยสุ (ก.)] ปฎิหญฺญตีติฯ โสตํ…เป.… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน สวติ มนาปิเกสุ ธเมฺมสุ อมนาปิเกสุ ปฎิหญฺญตีติฯ อิติ สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา จ สวติฯ เตนาห ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติฯ
‘‘โสตานํ กิํ นิวารณ’’นฺติ ปริยุฎฺฐานวิฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ โวทานํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ วุฎฺฐานํฯ
ตตฺถ วิสชฺชนา –
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา,]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ
กายคตาย สติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย จกฺขุ นาวิญฺฉติ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ น ปฎิหญฺญติ, โสตํ…เป.… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นาวิญฺฉติ มนาปิเกสุ ธเมฺมสุ, อมนาปิเกสุ น ปฎิหญฺญติฯ เกน การเณน? สํวุตนิวาริตตฺตา อินฺทฺริยานํ ฯ เกน เต สํวุตนิวาริตา? สติอารเกฺขนฯ เตนาห ภควา – ‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติฯ
ปญฺญาย อนุสยา ปหียนฺติ, อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฎฺฐานา ปหียนฺติฯ กิสฺส [ตสฺส (สี.)], อนุสยสฺส ปหีนตฺตา? ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺส รุกฺขสฺส อนวเสสมูลุทฺธรเณ กเต ปุปฺผผลปลฺลวงฺกุรสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติฯ เอวํ อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฎฺฐานสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติ ปิทหิตา ปฎิจฺฉนฺนาฯ เกน? ปญฺญายฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ
‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ [มํ ปุจฺฉิ (ก.), ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๓], อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
อยํ ปเญฺห [ปโญฺห (สี. ก.) เนตฺติวิภาวนี ปสฺสิตพฺพา] อนุสนฺธิํ ปุจฺฉติฯ อนุสนฺธิํ ปุจฺฉโนฺต กิํ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํฯ ตีณิ จ สจฺจานิ สงฺขตานิ นิโรธธมฺมานิ ทุกฺขํ สมุทโย มโคฺค, นิโรโธ อสงฺขโตฯ ตตฺถ สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียติ ทสฺสนภูมิยา จ ภาวนาภูมิยา จฯ ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฎฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺติ กามจฺฉโนฺท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา [อวิชฺชา จ นิรวเสสา (สี. ก.)]ฯ เตธาตุเก อิมานิ ทส สํโยชนานิ ปโญฺจรมฺภาคิยานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิฯ
๑๒. ตตฺถ ตีณิ สํโยชนานิ สกฺกายทิฎฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อธิฎฺฐาย นิรุชฺฌนฺติฯ สตฺต สํโยชนานิ กามจฺฉโนฺท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา อญฺญินฺทฺริยํ อธิฎฺฐาย นิรุชฺฌนฺติฯ ยํ ปน เอวํ ชานาติ ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ, อิทํ ขเย ญาณํฯ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติ, อิทํ อนุปฺปาเท ญาณํฯ อิมานิ เทฺว ญาณานิ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตตฺถ ยญฺจ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ยญฺจ อญฺญินฺทฺริยํ, อิมานิ อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌนฺติ, ตตฺถ ยญฺจ ขเย ญาณํ ยญฺจ อนุปฺปาเท ญาณํ, อิมานิ เทฺว ญาณานิ เอกปญฺญาฯ
อปิ จ อารมฺมณสเงฺกเตน เทฺว นามานิ ลพฺภนฺติ, ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ ปชานนฺตสฺส ขเย ญาณนฺติ นามํ ลภติ, ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนฺตสฺส อนุปฺปาเท ญาณนฺติ นามํ ลภติฯ สา ปชานนเฎฺฐน ปญฺญา, ยถาทิฎฺฐํ อปิลาปนเฎฺฐน สติฯ
๑๓. ตตฺถ เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, อิทํ นามรูปํฯ ตตฺถ เย ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา, อิทํ นามํฯ ยานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปานิ, อิทํ รูปํฯ ตทุภยํ นามรูปํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ตสฺส นิโรธํ ภควนฺตํ ปุจฺฉโนฺต อายสฺมา อชิโต ปารายเน เอวมาห –
‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
ตตฺถ สติ จ ปญฺญา จ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, สติ เทฺว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยญฺจ สมาธินฺทฺริยญฺจ, ปญฺญา เทฺว อินฺทฺริยานิ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ วีริยินฺทฺริยญฺจฯ ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํฯ ตตฺถ ยา สทฺธาธิปเตยฺยา จิเตฺตกคฺคตา, อยํ ฉนฺทสมาธิฯ สมาหิเต จิเตฺต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฎิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ ฉนฺทสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา จิเตฺตกคฺคตา, อยํ วีริยสมาธิ…เป.… ตตฺถ ยา จิตฺตาธิปเตยฺยา จิเตฺตกคฺคตา, อยํ จิตฺตสมาธิ…เป.… ตตฺถ ยา วีมํสาธิปเตยฺยา จิเตฺตกคฺคตา, อยํ วีมํสาสมาธิฯ สมาหิเต จิเตฺต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฎิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ วีมํสาสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ
๑๔. สโพฺพ สมาธิ ญาณมูลโก ญาณปุพฺพงฺคโม ญาณานุปริวตฺติฯ
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร;
ยถา ทิวา ตถา รตฺติํ [รตฺติ (ก.) อยํ คาถา เถรคา. ๓๙๗ ทิสฺสติ], ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาฯ
อิติ วิวเฎน เจตสา อปริโยนเทฺธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ กุสลานิ จิตฺตสหภูนิ จิเตฺต อุปฺปชฺชมาเน อุปฺปชฺชนฺติ, จิเตฺต นิรุชฺฌมาเน นิรุชฺฌนฺติฯ นามรูปญฺจ วิญฺญาณเหตุกํ วิญฺญาณปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, ตสฺส มเคฺคน เหตุ อุปจฺฉิโนฺน, วิญฺญาณํ อนาหารํ อนภินนฺทิตํ อปฺปฎิสนฺธิกํ ตํ นิรุชฺฌติฯ นามรูปมปิ อเหตุ อปฺปจฺจยํ ปุนพฺภวํ น นิพฺพตฺตยติ [นิพฺพตฺติยติ (ก.)]ฯ เอวํ วิญฺญาณสฺส นิโรธา ปญฺญา จ สติ จ นามรูปญฺจ นิรุชฺฌติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
‘‘เย จ [อยํ คาถา สุ. นิ. ๑๐๔๔ อญฺญถา ทิสฺสติ] สงฺขาตธมฺมาเส, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ
๑๕. อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, เต ตโย ปญฺหาฯ กิสฺส? เสขาเสขวิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหานโยเคน, เอวญฺหิ อาหฯ ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติ อรหตฺตํ ปุจฺฉติ, ‘‘เย จ เสขา ปุถู อิธา’’ติ เสขํ ปุจฺฉติ, ‘‘เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานํ ปุจฺฉติฯ
ตตฺถ วิสชฺชนา –
‘‘กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต อํเส อปฺปฎิหตญาณทสฺสนํ, อนาคเต อํเส อปฺปฎิหตญาณทสฺสนํ, ปจฺจุปฺปเนฺน อํเส อปฺปฎิหตญาณทสฺสนํฯ
โก จ ญาณทสฺสนสฺส ปฎิฆาโต? ยํ อนิเจฺจ ทุเกฺข อนตฺตนิ จ อญฺญาณํ อทสฺสนํ, อยํ ญาณทสฺสนสฺส ปฎิฆาโตฯ ยถา อิธ ปุริโส ตารกรูปานิ ปเสฺสยฺย, โน จ คณนสเงฺกเตน ชาเนยฺย, อยํ ญาณทสฺสนสฺส ปฎิฆาโตฯ
ภควโต ปน อปฺปฎิหตญาณทสฺสนํ, อนาวรณญาณทสฺสนา หิ พุทฺธา ภควโนฺตฯ ตตฺถ เสเขน ทฺวีสุ ธเมฺมสุ จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ เคธา จ รชนีเยสุ ธเมฺมสุ, โทสา จ ปริยุฎฺฐานีเยสุฯ ตตฺถ ยา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา ปิยายนา กีฬนา, ตํ ภควา นิวาเรโนฺต เอวมาห ‘‘กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺยา’’ติฯ
‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ ปริยุฎฺฐานวิฆาตํ อาหฯ ตถา หิ เสโข อภิคิชฺฌโนฺต อสมุปฺปนฺนญฺจ กิเลสํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนญฺจ กิเลสํ ผาติํ กโรติฯ โย ปน อนาวิลสงฺกโปฺป อนภิคิชฺฌโนฺต วายมติ, โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสโมฺมสาย ภิโยฺยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ
๑๖. กตเม [กตเม จ (อฎฺฐ.)] อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? กามวิตโกฺก พฺยาปาทวิตโกฺก วิหิํสาวิตโกฺก, อิเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาฯ กตเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? อนุสยา อกุสลมูลานิ, อิเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาฯ กตเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ โสตาปนฺนสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาฯ กตเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ อฎฺฐมกสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาฯ
เยน กามวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สตินฺทฺริยํฯ เยน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมาธินฺทฺริยํฯ เยน วิหิํสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ วีริยินฺทฺริยํฯ
เยน อุปฺปนฺนุปฺปเนฺน ปาปเก อกุสเล ธเมฺม ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ นาธิวาเสติ, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํฯ
ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฎฺฐพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยเงฺคสุฯ วีริยินฺทฺริยํ กตฺถ ทฎฺฐพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุฯ สตินฺทฺริยํ กตฺถ ทฎฺฐพฺพํ? จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุฯ สมาธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฎฺฐพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุฯ ปญฺญินฺทฺริยํ กตฺถ ทฎฺฐพฺพํ? จตูสุ อริยสเจฺจสุฯ เอวํ เสโข สเพฺพหิ กุสเลหิ ธเมฺมหิ อปฺปมโตฺต วุโตฺต ภควตา อนาวิลตาย มนสาฯ เตนาห ภควา ‘‘มนสานาวิโลสิยา’’ติฯ
๑๗. ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ โลโก นาม ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกฯ ตตฺถ กิเลสโลเกน ภวโลโก สมุทาคจฺฉติ, โส อินฺทฺริยานิ นิพฺพเตฺตติ, อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ เนยฺยสฺส ปริญฺญา ภวติฯ สา ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา ทสฺสนปริญฺญาย จ ภาวนาปริญฺญาย จฯ ยทา หิ เสโข เญยฺยํ ปริชานาติ, ตทา นิพฺพิทาสหคเตหิ สญฺญามนสิกาเรหิ เนยฺยํ ปริญฺญาตํ ภวติฯ ตสฺส เทฺว ธมฺมา โกสลฺลํ คจฺฉนฺติ – ทสฺสนโกสลฺลญฺจ ภาวนาโกสลฺลญฺจฯ
ตํ ญาณํ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺพํः อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานํ ภาวนา สจฺฉิกิริยาฯ ตตฺถ กตมา อภิญฺญา? ยํ ธมฺมานํ สลกฺขเณ ญาณํ ธมฺมปฎิสมฺภิทา จ อตฺถปฎิสมฺภิทา จ, อยํ อภิญฺญาฯ
ตตฺถ กตมา ปริญฺญา? เอวํ อภิชานิตฺวา ยา ปริชานนา ‘‘อิทํ กุสลํ, อิทํ อกุสลํ, อิทํ สาวชฺชํ, อิทํ อนวชฺชํ, อิทํ กณฺหํ, อิทํ สุกฺกํ, อิทํ เสวิตพฺพํ, อิทํ น เสวิตพฺพํ, อิเม ธมฺมา เอวํคหิตา, อิทํ ผลํ นิพฺพเตฺตนฺติ [นิพฺพตฺตาเปนฺติ (ก.)], เตสํ เอวํคหิตานํ อยํ อโตฺถ’’ติ, อยํ ปริญฺญาฯ
เอวํ ปริชานิตฺวา ตโย ธมฺมา อวสิฎฺฐา ภวนฺติ ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา ปหาตพฺพา? เย อกุสลาฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา? เย กุสลาฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ยํ อสงฺขตํฯ โย เอวํ ชานาติ อยํ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล กลฺยาณตากุสโล ผลตากุสโล, อายกุสโล อปายกุสโล อุปายกุสโล มหตา โกสเลฺลน สมนฺนาคโตติ, เตนาห ภควา ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติฯ
‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ เตน ทิฎฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ อภิกฺกเนฺต ปฎิกฺกเนฺต อาโลกิเต วิโลกิเต สมิญฺชิเต [สมฺมิญฺชิเต (สี.)] ปสาริเต สงฺฆาฎิปตฺตจีวรธารเณ อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต อุจฺจารปสฺสาวกเมฺม คเต ฐิเต นิสิเนฺน สุเตฺต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สเตน สมฺปชาเนน วิหาตพฺพํฯ อิมา เทฺว จริยา อนุญฺญาตา ภควตา เอกา วิสุทฺธานํ, เอกา วิสุชฺฌนฺตานํฯ เก วิสุทฺธา? อรหโนฺตฯ เก วิสุชฺฌนฺตา? เสกฺขาฯ กตกิจฺจานิ หิ อรหโต อินฺทฺริยานิฯ ยํ โพชฺฌํ, ตํ จตุพฺพิธํ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาภิสมเยน สมุทยสฺส ปหานาภิสมเยน มคฺคสฺส ภาวนาภิสมเยน นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมเยน, อิทํ จตุพฺพิธํ โพชฺฌํ โย เอวํ ชานาติ, อยํ วุจฺจติ สโต อภิกฺกมติ สโต ปฎิกฺกมติ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺสฯ เตนาห ภควา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ, เตนาห –
‘‘กาเมสุ นาภิคิเชฺฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสชฺชิตพฺพํฯ สุตฺตสฺส จ อนุคีติ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ สมาเนตพฺพา [สมานยิตพฺพา (สี. ก.)]ฯ อตฺถาปคตํ หิ พฺยญฺชนํ สมฺผปฺปลาปํ ภวติฯ ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปทพฺยญฺชนสฺส อโตฺถปิ ทุนฺนโย ภวติ, ตสฺมา อตฺถพฺยญฺชนูเปตํ สงฺคายิตพฺพํฯ สุตฺตญฺจ ปวิจินิตพฺพํฯ กิํ อิทํ สุตฺตํ อาหจฺจ วจนํ อนุสนฺธิวจนํ นีตตฺถํ เนยฺยตฺถํ สํกิเลสภาคิยํ นิเพฺพธภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ? กุหิํ อิมสฺส สุตฺตสฺส สพฺพานิ สจฺจานิ ปสฺสิตพฺพานิ, อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ? เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน – ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีตี’’ติฯ
นิยุโตฺต วิจโย หาโรฯ
๑๘. ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? ‘‘สเพฺพสํ หาราน’’นฺติ, อยํ ยุตฺติหาโรฯ กิํ โยชยติ [โยเชติ (สี.)]? จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลเตฺถราปเทโส [สมฺปหุล… (ก.)] เอกเตฺถราปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา, ตานิ ปทพฺยญฺชนานิ สุเตฺต โอตารยิตพฺพานิ, วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ, ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิฯ
กตมสฺมิํ สุเตฺต โอตารยิตพฺพานิ? จตูสุ อริยสเจฺจสุฯ กตมสฺมิํ วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ? ราควินเย โทสวินเย โมหวินเยฯ กตมิสฺสํ [กตมิยํ (สี.)] ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฎิจฺจสมุปฺปาเทฯ ยทิ จตูสุ อริยสเจฺจสุ อวตรติ, กิเลสวินเย สนฺทิสฺสติ , ธมฺมตญฺจ น วิโลเมติ, เอวํ อาสเว น ชเนติฯ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยํ ยํ ยุชฺชติ, เยน เยน ยุชฺชติ, ยถา ยถา ยุชฺชติ, ตํ ตํ คเหตพฺพํฯ
๑๙. ปญฺหํ ปุจฺฉิเตน กติ ปทานิ ปเญฺหติ ปทโส ปริโยคาหิตพฺพํ วิเจตพฺพํ? ยทิ สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปโญฺหฯ อถ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปโญฺหฯ อถ ตีณิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปโญฺหฯ อถ เทฺว ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปโญฺหฯ อถ เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโก ปโญฺหฯ ตํ อุปปริกฺขมาเนน อญฺญาตพฺพํ กิํ อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ อิเมสํ ธมฺมานํ เอโก อโตฺถ พฺยญฺชนเมว นานนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถา สา เทวตา ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ
‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต [ปสฺส ส. นิ. ๑.๖๖] โลโก, เกนสฺสุ ปริวาริโต;
เกน สเลฺลน โอติโณฺณ, กิสฺส ธูปายิโต สทา’’ติฯ
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิฯ เต ตโย ปญฺหา กถํ ญายติ? ภควา หิ เทวตาย วิสเชฺชติฯ
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต [มจฺจุนพฺภาหโต (ก.) เถรคา. ๔๔๘; สํ. นิ. ๑.๖๖ ปสฺสิตพฺพํ] โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสเลฺลน โอติโณฺณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติฯ
๒๐. ตตฺถ ชรา จ มรณญฺจ อิมานิ เทฺว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ ชรายํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ, มรณํ วโยฯ ตตฺถ ชราย จ มรณสฺส จ อตฺถโต นานตฺตํฯ เกน การเณน, คพฺภคตาปิ หิ มียนฺติ, น จ เต ชิณฺณา ภวนฺติฯ อตฺถิ จ เทวานํ มรณํ, น จ เตสํ สรีรานิ ชีรนฺติฯ สกฺกเตว ชราย ปฎิกมฺมํ กาตุํ, น ปน สกฺกเต มรณสฺส ปฎิกมฺมํ กาตุํ อญฺญเตฺรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยาฯ ยํ ปนาห ตณฺหาสเลฺลน โอติโณฺณติ ทิสฺสนฺติ วีตราคา ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปิฯ ยทิ จ ยถา ชรามรณํ, เอวํ ตณฺหาปิ สิยาฯ เอวํ สเนฺต สเพฺพ โยพฺพนฎฺฐาปิ วิคตตณฺหา สิยุํฯ ยถา จ ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น จ สิยา ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น หิ ชรามรณํ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโยฯ ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา มคฺควชฺฌํฯ อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมเญฺญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํฯ ยทิ จ สนฺทิสฺสติ ยุตฺติสมารูฬฺหํ อตฺถโต จ อญฺญตฺตํ, พฺยญฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํฯ
สโลฺลติ วา ธูปายนนฺติ วา อิเมสํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตํฯ น หิ ยุชฺชติ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํฯ ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเน นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปนาโห จ อุปฺปชฺชติฯ อิมาย ยุตฺติยา ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํฯ
ยํ ปนิทํ ภควตา ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, อิทํ ภควตา พาหิรานํ วตฺถูนํ อารมฺมณวเสน ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, สพฺพา หิ ตณฺหา อโชฺฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาฯ ยถา สโพฺพ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขเณน เอกลกฺขโณ, อปิ จ อุปาทานวเสน อญฺญมญฺญานิ นามานิ ลภติ, กฎฺฐคฺคีติปิ ติณคฺคีติปิ สกลิกคฺคีติปิ โคมยคฺคีติปิ ถุสคฺคีติปิ สงฺการคฺคีติปิ, สโพฺพ หิ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขโณวฯ เอวํ สพฺพา ตณฺหา อโชฺฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา , อปิ ตุ อารมฺมณอุปาทานวเสน อญฺญมเญฺญหิ นาเมหิ อภิลปิตา อิจฺฉาอิติปิ ตณฺหาอิติปิ สโลฺลอิติปิ ธูปายนาอิติปิ สริตาอิติปิ วิสตฺติกาอิติปิ สิเนโหอิติปิ กิลมโถอิติปิ ลตาอิติปิ มญฺญนาอิติปิ พโนฺธอิติปิ อาสาอิติปิ ปิปาสาอิติปิ อภินนฺทนาอิติปิ, อิติ สพฺพา ตณฺหา อโชฺฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาฯ ยถา จ เววจเน วุตฺตาฯ
‘‘อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฎฺฐิตา;
อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลกา’’ติ [สมูลิกา (สี.)]ฯ
ตณฺหาเยตํ เววจนํฯ ยถาห ภควา – รูเป ติสฺส อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺสฯ เอวํ เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส สพฺพํ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตณฺหาเยตํ เววจนํฯ เอวํ ยุชฺชติฯ
๒๑. สโพฺพ ทุกฺขูปจาโร กามตณฺหาสงฺขารมูลโก, น ปน ยุชฺชติ สโพฺพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกฯ อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมเญฺญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํฯ
ยถา หิ [ยถาห (สี.)] ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทสยติ, โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เทสยติฯ โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปฎิจฺจสมุปฺปาทํ เทสยติฯ ยทิ หิ ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ เทเสยฺยฯ สุขํ วา ปฎิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุขํ วา ปฎิปทํ ขิปฺปาภิญฺญํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ วา ปหานํ เทเสยฺย, น ยุชฺชติ เทสนาฯ เอวํ ยํ กิญฺจิ ราคสฺส อนุโลมปฺปหานํ โทสสฺส อนุโลมปฺปหานํ โมหสฺส อนุโลมปฺปหานํฯ สพฺพํ ตํ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพํฯ ยาวติกา ญาณสฺส ภูมิฯ
เมตฺตาวิหาริสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ กรุณาวิหาริสฺส สโต วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเหสา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ มุทิตา วิหาริสฺส สโต อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, อรติ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อุเปกฺขาวิหาริสฺส สโต ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, ราโค ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อนิมิตฺตวิหาริสฺส สโต นิมิตฺตานุสารี เตน เตเนว วิญฺญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติ เทสนา , นิมิตฺตํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อสฺมีติ วิคตํ อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามิฯ อถ จ ปน เม กิสฺมีติ กถสฺมีติ วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ
ยถา วา ปน ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิตกฺกสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต วิตกฺกวิจารสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อุเปกฺขาสุขสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต ปีติสุขสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา, อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา ฯ อากาสานญฺจายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ
อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต รูปสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ
อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต สญฺญูปจารา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ น จ อภินีหารํ ขมตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ อถ จ อภินีหารํ ขมตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ
เอวํ สเพฺพ นวสุตฺตนฺตา ยถาธมฺมํ ยถาวินยํ ยถาสตฺถุสาสนํ สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘สเพฺพสํ หารานํ ยา ภูมิ โย จ โคจโร เตส’’นฺติฯ
นิยุโตฺต ยุตฺติ หาโรฯ
๒๒. ตตฺถ กตโม ปทฎฺฐาโน หาโร? ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติ, อยํ ปทฎฺฐาโน หาโรฯ กิํ เทเสติ? สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฎิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฎฺฐานํฯ อโชฺฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปํ สาตรูปํ ปทฎฺฐานํฯ ปตฺถนลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฎฺฐานํฯ วณฺณสณฺฐานพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณา สุภสญฺญา, ตสฺสา อินฺทฺริยา สํวโร ปทฎฺฐานํฯ สาสวผสฺสอุปคมนลกฺขณา สุขสญฺญา, ตสฺสา อสฺสาโท ปทฎฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณา นิจฺจสญฺญา, ตสฺสา วิญฺญาณํ ปทฎฺฐานํฯ อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสญฺญา, ตสฺสา นามกาโย ปทฎฺฐานํฯ สพฺพธมฺมสมฺปฎิเวธลกฺขณา วิชฺชา, ตสฺสา สพฺพํ เนยฺยํ ปทฎฺฐานํฯ จิตฺตวิเกฺขปปฎิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส อสุภา ปทฎฺฐานํฯ อิจฺฉาวจรปฎิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)] ปทฎฺฐานํฯ อพฺยาปชฺชลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฎฺฐานํฯ วตฺถุอวิปฺปฎิปตฺติลกฺขโณ [วตฺถุอวิปฺปฎิปาทานลกฺขโณ (สี. ก.)] อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฎิปตฺติ ปทฎฺฐานํฯ วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฎฺฐานํฯ สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณา ทุกฺขสญฺญา, ตสฺสา เวทนา ปทฎฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณา อนิจฺจสญฺญา , ตสฺสา อุปฺปาทวยา ปทฎฺฐานํฯ สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณา อนตฺตสญฺญา, ตสฺสา ธมฺมสญฺญา ปทฎฺฐานํฯ
ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฎฺฐานํ, ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฎฺฐานํ, ฉฎฺฐายตนํ ภวราคสฺส ปทฎฺฐานํ, นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฎฺฐานํ, ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาณทสฺสนสฺส ปทฎฺฐานํฯ โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อธิมุตฺติปจฺจุปฎฺฐานา จ, อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท สมฺปสีทนปจฺจุปฎฺฐาโน จฯ อภิปตฺถิยนลกฺขณา สทฺธา, ตสฺสา อเวจฺจปสาโท ปทฎฺฐานํฯ อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท, ตสฺส สทฺธา ปทฎฺฐานํฯ อารมฺภลกฺขณํ วีริยํ, ตสฺส สมฺมปฺปธานํ ปทฎฺฐานํฯ อปิลาปนลกฺขณา สติ, ตสฺสา สติปฎฺฐานํ ปทฎฺฐานํฯ เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, ตสฺส ฌานานิ ปทฎฺฐานํฯ ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ตสฺสา สจฺจานิ ปทฎฺฐานํฯ
อปโร นโย, อสฺสาทมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร, ตสฺส อวิชฺชา ปทฎฺฐานํฯ สจฺจสโมฺมหนลกฺขณา อวิชฺชา, สา สงฺขารานํ ปทฎฺฐานํฯ ปุนพฺภววิโรหณลกฺขณา สงฺขารา, เต [ตํ (ก.)] วิญฺญาณสฺส ปทฎฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฎฺฐานํฯ นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ ฉฬายตนสฺส ปทฎฺฐานํฯ อินฺทฺริยววตฺถานลกฺขณํ ฉฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฎฺฐานํฯ จกฺขุรูปวิญฺญาณสนฺนิปาตลกฺขโณ ผโสฺส, โส เวทนาย ปทฎฺฐานํฯ อิฎฺฐานิฎฺฐอนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฎฺฐานํฯ อโชฺฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฎฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฎฺฐานํฯ นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฎฺฐานํฯ ขนฺธปาตุภวนลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฎฺฐานํฯ อุปธิปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฎฺฐานํฯ ชีวิตินฺทฺริยุปเจฺฉทลกฺขณํ มรณํ, ตํ โสกสฺส ปทฎฺฐานํฯ อุสฺสุกฺกการโก โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฎฺฐานํ ฯ ลาลปฺปการโก ปริเทโว, โส ทุกฺขสฺส ปทฎฺฐานํฯ กายสํปีฬนํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฎฺฐานํฯ จิตฺตสํปีฬนํ โทมนสฺสํ, ตํ อุปายาสสฺส ปทฎฺฐานํฯ โอทหนการโก อุปายาโส, โส ภวสฺส ปทฎฺฐานํฯ อิมานิ ภวงฺคานิ ยทา สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ โส ภโว, ตํ สํสารสฺส ปทฎฺฐานํฯ นิยฺยานิกลกฺขโณ มโคฺค, โส นิโรธสฺส ปทฎฺฐานํฯ
ติตฺถญฺญุตา ปีตญฺญุตาย ปทฎฺฐานํ, ปีตญฺญุตา ปตฺตญฺญุตาย [มตฺตญฺญุตาย (สี. ก.)] ปทฎฺฐานํ, ปตฺตญฺญุตา อตฺตญฺญุตาย ปทฎฺฐานํ, อตฺตญฺญุตา ปุเพฺพกตปุญฺญตาย ปทฎฺฐานํ, ปุเพฺพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฎฺฐานํ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฎฺฐานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฎฺฐานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฎฺฐานํ, สีลานิ อวิปฺปฎิสารสฺส ปทฎฺฐานํ, อวิปฺปฎิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฎฺฐานํ, ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฎฺฐานํ, ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฎฺฐานํ, ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฎฺฐานํ, สุขํ สมาธิสฺส ปทฎฺฐานํ, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส ปทฎฺฐานํ, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฎฺฐานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฎฺฐานํ, วิราโค วิมุตฺติยา ปทฎฺฐานํฯ วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปทฎฺฐานํฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย, สโพฺพ โส ปทฎฺฐานํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติฯ
นิยุโตฺต ปทฎฺฐาโน หาโรฯ
๒๓. ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธเมฺม’’ติ, อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ กิํ ลกฺขยติ? เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธเมฺม วุเตฺต อวสิฎฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถาห ภควา –
‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนวฎฺฐิตํ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ปภงฺคุ ปรโต ทุกฺขํ พฺยสนํ จลนํ [จลํ (สี.)] กุกฺกุฬํ สงฺขารํ [สสงฺขารํ (ก.)] วธกํ อมิตฺตมเชฺฌฯ อิมสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ วุเตฺต อวสิฎฺฐานิ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วุตฺตานิ ภวนฺติฯ เกน การเณน? สพฺพานิ หิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วธกเฎฺฐน เอกลกฺขณานิฯ ยถา จาห ภควา –
‘‘อตีเต , ราธ, รูเป อนเปโกฺข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ [อภินนฺท (ก.)], ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปชฺชฯ อิมสฺมิํ รูปกฺขเนฺธ วุเตฺต อวสิฎฺฐา ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติฯ เกน การเณน? สเพฺพ หิ ปญฺจกฺขนฺธา ยมโกวาทสุเตฺต [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๘๔] วธกเฎฺฐน เอกลกฺขณา วุตฺตาฯ ยถา จาห ภควา –
‘‘เยสญฺจ [ปสฺส ธ. ป. ๒๙๓] สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิเจฺจ สาตจฺจการิโน’’ฯ
อิติ กายคตาย สติยา วุตฺตาย วุตฺตา ภวนฺติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา ธมฺมคตา จฯ ตถา ยํ กิญฺจิ ทิฎฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วาติ วุเตฺต วุตฺตํ ภวติ วิญฺญาตํฯ ยถา จาห ภควา –
ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ ‘‘อาตาปี’’ติ วีริยินฺทฺริยํ, ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ปญฺญินฺทฺริยํ, ‘‘สติมา’’ติ สตินฺทฺริยํ, ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ สมาธินฺทฺริยํ, เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฎฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เกน การเณน, เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ
๒๔. จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจ พลานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ พเลสุ ภาวิยมาเนสุ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, สตฺตสุ โพชฺฌเงฺคสุ ภาวิยมาเนสุ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, สเพฺพว [สเพฺพ จ (สี. ก.)] โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ ฯ เกน การเณน, สเพฺพ หิ โพธงฺคมา โพธิปกฺขิยา เนยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ
เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติ, โยเคหิ จ วิสํยุโตฺต ภวติ, คเนฺถหิ จ วิปฺปยุโตฺต ภวติ, อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิโณฺณ ภวติ, สเลฺลหิ จ วิสโลฺล ภวติ, วิญฺญาณฎฺฐิติโย จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อคติคมเนหิ น อคติํ คจฺฉติ, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ
ยตฺถ วา ปน รูปินฺทฺริยํ เทสิตํ, เทสิตา ตเตฺถว รูปธาตุ รูปกฺขโนฺธ รูปญฺจายตนํฯ ยตฺถ วา ปน สุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจํฯ ยตฺถ วา ปน ทุกฺขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขญฺจ อริยสจฺจํฯ ยตฺถ วา ปน อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สโพฺพ จ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ เกน การเณน, อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสติฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปเกฺขน หาตโพฺพ, วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธเมฺมหิ หาตโพฺพฯ
เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามญฺญโต จ จุตูปปาตโต จ, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธเมฺม วุเตฺต อวสิฎฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธเมฺม’’ติฯ
นิยุโตฺต ลกฺขโณ หาโรฯ
๒๕. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติ อยํฯ พฺยญฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานญฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตโพฺพ ฯ ตตฺถ กตมํ เนรุตฺตํ, ยา นิรุตฺติปทสํหิตา, ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณํฯ ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ, ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ, ตถา ตถา นํ อภินิโรเปติฯ อยญฺจ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล เทสนากุสโล อตีตาธิวจนกุสโล อนาคตาธิวจนกุสโล ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล อิตฺถาธิวจนกุสโล ปุริสาธิวจนกุสโล นปุํสกาธิวจนกุสโล เอกาธิวจนกุสโล อเนกาธิวจนกุสโล, เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ ชนปทนิรุตฺตานิ สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโยฯ อยํ นิรุตฺติปทสํหิตาฯ
๒๖. ตตฺถ กตโม อธิปฺปาโย?
‘‘ธโมฺม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล [วิย วสฺสกาเล ชา. ๑.๑๐.๑๐๓];
เอสานิสํโส ธเมฺม สุจิเณฺณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อปาเยหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ
‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ [หญฺญเต (สี.)] พชฺฌเต จ;
เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หญฺญติ [หญฺญเต (สี.)] พชฺฌเต จา’’ติฯ
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? สเญฺจตนิกานํ กตานํ กมฺมานํ อุปจิตานํ ทุกฺขเวทนียานํ อนิฎฺฐํ อสาตํ วิปากํ ปจฺจนุภวิสฺสตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ
‘‘สุขกามานิ [ปสฺส ธ. ป. ๑๓๑-๑๓๒] ภูตานิ, โย ทเณฺฑน วิหิํสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติฯ
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปาปกมฺมํ [ปาปกํ กมฺมํ (ก.)] น กริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ
‘‘มิทฺธี [ปสฺส ธ. ป. ๓๒๕] ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุโฎฺฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มโนฺท’’ติฯ
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ชรามรเณน อฎฺฎิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตญฺญุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺตา วิปสฺสกา กุสเลสุ ธเมฺมสุ สคารวา จ สพฺรหฺมจารีสุ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสูติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ
‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ [อมตํ ปทํ (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๒๑], ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา’’ติฯ
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อมตปริเยสนํ ปริเยสิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ อยํ อธิปฺปาโยฯ
๒๗. ตตฺถ กตมํ นิทานํ? ยถา โส ธนิโย โคปาลโก ภควนฺตํ อาห –
‘‘นนฺทติ ปุเตฺตหิ ปุตฺติมา, โคมา [โคมิโก (สี.), โคปิโก (ก.) สุ. นิ. ๓๓; สํ. นิ. ๑.๑๔๔ ปสฺสิตพฺพํ] โคหิ ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี’’ติฯ
ภควา อาห –
‘‘โสจติ ปุเตฺตหิ ปุตฺติมา, โคปิโก [โคมิโก (สี.)] โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิรํ ปริคฺคหํ อุปธิ อาหา’’ติฯ ยถา จ มาโร ปาปิมา คิชฺฌกูฎา ปพฺพตา ปุถุสิลํ ปาเตสิ, ภควา อาห –
‘‘สเจปิ เกวลํ สพฺพํ, คิชฺฌกูฎํ จเลสฺสสิ [จเลยฺยาสิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๔๗];
เนว สมฺมาวิมุตฺตานํ, พุทฺธานํ อตฺถิ อิญฺชิตํฯ
นภํ ผเลยฺยปฺปถวี จเลยฺย, สเพฺพว ปาณา อุท สนฺตเสยฺยุํ;
สลฺลมฺปิ เจ อุรสิ กมฺปเยยฺยุํ [ปกมฺปเยยฺยุํ (สี.), กปฺปเยยฺยุํ (ก.)], อุปธีสุ ตาณํ น กโรนฺติ พุทฺธา’’ติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา กายํ อุปธิํ อาหา’’ติฯ ยถา จาห –
‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ [ทารุชํ พพฺพชญฺจ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๓๔๕];
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิเรสุ วตฺถูสุ ตณฺหํ อาหา’’ติฯ ยถา จาห –
‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิรวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติฯ ยถา จาห –
‘‘อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ, ทุคฺคนฺธํ เทหนิสฺสิตํ;
ปคฺฆรนฺตํ ทิวา รตฺติํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติฯ ยถา จาห –
‘‘อุจฺฉินฺท [ปสฺส ธ. ป. ๒๘๕] สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ ‘‘อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติฯ อิทํ นิทานํฯ
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิฯ ยถาห –
‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธนา [ปมตฺตพนฺธุนา อุทา. ๖๔] พทฺธา [พนฺธา (ก.) ปสฺส อุทา. ๖๔], มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมเนฺวนฺติ, วโจฺฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติฯ
อยํ กามตณฺหา วุตฺตาฯ สา กตเมน ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ? ยถาห –
‘‘รโตฺต อตฺถํ น ชานาติ, รโตฺต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติฯ
อิติ อนฺธตาย จ สญฺฉนฺนตาย จ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตาฯ ยญฺจาห กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตาติฯ ยญฺจาห รโตฺต อตฺถํ น ชานาติ, รโตฺต ธมฺมํ น ปสฺสตีติ, อิเมหิ ปเทหิ ปริยุฎฺฐาเนหิ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตาฯ ยํ อนฺธการํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, ยา จ ตณฺหา โปโนภวิกา, ยญฺจาห กามาติ อิเม กิเลสกามาฯ ยญฺจาห ชาลสญฺฉนฺนาติ เตสํ เยว กามานํ ปโยเคน ปริยุฎฺฐานํ ทเสฺสติ, ตสฺมา กิเลสวเสน จ ปริยุฎฺฐานวเสน จ ตณฺหาพนฺธนํ วุตฺตํฯ เย เอทิสิกา, เต ชรามรณํ อเนฺวนฺติ, อยํ ภควตา ยถานิกฺขิตฺตคาถาพเลน ทสฺสิตา ชรามรณมเนฺวนฺตีติฯ
‘‘ยสฺส ปปญฺจา ฐิตี จ นตฺถิ, สนฺทานํ ปลิฆญฺจ [ปฬิฆญฺจ (สี.) ปสฺส อุทา. ๖๗] วีติวโตฺต;
ตํ นิตฺตณฺหํ มุนิํ จรนฺตํ, น วิชานาติ สเทวโกปิ โลโก’’ติฯ
ปปญฺจา นาม ตณฺหาทิฎฺฐิมานา, ตทภิสงฺขตา จ สงฺขาราฯ ฐิติ นาม อนุสยาฯ สนฺทานํ นาม ตณฺหาย ปริยุฎฺฐานํ, ยานิ ฉตฺติํสตณฺหาย ชาลินิยา วิจริตานิฯ ปลิโฆ นาม โมโหฯ เย จ ปปญฺจา สงฺขารา ยา จ ฐิติ ยํ สนฺทานญฺจ ยํ ปลิฆญฺจ โย เอตํ สพฺพํ สมติกฺกโนฺต, อยํ วุจฺจติ นิตฺตโณฺห อิติฯ
๒๘. ตตฺถ ปริยุฎฺฐานสงฺขารา ทิฎฺฐธมฺมเวทนียา วา อุปปชฺชเวทนียา วา อปราปริยเวทนียา วา, เอวํ ตณฺหา ติวิธํ ผลํ เทติ ทิเฎฺฐ วา ธเมฺม อุปปเชฺช วา อปเร วา ปริยาเยฯ เอวํ ภควา อาห ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ กโรติ กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา, ตสฺส วิปากํ อนุโภติ ทิเฎฺฐ วา ธเมฺม อุปปเชฺช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติฯ อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติฯ ตตฺถ ปริยุฎฺฐานํ ทิฎฺฐธมฺมเวทนียํ วา กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ วา กมฺมํ อปราปริยายเวทนียํ [อปราปริยเวทนียํ (สี.)] วา กมฺมํ, เอวํ กมฺมํ ติธา วิปจฺจติ ทิเฎฺฐ วา ธเมฺม อุปปเชฺช วา อปเร วา ปริยาเยฯ ยถาห –
‘‘ยเญฺจ พาโล อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป.… มิจฺฉาทิฎฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิเฎฺฐ วา ธเมฺม วิปากํ ปฎิสํเวเทติ อุปปเชฺช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติฯ อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติฯ ตตฺถ ปริยุฎฺฐานํ ปฎิสงฺขานพเลน ปหาตพฺพํ, สงฺขารา ทสฺสนพเลน, ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ ภาวนาพเลน ปหาตพฺพานีติ เอวํ ตณฺหาปิ ติธา ปหียติฯ ยา นิตฺตณฺหาตา อยํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ เภทา กายสฺส อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ
ปปโญฺจ นาม วุจฺจติ อนุพโนฺธฯ ยญฺจาห ภควา ‘‘ปปเญฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุวิเญฺญยฺยํ รูปํ อารพฺภา’’ติฯ ยญฺจาห ภควา – ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปโกฺข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฎินิสฺสคฺคาย ปฎิปชฺชา’’ติฯ อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติฯ โย จาปิ ปปโญฺจ เย จ สงฺขารา ยา จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสฺส อภินนฺทนา, อิทํ เอกตฺถํฯ อปิ จ อญฺญมเญฺญหิ ปเทหิ อญฺญมเญฺญหิ อกฺขเรหิ อญฺญมเญฺญหิ พฺยญฺชเนหิ อปริมาณา ธมฺมเทสนา วุตฺตา ภควตาฯ เอวํ สุเตฺตน สุตฺตํ สํสนฺทยิตฺวา ปุพฺพาปเรน สทฺธิํ โยชยิตฺวา สุตฺตํ นิทฺทิฎฺฐํ ภวติฯ
โส จายํ [ส จายํ (สี.)] ปุพฺพาปโร สนฺธิ จตุพฺพิโธ อตฺถสนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธิ เทสนาสนฺธิ นิเทฺทสสนฺธีติฯ
ตตฺถ อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานิ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมตา ปญฺญตฺตีติฯ
พฺยญฺชนสนฺธิ ฉปฺปทานิ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิเทฺทโสติฯ
เทสนาสนฺธิ น จ ปถวิํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ น จ อาปํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น จ เตชํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น จ วายุํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ น จ อากาสานญฺจายตนํ นิสฺสาย…เป.… น จ วิญฺญาณญฺจายตนํ นิสฺสาย…เป.… น จ อากิญฺจญฺญายตนํ นิสฺสาย…เป.… น จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิสฺสาย…เป.… น จ อิมํ โลกํ นิสฺสาย…เป.… น จ ปรโลกํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ ยมิทํ อุภยมนฺตเรน ทิฎฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ มนสานุจินฺติตํ, ตมฺปิ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จฯ อยํ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิเตน จิเตฺตน น ญายติ ฌายโนฺตฯ
ยถา มาโร ปาปิมา โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส [ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๕๙] วิญฺญาณํ สมเนฺวสโนฺต น ชานาติ น ปสฺสติฯ โส หิ ปปญฺจาตีโต ตณฺหาปหาเนน ทิฎฺฐินิสฺสโยปิสฺส นตฺถิฯ ยถา จ โคธิกสฺส, เอวํ วกฺกลิสฺส สเทวเกน โลเกน สมารเกน สพฺรหฺมเกน สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิตจิตฺตา น ญายนฺติ ฌายมานาฯ อยํ เทสนาสนฺธิฯ
ตตฺถ กตมา นิเทฺทสสนฺธิ? นิสฺสิตจิตฺตา อกุสลปเกฺขน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา กุสลปเกฺขน นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา กิเลเสน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โวทาเนน นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา สํสารปฺปวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สํสารนิวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อหิริเกน จ อโนตฺตเปฺปน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา หิริยา จ โอตฺตเปฺปน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อสติยา จ อสมฺปชเญฺญน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สติยา จ สมฺปชเญฺญน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อโยนิยา จ อโยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โยนิยา จ โยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา โกสเชฺชน จ โทวจเสฺสน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา วีริยารเมฺภน จ โสวจเสฺสน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อสฺสทฺธิเยน จ ปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธาย จ อปฺปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อสทฺธมฺมสฺสวเนน จ อสํวรเณน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธมฺมสฺสวเนน จ สํวเรน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา อนภิชฺฌาย จ อพฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา นีวรเณหิ จ สํโยชนิเยหิ จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา ราควิราคาย จ เจโตวิมุตฺติยา อวิชฺชาวิราคาย จ ปญฺญาวิมุตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพาฯ นิสฺสิตจิตฺตา อุเจฺฉททิฎฺฐิยา จ สสฺสตทิฎฺฐิยา จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สอุปาทิเสสาย จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา นิทฺทิสิตพฺพาฯ อยํ นิเทฺทสสนฺธิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติฯ
นิยุโตฺต จตุพฺยูโห หาโรฯ
๒๙. ตตฺถ กตโม อาวโฎฺฎ หาโร? ‘‘เอกมฺหิ ปทฎฺฐาเน’’ติ อยํฯ
‘‘อารมฺภถ [อารพฺภถ (สี.) สํ. นิ. ๑.๑๘๕; เถรคา. ๒๕๖ ปสฺสิตพฺพํ] นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติฯ
‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธิสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติ ปญฺญาย ปทฎฺฐานํฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’’ติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปทฎฺฐานํฯ อิมานิ ปทฎฺฐานานิ เทสนาฯ
อยุญฺชนฺตานํ วา สตฺตานํ โยเค, ยุญฺชนฺตานํ วา อารโมฺภฯ
ตตฺถ เย น ยุญฺชนฺติ, เต ปมาทมูลกา น ยุญฺชนฺติฯ โส ปมาโท ทุวิโธ ตณฺหามูลโก อวิชฺชามูลโก จฯ ตตฺถ อวิชฺชามูลโก เยน อญฺญาเณน นิวุโต เญยฺยฎฺฐานํ นปฺปชานาติ ปญฺจกฺขนฺธา อุปฺปาทวยธมฺมาติ, อยํ อวิชฺชามูลโกฯ โย ตณฺหามูลโก, โส ติวิโธ อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสโนฺต ปมาทํ อาปชฺชติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขนิมิตฺตํ ปริโภคนิมิตฺตญฺจ ปมาทํ อาปชฺชติ อยํ โลเก จตุพฺพิโธ ปมาโท เอกวิโธ อวิชฺชาย ติวิโธ ตณฺหายฯ ตตฺถ อวิชฺชาย นามกาโย ปทฎฺฐานํฯ ตณฺหาย รูปกาโย ปทฎฺฐานํฯ ตํ กิสฺส เหตุ, รูปีสุ ภเวสุ อโชฺฌสานํ, อรูปีสุ สโมฺมโห? ตตฺถ รูปกาโย รูปกฺขโนฺธ นามกาโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา, ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ? ตตฺถ ตณฺหา เทฺว อุปาทานานิ กามุปาทานญฺจ สีลพฺพตุปาทานญฺจฯ อวิชฺชา เทฺว อุปาทานานิ ทิฎฺฐุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจฯ อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ
๓๐. ตตฺถ โย ติวิโธ ตณฺหามูลโก ปมาโท อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขณญฺจ กโรติ ปริโภคนิมิตฺตญฺจ, ตสฺส สมฺปฎิเวเธน รกฺขณา ปฎิสํหรณา, อยํ สมโถฯ
โส กถํ ภวติ? ยทา ชานาติ กามานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต โอการญฺจ สํกิเลสญฺจ โวทานญฺจ เนกฺขเมฺม จ อานิสํสํฯ ตตฺถ ยา วีมํสา อุปปริกฺขา อยํ วิปสฺสนาฯ อิเม เทฺว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ อิเมสุ ทฺวีสุ ธเมฺมสุ ภาวิยมาเนสุ เทฺว ธมฺมา ปหียนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, อิเมสุ ทฺวีสุ ธเมฺมสุ ปหีเนสุ จตฺตาริ อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺติฯ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อิติ ปุริมกานิ จ เทฺว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ มโคฺคฯ ภวนิโรโธ นิพฺพานํ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติฯ
ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทเฬฺห, ฉิโนฺนปิ รุโกฺข ปุนเรว [ปุนเทว (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๓๓๘] รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํฯ
อยํ ตณฺหานุสโยฯ กตมสฺสา ตณฺหาย? ภวตณฺหายฯ โย เอตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย อยํ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหาฯ อิเม เทฺว กิเลสา ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ
เยน ตณฺหานุสยํ สมูหนติ [สมูหนฺติ (สี.)], อยํ สมโถฯ เยน ตณฺหานุสยสฺส ปจฺจยํ อวิชฺชํ วารยติ, อยํ วิปสฺสนาฯ อิเม เทฺว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาย ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิติ ปุริมกานิ จ เทฺว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ วิปสฺสนา จ มโคฺค, เทฺว จ วิมุตฺติโย นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติฯ
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ [ปริโยทปนํ (สี.) ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๒.๙๐ ปสฺสิตพฺพํ], เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ
สพฺพปาปํ นาม ตีณิ ทุจฺจริตานิ กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ, เต ทส อกุสลกมฺมปถา ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฎฺฐิ, ตานิ เทฺว กมฺมานิ เจตนา เจตสิกญฺจฯ ตตฺถ โย จ ปาณาติปาโต ยา จ ปิสุณา วาจา ยา จ ผรุสา วาจา, อิทํ โทสสมุฎฺฐานํฯ ยญฺจ อทินฺนาทานํ โย จ กาเมสุมิจฺฉาจาโร โย จ มุสาวาโท, อิทํ โลภสมุฎฺฐานํ, โย สมฺผปฺปลาโป, อิทํ โมหสมุฎฺฐานํฯ อิมานิ สตฺต การณานิ เจตนากมฺมํฯ ยา อภิชฺฌา, อยํ โลโภ อกุสลมูลํฯ โย พฺยาปาโท, อยํ โทโส อกุสลมูลํฯ ยา มิจฺฉาทิฎฺฐิ, อยํ มิจฺฉามโคฺคฯ อิมานิ ตีณิ การณานิ เจตสิกกมฺมํฯ เตนาห ‘‘เจตนากมฺมํ เจตสิกกมฺม’’นฺติฯ
อกุสลมูลํ ปโยคํ คจฺฉนฺตํ จตุพฺพิธํ อคติํ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ตตฺถ ยํ ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โลภสมุฎฺฐานํฯ ยํ โทสา อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โทสสมุฎฺฐานํฯ ยํ ภยา จ โมหา จ อคติํ คจฺฉติ, อิทํ โมหสมุฎฺฐานํฯ ตตฺถ โลโภ อสุภาย ปหียติฯ โทโส เมตฺตายฯ โมโห ปญฺญายฯ ตถา โลโภ อุเปกฺขาย ปหียติฯ โทโส เมตฺตาย จ กรุณาย จฯ โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉติฯ เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติฯ
๓๑. สพฺพปาปํ นาม อฎฺฐ มิจฺฉตฺตานิ มิจฺฉาทิฎฺฐิ มิจฺฉาสงฺกโปฺป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมโนฺต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปํฯ อิเมสํ อฎฺฐนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ยา อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาจาโร, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปสฺส อกรณํฯ
อฎฺฐสุ มิจฺฉเตฺตสุ ปหีเนสุ อฎฺฐ สมฺมตฺตานิ สมฺปชฺชนฺติฯ อฎฺฐนฺนํ สมฺมตฺตานํ ยา กิริยา กรณํ สมฺปาทนํ, อยํ วุจฺจติ กุสลสฺส อุปสมฺปทาฯ สจิตฺตปริโยทาปนนฺติ อตีตสฺส มคฺคสฺส ภาวนากิริยํ ทสฺสยติ, จิเตฺต ปริโยทาปิเต [ปริโยทปิเต (สี. ก.)] ปญฺจกฺขนฺธา ปริโยทาปิตา ภวนฺติ, เอวญฺหิ ภควา อาห ‘‘เจโตวิสุทฺธตฺถํ, ภิกฺขเว, ตถาคเต พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติฯ ทุวิธา หิ ปริโยทาปนา นีวรณปฺปหานญฺจ อนุสยสมุคฺฆาโต จฯ เทฺว ปริโยทาปนภูมิโย ทสฺสนภูมิ จ, ภาวนาภูมิ จ, ตตฺถ ยํ ปฎิเวเธน ปริโยทาเปติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยโต ปริโยทาเปติ, อยํ สมุทโยฯ เยน ปริโยทาเปติ, อยํ มโคฺคฯ ยํ ปริโยทาปิตํ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติฯ
‘‘ธโมฺม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธเมฺม สุจิเณฺณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ
ธโมฺม นาม ทุวิโธ อินฺทฺริยสํวโร มโคฺค จฯ ทุคฺคติ นาม ทุวิธา เทวมนุเสฺส วา อุปนิธาย อปายา ทุคฺคติ, นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติฯ ตตฺถ ยา สํวรสีเล อขณฺฑการิตา, อยํ ธโมฺม สุจิโณฺณ อปาเยหิ รกฺขติฯ เอวํ ภควา อาห – เทฺวมา, ภิกฺขเว, สีลวโต คติโย เทวา จ มนุสฺสา จฯ เอวญฺจ นาฬนฺทายํ นิคเม อสิพนฺธกปุโตฺต คามณิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘พฺราหฺมณา, ภเนฺต, ปจฺฉาภูมกา กามณฺฑลุกา เสวาลมาลิกา อุทโกโรหกา อคฺคิปริจารกา, เต มตํ กาลงฺกตํ อุยฺยาเปนฺติ นาม, สญฺญาเปนฺติ นาม, สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺติ [อุคฺคเมนฺติ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๓๕๘]ฯ ภควา ปน, ภเนฺต, อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ ปโหติ ตถา กาตุํ, ยถา สโพฺพ โลโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปเชฺชยฺยา’’ติฯ
‘‘เตน หิ, คามณิ, ตเญฺญเวตฺถ ปฎิปุจฺฉิสฺสามิ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสีติฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี กาเมสุมิจฺฉาจารี มุสาวาที ปิสุณวาโจ ผรุสวาโจ สมฺผปฺปลาปี อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิโตฺต มิจฺฉาทิฎฺฐิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุวา ปญฺชลิกํ [ปญฺชลิกา สํ. นิ. ๔.๓๕๘] อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปเชฺชยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภเนฺต’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส มหติํ ปุถุสิลํ คมฺภีเร อุทกรหเท [อุทกทเห (ก.)] ปกฺขิเปยฺย, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘อุมฺมุชฺช, โภ, ปุถุสิเล, อุปฺลว โภ ปุถุสิเล, ถลมุปฺลว, โภ ปุถุสิเล’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ คามณิ, อปิ นุ สา มหตี ปุถุสิลา มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา อุมฺมุเชฺชยฺย วา อุปฺลเวยฺย วา ถลํ วา อุปฺลเวยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ , ภเนฺต’’ฯ ‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตี…เป.… มิจฺฉาทิฎฺฐิโก, กิญฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติฯ อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปเชฺชยฺยฯ
‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฎิวิรโต อทินฺนาทานา ปฎิวิรโต กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฎิวิรโต มุสาวาทา ปฎิวิรโต ปิสุณาย วาจาย ปฎิวิรโต ผรุสาย วาจาย ปฎิวิรโต สมฺผปฺปลาปา ปฎิวิรโต อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิโตฺต สมฺมาทิฎฺฐิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปเชฺชยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภเนฺต’’ฯ
‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส สปฺปิกุมฺภํ วา เตลกุมฺภํ วา คมฺภีเร [คมฺภีรํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๓๕๘] อุทกรหเท โอคาเหตฺวา ภิเนฺทยฺยฯ ตตฺร ยาสฺส สกฺขรา วา กฐลา [กถลา (ก.)], สา อโธคามี อสฺสฯ ยญฺจ ขฺวสฺส ตตฺร สปฺปิ วา เตลํ วา, ตํ อุทฺธํคามิ อสฺสฯ ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘โอสีท, โภ สปฺปิเตล, สํสีท, โภ สปฺปิเตล, อโธ คจฺฉ [อวํคจฺฉ (สี. ก.)]‘โภ สปฺปิเตลา’ติฯ ตํ กิํ มญฺญสิ คามณิ, อปิ นุ ตํ สปฺปิเตลํ มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปญฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา ‘โอสีเทยฺย วา สํสีเทยฺย วา อโธ วา คเจฺฉยฺยา’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภเนฺต’’ฯ
‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฎิวิรโต…เป.… สมฺมาทิฎฺฐิโก, กิญฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปญฺชลิโก อนุปริสเกฺกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’’’ติฯ อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปเชฺชยฺยฯ อิติ ธโมฺม สุจิโณฺณ อปาเยหิ รกฺขติฯ ตตฺถ ยา มคฺคสฺส ติกฺขตา อธิมตฺตตา, อยํ ธโมฺม สุจิโณฺณ สพฺพาหิ อุปปตฺตีหิ รกฺขติฯ เอวํ ภควา อาห –
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส [ปสฺส อุทา. ๓๒], สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ
๓๒. ตตฺถ ทุคฺคตีนํ เหตุ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโยฯ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ ตตฺถ ตณฺหาย ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ ปทฎฺฐานํฯ อวิชฺชาย มนินฺทฺริยํ ปทฎฺฐานํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รกฺขโนฺต สมาธิํ ภาวยติ, ตณฺหญฺจ นิคฺคณฺหาติฯ มนินฺทฺริยํ รกฺขโนฺต วิปสฺสนํ ภาวยติ, อวิชฺชญฺจ นิคฺคณฺหาติฯ ตณฺหานิคฺคเหน เทฺว อุปาทานานิ ปหียนฺติ กามุปาทานญฺจ สีลพฺพตุปาทานญฺจฯ อวิชฺชานิคฺคเหน เทฺว อุปาทานานิ ปหียนฺติ ทิฎฺฐุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจฯ จตูสุ อุปาทาเนสุ ปหีเนสุ เทฺว ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ อิทํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริยนฺติฯ
ตตฺถ พฺรหฺมจริยสฺส ผลํ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตํ [อรหตฺตผลํ (ก.)] อคฺคผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ พฺรหฺมจริยสฺส ผลานิ [พฺรหฺมจริยผลานีติ (สี.)]ฯ อิติ ปุริมกานิ จ เทฺว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จฯ สมโถ จ วิปสฺสนา จ พฺรหฺมจริยญฺจ มโคฺค, พฺรหฺมจริยสฺส ผลานิ จ ตทารมฺมณา จ อสงฺขตาธาตุ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘ธโมฺม หเว รกฺขตี’’ติฯ
ตตฺถ ยํ ปฎิเวเธน รกฺขติ, อิทํ ทุกฺขํฯ ยโต รกฺขติ, อยํ สมุทโยฯ เยน รกฺขติ, อยํ มโคฺคฯ ยํ รกฺขติ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกมฺหิ ปทฎฺฐาเน’’ติฯ
นิยุโตฺต อาวโฎฺฎ หาโรฯ
๓๓. ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฎฺฐานํ ภูมิญฺจา’’ติฯ
เทฺว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจฯ เทฺว ปฎิปทา ปุญฺญภาคิยา จ ผลภาคิยา จฯ เทฺว สีลานิ สํวรสีลญฺจ ปหานสีลญฺจ, ตตฺถ ภควา วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ปุญฺญภาคิยาย ปฎิปทาย เทสยติ, โส สํวรสีเล ฐิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติ, ตตฺถ ภควา นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํ ผลภาคิยาย ปฎิปทาย เทสยติ, โส ปหานสีเล ฐิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติฯ
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ? วาสนาภาคิยํ นาม สุตฺตํ ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว เนกฺขเมฺม อานิสํโสติฯ
ตตฺถ กตมํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํ? นิเพฺพธภาคิยํ นาม สุตฺตํ ยา จตุสจฺจปฺปกาสนา, วาสนาภาคิเย สุเตฺต นตฺถิ ปชานนา, นตฺถิ มโคฺค, นตฺถิ ผลํฯ นิเพฺพธภาคิเย สุเตฺต อตฺถิ ปชานนา, อตฺถิ มโคฺค, อตฺถิ ผลํฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิฯ อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนาย ผเลน สีเลน พฺรหฺมจริเยน สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยชยิตพฺพา ยาวติกา ญาณสฺส ภูมิฯ
๓๔. ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา? เทฺว ธมฺมา สาธารณา นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ อญฺญมฺปิ เอวํ ชาติยํ, มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานญฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส อนาคามิสฺส จ อุทฺธํภาคิยา สํโยชนา สาธารณา, ยํ กิญฺจิ อริยสาวโก โลกิยํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, สพฺพา สา อวีตราเคหิ [อวิคตราเคหิ (ก.)] สาธารณา, สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อญฺญมญฺญํ ปรํ ปรํ สกํ สกํ วิสยํ นาติวตฺตนฺติฯ โยปิ อิเมหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคโต น โส ตํ ธมฺมํ อุปาติวตฺตติฯ อิเม ธมฺมา สาธารณาฯ
ตตฺถ กตเม ธมฺมา อสาธารณา? ยาว เทสนํ อุปาทาย คเวสิตพฺพา เสกฺขาเสกฺขา ภพฺพาภพฺพาติ, อฎฺฐมกสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา ธมฺมตา อสาธารณา, อฎฺฐมกสฺส อนาคามิสฺส จ อุทฺธมฺภาคิยา สํโยชนา สาธารณา ธมฺมตา อสาธารณาฯ สเพฺพสํ เสกฺขานํ นามํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณาฯ สเพฺพสํ ปฎิปนฺนกานํ นามํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณาฯ สเพฺพสํ เสกฺขานํ เสกฺขสีลํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณาฯ เอวํ วิเสสานุปสฺสินา หีนุกฺกฎฺฐมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพํฯ
ทสฺสนภูมิ นิยามาวกฺกนฺติยา ปทฎฺฐานํ, ภาวนาภูมิ อุตฺตริกานํ ผลานํ ปตฺติยา ปทฎฺฐานํ, ทุกฺขา ปฎิปทา ทนฺธาภิญฺญา สมถสฺส ปทฎฺฐานํ, สุขา ปฎิปทา ขิปฺปาภิญฺญา วิปสฺสนาย ปทฎฺฐานํ, ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ปรโต โฆสสฺส สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ จินฺตามยิยา ปญฺญาย สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ภาวนามยิยา ปญฺญาย สาธารณํ ปทฎฺฐานํฯ ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ปรโต จ โฆสสฺส สุตมยิยา จ ปญฺญาย สาธารณํ ปทฎฺฐานํ สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ จินฺตามยิยา จ ปญฺญาย โยนิโส จ มนสิการสฺส สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ ภาวนามยิยา จ ปญฺญาย สมฺมาทิฎฺฐิยา จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํฯ ปติรูปเทสวาโส วิเวกสฺส จ สมาธิสฺส จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย ติณฺณญฺจ อเวจฺจปฺปสาทานํ สมถสฺส จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ หิริยา จ วิปสฺสนาย จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, อกุสลปริจฺจาโค กุสลวีมํสาย จ สมาธินฺทฺริยสฺส จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, ธมฺมสฺวากฺขาตตา กุสลมูลโรปนาย จ ผลสมาปตฺติยา จ สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, สงฺฆสุปฺปฎิปนฺนตา สงฺฆสุฎฺฐุตาย สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, สตฺถุสมฺปทา อปฺปสนฺนานญฺจ ปสาทาย ปสนฺนานญฺจ ภิโยฺยภาวาย สาธารณํ ปทฎฺฐานํ, อปฺปฎิหตปาติโมกฺขตา ทุมฺมงฺกูนญฺจ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย เปสลานญฺจ ปุคฺคลานํ ผาสุวิหาราย สาธารณํ ปทฎฺฐานํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมญฺจ ปทฎฺฐาน’’นฺติฯ
นิยุโตฺต วิภตฺติ หาโรฯ
๓๕. ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? ‘‘กุสลากุสเล ธเมฺม’’ติฯ สมฺมาทิฎฺฐิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฎฺฐิ นิชฺชิณฺณา ภวติฯ เย จสฺส มิจฺฉาทิฎฺฐิปจฺจยา อุปฺปเชฺชยฺยุํ อเนเก [อเนกา (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติฯ สมฺมาทิฎฺฐิปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาสงฺกโปฺป นิชฺชิโณฺณ ภวติฯ เย จสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา อุปฺปเชฺชยฺยุํ อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติฯ สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติฯ เต จสฺส ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิสฺส สมฺมาวิมุตฺตสฺส สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ นิชฺชิณฺณํ ภวติฯ เย จสฺส มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนปจฺจยา อุปฺปเชฺชยฺยุํ อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติฯ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ
๓๖. ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฎิวิรตสฺส ปาณาติปาโต ปหีโน โหติฯ อทินฺนาทานา ปฎิวิรตสฺส อทินฺนาทานํ ปหีนํ โหติฯ พฺรหฺมจาริสฺส อพฺรหฺมจริยํ ปหีนํ โหติฯ สจฺจวาทิสฺส มุสาวาโท ปหีโน โหติฯ อปิสุณวาจสฺส ปิสุณา วาจา ปหีนา โหติฯ สณฺหวาจสฺส ผรุสา วาจา ปหีนา โหติฯ กาลวาทิสฺส สมฺผปฺปลาโป ปหีโน โหติฯ อนภิชฺฌาลุสฺส [อนภิชฺฌามนสฺส (ก.)] อภิชฺฌา ปหีนา โหติฯ อพฺยาปนฺนจิตฺตสฺส พฺยาปาโท ปหีโน โหติฯ สมฺมาทิฎฺฐิสฺส มิจฺฉาทิฎฺฐิ ปหีนา โหติฯ
เย จ โข เกจิ อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ครหนฺติ, เนสํ สนฺทิฎฺฐิกา สหธมฺมิกา คารยฺหา วาทานุวาทา อาคจฺฉนฺติฯ สมฺมาทิฎฺฐิญฺจ เต ภวโนฺต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาทิฎฺฐิกา, เตสํ ภวนฺตานํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จฯ เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปํ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวํ สมฺมาวายามํ สมฺมาสติํ สมฺมาสมาธิํ สมฺมาวิมุตฺติํ สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนญฺจ เต ภวโนฺต ธมฺมํ ครหนฺติฯ เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติญาณทสฺสนา, เตสํ ภวนฺตานํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จฯ
เย จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ภุญฺชิตพฺพา กามา, ปริภุญฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, นิเสวิตพฺพา กามา, ภาวยิตพฺพา กามา, พหุลีกาตพฺพา กามา’’ติฯ กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธโมฺมฯ
เย วา ปน เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ธโมฺม’’ติฯ นิยฺยานิโก เตสํ ธโมฺม อธโมฺมฯ เย จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ทุโกฺข ธโมฺม’’ติฯ สุโข เตสํ ธโมฺม อธโมฺมฯ ยถา วา ปน ภิกฺขุโน สพฺพสงฺขาเรสุ อสุภานุปสฺสิโน วิหรโต สุภสญฺญา ปหียนฺติฯ ทุกฺขานุปสฺสิโน วิหรโต สุขสญฺญา ปหียนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต นิจฺจสญฺญา ปหียนฺติฯ อนตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต อตฺตสญฺญา ปหียนฺติฯ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมํ โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วา, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฎิปโกฺข, สฺวสฺส อนิฎฺฐโต อชฺฌาปโนฺน ภวติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘กุสลากุสลธเมฺม’’ติฯ
นิยุโตฺต ปริวตฺตโน หาโรฯ
๓๗. ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติฯ ยถา เอกํ ภควา ธมฺมํ อญฺญมเญฺญหิ เววจเนหิ นิทฺทิสติฯ ยถาห ภควา –
‘‘อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฎฺฐิตา;
อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติฯ
อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา [อาสิํสนา (สี.)] อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาสาสฺส อุปฺปชฺชติฯ ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส [วตฺตมานกสฺส (สี.)] อตฺถสฺส ปตฺถนา, เสยฺยตรํ วา ทิสฺวา ‘‘เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ ปิหาสฺส อุปฺปชฺชติฯ อตฺถนิปฺผตฺติปฎิปาลนา อภินนฺทนา นาม, ปิยํ วา ญาติํ อภินนฺทติ, ปิยํ วา ธมฺมํ อภินนฺทติ, อปฺปฎิกูลโต วา อภินนฺทติฯ
อเนกธาตูติ จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ , กายธาตุ โผฎฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุฯ
สราติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา เกจิ รสาธิมุตฺตา เกจิ โผฎฺฐพฺพาธิมุตฺตา เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตาฯ ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, อิมานิ จตุวีสปทานิ ตณฺหาปโกฺข, ตณฺหาย เอตํ เววจนํฯ ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฎฺฐิปโกฺขฯ
๓๘. สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที ธมฺมเปมํ ธมฺมโชฺฌสานนฺติ ตณฺหาย เอตํ เววจนํฯ จิตฺตํ มโน วิญฺญาณนฺติ จิตฺตสฺส เอตํ เววจนํฯ มนินฺทฺริยํ มโนธาตุ มนายตนํ วิชานนาติ มนเสฺสตํ เววจนํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ อธิปญฺญา สิกฺขา ปญฺญา ปญฺญากฺขโนฺธ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค ญาณํ สมฺมาทิฎฺฐิ ตีรณา วิปสฺสนา ธเมฺม ญาณํ อเตฺถ ญาณํ อนฺวเย ญาณํ ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ จกฺขุ วิชฺชา พุทฺธิ ภูริ เมธา อาโลโก, ยํ วา ปน ยํ กิญฺจิ อญฺญํปิ เอวํ ชาติยํ, ปญฺญาย เอตํ เววจนํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, สพฺพา ปญฺญาฯ อปิ จ อาธิปเตยฺยเฎฺฐน สทฺธา, อารมฺภเฎฺฐน วีริยํ, อปิลาปนเฎฺฐน สติ, อวิเกฺขปเฎฺฐน สมาธิ, ปชานนเฎฺฐน ปญฺญาฯ
ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตํ อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ วิชฺชาจรณสมฺปโนฺน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุโทฺธ ภควาฯ พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปโตฺต อธิคตปฺปฎิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวโตฺต อุทฺธฎสโลฺล นิรูฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฑโก นิพฺพาปิตปริยุฎฺฐาโน [นิพฺพาหิต … (ก.)] พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวฐโน อชฺฌาสยวีติวโตฺต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกโนฺต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุโตฺต อิฎฺฐานิเฎฺฐสุ ธเมฺมสุ อสเงฺขปคโต พนฺธนาติวโตฺต ฐปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปโชฺชตกโร ตโมนุโท รณญฺชโห อปริมาณวโณฺณ อปฺปเมยฺยวโณฺณ อสเงฺขยฺยวโณฺณ อาภํกโร ปภํกโร ธโมฺมภาสปโชฺชตกโรติ จ พุทฺธา ภควโนฺตติ จ พุทฺธานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ
ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺตํ สฺวากฺขาโต ภควตา ธโมฺม สนฺทิฎฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก [โอปนยิโก (สี.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตโพฺพ วิญฺญูหิฯ ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโฎ วฎฺฎูปเจฺฉโท สุญฺญโต อติทุลฺลโภ ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ
‘‘อสงฺขตํ อนตํ [อสงฺขตํ นนฺต … (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๔๐๙] อนาสวญฺจ, สจฺจญฺจ ปารํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ;
อชชฺชรํ ธุวํ อปโลกิตํ [อปโลกิยํ (สี. ก.)], อนิทสฺสนํ นิปฺปปญฺจ สนฺตํฯ
‘‘อมตํ ปณีตญฺจ สิวญฺจ เขมํ, ตณฺหากฺขโย อจฺฉริยญฺจ อพฺภุตํ;
อนีติกํ อนีติกธมฺมํ [นีติกธมฺมเมว วา (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๔๐๙], นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํฯ
‘‘อชาตํ อภูตํ อนุปทฺทวญฺจ, อกตํ อโสกญฺจ อโถ วิโสกํ;
อนูปสคฺคํนุปสคฺคธมฺมํ, นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํฯ
‘‘คมฺภีรเญฺจว ทุปฺปสฺสํ, อุตฺตรญฺจ อนุตฺตรํ;
อสมํ อปฺปฎิสมํ, เชฎฺฐํ เสฎฺฐนฺติ วุจฺจติฯ
‘‘เลณญฺจ ตาณํ อรณํ อนงฺคณํ, อกาจ เมตํ วิมลนฺติ วุจฺจติ;
ทีโป สุขํ อปฺปมาณํ ปติฎฺฐา, อกิญฺจนํ อปฺปปญฺจนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ
ธมฺมานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ
ยถา จ สงฺฆานุสฺสติยํ วุตฺตํ สุปฺปฎิปโนฺน อุชุปฺปฎิปโนฺน ญายปฺปฎิปโนฺน สามีจิปฺปฎิปโนฺน ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฎฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสโงฺฆ อาหุเนโยฺย ปาหุเนโยฺย ทกฺขิเณโยฺย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญเกฺขตฺตํ โลกสฺส, สีลสมฺปโนฺน สมาธิสมฺปโนฺน ปญฺญาสมฺปโนฺน วิมุตฺติสมฺปโนฺน วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปโนฺน สตฺตานํ สาโร สตฺตานํ มโณฺฑ สตฺตานํ อุทฺธาโร สตฺตานํ เอสิกา [เอสิโก (ก.)] สตฺตานํ สุรภิปสูนํ ปุโชฺช เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ สงฺฆานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ
ยถา จ สีลานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ อริยานิ อริยกนฺตานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฎฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, อลงฺกาโร จ สีลํ อุตฺตมโงฺคปโสภณตาย, นิธานญฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนเฎฺฐน , สิปฺปญฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตาย, เวลา จ สีลํ อนติกฺกมนเฎฺฐน, ธญฺญญฺจ สีลํ ทลิโทฺทปเจฺฉทนเฎฺฐน [ทฬิโทฺท… (สี.)], อาทาโส จ สีลํ ธมฺมโวโลกนตาย, ปาสาโท จ สีลํ โวโลกนเฎฺฐน, สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ อมตปริโยสานนฺติ สีลานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ
ยถา จ จาคานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยสฺมิํ สมเย อริยสาวโก อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตติ จาคานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติฯ
นิยุโตฺต เววจโน หาโรฯ
๓๙. ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร? ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ
ยา ปกติกถาย เทสนาฯ อยํ นิเกฺขปปญฺญตฺติฯ กา จ ปกติกถาย เทสนา, จตฺตาริ สจฺจานิฯ ยถา ภควา อาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉนฺนํ ธาตูนํ อฎฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิเกฺขปปญฺญตฺติฯ
กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที [นนฺทิ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๖๔)] อตฺถิ ตณฺหา, ปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ [พุทฺธิ (ก.)]ฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ
ผเสฺส เจ…เป.… มโนสเญฺจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเรฯ วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ , อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิฯ อยํ ปภวปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จฯ
กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. ๒.๖๔], อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ
ผเสฺส เจ…เป.… มโนสเญฺจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเรฯ วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฎฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํฯ ยตฺถ อปฺปติฎฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิฯ
อยํ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ
๔๐. สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ อปฺปมโตฺต นิปโก สโต, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติฯ กิญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘‘จกฺขุ [จกฺขุํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๙๙] อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘รูปา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘จกฺขุสมฺผโสฺส อนิโจฺจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สี. ก.)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ
โสตํ …เป.… ฆานํ…เป.… ชิวฺหา…เป.… กาโย…เป.… ‘‘มโน อนิโจฺจ’’ติ [อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๐๐)] ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘ธมฺมา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘มโนสมฺผโสฺส อนิโจฺจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ
อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ
รูปํ , ราธ, วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ [วิกีฬนิกํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๑๖๙] กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฎิปชฺชถฯ ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํฯ เวทนํ…เป.…ฯ สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร วิญฺญาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฎิปชฺชถฯ ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํฯ
อยํ นิโรธปญฺญตฺติ นิโรธสฺส, นิพฺพิทาปญฺญตฺติ อสฺสาทสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺสฯ
‘‘โส อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ
อยํ ปฎิเวธปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิเกฺขปปญฺญตฺติ ทสฺสนภูมิยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ โสตาปตฺติผลสฺสฯ ‘‘โส อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อิเม อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ
อยํ อุปฺปาทปญฺญตฺติ ขเย ญาณสฺส, โอกาสปญฺญตฺติ อนุปฺปาเท ญาณสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, อารมฺภปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อาสาฎนปญฺญตฺติ อาสาฎิกานํ, นิเกฺขปปญฺญตฺติ ภาวนาภูมิยา, อภินิฆาตปญฺญตฺติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํฯ
๔๑. อิทํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ อยํ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.…ฯ อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ
อยํ เทสนาปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิเกฺขปปญฺญตฺติ สุตมยิยา ปญฺญาย สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสฯ
‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริเญฺญยฺย’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหาตโพฺพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกาตโพฺพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา ภาเวตพฺพา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ
อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิเกฺขปปญฺญตฺติ จินฺตามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญินฺทฺริยสฺสฯ
‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺญาต’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหีโน’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกโต’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา ภาวิตา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุเพฺพ อนนุสฺสุเตสุ ธเมฺมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิเกฺขปปญฺญตฺติ ภาวนามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสฯ
‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ [อภิทา (สี. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๒.๑๖๙] กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติฯ
‘‘ตุล’’นฺติ สงฺขารธาตุฯ ‘‘อตุล’’นฺติ นิพฺพานธาตุ, ‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติ อภิญฺญาปญฺญตฺติ สพฺพธมฺมานํฯ นิเกฺขปปญฺญตฺติ ธมฺมปฎิสมฺภิทายฯ ‘‘ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี’’ติ ปริจฺจาคปญฺญตฺติ สมุทยสฺสฯ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺสฯ ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ ภาวนาปญฺญตฺติ กายคตาย สติยาฯ ฐิติปญฺญตฺติ จิเตฺตกคฺคตายฯ ‘‘อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ จิตฺตสฺส, อุปาทานปญฺญตฺติ สพฺพญฺญุตาย, ปทาลนาปญฺญตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสานํฯ เตนาห ภควา ‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภว’’นฺติฯ
โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สโงฺคติ ญตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิเกฺขติฯ
‘‘โย ทุกฺข’’นฺติ เววจนปญฺญตฺติ จ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ ปภวปญฺญตฺติ จ สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ จฯ ‘‘อทฺทกฺขี’’ติ เววจนปญฺญตฺติ จ ญาณจกฺขุสฺส ปฎิเวธปญฺญตฺติ จฯ ‘‘กาเมสุ โส ชนฺตุกถํ นเมยฺยา’’ติ เววจนปญฺญตฺติ จ กามตณฺหาย อภินิเวสปญฺญตฺติ จฯ ‘‘กามา หิ โลเก สโงฺคติ ญตฺวา’’ติ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปญฺญตฺติ กามานํฯ กามา หิ องฺคารกาสูปมา มํสเปสูปมา ปาวกกปฺปา ปปาตอุรโคปมา จฯ ‘‘เตสํ สตีมา’’ติ อปจยปญฺญตฺติ ปหานาย, นิเกฺขปปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺสฯ ‘‘วินยาย สิเกฺข’’ติ ปฎิเวธปญฺญตฺติ ราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺสฯ ‘‘ชนฺตู’’ติ เววจนปญฺญตฺติ โยคิสฺสฯ ยทา หิ โยคี กามา สโงฺคติ ปชานาติฯ โส กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธเมฺม อุปฺปาทยติ, โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติฯ อยํ วายามปญฺญตฺติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาฯ นิเกฺขปปญฺญตฺติ โอรมตฺติกาย อสนฺตุฎฺฐิยาฯ ตตฺถ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา วายมตีติ อยํ อปฺปมาทปญฺญตฺติ ภาวนาย, นิเกฺขปปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อารกฺขปญฺญตฺติ กุสลานํ ธมฺมานํ, ฐิติปญฺญตฺติ อธิจิตฺตสิกฺขายฯ เตนาห ภควา ‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทาน’’นฺติฯ
‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;
อุปธิพนฺธโน [อุปธิสมฺพนฺธโน (สี.) ปสฺส อุทา. ๗๐] พาโล, ตมสา ปริวาริโต;
อสฺสิรี วิย [สสฺสโตริว (อุทา. ๗๐)] ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติฯ
‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ เทสนาปญฺญตฺติ วิปลฺลาสานํฯ ‘‘ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี’’ติ วิปรีตปญฺญตฺติ โลกสฺสฯ ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปภวปญฺญตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ, กิจฺจปญฺญตฺติ ปริยุฎฺฐานานํฯ พลวปญฺญตฺติ กิเลสานํฯ วิรูหนาปญฺญตฺติ สงฺขารานํฯ ‘‘ตมสา ปริวาริโต’’ติ เทสนาปญฺญตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ทสฺสนปญฺญตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส, นิเกฺขปปญฺญตฺติ ปญฺญาจกฺขุสฺสฯ ‘‘ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจน’’นฺติ ปฎิเวธปญฺญตฺติ สตฺตานํ, ราโค กิญฺจนํ โทโส กิญฺจนํ โมโห กิญฺจนํฯ เตนาห ภควา ‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติฯ
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํฯ นยิธ [น อิธ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๓] ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติฯ
‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เทสนาปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถา’’ติ เววจนปญฺญตฺติ สงฺขตสฺส อุปนยนปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส โชตนาปญฺญตฺติ จฯ ‘‘ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี’’ติ อยํ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส, นิยฺยานิกปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิสฺสรณปญฺญตฺติ สํสารโตฯ เตนาห ภควา ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺสา’’ติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ
นิยุโตฺต ปญฺญตฺติ หาโรฯ
๔๒. ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ‘‘โย จ ปฎิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ
‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุโตฺต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. ๖๑] อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุโตฺต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
‘‘อุทฺธ’’นฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จฯ ‘‘อโธ’’ติ กามธาตุฯ ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุโตฺต’’ติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติฯ ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขเนฺธหิ สงฺคหิตานิ – สีลกฺขเนฺธน สมาธิกฺขเนฺธน ปญฺญากฺขเนฺธน, อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
‘‘อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ อยํ สกฺกายทิฎฺฐิยา สมุคฺฆาโต, สา เสกฺขาวิมุตฺติ, ตานิเยว เสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว เสกฺขานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สโพฺพ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา ปญฺญากฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
เสกฺขาย จ วิมุตฺติยา อเสกฺขาย จ วิมุตฺติยา วิมุโตฺต อุทตาริ โอฆํ อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายฯ เตนาห ภควา ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติฯ
๔๓. ‘‘นิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. ๗๔] จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน เอเสวโนฺต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ
‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติ นิสฺสโย นาม ทุวิโธ ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฎฺฐินิสฺสโย จฯ ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เจตนา, อยํ ตณฺหานิสฺสโย; ยา มูฬฺหสฺส เจตนา, อยํ ทิฎฺฐินิสฺสโยฯ เจตนา ปน สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, เอวํ สโพฺพ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เวทนา, อยํ สุขา เวทนาฯ ยา สมฺมูฬฺหสฺส เวทนา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา, อิมา เทฺว เวทนา เวทนากฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
ตตฺถ สุขา เวทนา เทฺว อินฺทฺริยานิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ, อทุกฺขมสุขา เวทนา อุเปกฺขินฺทฺริยํฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติ สมถวเสน วา ตณฺหาย อนิสฺสิโต วิปสฺสนาวเส วา ทิฎฺฐิยา อนิสฺสิโตฯ ยา วิปสฺสนา อยํ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, เอวํ สโพฺพ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิปสฺสนา ปญฺญากฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิปสฺสนา เทฺว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยญฺจ ปญฺญินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิปสฺสนา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
‘‘ปสฺสทฺธิยา สตี’’ติ ทุวิธา ปสฺสทฺธิ กายิกา จ เจตสิกา จฯ ยํ กายิกํ สุขํ, อยํ กายปสฺสทฺธิฯ ยํ เจตสิกํ สุขํ, อยํ เจตสิกา ปสฺสทฺธิฯ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ [เวทยติ (ก.)], สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยถาภูตํ ปชานโนฺต นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทโนฺต วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมิํ ‘‘วิมุตฺต’’มิติ [วิมุตฺตมฺหีติ (สี. ก.)] ญาณํ โหติ, ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติฯ โส น นมติ รูเปสุ, น สเทฺทสุ, น คเนฺธสุ, น รเสสุ, น โผฎฺฐเพฺพสุ, น ธเมฺมสุ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺส เยน รูเปน ตถาคตํ ติฎฺฐนฺตํ จรนฺตํ ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺย, ตสฺส รูปสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฎินิสฺสคฺคา รูปสงฺขเย วิมุโตฺต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติฯ อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมโยฺย อสเงฺขโยฺย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺสฯ
ยาย เวทนาย…เป.… ยาย สญฺญายฯ เยหิ สงฺขาเรหิฯ เยน วิญฺญาเณน ตถาคตํ ติฎฺฐนฺตํ จรนฺตํ ปญฺญาปยมาโน ปญฺญาเปยฺย, ตสฺส วิญฺญาณสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฎินิสฺสคฺคา วิญฺญาณสงฺขเย วิมุโตฺต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติฯ อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมโยฺย อสเงฺขโยฺย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺสฯ ‘‘อาคตี’’ติ อิธาคติฯ ‘‘คตี’’ติ เปจฺจภโวฯ อาคติคตีปิ น ภวนฺติ, ‘‘เนวิธา’’ติ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุฯ ‘‘น หุร’’นฺติ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุฯ ‘‘น อุภยมนฺตเรนา’’ติ ผสฺสสมุทิเตสุ ธเมฺมสุ อตฺตานํ น ปสฺสติฯ ‘‘เอเสวโนฺต ทุกฺขสฺสา’’ติ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ โส ทุวิโธ โลกิโย จ โลกุตฺตโร จฯ ตตฺถ โลกิโย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ยาว ชรามรณาฯ โลกุตฺตโร สีลวโต อวิปฺปฎิสาโร ชายติ, ยาว นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ เตนาห ภควา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ…เป.… เอเสวโนฺต ทุกฺขสฺสา’’ติฯ
๔๔.
‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา [ทุกฺขํ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๘] จ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ
ปิยํ ปฎิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสเนฺต น ภวนฺติ เอเตฯ
ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ
‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา ปิยํ ปฎิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ ทุกฺขา เวทนาฯ ‘‘ปิเย อสเนฺต น ภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ สุขา เวทนาฯ เวทนา เวทนากฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
ตตฺถ สุขา เวทนา เทฺว อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจฯ ทุกฺขา เวทนา เทฺว อินฺทฺริยานิ – ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิญฺจิ โลเกติฯ
อิทํ ตณฺหาปหานํฯ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
ตํเยว ตณฺหาปหานํ สมโถฯ โส สมโถ เทฺว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
โสเยว สมโถ สมาธิกฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
โสเยว สมโถ สงฺขารปริยาปโนฺน, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ เตนาห ภควา ‘‘เย เกจิ โสกา’’ติฯ
กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มโจฺจ ยทิจฺฉติฯ
ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิโทฺธว รุปฺปติฯ
โย กาเม ปริวเชฺชติ, สปฺปเสฺสว [สพฺพเสฺสว (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๗๗๔] ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติฯ
ตตฺถ ยา ปีติมนตา, อยํ อนุนโยฯ ยทาห สลฺลวิโทฺธว รุปฺปตีติ, อิทํ ปฎิฆํฯ อนุนยํ ปฎิฆญฺจ ปน ตณฺหาปโกฺข, ตณฺหาย จ ปน ทสรูปีนิ อายตนานิ ปทฎฺฐานํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว ทส รูปีนิ รูปกาโย นามสมฺปยุโตฺต, ตทุภยํ นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
ตเทว นามรูปํ ปญฺจกฺขโนฺธ; อยํ ขเนฺธหิ โอตรณา;
ตเทว นามรูปํ อฎฺฐารส ธาตุโย; อยํ ธาตูหิ โอตรณา;
ตตฺถ โย รูปกาโย อิมานิ ปญฺจ รูปีนิ อินฺทฺริยานิ, โย นามกาโย อิมานิ ปญฺจ อรูปีนิ อินฺทฺริยานิ, อิมานิ ทส อินฺทฺริยานิฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตตฺถ ยทาห –
‘‘โย กาเม ปริวเชฺชติ, สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ
อยํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สาเยว สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺพํฯ อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา ปญฺญากฺขโนฺธฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา เทฺว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ เตนาห ภควา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติฯ
เอตฺตาวตา ปฎิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ สโมสรโณตรณานิ ภวนฺติฯ เอวํ ปฎิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ โอตาเรตพฺพานิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘โย จ ปฎิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ
นิยุโตฺต โอตรโณ หาโรฯ
๔๕. ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปเญฺห’’ติคาถาฯ ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปเญฺห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปเญฺห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปเญฺห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปเญฺห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ สุโทฺธ อารโมฺภฯ เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติฯ
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติฯ
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, โสตานํ กิํ นิวารณ’’นฺติ ปเญฺห ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ ปเญฺห ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ สุโทฺธ อารโมฺภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิ’’นฺติฯ
‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปญฺจ [นามํ รูปญฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๒] มาริส;
เอตํ เม ปุโฎฺฐ ปพฺรูหิ, กเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
ปเญฺห –
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอเตฺถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
สุโทฺธ อารโมฺภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉี’’ติฯ ยตฺถ เอวํ สุโทฺธ อารโมฺภ, โส ปโญฺห วิสชฺชิโต ภวติฯ ยตฺถ ปน อารโมฺภ อสุโทฺธ, น ตาว โส ปโญฺห วิสชฺชิโต ภวติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปเญฺห’’ติฯ
นิยุโตฺต โสธโน หาโรฯ
๔๖. ตตฺถ กตโม อธิฎฺฐาโน หาโร? ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฎฺฐา’’ติฯ
เย ตตฺถ นิทฺทิฎฺฐา, ตถา เต ธารยิตพฺพาฯ
‘‘ทุกฺข’’นฺติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, พฺยาธิ ทุโกฺข, มรณํ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุโกฺข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุโกฺข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิเตฺตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา, รูปา ทุกฺขา, เวทนา ทุกฺขา, สญฺญา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิญฺญาณํ ทุกฺขํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฎินิสฺสโคฺค มุตฺติ อนาลโยฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา? อยเมว อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฎฺฐิ สมฺมาสงฺกโปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมโนฺต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘มโคฺค’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม มโคฺค? นิรยคามี มโคฺค ติรจฺฉานโยนิคามี มโคฺค เปตฺติวิสยคามี มโคฺค อสุรโยนิโย [อสุรโยนิคามิโย (สี.), อสุรโยนิคามีนิโย (ก.)] มโคฺค สคฺคคามิโย มโคฺค มนุสฺสคามี มโคฺค นิพฺพานคามี มโคฺคฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘นิโรโธ’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม นิโรโธ? ปฎิสงฺขานิโรโธ อปฺปฎิสงฺขานิโรโธ อนุนยนิโรโธ ปฎิฆนิโรโธ มานนิโรโธ มกฺขนิโรโธ ปฬาสนิโรโธ อิสฺสานิโรโธ มจฺฉริยนิโรโธ สพฺพกิเลสนิโรโธฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘รูป’’นฺติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ [จาตุมฺมหาภูติกํ (สี.)] รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปสฺส ปญฺญตฺติฯ ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ? ปถวีธาตุ [ปฐวีธาตุ (สี.)] อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุฯ
๔๗. ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ สเงฺขเปน จ วิตฺถาเรน จฯ กถํ วิตฺถาเรน ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ? วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ
กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ, มํสํ นฺหารุ อฎฺฐิ อฎฺฐิมิญฺชํ [อฎฺฐิมิญฺชา (สี.)] วกฺกํ, หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ, อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถเก มตฺถลุงฺคนฺติ อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ
กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุโพฺพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตนฺติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ
กตเมหิ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ [ชีรติ (สี.), ชีรยติ (ก.), ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๕๑], เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ
กตเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฎฺฐาสยา [โกฎฺฐสยา (สี.)] วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ, อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ
เอวํ อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถาเรน ธาตุโย สภาวโต อุปลกฺขยโนฺต ตุลยโนฺต ปริวีมํสโนฺต ปริโยคาหโนฺต ปจฺจเวกฺขโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วา, ยถา จนฺทนิกํ ปวิจินโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปเสฺสยฺย, ยถา สงฺการฎฺฐานํ ปวิจินโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปเสฺสยฺย, ยถา วจฺจกุฎิํ ปวิจินโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปเสฺสยฺย, ยถา สิวถิกํ [สีวถิกํ (สี.)] ปวิจินโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปเสฺสยฺยฯ เอวเมว อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ เอวํ วิตฺถาเรน ธาตุโย สภาวโต อุปลกฺขยโนฺต ตุลยโนฺต ปริวีมํสโนฺต ปริโยคาหโนฺต ปจฺจเวกฺขโนฺต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วาฯ เตนาห ภควา ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ [เนเวสาหํ (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๔๙], ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ปถวีธาตุเรเวสาฯ ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฎฺฐพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ, ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติฯ ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ…เป.… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ, ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ…เป.… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ, ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, วาโยธาตุเรเวสาฯ ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฎฺฐพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทติ, วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
๔๘. ‘‘อวิชฺชา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุเกฺข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพเนฺต อญฺญาณํ, อปรเนฺต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ อญฺญาณํ, ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสโมฺพโธ อปฺปฎิเวโธ อสลฺลกฺขณา อนุปลกฺขณา อปจฺจุปลกฺขณา อสมเวกฺขณํ [อสมเวกฺขนํ (ก.)] อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุเมฺมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สโมฺมโห อวิชฺชา อวิโชฺชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฎฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘วิชฺชา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา วิชฺชา? ทุเกฺข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย ญาณํ, ปุพฺพเนฺต ญาณํ, อปรเนฺต ญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรเนฺต ญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฎิจฺจสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ ญาณํ, ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สํลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา [เวภวฺยา (สี.)] จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฎฺฐิ ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘สมาปตฺตี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา สมาปตฺติ? สญฺญาสมาปตฺติ อสญฺญาสมาปตฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญาสมาปตฺติฯ วิภูตสญฺญาสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺตีติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘ฌายี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ฌายี? อตฺถิ เสโกฺข ฌายี, อตฺถิ อเสโกฺข ฌายี, เนวเสกฺขนาเสโกฺข ฌายี, อาชานิโย ฌายี, อสฺสขลุโงฺก ฌายี, ทิฎฺฐุตฺตโร ฌายี, ตณฺหุตฺตโร ฌายี, ปญฺญุตฺตโร ฌายีฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘สมาธี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม สมาธิ? สรโณ สมาธิ, อรโณ สมาธิ, สเวโร สมาธิ, อเวโร สมาธิ, สพฺยาปโชฺช [สพฺยาปโชฺฌ (สี.)] สมาธิ, อพฺยาปโชฺช สมาธิ, สปฺปีติโก สมาธิ, นิปฺปีติโก สมาธิ, สามิโส สมาธิ, นิรามิโส สมาธิ, สสงฺขาโร สมาธิ, อสงฺขาโร สมาธิ, เอกํสภาวิโต สมาธิ, อุภยํสภาวิโต สมาธิ, อุภยโต ภาวิตภาวโน สมาธิ, สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมโตฺต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ, หานภาคิโย สมาธิ, ฐิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิเพฺพธภาคิโย สมาธิ, โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ, สมฺมาสมาธิฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘ปฎิปทา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา ปฎิปทา? อาคาฬฺหปฎิปทา [อาคฬฺหา ปฎิปทา (สี.) อฎฺฐกถา โอโลเกตพฺพา], นิชฺฌามปฎิปทา, มชฺฌิมปฎิปทา, อกฺขมา ปฎิปทา, ขมา ปฎิปทา, สมา ปฎิปทา, ทมา ปฎิปทา , ทุกฺขา ปฎิปทา ทนฺธาภิญฺญา, ทุกฺขา ปฎิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขา ปฎิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขา ปฎิปทา ขิปฺปาภิญฺญาติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
‘‘กาโย’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม กาโย? นามกาโย รูปกาโย จฯ ตตฺถ กตโม รูปกาโย? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฎฺฐิ อฎฺฐิมิญฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุโพฺพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ มตฺถลุงฺคนฺติ – อยํ รูปกาโยฯ นามกาโย นาม เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ ผโสฺส มนสิกาโรติ – อยํ นามกาโยติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ
เอวํ โย ธโมฺม ยสฺส ธมฺมสฺส สมานภาโว, โส ธโมฺม ตสฺส ธมฺมสฺส เอกตฺตตาย เอกี ภวติฯ เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณ, เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉติฯ เอวํ สุเตฺต วา เวยฺยากรเณ วา คาถายํ วา ปุจฺฉิเตน วีมํสยิตพฺพํ, กิํ เอกตฺตตาย ปุจฺฉติ, อุทาหุ เวมตฺตตายาติฯ ยทิ เอกตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เอกตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ เวมตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เวมตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ สตฺตาธิฎฺฐาเนน ปุจฺฉิตํ, สตฺตาธิฎฺฐาเนน วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ ธมฺมาธิฎฺฐาเนน ปุจฺฉิตํ, ธมฺมาธิฎฺฐาเนน วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสชฺชยิตพฺพํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา’’ติฯ
นิยุโตฺต อธิฎฺฐาโน หาโรฯ
๔๙. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติฯ
โย ธโมฺม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโรฯ กิํลกฺขโณ ปริกฺขาโร? ชนกลกฺขโณ ปริกฺขาโรฯ เทฺว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จฯ ตตฺถ กิํลกฺขโณ เหตุ, กิํลกฺขโณ ปจฺจโย? อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโยฯ ยถา กิํ ภเว? ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป จ สาธารณาฯ องฺกุรสฺส หิ ปถวี อาโป จ ปจฺจโย สภาโว เหตุฯ ยถา วา ปน ฆเฎ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จฯ เอวเมวํ นตฺถิ เอกกาลสมวธานํ เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จฯ
อยญฺหิ สํสาโร สเหตุ สปฺปจฺจโย นิพฺพโตฺตฯ วุตฺตํ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, เอวํ สโพฺพ ปฎิจฺจสมุปฺปาโทฯ อิติ อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโยฯ ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตุฯ ตตฺถ ปุริมิกา อวิชฺชา อวิชฺชานุสโย ปจฺฉิมิกา อวิชฺชา อวิชฺชาปริยุฎฺฐานํ, ปุริมิโก อวิชฺชานุสโย ปจฺฉิมิกสฺส อวิชฺชาปริยุฎฺฐานสฺส เหตุภูโต ปริพฺรูหนาย, พีชงฺกุโร วิย สมนนฺตรเหตุตายฯ ยํ ปน ยตฺถ ผลํ นิพฺพตฺตติ, อิทมสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุภูตํฯ ทุวิโธ หิ เหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ จ, เอวํ อวิชฺชายปิ ทุวิโธ เหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ จฯ
ยถา วา ปน ถาลกญฺจ วฎฺฎิ จ เตลญฺจ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ น สภาวเหตุ, น หิ สกฺกา ถาลกญฺจ วฎฺฎิญฺจ เตลญฺจ อนคฺคิกํ ทีเปตุํ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํฯ ปทีโป วิย สภาโว เหตุ โหติฯ อิติ สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโยฯ อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโยฯ ชนโก เหตุ, ปริคฺคาหโก ปจฺจโยฯ อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยฯ
อวุปเจฺฉทโตฺถ สนฺตติ อโตฺถ, นิพฺพตฺติ อโตฺถ ผลโตฺถ, ปฎิสนฺธิ อโตฺถ ปุนพฺภวโตฺถ, ปลิโพธโตฺถ ปริยุฎฺฐานโตฺถ, อสมุคฺฆาตโตฺถ อนุสยโตฺถ, อสมฺปฎิเวธโตฺถ อวิชฺชโตฺถ, อปริญฺญาตโตฺถ วิญฺญาณสฺส พีชโตฺถฯ ยตฺถ อวุปเจฺฉโท ตตฺถ สนฺตติ, ยตฺถ สนฺตติ ตตฺถ นิพฺพตฺติ , ยตฺถ นิพฺพตฺติ ตตฺถ ผลํ, ยตฺถ ผลํ ตตฺถ ปฎิสนฺธิ, ยตฺถ ปฎิสนฺธิ ตตฺถ ปุนพฺภโว, ยตฺถ ปุนพฺภโว ตตฺถ ปลิโพโธ, ยตฺถ ปลิโพโธ ตตฺถ ปริยุฎฺฐานํ, ยตฺถ ปริยุฎฺฐานํ ตตฺถ อสมุคฺฆาโตฯ ยตฺถ อสมุคฺฆาโต ตตฺถ อนุสโย, ยตฺถ อนุสโย ตตฺถ อสมฺปฎิเวโธ, ยตฺถ อสมฺปฎิเวโธ ตตฺถ อวิชฺชา, ยตฺถ อวิชฺชา ตตฺถ สาสวํ วิญฺญาณํ อปริญฺญาตํ, ยตฺถ สาสวํ วิญฺญาณํ อปริญฺญาตํ ตตฺถ พีชโตฺถฯ
สีลกฺขโนฺธ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, สมาธิกฺขโนฺธ ปญฺญากฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, ปญฺญากฺขโนฺธ วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, วิมุตฺติกฺขโนฺธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธสฺส ปจฺจโยฯ ติตฺถญฺญุตา ปีตญฺญุตาย ปจฺจโย, ปีตญฺญุตา ปตฺตญฺญุตาย ปจฺจโย, ปตฺตญฺญุตา อตฺตญฺญุตาย ปจฺจโยฯ
ยถา วา ปน จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตตฺถ จกฺขุ อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย ปจฺจโย, รูปา อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโยฯ อาโลโก สนฺนิสฺสยตาย ปจฺจโย, มนสิกาโร สภาโว เหตุ ฯ สงฺขารา วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ วิญฺญาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ สฬายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ผโสฺส เวทนาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ เวทนา ตณฺหาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ตณฺหา อุปาทานสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ อุปาทานํ ภวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ภโว ชาติยา ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ชรามรณํ โสกสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ โสโก ปริเทวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ปริเทโว ทุกฺขสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ โทมนสฺสํ อุปายาสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สโพฺพ โส ปริกฺขาโรฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติฯ
นิยุโตฺต ปริกฺขาโร หาโรฯ
๕๐. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา’’ติฯ
เอกสฺมิํ ปทฎฺฐาเน ยตฺตกานิ ปทฎฺฐานานิ โอตรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานิฯ ยถา อาวเฎฺฎ หาเร พหุกานิ ปทฎฺฐานานิ โอตรนฺตีติฯ ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา ปทฎฺฐานํ, เววจนํ, ภาวนา, ปหานมิติฯ
ตตฺถ กตมา ปทฎฺฐาเนน สมาโรปนา?
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ
ตสฺส กิํ ปทฎฺฐานํ? ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ – อิทํ ปทฎฺฐานํ; ตตฺถ ยํ กายิกญฺจ วาจสิกญฺจ สุจริตํ, อยํ สีลกฺขโนฺธฯ มโนสุจริเต ยา อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท จ, อยํ สมาธิกฺขโนฺธฯ ยา สมฺมาทิฎฺฐิ, อยํ ปญฺญากฺขโนฺธฯ อิทํ ปทฎฺฐานํ, ตตฺถ สีลกฺขโนฺธ จ สมาธิกฺขโนฺธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขโนฺธ วิปสฺสนาฯ อิทํ ปทฎฺฐานํ, ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนา ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิทํ ปทฎฺฐานํฯ
วนํ วนถสฺส ปทฎฺฐานํฯ กิญฺจ วนํ? โก จ วนโถ? วนํ นาม ปญฺจ กามคุณา, ตณฺหา วนโถฯ อิทํ ปทฎฺฐานํฯ วนํ นาม นิมิตฺตคฺคาโห ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วาฯ วนโถ นาม เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยญฺชนคฺคาโห ‘‘อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย, อิติฯ อิทํ ปทฎฺฐานํฯ วนํ นาม ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ อปริญฺญาตานิฯ ยํ ตทุภยํ ปฎิจฺจ อุปฺปชฺชติ สํโยชนํ, อยํ วนโถฯ อิทํ ปทฎฺฐานํฯ วนํ นาม อนุสโยฯ วนโถ นาม ปริยุฎฺฐานํฯ อิทํ ปทฎฺฐานํฯ เตนาห ภควา ‘‘เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจา’’ติฯ อยํ ปทฎฺฐาเนน สมาโรปนาฯ
๕๑. ตตฺถ กตมา เววจเนน สมาโรปนา? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํฯ อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํฯ อิทํ เววจนํฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํฯ อิทํ เววจนํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ, ปญฺญาพลํ, อธิปญฺญาสิกฺขา, ปญฺญากฺขโนฺธ, ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌโงฺค, อุเปกฺขาสโมฺพชฺฌโงฺค, ญาณํ, สมฺมาทิฎฺฐิ, ตีรณา, สนฺตีรณา, หิรี, วิปสฺสนา, ธเมฺม ญาณํ, สพฺพํ, อิทํ เววจนํฯ อยํ เววจเนน สมาโรปนาฯ
ตตฺถ กตมา ภาวนาย สมาโรปนา? ยถาห ภควา ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ’’ฯ อาตาปีติ วีริยินฺทฺริยํฯ สมฺปชาโนติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ สติมาติ สตินฺทฺริยํฯ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริยํฯ เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฎฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เกน การเณน? เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ สเพฺพ ฯ เกน การเณน? สเพฺพ หิ โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ อยํ ภาวนาย สมาโรปนาฯ
ตตฺถ กตมา ปหาเนน สมาโรปนา? กาเย กายานุปสฺสี วิหรโนฺต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุโตฺต ภวติ, อภิชฺฌากายคเนฺถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆญฺจ อุตฺติโณฺณ ภวติ, ราคสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, รูปูปิกา [รูปุปิกา (ก.) เอวมุปริปิ] จสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติฯ
เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรโนฺต ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ผโสฺส จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ภวูปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ภวโยเคน จ วิสํยุโตฺต ภวติ, พฺยาปาทกายคเนฺถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ภวาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ภโวฆญฺจ อุตฺติโณฺณ ภวติ, โทสสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, เวทนูปิกา จสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, เวทนาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โทสาคติํ คจฺฉติฯ
จิเตฺต จิตฺตานุปสฺสี วิหรโนฺต ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, วิญฺญาณํ จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ทิฎฺฐุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ทิฎฺฐิโยเคน จ วิสํยุโตฺต ภวติ, สีลพฺพตปรามาสกายคเนฺถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ทิฎฺฐาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ทิโฎฺฐฆญฺจ อุตฺติโณฺณ ภวติ, มานสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, สญฺญูปิกา จสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สญฺญาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ภยาคติํ คจฺฉติฯ
ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรโนฺต ‘‘อนตฺตนิ [อนตฺตนิเย (สี.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๔๙] อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, มโนสเญฺจตนา จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, อตฺตวาทุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, อวิชฺชาโยเคน จ วิสํยุโตฺต ภวติ, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคเนฺถน จ วิปฺปยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน จ อนาสโว ภวติ, อวิโชฺชฆญฺจ อุตฺติโณฺณ ภวติ, โมหสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ , สงฺขารูปิกา จสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สงฺขารธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โมหาคติํ คจฺฉติฯ อยํ ปหาเนน สมาโรปนาฯ
เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;
เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติฯ
นิยุโตฺต สมาโรปโน หาโรฯ
นิฎฺฐิโต จ หารวิภโงฺคฯ
๕๒.
‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ
วุตฺตา, ตสฺสา นิเทฺทโส กุหิํ ทฎฺฐโพฺพ? หารสมฺปาเตฯ ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต?
‘‘อรกฺขิเตน จิเตฺตน [กาเยน (อุทา. ๓๒)], มิจฺฉาทิฎฺฐิหเตน จ;
ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติฯ
อรกฺขิเตน จิเตฺตนาติ กิํ เทสยติ, ปมาทํ ตํ มจฺจุโน ปทํฯ มิจฺฉาทิฎฺฐิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฎฺฐิหตํ นาม วุจฺจติ ยทา ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, โส วิปลฺลาโสฯ โส ปน วิปลฺลาโส กิํลกฺขโณ? วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโสฯ โส กิํ วิปลฺลาสยติ? ตโย ธเมฺม สญฺญํ จิตฺตํ ทิฎฺฐิมิติฯ โส กุหิํ วิปลฺลาสยติ? จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสุ, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เอวํ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ
ตตฺถ รูปํ ปฐมํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติฯ เวทนา ทุติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติฯ สญฺญา สงฺขารา จ ตติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติฯ วิญฺญาณํ จตุตฺถํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติฯ เทฺว ธมฺมา จิตฺตสฺส สํกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตณฺหานิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติฯ ทิฎฺฐินิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติฯ
ตตฺถ โย ทิฎฺฐิวิปลฺลาโส, โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อตีตํ เวทนํ…เป.… อตีตํ สญฺญํ, อตีเต สงฺขาเร…เป.… อตีตํ วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตตฺถ โย ตณฺหาวิปลฺลาโส, โส อนาคตํ รูปํ อภินนฺทติ, อนาคตํ เวทนํ…เป.… อนาคตํ สญฺญํ, อนาคเต สงฺขาเร, อนาคตํ วิญฺญาณํ อภินนฺทติฯ เทฺว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ วิสุชฺฌติฯ เตสํ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปุพฺพา โกฎิ น ปญฺญายติ สนฺธาวนฺตานํ สํสรนฺตานํ สกิํ นิรยํ สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สกิํ เปตฺติวิสยํ สกิํ อสุรกายํ สกิํ เทเว สกิํ มนุเสฺสฯ
ถินมิทฺธาภิภูเตนาติฯ ถินํ [ถีนํ (สี.)] นาม ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมนิยตา; มิทฺธํ นาม ยํ กายสฺส ลีนตฺตํฯ วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมารสฺส จ สตฺตมารสฺส จ วสํ คจฺฉติ, โส หิ นิวุโต สํสาราภิมุโข โหติฯ อิมานิ ภควตา เทฺว สจฺจานิ เทสิตานิ ทุกฺขํ สมุทโย จฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ เยน จ ปริชานาติ เยน จ ปชหติ, อยํ มโคฺคฯ ยํ ตณฺหาย อวิชฺชาย จ ปหานํ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘อรกฺขิเตน จิเตฺตนา’’ติฯ เตนาหายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติฯ
นิยุโตฺต เทสนา หารสมฺปาโตฯ
๕๓. ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต? ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา กุสลาปิ อกุสลาปิฯ อกุสลา สํสารคามินี, กุสลา อปจยคามินี ปหานตณฺหาฯ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิฯ ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโลฯ โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโลฯ ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ กุทาสฺสุนามาหํ ตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสํ ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ตสฺส อุปฺปชฺชติ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํ, อยํ ตณฺหา กุสลา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ
ตสฺสา โก ปวิจโย? อฎฺฐ มคฺคงฺคานิ สมฺมาทิฎฺฐิ สมฺมาสงฺกโปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมโนฺต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ โส กตฺถ ทฎฺฐโพฺพ? จตุเตฺถ ฌาเน ปารมิตายฯ จตุเตฺถ หิ ฌาเน อฎฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ โส ตตฺถ อฎฺฐวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิญฺญา เทฺว จ วิเสเส, ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาตํ, ยโต ปริโยทาตํ , ตโต อนงฺคณํ, ยโต อนงฺคณํ, ตโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ยโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ตโต มุทุ, ยโต มุทุ, ตโต กมฺมนิยํ, ยโต กมฺมนิยํ, ตโต ฐิตํ, ยโต ฐิตํ, ตโต อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ ตตฺถ องฺคณา จ อุปกฺกิเลสา จ ตทุภยํ ตณฺหาปโกฺขฯ ยา จ อิญฺชนา ยา จ จิตฺตสฺส อฎฺฐิติ, อยํ ทิฎฺฐิปโกฺขฯ
จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฎฺฐํ ภวติฯ โส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตสฺส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรโต จตุตฺถชฺฌาเน โอฬาริกา สญฺญา สณฺฐหติ อุกฺกณฺฐา จ ปฎิฆสญฺญา, โส สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฎิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อภิญฺญาภินีหาโร รูปสญฺญา โวกาโร นานตฺตสญฺญา สมติกฺกมติ ปฎิฆสญฺญา จสฺส อพฺภตฺถํ คจฺฉติ, เอวํ สมาธิ ตสฺส สมาหิตสฺส โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนญฺจ รูปานํ, โส สมาธิ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต ปจฺจเวกฺขิตโพฺพ ฯ อนภิชฺฌาสหคตํ เม มานสํ สพฺพโลเก, อพฺยาปนฺนํ เม จิตฺตํ สพฺพสเตฺตสุ, อารทฺธํ เม วีริยํ ปคฺคหิตํ, ปสฺสโทฺธ เม กาโย อสารโทฺธ, สมาหิตํ เม จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อุปฎฺฐิตา เม สติ อสมฺมุฎฺฐา [อปฺปมฺมุฎฺฐา (สี.)], ตตฺถ ยญฺจ อนภิชฺฌาสหคตํ มานสํ สพฺพโลเก ยญฺจ อพฺยาปนฺนํ จิตฺตํ สพฺพสเตฺตสุ ยญฺจ อารทฺธํ วีริยํ ปคฺคหิตํ ยญฺจ สมาหิตํ จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อยํ สมโถฯ โย ปสฺสโทฺธ กาโย อสารโทฺธ, อยํ สมาธิปริกฺขาโรฯ ยา อุปฎฺฐิตา สติ อสมฺมุฎฺฐา อยํ วิปสฺสนาฯ
๕๔. โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตโพฺพฯ อยํ สมาธิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อายติํ สุขวิปาโก’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อริโย นิรามิโส’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อกาปุริสเสวิโต’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘สโนฺต เจว ปณีโต จ ปฎิปฺปสฺสทฺธิลโทฺธ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต [สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตวโต (สี.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโฎ (ก.)] จา’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติฯ ตํ โข ปนิมํ สมาธิํ ‘‘สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฎฺฐหามี’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฎฺฐิตํ ภวติฯ ตตฺถ โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข โย จ สมาธิ อายติํ สุขวิปาโก อยํ สมโถฯ โย จ สมาธิ อริโย นิรามิโส, โย จ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต, โย จ สมาธิ สโนฺต เจว ปณีโต ปฎิปฺปสฺสทฺธิลโทฺธ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต จ ยญฺจาหํ ตํ โข ปนิมํ สมาธิํ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฎฺฐหามีติ, อยํ วิปสฺสนาฯ
โส สมาธิ ปญฺจวิเธน เวทิตโพฺพ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํฯ ตตฺถ โย จ ปีติผรโณ โย จ สุขผรโณ โย จ เจโตผรโณ, อยํ สมโถฯ โย จ อาโลกผรโณ ยญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํฯ อยํ วิปสฺสนาฯ
๕๕. ทส กสิณายตนานิ ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อากาสกสิณํ วิญฺญาณกสิณํฯ ตตฺถ ยญฺจ ปถวีกสิณํ ยญฺจ อาโปกสิณํ เอวํ สพฺพํ, ยญฺจ โอทาตกสิณํฯ อิมานิ อฎฺฐ กสิณานิ สมโถฯ ยญฺจ อากาสกสิณํ ยญฺจ วิญฺญาณกสิณํ, อยํ วิปสฺสนาฯ เอวํ สโพฺพ อริโย มโคฺค เยน เยน อากาเรน วุโตฺต, เตน เตน สมถวิปสฺสเนน โยชยิตโพฺพฯ เต ตีหิ ธเมฺมหิ สงฺคหิตา อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายฯ โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยติฯ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยโนฺต ตโย ขเนฺธ ภาวยติฯ ตโย ขเนฺธ ภาวยโนฺต อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติฯ
ราคจริโต ปุคฺคโล อนิมิเตฺตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ [นียาติ (สี.)] อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขโนฺต โลภํ อกุสลมูลํ ปชหโนฺต สุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉโนฺต สุขํ เวทนํ ปริชานโนฺต ราคมลํ ปวาเหโนฺต ราครชํ นิทฺธุนโนฺต ราควิสํ วเมโนฺต ราคคฺคิํ นิพฺพาเปโนฺต ราคสลฺลํ อุปฺปาเฎโนฺต ราคชฎํ วิชเฎโนฺตฯ โทสจริโต ปุคฺคโล อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิสีลสิกฺขาย สิกฺขโนฺต โทสํ อกุสลมูลํ ปชหโนฺต ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉโนฺต ทุกฺขเวทนํ ปริชานโนฺต โทสมลํ ปวาเหโนฺต โทสรชํ นิทฺธุนโนฺต โทสวิสํ วเมโนฺต โทสคฺคิํ นิพฺพาเปโนฺต โทสสลฺลํ อุปฺปาเฎโนฺต โทสชฎํ วิชเฎโนฺตฯ โมหจริโต ปุคฺคโล สุญฺญตวิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิปญฺญาสิกฺขาย สิกฺขโนฺต โมหํ อกุสลมูลํ ปชหโนฺต อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉโนฺต อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ปริชานโนฺต โมหมลํ ปวาเหโนฺต โมหรชํ นิทฺธุนโนฺต โมหวิสํ วเมโนฺต โมหคฺคิํ นิพฺพาเปโนฺต โมหสลฺลํ อุปฺปาเฎโนฺต โมหชฎํ วิชเฎโนฺตฯ
ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ ปญฺญากฺขโนฺธ, อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขโนฺธ, อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขโนฺธฯ โส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยโนฺต ตโย ขเนฺธ ภาวยติ, ตโย ขเนฺธ ภาวยโนฺต อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติฯ ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมโนฺต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขโนฺธ, โย จ สมฺมาวายาโม ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขโนฺธ, ยา จ สมฺมาทิฎฺฐิ โย จ สมฺมาสงฺกโปฺป, อยํ ปญฺญากฺขโนฺธฯ
ตตฺถ สีลกฺขโนฺธ จ สมาธิกฺขโนฺธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขโนฺธ วิปสฺสนาฯ โย สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส เทฺว ภวงฺคานิ ภาวนํ คจฺฉนฺติ กาโย จิตฺตญฺจ, ภวนิโรธคามินี ปฎิปทา เทฺว ปทานิ สีลํ สมาธิ จฯ โส โหติ ภิกฺขุ ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิโตฺต ภาวิตปโญฺญฯ กาเย ภาวิยมาเน เทฺว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมากมฺมโนฺต สมฺมาวายาโม จ, สีเล ภาวิยมาเน เทฺว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาวาจา สมฺมาอาชีโว จ, จิเตฺต ภาวิยมาเน เทฺว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ จ, ปญฺญาย ภาวิยมานาย เทฺว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาทิฎฺฐิ สมฺมาสงฺกโปฺป จฯ
ตตฺถ โย จ สมฺมากมฺมโนฺต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา กายิโก สิยา เจตสิโก, ตตฺถ โย กายสงฺคโห, โส กาเย ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติ, โย จิตฺตสงฺคโห, โส จิเตฺต ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติฯ โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยโนฺต ปญฺจวิธํ อธิคมํ คจฺฉติ [อธิคจฺฉติ (สี.)] ขิปฺปาธิคโม จ โหติ, วิมุตฺตาธิคโม จ โหติ, มหาธิคโม จ โหติ, วิปุลาธิคโม จ โหติ, อนวเสสาธิคโม จ โหติฯ ตตฺถ สมเถน ขิปฺปาธิคโม จ มหาธิคโม จ วิปุลาธิคโม จ โหติ, วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม จ อนวเสสาธิคโม จ โหติฯ
๕๖. ตตฺถ โย เทสยติ, โส ทสพลสมนฺนาคโต สตฺถา โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยติฯ โส ติวิธํ อิทํ กโรถ อิมินา อุปาเยน กโรถ อิทํ โว กุรุมานานํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ, โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิโฎฺฐ ตถากโรโนฺต ตถาปฎิปชฺชโนฺต ตํ ภูมิํ น ปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิโฎฺฐ สีลกฺขนฺธํ อปริปูรยโนฺต ตํ ภูมิํ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิโฎฺฐ สีลกฺขนฺธํ ปริปูรยโนฺต ตํ ภูมิํ อนุปาปุณิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ สพฺพาสวปริกฺขีณสฺส เต สโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ยสฺส เต อตฺถาย ธโมฺม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ สาวโก โข ปน เต ธมฺมานุธมฺมปฺปฎิปโนฺน สามีจิปฺปฎิปโนฺน อนุธมฺมจารี โส ปุเพฺพน อปรํ อุฬารํ วิเสสาธิคมํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
เย โข ปน ธมฺมา อนฺตรายิกา, เต ปฎิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เย โข ปน ธมฺมา อนิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เย โข ปน ธมฺมา นิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ สาวโก โข ปน เต สอุปาทิเสโส อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ
ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หเตฺถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หเตฺถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ เอวํ ปิตรํ, อรหนฺตํ, ภิกฺขุํฯ ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภิเนฺทยฺย สเงฺฆ วา สงฺฆราชิํ ชเนยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน สงฺฆํ ภิเนฺทยฺย สเงฺฆ วา สงฺฆราชิํ ชเนยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน ตถาคตสฺส ทุฎฺฐจิโตฺต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฎฺฐจิโตฺต ถูปํ ภิเนฺทยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส ทุฎฺฐจิโตฺต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฎฺฐจิโตฺต ถูปํ ภิเนฺทยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน อญฺญํ สตฺถารํ อปทิเสยฺย อปิ ชีวิตเหตูติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อญฺญํ สตฺถารํ อปทิเสยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน อิโต พหิทฺธา อญฺญํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อิโต พหิทฺธา อญฺญํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, ทิฎฺฐิสมฺปโนฺน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ ปเจฺจยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุถุชฺชโน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ ปเจฺจยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
๕๗. อิตฺถี ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี สโกฺก เทวานมิโนฺท สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส สโกฺก เทวานมิโนฺท สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มาโร ปาปิมา สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส มาโร ปาปิมา สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส มหาพฺรหฺมา สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ สิยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ สิยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
เทฺว ตถาคตา อรหโนฺต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปเชฺชยฺยุํ วา ธมฺมํ วา เทเสยฺยุนฺติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, เอโกว ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา ธมฺมํ วา เทเสสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิโฎฺฐ กโนฺต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อนิโฎฺฐ อกโนฺต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ ติณฺณํ สุจริตานํ อนิโฎฺฐ อกโนฺต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ติณฺณํ สุจริตานํ อิโฎฺฐ กโนฺต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ
อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุหโก ลปโก เนมิตฺตโก กุหนลปนเนมิตฺตกตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปญฺจ นีวรเณ อปฺปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุ อนุปฎฺฐิตสฺสติ [อนุปฎฺฐิตสติ (สี.)] วิหรโนฺต สตฺต โพชฺฌเงฺค อภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อญฺญตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สพฺพโทสาปคโต ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฎฺฐาเนสุ อุปฎฺฐิตสฺสติ วิหรโนฺต สตฺต โพชฺฌเงฺค ภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสโมฺพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส อิทํ วุจฺจติ ฐานาฎฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํฯ
อิติ ฐานาฎฺฐานคตา สเพฺพ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา เกจิ สคฺคูปคา เกจิ อปายูปคา เกจิ นิพฺพานูปคา, เอวํ ภควา อาห –
๕๘.
สเพฺพ สตฺตา [ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๓๓] มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา;
นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา, ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติํ;
อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ [ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ (สี. ก.)]ฯ
สเพฺพ สตฺตาติ อริยา จ อนริยา จ สกฺกายปริยาปนฺนา จ สกฺกายวีติวตฺตา จฯ มริสฺสนฺตีติ ทฺวีหิ มรเณหิ ทนฺธมรเณน จ อทนฺธมรเณน จ, สกฺกายปริยาปนฺนานํ อทนฺธมรณํ สกฺกายวีติวตฺตานํ ทนฺธมรณํฯ มรณนฺตํ หิ ชีวิตนฺติ ขยา อายุสฺส อินฺทฺริยานํ อุปโรธา ชีวิตปริยโนฺต มรณปริยโนฺตฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺตีติ กมฺมสฺสกตาฯ ปุญฺญปาปผลูปคาติ กมฺมานํ ผลทสฺสาวิตา จ อวิปฺปวาโส จฯ
นิรยํ ปาปกมฺมนฺตาติ อปุญฺญสงฺขาราฯ ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคตินฺติ ปุญฺญสงฺขารา สุคติํ คมิสฺสนฺติฯ อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ สพฺพสงฺขารานํ สมติกฺกมนํฯ เตนาห ภควา – ‘‘สเพฺพ…เป.… นาสวา’’ติฯ
‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคาฯ นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาคาฬฺหา จ นิชฺฌามา จ ปฎิปทาฯ ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มชฺฌิมา ปฎิปทาฯ ‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโสฯ เอวํ สํสารํ นิพฺพตฺตยติฯ ‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อิเม ตโย วฎฺฎา ทุกฺขวโฎฺฎ กมฺมวโฎฺฎ กิเลสวโฎฺฎฯ ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ติณฺณํ วฎฺฎานํ วิวฎฺฎนาฯ ‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาทีนโว, ‘‘ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ อสฺสาโท, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ นิสฺสรณํฯ ‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป.… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ เหตุ จ ผลญฺจ, ปญฺจกฺขนฺธา ผลํ, ตณฺหา เหตุ, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มโคฺค จ ผลญฺจฯ ‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํฯ ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโส, โส สํกิเลโส ติวิโธ ตณฺหาสํกิเลโส ทิฎฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสติฯ
๕๙. ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส ตีหิ ตณฺหาหิ นิทฺทิสิตโพฺพ – กามตณฺหาย ภวตณฺหาย วิภวตณฺหายฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนา อโชฺฌสิโต, เตน เตเนว นิทฺทิสิตโพฺพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ฉตฺติํสาย ตณฺหาย ชาลินิยา วิจริตานิฯ ตตฺถ ทิฎฺฐิสํกิเลโส อุเจฺฉทสสฺสเตน นิทฺทิสิตโพฺพ, เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ทิฎฺฐิวเสน อภินิวิสติ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ เตน เตเนว นิทฺทิสิตโพฺพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิฯ ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลโส เจตนา เจตสิกกเมฺมน นิทฺทิสิตโพฺพ, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, ตสฺสา วิตฺถาโร ทส อกุสลกมฺมปถาฯ อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ อิทํ โวทานํฯ
ตยิทํ โวทานํ ติวิธํ; ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขโนฺธ, ทิฎฺฐิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌติ, สา วิปสฺสนา ปญฺญากฺขโนฺธ, ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌติ, ตํ สุจริตํ สีลกฺขโนฺธฯ
‘‘สเพฺพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปุญฺญปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อปุญฺญปฺปฎิปทา, ‘‘ปุญฺญกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ ปุญฺญปฺปฎิปทา, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ปุญฺญปาปสมติกฺกมปฺปฎิปทา, ตตฺถ ยา จ ปุญฺญปฺปฎิปทา ยา จ อปุญฺญปฺปฎิปทา, อยํ เอกา ปฎิปทา สพฺพตฺถคามินี เอกา อปาเยสุ, เอกา เทเวสุ, ยา จ ปุญฺญปาปสมติกฺกมา ปฎิปทา อยํ ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฎิปทาฯ
ตโย ราสี – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, ตตฺถ โย จ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ โย จ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ เอกา ปฎิปทา ตตฺถ ตตฺถ คามินี, ตตฺถ โย อนิยโต ราสิ, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฎิปทาฯ เกน การเณน? ปจฺจยํ ลภโนฺต นิรเย อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต ติรจฺฉานโยนีสุ อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต เปตฺติวิสเยสุ อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต อสุเรสุ อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต เทเวสุ อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต มนุเสฺสสุ อุปปเชฺชยฺย, ปจฺจยํ ลภโนฺต ปรินิพฺพาเยยฺย, ตสฺมายํ สพฺพตฺถคามินี ปฎิปทา, ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฎิปทา ญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํฯ
อิติ สพฺพตฺถคามินี ปฎิปทา อเนกธาตุโลโก, ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฎิปทา นานาธาตุโลโกฯ ตตฺถ กตโม อเนกธาตุโลโก? จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ โผฎฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ, ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิญฺญาณธาตุ, กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหิํสาธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โทมนสฺสธาตุ , อวิชฺชาธาตุ, สุขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ, นิโรธธาตุ, สงฺขารธาตุ, นิพฺพานธาตุ, อยํ อเนกธาตุโลโกฯ
ตตฺถ กตโม นานาธาตุโลโก? อญฺญา จกฺขุธาตุ, อญฺญา รูปธาตุ, อญฺญา จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เอวํ สพฺพาฯ อญฺญา นิพฺพานธาตุฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ อเนกธาตุ นานาธาตุ ญาณํ ตติยํ ตถาคตพลํฯ
๖๐. อิติ อเนกธาตุ นานาธาตุกสฺส โลกสฺส ยํ ยเทว ธาตุํ สตฺตา อธิมุจฺจนฺติ, ตํ ตเทว อธิฎฺฐหนฺติ อภินิวิสนฺติ, เกจิ รูปาธิมุตฺตา, เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา, เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา, เกจิ รสาธิมุตฺตา, เกจิ โผฎฺฐพฺพาธิมุตฺตา, เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตา, เกจิ อิตฺถาธิมุตฺตา, เกจิ ปุริสาธิมุตฺตา, เกจิ จาคาธิมุตฺตา, เกจิ หีนาธิมุตฺตา , เกจิ ปณีตาธิมุตฺตา, เกจิ เทวาธิมุตฺตา, เกจิ มนุสฺสาธิมุตฺตา, เกจิ นิพฺพานาธิมุตฺตาฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อยํ เวเนโยฺย, อยํ น เวเนโยฺย, อยํ สคฺคคามี, อยํ ทุคฺคติคามีติ, อิทํ วุจฺจติ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา ญาณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํฯ
อิติ เต ยถาธิมุตฺตา จ ภวนฺติ, ตํ ตํ กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺติฯ เต ฉพฺพิธํ กมฺมํ สมาทิยนฺติ – เกจิ โลภวเสน, เกจิ โทสวเสน, เกจิ โมหวเสน, เกจิ สทฺธาวเสน, เกจิ วีริยวเสน, เกจิ ปญฺญาวเสนฯ ตํ วิภชฺชมานํ ทุวิธํ – สํสารคามิ จ นิพฺพานคามิ จฯ
ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํฯ ตตฺถ ยํ สทฺธาวเสน กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํฯ ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน สทฺธาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํฯ ตตฺถ ยํ วีริยวเสน ปญฺญาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฎฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติฯ
จตฺตาริ กมฺมสมาทานานิฯ อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายติํ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขํ อายติํ สุขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขเญฺจว อายติํ จ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขเญฺจว อายติํ จ สุขวิปากํฯ ยํ เอวํ ชาติยํ กมฺมสมาทานํ, อิมินา ปุคฺคเลน อกุสลกมฺมสมาทานํ อุปจิตํ อวิปกฺกํ วิปากาย ปจฺจุปฎฺฐิตํ น จ ภโพฺพ อภินิพฺพิธา คนฺตุนฺติ ตํ ภควา น โอวทติฯ ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตํ, เย วา ปนเญฺญปิ สตฺตา มิจฺฉตฺตนิยตา อิเมสญฺจ ปุคฺคลานํ อุปจิตํ อกุสลํ น จ ตาว ปาริปูริํ คตํ, ปุรา ปาริปูริํ คจฺฉติฯ ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ เต ภควา อสมเตฺต โอวทติฯ ยถา ปุณฺณญฺจ โควติกํ อเจลญฺจ กุกฺกุรวติกํฯ
๖๑. อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺส อกุสลกมฺมสมาทานํ ปริปูรมานํ มคฺคํ อาวารยิสฺสติ ปุรา ปาริปูริํ คจฺฉติ, ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ ตํ ภควา อสมตฺตํ โอวทติฯ ยถา อายสฺมนฺตํ องฺคุลิมาลํฯ
สเพฺพสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาฯ ตตฺถ มุทุ อาเนญฺชาภิสงฺขารา มชฺฌํ อวเสสกุสลสงฺขารา, อธิมตฺตํ อกุสลสงฺขารา, ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ ทิฎฺฐธมฺมเวทนียํ, อิทํ อุปปชฺชเวทนียํ, อิทํ อปราปริยเวทนียํ, อิทํ นิรยเวทนียํ, อิทํ ติรจฺฉานเวทนียํ, อิทํ เปตฺติวิสยเวทนียํ, อิทํ อสุรเวทนียํ, อิทํ เทวเวทนียํ, อิทํ มนุสฺสเวทนียนฺติ, อิทํ วุจฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส วิปากเวมตฺตตา ญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํฯ
๖๒. อิติ ตถา สมาทินฺนานํ กมฺมานํ สมาทินฺนานํ ฌานานํ วิโมกฺขานํ สมาธีนํ สมาปตฺตีนํ อยํ สํกิเลโส, อิทํ โวทานํ, อิทํ วุฎฺฐานํ, เอวํ สํกิลิสฺสติ, เอวํ โวทายติ, เอวํ วุฎฺฐหตีติ ญาณํ อนาวรณํฯ
ตตฺถ กติ ฌานานิ? จตฺตาริ ฌานานิฯ กติ วิโมกฺขา? เอกาทส จ อฎฺฐ จ สตฺต จ ตโย จ เทฺว จฯ กติ สมาธี? ตโย สมาธี – สวิตโกฺก สวิจาโร สมาธิ, อวิตโกฺก วิจารมโตฺต สมาธิ, อวิตโกฺก อวิจาโร สมาธิฯ กติ สมาปตฺติโย? ปญฺจ สมาปตฺติโย – สญฺญาสมาปตฺติ อสญฺญาสมาปตฺติ เนวสญฺญานาสญฺญาสมาปตฺติ วิภูตสญฺญาสมาปตฺติ [วิภูตสมาปตฺติ (สี. ก.)] นิโรธสมาปตฺติฯ
ตตฺถ กตโม สํกิเลโส? ปฐมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา สํกิเลโสฯ เย จ กุกฺกุฎฌายี เทฺว ปฐมกา โย วา ปน โกจิ หานภาคิโย สมาธิ, อยํ สํกิเลโสฯ ตตฺถ กตมํ โวทานํ, นีวรณปาริสุทฺธิ, ปฐมสฺส ฌานสฺส เย จ กุกฺกุฎฌายี เทฺว ปจฺฉิมกา โย วา ปน โกจิ วิเสสภาคิโย สมาธิ, อิทํ โวทานํฯ ตตฺถ กตมํ วุฎฺฐานํ? ยํ สมาปตฺติวุฎฺฐานโกสลฺลํ, อิทํ วุฎฺฐานํฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สเพฺพสํ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฎฺฐานญาณํ ฉฎฺฐํ ตถาคตพลํฯ
๖๓. อิติ ตเสฺสว สมาธิสฺส ตโย ธมฺมา ปริวารา อินฺทฺริยานิ พลานิ วีริยมิติ, ตานิเยว อินฺทฺริยานิ วีริยวเสน พลานิ ภวนฺติ, อาธิปเตยฺยเฎฺฐน อินฺทฺริยานิ, อกมฺปิยเฎฺฐน พลานิ, อิติ เตสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตา อยํ มุทินฺทฺริโย อยํ มชฺฌินฺทฺริโย อยํ ติกฺขินฺทฺริโยติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยํ สํขิเตฺตน โอวาเทน โอวทติ, มชฺฌินฺทฺริยํ ภควา สํขิตฺตวิตฺถาเรน โอวทติ, มุทินฺทฺริยํ ภควา วิตฺถาเรน โอวทติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา มุทุติกฺขธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา ติกฺขํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส สมถํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา สมถวิปสฺสนํ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา วิปสฺสนํ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส อธิปญฺญาสิกฺขาย ปญฺญาปยติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อธิจิตฺตสิกฺขาย ปญฺญาปยติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อธิสีลสิกฺขาย ปญฺญาปยติฯ
ยํ เอตฺถ ญาณํ เหตุโส ฐานโส อโนธิโส อยํ อิมํ ภูมิํ ภาวนญฺจ คโต, อิมาย เวลาย อิมาย อนุสาสนิยา เอวํ ธาตุโก จายํ อยํ จสฺส อาสโย อยญฺจ อนุสโย อิติ, อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตา ญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํฯ
อิติ ตตฺถ ยํ อเนกวิหิตํ ปุเพฺพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาติํ เทฺวปิ ชาติโย ติโสฺสปิ ชาติโย จตโสฺสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ อเนเกปิ สํวฎฺฎกเปฺป อเนเกปิ วิวฎฺฎกเปฺป อเนเกปิ สํวฎฺฎวิวฎฺฎกเปฺปฯ อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํฯ ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคโตฺต เอวํวโณฺณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฎิสํเวที เอวมายุปริยโนฺต, โส ตโต จุโต อิธูปปโนฺนติ, อิติ สาการํ สอุเทฺทสํ อเนกวิหิตํ ปุเพฺพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ
๖๔. ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สเตฺตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สเตฺตสุ อปายูปเคสุ จ สเตฺตสุ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส โลภาทโย อุสฺสนฺนา อโลภาทโย มนฺทา, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อโลภาทโย อุสฺสนฺนา โลภาทโย มนฺทา, เย วา ปน อุสฺสนฺนา เย วา ปน มนฺทา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อุปจิตานิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อนุปจิตานิ อมุกาย วา กปฺปโกฎิยํ กปฺปสตสหเสฺส วา กปฺปสหเสฺส วา กปฺปสเต วา กเปฺป วา อนฺตรกเปฺป วา อุปฑฺฒกเปฺป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปเกฺข วา ทิวเส วา มุหุเตฺต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติฯ ตํ ตํ ภวํ ภควา อนุสฺสรโนฺต อเสสํ ชานาติ, ตตฺถ ยํ ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวเณฺณ ทุพฺพเณฺณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาติ อิเม วต โภโนฺต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกา มิจฺฉาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ
อิเม วา ปน โภโนฺต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฎฺฐิกา สมฺมาทิฎฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา, ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สเตฺตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สเตฺตสุ อปายูปเคสุ จ สเตฺตสุ อิมินา ปุคฺคเลน เอวรูปํ กมฺมํ อมุกาย กปฺปโกฎิยํ อุปจิตํ กปฺปสตสหเสฺส วา กปฺปสหเสฺส วา กปฺปสเต วา กเปฺป วา อนฺตรกเปฺป วา อุปฑฺฒกเปฺป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปเกฺข วา ทิวเส วา มุหุเตฺต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติฯ อิมานิ ภควโต เทฺว ญาณานิ – ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติญาณญฺจ ทิพฺพจกฺขุ จ อฎฺฐมํ นวมํ ตถาคตพลํฯ
อิติ ตตฺถ ยํ สพฺพญฺญุตา ปตฺตา วิทิตา สพฺพธมฺมา วิรชํ วีตมลํ อุปฺปนฺนํ สพฺพญฺญุตญาณํ นิหโต มาโร โพธิมูเล, อิทํ ภควโต ทสมํ พลํ สพฺพาสวปริกฺขยํ ญาณํฯ ทสพลสมนฺนาคตา หิ พุทฺธา ภควโนฺตติฯ
นิยุโตฺต วิจโย หารสมฺปาโตฯ
๖๕.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฎฺฐิ ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร วิหรโนฺต อุทยพฺพยํ ปฎิวิชฺฌิสฺสตีติ ยุชฺชติ, อุทยพฺพยํ ปฎิวิชฺฌโนฺต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิสฺสตีติ ยุชฺชติฯ สพฺพา ทุคฺคติโย ชหโนฺต สพฺพานิ ทุคฺคติวินิปาตภยานิ สมติกฺกมิสฺสตีติ ยุชฺชตีติฯ
นิยุโตฺต ยุตฺติหารสมฺปาโตฯ
๖๖. ตตฺถ กตโม ปทฎฺฐาโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฎฺฐานํฯ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สมถสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ วิปสฺสนาย ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ญตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทสฺสนภูมิยา ปทฎฺฐานํฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ วีริยสฺส ปทฎฺฐานํฯ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ภาวนาย ปทฎฺฐานํฯ
นิยุโตฺต ปทฎฺฐาโน หารสมฺปาโตฯ
๖๗. ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ อิทํ สตินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริเย คหิเต คหิตานิ ภวนฺติ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฎฺฐิยา คหิตาย คหิโต ภวติ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาทิฎฺฐิโต หิ สมฺมาสงฺกโปฺป ปภวติ, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา ปภวติ, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมโนฺต ปภวติ, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว ปภวติ, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม ปภวติ, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติ ปภวติ, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ ปภวติ, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ ปภวติ, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปภวติฯ
นิยุโตฺต ลกฺขโณ หารสมฺปาโตฯ
๖๘. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโตฯ
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ รกฺขิตํ ปริปาลียตีติ เอสา นิรุตฺติฯ อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุคฺคตีหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ โกกาลิโก หิ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ เถเรสุ จิตฺตํ ปโทสยิตฺวา มหาปทุมนิรเย อุปปโนฺนฯ ภควา จ สติอารเกฺขน เจตสา สมนฺนาคโต, สุตฺตมฺหิ วุตฺตํ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ
นิยุโตฺต จตุพฺยูโห หารสมฺปาโตฯ
๖๙. ตตฺถ กตโม อาวโฎฺฎ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สมโถ [อยํ สมโถ (สี. ก.)]ฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ วิปสฺสนาฯ ‘‘ญตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทุกฺขปริญฺญาฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สมุทยปหานํฯ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ นิโรโธ [อยํ นิโรโธ (สี. ก.)]ฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ
นิยุโตฺต อาวโฎฺฎ หารสมฺปาโตฯ
๗๐. ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ กุสลปโกฺข กุสลปเกฺขน นิทฺทิสิตโพฺพฯ อกุสลปโกฺข อกุสลปเกฺขน นิทฺทิสิตโพฺพฯ
นิยุโตฺต วิภตฺติหารสมฺปาโตฯ
๗๑. ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ สมถวิปสฺสนาย ภาวิตาย นิโรโธ ผลํ, ปริญฺญาตํ ทุกฺขํ, สมุทโย ปหีโน, มโคฺค ภาวิโต ปฎิปเกฺขนฯ
นิยุโตฺต ปริวตฺตโน หารสมฺปาโตฯ
๗๒. ตตฺถ กตโม เววจโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ จิตฺตํ มโน วิญฺญาณํ มนินฺทฺริยํ มนายตนํ วิชานนา วิชานิตตฺตํ, อิทํ เววจนํฯ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ เนกฺขมฺมสงฺกโปฺป อพฺยาปาทสงฺกโปฺป อวิหิํสาสงฺกโปฺป, อิทํ เววจนํฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฎฺฐิ นาม ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาขโคฺค ปญฺญารตนํ ปญฺญาปโชฺชโต ปญฺญาปโตโท ปญฺญาปาสาโท, อิทํ เววจนํฯ
นิยุโตฺต เววจโน หารสมฺปาโตฯ
๗๓. ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปทฎฺฐานปญฺญตฺติ สติยาฯ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ ภาวนาปญฺญตฺติ สมถสฺสฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทสฺสนภูมิยา นิเกฺขปปญฺญตฺติฯ ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สมุทยสฺส อนวเสสปฺปหานปญฺญตฺติ, ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺสฯ
นิยุโตฺต ปญฺญตฺติหารสมฺปาโตฯ
๗๔. ตตฺถ กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ ฯ ‘‘สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฎฺฐิยา คหิตาย คหิตานิ ภวนฺติ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ, อยํ ปฎิจฺจสมุปฺปาเทน โอตรณาฯ
ตานิเยว ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขเนฺธหิ สงฺคหิตานิ – สีลกฺขเนฺธน สมาธิกฺขเนฺธน ปญฺญากฺขเนฺธนฯ อยํ ขเนฺธหิ โอตรณาฯ
ตานิ เยว ปญฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิฯ เย สงฺขารา อนาสวา โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ
นิยุโตฺต โอตรโณ หารสมฺปาโตฯ
๗๕. ตตฺถ กตโม โสธโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ ยตฺถ อารโมฺภ สุโทฺธ, โส ปโญฺห วิสชฺชิโต ภวติฯ ยตฺถ ปน อารโมฺภ น สุโทฺธ, น ตาว โส ปโญฺห วิสชฺชิโต ภวติฯ
นิยุโตฺต โสธโน หารสมฺปาโตฯ
๗๖. ตตฺถ กตโม อธิฎฺฐาโน หารสมฺปาโต?
ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ คาถาฯ ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ เอกตฺตตาฯ จิตฺตํ มโน วิญฺญาณํ, อยํ เวมตฺตตาฯ สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ เอกตฺตตาฯ เนกฺขมฺมสงฺกโปฺป อพฺยาปาทสงฺกโปฺป อวิหิํสาสงฺกโปฺป อยํ เวมตฺตตาฯ สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรติ เอกตฺตตาฯ สมฺมาทิฎฺฐิ นาม ยํ ทุเกฺข ญาณํ ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย ญาณํ มเคฺค ญาณํ เหตุมฺหิ ญาณํ เหตุสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ ญาณํ ปจฺจเย ญาณํ ปจฺจยสมุปฺปเนฺนสุ ธเมฺมสุ ญาณํ, ยํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺปฎิเวโธ สจฺจาคมนํ, อยํ เวมตฺตตาฯ ญตฺวาน อุทยพฺพยนฺติ เอกตฺตตา, อุทเยน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, เอวํ สพฺพํ สมุทโย ภวติฯ วเยน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ นิโรโธ โหติ, อยํ เวมตฺตตาฯ ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขูติ เอกตฺตตา, ถินํ นาม ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมนิยตา, มิทฺธํ นาม ยํ กายสฺส ลีนตฺตํ, อยํ เวมตฺตตาฯ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ เอกตฺตตา, เทวมนุเสฺส วา อุปนิธาย อปายา ทุคฺคติ, นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติ, อยํ เวมตฺตตาฯ
นิยุโตฺต อธิฎฺฐาโน หารสมฺปาโตฯ
๗๗. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถาฯ อยํ สมถวิปสฺสนาย ปริกฺขาโรฯ
นิยุโตฺต ปริกฺขาโร หารสมฺปาโตฯ
๗๘. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโร, ญตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติฯ
ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฎฺฐานํ, จิเตฺต รกฺขิเต ตํ รกฺขิตํ ภวติ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํฯ สมฺมาทิฎฺฐิปุเรกฺขาโรติ สมฺมาทิฎฺฐิยา ภาวิตาย ภาวิโต ภวติ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ เกน การเณน? สมฺมาทิฎฺฐิโต หิ สมฺมาสงฺกโปฺป ปภวติ, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา ปภวติ, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมโนฺต ปภวติ, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว ปภวติ, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม ปภวติ, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติ ปภวติ, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ ปภวติ, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ ปภวติ, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปภวติฯ อยํ อนุปาทิเสโส ปุคฺคโล อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุฯ
นิยุโตฺต สมาโรปโน หารสมฺปาโตฯ
เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ
นิยุโตฺต หารสมฺปาโตฯ
๗๙. ตตฺถ กตมํ นยสมุฎฺฐานํ? ปุพฺพา โกฎิ น ปญฺญายติ อวิชฺชายจ ภวตณฺหาย จ, ตตฺถ อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชนํฯ อวิชฺชานีวรณา สตฺตา อวิชฺชาสํยุตฺตา [อวิชฺชาย สํยุตฺตา (สี. ก.)] อวิชฺชาปเกฺขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ทิฎฺฐิจริตาติฯ ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา ตณฺหาสํยุตฺตา ตณฺหาปเกฺขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ตณฺหาจริตาติฯ ทิฎฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ
ตตฺถ กิํการณํ ยํ ทิฎฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ? อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถานํ, กุโต จตุสจฺจปฺปกาสนา วา สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา! เต อุปสมสุขสฺส อนภิญฺญา วิปรีตเจตา เอวมาหํสุ ‘‘นตฺถิ สุเขน สุขํ, ทุเกฺขน นาม สุขํ อธิคนฺตพฺพ’’นฺติฯ โย กาเม ปฎิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตีติ เต เอวํสญฺญี เอวํทิฎฺฐี ทุเกฺขน สุขํ ปตฺถยมานา กาเมสุ ปุญฺญสญฺญี อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ, เต ตทภิญฺญา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺติ, คณฺฑเมว วฑฺฒยนฺติ, สลฺลเมว วฑฺฒยนฺติ, เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฎิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺติฯ ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส, สมถวิปสฺสนา โวทานํฯ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ โรโค, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํฯ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ คโณฺฑ, สมถวิปสฺสนา คณฺฑนิคฺฆาตกเภสชฺชํ ฯ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สโลฺล, สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธรณเภสชฺชํฯ
ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขํ, ตทภิสโงฺค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริเญฺญยฺยํ, สมุทโย ปหาตโพฺพ, มโคฺค ภาเวตโพฺพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตโพฺพฯ
๘๐. ตตฺถ ทิฎฺฐิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนาวนฺตํ…เป.… สญฺญาวนฺตํ…เป.… สงฺขารวนฺตํ…เป.… วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ, อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิฯ
ตสฺสา ปฎิปโกฺข โลกุตฺตรา สมฺมาทิฎฺฐิ, อนฺวายิกา สมฺมาสงฺกโปฺป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมโนฺต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ, อยํ อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺคฯ เต ตโย ขนฺธา สีลกฺขโนฺธ สมาธิกฺขโนฺธ ปญฺญากฺขโนฺธฯ สีลกฺขโนฺธ สมาธิกฺขโนฺธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขโนฺธ วิปสฺสนาฯ ตตฺถ สกฺกาโย ทุกฺขํ, สกฺกายสมุทโย ทุกฺขสมุทโย, สกฺกายนิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริเญฺญยฺยํ, สมุทโย ปหาตโพฺพ, มโคฺค ภาเวตโพฺพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตโพฺพฯ
ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุเจฺฉทวาทิโน’’ติฯ เย รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติฯ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เย เวทนาวนฺตํ…เป.… เย สญฺญาวนฺตํ…เป.… เย สงฺขารวนฺตํ…เป.… เย วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ, ตตฺถ อุเจฺฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺติฯ ตสฺส ปฎิปโกฺข มชฺฌิมา ปฎิปทา อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค, อยํ สํสารนิวตฺติฯ ตตฺถ ปวตฺติ ทุกฺขํ, ตทภิสโงฺค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฎฺฐงฺคิโก มโคฺค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ ทุกฺขํ ปริเญฺญยฺยํ, สมุทโย ปหาตโพฺพ, มโคฺค ภาเวตโพฺพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตโพฺพฯ
ตตฺถ อุเจฺฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฎฺฐิ, วิตฺถารโต ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ, เตสํ ปฎิปโกฺข เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา อฎฺฐ วิโมกฺขา ทส กสิณายตนานิฯ ทฺวาสฎฺฐิ ทิฎฺฐิคตานิ โมหชาลํ อนาทิอนิธนปฺปวตฺตํฯ เตจตฺตาลีสํ [เตตาลีสํ (สี.)] โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ญาณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลนํฯ ตตฺถ โมโห อวิชฺชา, ชาลํ ภวตณฺหา, เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพา โกฎิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติฯ
๘๑. ตตฺถ ทิฎฺฐิจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สเลฺลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สเลฺลเข ติพฺพคารโวฯ ตณฺหาจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สิกฺขาย ติพฺพคารโวฯ ทิฎฺฐิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมโนฺต ธมฺมานุสารี ภวติฯ ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมโนฺต สทฺธานุสารี ภวติ, ทิฎฺฐิจริโต สุขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติฯ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติฯ
ตตฺถ กิํการณํ, ยํ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ, ตสฺส หิ กามา อปริจฺจตฺตา ภวนฺติ, โส กาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุเกฺขน ปฎินิสฺสรติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานาติ? โย ปนายํ ทิฎฺฐิจริโต อยํ อาทิโตเยว กาเมหิ อนตฺถิโก ภวติฯ โส ตโต วิเวจิยมาโน ขิปฺปญฺจ ปฎินิสฺสรติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานาติฯ ทุกฺขาปิ ปฎิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จฯ สุขาปิ ปฎิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จฯ สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิฯ เย มุทินฺทฺริยา, เต ทนฺธญฺจ ปฎินิสฺสรนฺติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติฯ เย ติกฺขินฺทฺริยา, เต ขิปฺปญฺจ ปฎินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, อิมา จตโสฺส ปฎิปทาฯ เย หิ เกจิ นิยฺยิํสุ วา นิยฺยนฺติ วา นิยฺยิสฺสนฺติ วา, เต อิมาหิ เอว จตูหิ ปฎิปทาหิฯ เอวํ อริยา จตุกฺกมคฺคํ ปญฺญาเปนฺติ อพุธชนเสวิตาย พาลกนฺตาย รตฺตวาสินิยา นนฺทิยา ภวตณฺหาย อวฎฺฎนตฺถํ [อาวฎฺฎนตฺถํ (สี. ก.)]ฯ อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฎฺฎสฺส นยสฺส ภูมีติ, เตนาห ‘‘ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ สมเถนา’’ติฯ
๘๒. เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลาติ เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา – โลกวฎฺฎานุสารี จ โลกวิวฎฺฎานุสารี จฯ วฎฺฎํ นาม สํสาโรฯ วิวฎฺฎํ นิพฺพานํฯ กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺสฯ ตตฺถ กมฺมํ เจตนา เจตสิกญฺจ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตํ กถํ ทฎฺฐพฺพํ? อุปจเยน สเพฺพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ เต กตฺถ ทฎฺฐพฺพา? ทส วตฺถุเก กิเลสปุเญฺชฯ กตมานิ ทส วตฺถูนิ? จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย จตฺตาริ อคติคมนานิฯ ปฐเม อาหาเร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติเย อาหาเร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติเย อาหาเร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุเตฺถ อาหาเร จตุโตฺถ วิปลฺลาโสฯ ปฐเม วิปลฺลาเส ปฐมํ อุปาทานํฯ ทุติเย วิปลฺลาเส ทุติยํ อุปาทานํ, ตติเย วิปลฺลาเส ตติยํ อุปาทานํ, จตุเตฺถ วิปลฺลาเส จตุตฺถํ อุปาทานํฯ ปฐเม อุปาทาเน ปฐโม โยโค, ทุติเย อุปาทาเน ทุติโย โยโค, ตติเย อุปาทาเน ตติโย โยโค, จตุเตฺถ อุปาทาเน จตุโตฺถ โยโคฯ ปฐเม โยเค ปฐโม คโนฺถ, ทุติเย โยเค ทุติโย คโนฺถ, ตติเย โยเค ตติโย คโนฺถ, จตุเตฺถ โยเค จตุโตฺถ คโนฺถ, ปฐเม คเนฺถ ปฐโม อาสโว, ทุติเย คเนฺถ ทุติโย อาสโว, ตติเย คเนฺถ ตติโย อาสโว, จตุเตฺถ คเนฺถ จตุโตฺถ อาสโวฯ ปฐเม อาสเว ปฐโม โอโฆ, ทุติเย อาสเว ทุติโย โอโฆ, ตติเย อาสเว ตติโย โอโฆ, จตุเตฺถ อาสเว จตุโตฺถ โอโฆฯ ปฐเม โอเฆ ปฐโม สโลฺล, ทุติเย โอเฆ ทุติโย สโลฺล, ตติเย โอเฆ ตติโย สโลฺล, จตุเตฺถ โอเฆ จตุโตฺถ สโลฺลฯ ปฐเม สเลฺล ปฐมา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ทุติเย สเลฺล ทุติยา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ตติเย สเลฺล ตติยา วิญฺญาณฎฺฐิติ, จตุเตฺถ สเลฺล จตุตฺถี [จตุตฺถา (สี.)] วิญฺญาณฎฺฐิติ, ปฐมายํ วิญฺญาณฎฺฐิติยํ ปฐมํ อคติคมนํฯ ทุติยายํ วิญฺญาณฎฺฐิติยํ ทุติยํ อคติคมนํฯ ตติยายํ วิญฺญาณฎฺฐิติยํ ตติยํ อคติคมนํ, จตุตฺถิยํ [จตุตฺถายํ (สี.)] วิญฺญาณฎฺฐิติยํ จตุตฺถํ อคติคมนํฯ
๘๓. ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร ผโสฺส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ มโนสเญฺจตนาหาโร โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยญฺจ กามุปาทานํ ยญฺจ ภวุปาทานํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยญฺจ ทิฎฺฐุปาทานํ ยญฺจ อตฺตวาทุปาทานํ, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กามโยโค, โย จ ภวโยโค, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิฎฺฐิโยโค, โย จ อวิชฺชาโยโค, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ อภิชฺฌากายคโนฺถ, โย จ พฺยาปาโท กายคโนฺถ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ปรามาสกายคโนฺถ, โย จ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคโนฺถ, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กามาสโว, โย จ ภวาสโว, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิฎฺฐาสโว, โย จ อวิชฺชาสโว, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ กาโมโฆ, โย จ ภโวโฆ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ ทิโฎฺฐโฆ, โย จ อวิโชฺชโฆ, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ โย จ ราคสโลฺล, โย จ โทสสโลฺล, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ โย จ มานสโลฺล, โย จ โมหสโลฺล, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยา จ รูปูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ยา จ เวทนูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยา จ สญฺญูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ยา จ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ตตฺถ ยญฺจ ฉนฺทา อคติคมนํ ยญฺจ โทสา อคติคมนํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ ยญฺจ ภยา อคติคมนํ, ยญฺจ โมหา อคติคมนํ, อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ
๘๔. ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ผเสฺส อาหาเร ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, วิญฺญาเณ อาหาเร ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, มโนสเญฺจตนาย อาหาเร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโสฯ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ , อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ; ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ , อิทํ วุจฺจติ ภวุปาทานํ; ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต สํสาราภินนฺทินิํ ทิฎฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฎฺฐุปาทานํ; จตุเตฺถ วิปลฺลาเส ฐิโต อตฺตานํ กปฺปิยํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานํฯ
กามุปาทาเนน กาเมหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ กามโยโค; ภวุปาทาเนน ภเวหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ภวโยโค; ทิฎฺฐุปาทาเนน ปาปิกาย ทิฎฺฐิยา สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ทิฎฺฐิโยโค; อตฺตวาทุปาทาเนน อวิชฺชาย สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโคฯ
ปฐเม โยเค ฐิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌากายคโนฺถ; ทุติเย โยเค ฐิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทกายคโนฺถ; ตติเย โยเค ฐิโต ปรามาเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ ปรามาสกายคโนฺถ; จตุเตฺถ โยเค ฐิโต อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคโนฺถฯ
ตสฺส เอวํคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติฯ กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? อนุสยโต วา ปริยุฎฺฐานโต วาฯ ตตฺถ อภิชฺฌากายคเนฺถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคเนฺถน ภวาสโว, ปรามาสกายคเนฺถน ทิฎฺฐาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคเนฺถน อวิชฺชาสโวฯ
ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา ภวนฺติฯ อิติ อาสวเวปุลฺลา โอฆเวปุลฺลํฯ ตตฺถ กามาสเวน กาโมโฆ, ภวาสเวน ภโวโฆ, ทิฎฺฐาสเวน ทิโฎฺฐโฆ, อวิชฺชาสเวน อวิโชฺชโฆฯ
ตสฺส อิเม จตฺตาโร โอฆา อนุสยสหคตา อชฺฌาสยํ อนุปวิฎฺฐา หทยํ อาหจฺจ ติฎฺฐนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาอิติฯ ตตฺถ กาโมเฆน ราคสโลฺล, ภโวเฆน โทสสโลฺล, ทิโฎฺฐเฆน มานสโลฺล, อวิโชฺชเฆน โมหสโลฺลฯ
ตสฺส อิเมหิ จตูหิ สเลฺลหิ ปริยาทินฺนํ [ปริยาทิณฺณํ (ก.)] วิญฺญาณํ จตูสุ ธเมฺมสุ สณฺฐหติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุฯ ตตฺถ ราคสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน รูปูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โทสสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน เวทนูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, มานสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สญฺญูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โมหสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สงฺขารูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติฯ
ตสฺส อิมาหิ จตูหิ วิญฺญาณฎฺฐิตีหิ อุปตฺถทฺธํ วิญฺญาณํ จตูหิ ธเมฺมหิ อคติํ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ตตฺถ ราเคน ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสาคติํ คจฺฉติ, ภเยน ภยาคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหาคติํ คจฺฉติฯ อิติ โข ตญฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา, เอส เหตุ สํสารสฺส, เอวํ สเพฺพ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพาฯ
๘๕. ตตฺถ อิมา จตโสฺส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคโนฺถ, กามาสโว, กาโมโฆ, ราคสโลฺล, รูปูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ฉนฺทา อคติคมนนฺติ ปฐมา ทิสาฯ
ผโสฺส อาหาโร, ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค, พฺยาปาทกายคโนฺถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสโลฺล, เวทนูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ ทุติยา ทิสาฯ
วิญฺญาณาหาโร ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฎฺฐุปาทานํ, ทิฎฺฐิโยโค ปรามาสกายคโนฺถ, ทิฎฺฐาสโว, ทิโฎฺฐโฆ, มานสโลฺล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ ตติยา ทิสาฯ
มโนสเญฺจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคโนฺถ, อวิชฺชาสโว, อวิโชฺชโฆ, โมหสโลฺล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ จตุตฺถี ทิสาฯ
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคโนฺถ, กามาสโว , กาโมโฆ, ราคสโลฺล, รูปูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ
ตตฺถ โย จ ผโสฺส อาหาโร โย จ ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค , พฺยาปาทกายคโนฺถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสโลฺล, เวทนูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ พฺยญฺชนเมว นานํ, อิเม โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาฯ
ตตฺถ โย จ วิญฺญาณาหาโร โย จ ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฎฺฐุปาทานํ, ทิฎฺฐิโยโค, ปรามาสกายคโนฺถ, ทิฎฺฐาสโว, ทิโฎฺฐโฆ, มานสโลฺล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส อุปกฺกิเลสาฯ
ตตฺถ โย จ มโนสเญฺจตนาหาโร โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคโนฺถ, อวิชฺชาสโว, อวิโชฺชโฆ, โมหสโลฺล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฎฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิเม ทิฎฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส [อุทตฺถสฺส (สี. ก.)] อุปกฺกิเลสาฯ
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผโสฺส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, วิญฺญาณาหาโร สุญฺญตาย, มโนสเญฺจตนาหาโร อนิมิเตฺตน, ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุเกฺข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘อนิเจฺจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส สุญฺญตาย, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ กามุปาทานญฺจ ภวุปาทานญฺจ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติฯ ทิฎฺฐุปาทานํ สุญฺญตาย, อตฺตวาทุปาทานํ อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ กามโยโค จ ภวโยโค จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฎฺฐิโยโค สุญฺญตาย, อวิชฺชาโยโค อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ อภิชฺฌากายคโนฺถ จ พฺยาปาทกายคโนฺถ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ปรามาสกายคโนฺถ สุญฺญตาย, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคโนฺถ อนิมิเตฺตนฯ
ตตฺถ กามาสโว จ ภวาสโว จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฎฺฐาสโว สุญฺญตาย, อวิชฺชาสโว อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ กาโมโฆ จ ภโวโฆ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิโฎฺฐโฆ สุญฺญตาย, อวิโชฺชโฆ อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ ราคสโลฺล จ โทสสโลฺล จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, มานสโลฺล สุญฺญตาย, โมหสโลฺล อนิมิเตฺตนฯ ตตฺถ รูปูปคา จ วิญฺญาณฎฺฐิติ เวทนูปคา จ วิญฺญาณฎฺฐิติ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, สญฺญูปคา สุญฺญตาย, สงฺขารูปคา อนิมิเตฺตนฯ
ตตฺถ ฉนฺทา จ อคติคมนํ โทสา จ อคติคมนํ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ภยา อคติคมนํ สุญฺญตาย, โมหา อคติคมนํ อนิมิเตฺตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติฯ อิติ สเพฺพ โลกวฎฺฎานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติฯ เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิฯ
๘๖. ตตฺริทํ นิยฺยานํ –
จตโสฺส ปฎิปทา, จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฎฺฐานานิ, จตโสฺส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตโสฺส อปฺปมาณาฯ
ปฐมา ปฎิปทา ปฐมํ สติปฎฺฐานํ, ทุติยา ปฎิปทา ทุติยํ สติปฎฺฐานํ, ตติยา ปฎิปทา ตติยํ สติปฎฺฐานํ, จตุตฺถี ปฎิปทา จตุตฺถํ สติปฎฺฐานํฯ ปฐมํ สติปฎฺฐานํ ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ สติปฎฺฐานํ ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ สติปฎฺฐานํ ตติยํ ฌานํฯ จตุตฺถํ สติปฎฺฐานํ จตุตฺถํ ฌานํฯ ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร, ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร, ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร, จตุตฺถํ ฌานํ จตุโตฺถ วิหาโรฯ ปฐโม วิหาโร ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ, ทุติโย วิหาโร ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ, ตติโย วิหาโร ตติยํ สมฺมปฺปธานํ, จตุโตฺถ วิหาโร จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํฯ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม, ทุติยํ ทุติโย, ตติยํ ตติโย, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ จตุโตฺถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺมฯ ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ปฐมํ อธิฎฺฐานํ, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ทุติยํ อธิฎฺฐานํ, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ตติยํ อธิฎฺฐานํ, จตุโตฺถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม จตุตฺถํ อธิฎฺฐานํฯ ปฐมํ อธิฎฺฐานํ ปฐมา สมาธิภาวนา, ทุติยํ อธิฎฺฐานํ ทุติยา สมาธิภาวนา, ตติยํ อธิฎฺฐานํ ตติยา สมาธิภาวนา, จตุตฺถํ อธิฎฺฐานํ จตุตฺถี สมาธิภาวนาฯ ปฐมา สมาธิภาวนา ปฐโม สุขภาคิโย ธโมฺม, ทุติยา สมาธิภาวนา ทุติโย สุขภาคิโย ธโมฺม, ตติยา สมาธิภาวนา ตติโย สุขภาคิโย ธโมฺม, จตุตฺถี สมาธิภาวนา จตุโตฺถ สุขภาคิโย ธโมฺมฯ ปฐโม สุขภาคิโย ธโมฺม ปฐมํ อปฺปมาณํ, ทุติโย สุขภาคิโย ธโมฺม ทุติยํ อปฺปมาณํ, ตติโย สุขภาคิโย ธโมฺม ตติยํ อปฺปมาณํ, จตุโตฺถ สุขภาคิโย ธโมฺม จตุตฺถํ อปฺปมาณํฯ ปฐมา ปฎิปทา ภาวิตา พหุลีกตา [พหุลิกตา (ก.)] ปฐมํ สติปฎฺฐานํ ปริปูเรติ, ทุติยา ปฎิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ทุติยํ สติปฎฺฐานํ ปริปูเรติ, ตติยา ปฎิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ตติยํ สติปฎฺฐานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถี ปฎิปทา ภาวิตา พหุลีกตา จตุตฺถํ สติปฎฺฐานํ ปริปูเรติฯ ปฐโม สติปฎฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ทุติโย สติปฎฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ทุติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, ตติโย สติปฎฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ตติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, จตุโตฺถ สติปฎฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต จตุตฺถํ ฌานํ ปริปูเรติฯ
ปฐมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ทุติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ทุติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, ตติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ตติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จตุตฺถํ วิหารํ ปริปูเรติฯ ปฐโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทํ ปริปูเรติ, ทุติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ ปริปูเรติ, ตติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทํ ปริปูเรติ, จตุโตฺถ วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติํ อสโมฺมสํ ภิโยฺยภาวํ ปริปูเรติฯ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มานปฺปหานํ ปริปูเรติ, ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อาลยสมุคฺฆาตํ ปริปูเรติ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อวิชฺชาปหานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ภวูปสมํ ปริปูเรติฯ มานปฺปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ สจฺจาธิฎฺฐานํ ปริปูเรติ, อาลยสมุคฺฆาโต ภาวิโต พหุลีกโต จาคาธิฎฺฐานํ ปริปูเรติ, อวิชฺชาปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปญฺญาธิฎฺฐานํ ปริปูเรติ, ภวูปสโม ภาวิโต พหุลีกโต อุปสมาธิฎฺฐานํ ปริปูเรติฯ สจฺจาธิฎฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, จาคาธิฎฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีริยสมาธิํ ปริปูเรติ, ปญฺญาธิฎฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จิตฺตสมาธิํ ปริปูเรติ, อุปสมาธิฎฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีมํสาสมาธิํ ปริปูเรติฯ ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, วีริยสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ตปํ ปริปูเรติ, จิตฺตสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต พุทฺธิํ ปริปูเรติ, วีมํสาสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สพฺพูปธิปฎินิสฺสคฺคํ ปริปูเรติฯ อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต พหุลีกโต เมตฺตํ ปริปูเรติ, ตโป ภาวิโต พหุลีกโต กรุณํ ปริปูเรติ, พุทฺธิ ภาวิตา พหุลีกตา มุทิตํ ปริปูเรติ, สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ภาวิโต พหุลีกโต อุเปกฺขํ ปริปูเรติฯ
๘๗. ตตฺถ อิมา จตโสฺส ทิสา ปฐมา ปฎิปทา ปฐโม สติปฎฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม สจฺจาธิฎฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตา อิติ ปฐมา ทิสาฯ
ทุติยา ปฎิปทา ทุติโย สติปฎฺฐาโน ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ภวาธิฎฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ ทุติยา ทิสาฯ
ตติยา ปฎิปทา ตติโย สติปฎฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ปญฺญาธิฎฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ ตติยา ทิสาฯ
จตุตฺถี ปฎิปทา จตุโตฺถ สติปฎฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุโตฺถ วิหาโร จตุโตฺถ สมฺมปฺปธาโน จตุโตฺถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม อุปสมาธิฎฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค อุเปกฺขา อิติ จตุตฺถี ทิสาฯ
ตตฺถ ปฐมา ปฎิปทา ปฐโม สติปฎฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม สจฺจาธิฎฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร, เมตฺตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํฯ
ทุติยา ปฎิปทา ทุติโย สติปฎฺฐาโน ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม จาคาธิฎฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํฯ
ตติยา ปฎิปทา ตติโย สติปฎฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม ปญฺญาธิฎฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ทิฎฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส เภสชฺชํฯ
จตุตฺถี ปฎิปทา จตุโตฺถ สติปฎฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุโตฺถ วิหาโร จตุโตฺถ สมฺมปฺปธาโน จตุโตฺถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธโมฺม อุปสมาธิฎฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค อุเปกฺขา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อโตฺถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อิทํ ทิฎฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺชํฯ
ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฎิปทา ทนฺธาภิญฺญา ทุกฺขา จ ปฎิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฎิปทา ทนฺธาภิญฺญา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฎิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ กาเย กายานุปสฺสิตา สติปฎฺฐานญฺจ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิตา สติปฎฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิเตฺต จิตฺตานุปสฺสิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํฯ ธเมฺมสุ ธมฺมานุปสฺสิตา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ ปฐมญฺจ ฌานํ ทุติยญฺจ ฌานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ ฌานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ ฌานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ ปฐโม จ วิหาโร ทุติโย จ วิหาโร อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติโย วิหาโร สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุโตฺถ วิหาโร อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ยตฺถ ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ มานปฺปหานญฺจ อาลยสมุคฺฆาโต จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, อวิชฺชาปหานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, ภวูปสโม อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ สจฺจาธิฎฺฐานญฺจ จาคาธิฎฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ปญฺญาธิฎฺฐานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, อุปสมาธิฎฺฐานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ ฉนฺทสมาธิ จ วีริยสมาธิ จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺตสมาธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, วีมํสาสมาธิ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ อินฺทฺริยสํวโร จ ตโป จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
ตตฺถ เมตฺตา จ กรุณา จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, มุทิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ อุเปกฺขา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํฯ
เตสํ วิกฺกีฬิตํฯ จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฎิปโกฺข จตโสฺส ปฎิปทา…เป.… จตฺตาโร วิปลฺลาสา เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาริ ฌานานิฯ จตฺตาโร โยคา เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาโร วิหาราฯ จตฺตาโร คนฺถา เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ จตฺตาโร อาสวา เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาฯ จตฺตาโร โอฆา เตสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาริ อธิฎฺฐานานิฯ จตฺตาโร สลฺลา เตสํ ปฎิปโกฺข จตโสฺส สมาธิภาวนาฯ จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย ตาสํ ปฎิปโกฺข จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมาฯ จตฺตาริ อคติคมนานิ เตสํ ปฎิปโกฺข จตโสฺส อปฺปมาณาฯ
สีหา พุทฺธา ปเจฺจกพุทฺธา สาวกา จ หตราคโทสโมหา, เตสํ วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา พฺยนฺตีกิริยา จฯ วิกฺกีฬิตํ อินฺทฺริยาธิฎฺฐานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฎฺฐานญฺจฯ อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโร วิปริยาสา กิเลสโคจโรฯ อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส จ นยสฺส ทิสาโลจนสฺส จ นยสฺส ภูมีติฯ เตนาห ‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลเส’’ติฯ เวยฺยากรเณสุ หิ เย ‘‘กุสลากุสลา’’ติ จฯ
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา; เย สุขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลาฯ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตโสฺส วิญฺญาณฎฺฐิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติฯ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, จตโสฺส ปฎิปทา, จตฺตาโร สติปฎฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฎฺฐานานิ, จตโสฺส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตโสฺส อปฺปมาณา อิติฯ
๘๘. ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ อิเม เทฺว ปุคฺคลาฯ เย สุขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลาฯ ตตฺถ โย สุขาย ปฎิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฎิตญฺญูฯ โย สาธารณาย, อยํ วิปญฺจิตญฺญูฯ โย ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ เนโยฺยฯ
ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สมถํ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส วิปสฺสนํ, สมถวิปสฺสนํ วิปญฺจิตญฺญุสฺสฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, ติกฺขํ เนยฺยสฺส, มุทุติกฺขํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิเตฺตน ธมฺมํ เทสยติ, สํขิตฺตวิตฺถาเรน วิปญฺจิตญฺญุสฺส, วิตฺถาเรน เนยฺยสฺสฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติฯ ตตฺถ ภควา อุคฺฆฎิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขํ ปญฺญาปยติ, อธิจิตฺตํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, อธิสีลํ เนยฺยสฺสฯ
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลาฯ เย สุขาย ปฎิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติฯ อิเม เทฺว ปุคฺคลาฯ อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ อุคฺฆฎิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนโยฺยติฯ
เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ อกุสลมูลํ โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูลํ , ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ; ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตโกฺก พฺยาปาทวิตโกฺก วิหิํสาวิตโกฺก; ติโสฺส อกุสลสญฺญา – กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา; ติโสฺส วิปรีตสญฺญา – นิจฺจสญฺญา สุขสญฺญา อตฺตสญฺญา; ติโสฺส เวทนา – สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา; ติโสฺส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา; ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคิ; ตโย สลฺลา – ราคสโลฺล โทสสโลฺล โมหสโลฺล; ติโสฺส ชฎา – ราคชฎา โทสชฎา โมหชฎา; ติโสฺส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ อกุสลํ วจีกมฺมํ อกุสลํ มโนกมฺมํฯ ติโสฺส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ ทิฎฺฐิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตีติฯ เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํฯ ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ อโมโห กุสลมูลํฯ ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํฯ ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตโกฺก อพฺยาปาทวิตโกฺก อวิหิํสาวิตโกฺกฯ ตโย สมาธี – สวิตโกฺก สวิจาโร สมาธิ อวิตโกฺก วิจารมโตฺต สมาธิ อวิตโกฺก อวิจาโร สมาธิฯ ติโสฺส กุสลสญฺญา – เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญาฯ ติโสฺส อวิปรีตสญฺญา – อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญาฯ ติโสฺส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ กุสลํ มโนกมฺมํฯ ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยํ; ติโสฺส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ สมาธิสมฺปตฺติ ปญฺญาสมฺปตฺติฯ ติโสฺส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา; ตโย ขนฺธา – สีลกฺขโนฺธ สมาธิกฺขโนฺธ ปญฺญากฺขโนฺธฯ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติฯ
อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา เทฺว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฎฺฐิจริโต จฯ
เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อโยนิโส มนสิกาโร จ โกสชฺชญฺจ โทวจสฺสญฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณญฺจ สํโยชนญฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มโกฺข จ ปลาโส จ อิสฺสา จ มเจฺฉรญฺจ มายา จ สาเฐยฺยญฺจ สสฺสตทิฎฺฐิ จ อุเจฺฉททิฎฺฐิจาติฯ
เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ วีริยารโมฺภ จ โสวจสฺสญฺจ ธเมฺม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจ ขเย ญาณญฺจ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ สทฺธา จ อปฺปมาโท จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ สํวโร จ อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฎฺฐิ จ อโกฺกโธ จ อนุปนาโห จ อมโกฺข จ อปลาโส จ อิสฺสาปหานญฺจ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมโกฺข อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมโกฺข สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตูติฯ
อยํ วุจฺจติ ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมีติฯ เตนาห ‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ เนตี’’ติ ‘‘โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนนา’’ติ จฯ
นิยุตฺตํ นยสมุฎฺฐานํฯ
๘๙. ตตฺถ อฎฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฎฺฐพฺพา? สาสนปฎฺฐาเนฯ ตตฺถ กตมํ สาสนปฎฺฐานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฎฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฎฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺตํฯ
ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฎฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสฯ ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขโนฺธฯ ทิฎฺฐิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌติ, สา วิปสฺสนา ปญฺญากฺขโนฺธฯ ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌติ, ตํ สุจริตํ สีลกฺขโนฺธฯ ตสฺส สีเล ปติฎฺฐิตสฺส ยทิ อาสตฺติ อุปฺปชฺชติ ภเวสุ, เอวํ สายํ สมถวิปสฺสนา ภาวนามยํ ปุญฺญกฺริยวตฺถุ ภวติ ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตติฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ, สาธารณานิ กตานิ อฎฺฐ ภวนฺติ, ตานิเยว อฎฺฐ สุตฺตานิ สาธารณานิ กตานิ โสฬส ภวนฺติฯ
อิเมหิ โสฬสหิ สุเตฺตหิ ภิเนฺนหิ นววิธํ สุตฺตํ ภินฺนํ ภวติฯ คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา, เวยฺยากรเณน เวยฺยากรณํ อนุมินิตพฺพํฯ สุเตฺตน สุตฺตํ อนุมินิตพฺพํฯ
๙๐. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธนา [ปมตฺตพนฺธุนา (อุทา. ๗๔)] พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมเนฺวนฺติ, วโจฺฉ ขีรปโกว [ขีรูปโกว (ก.) ปสฺส อุทา. ๖๔] มาตร’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, อคติคมนานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ฉนฺทาคติํ [ฉนฺทา อคติํ (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๑๗] คจฺฉติ, โทสาคติํ คจฺฉติ, โมหาคติํ คจฺฉติ, ภยาคติํ คจฺฉติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อคติคมนานิฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;
นิหียติ ตสฺส ยโส, กาฬปเกฺขว จนฺทิมา’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฎฺฐา มโนมยา;
มนสา เจ ปทุเฎฺฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘มิทฺธี [ปสฺส ธ. ป. ๓๒๕] ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุโฎฺฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มโนฺท’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อยสาว มลํ สมุฎฺฐิตํ, ตตุฎฺฐาย [ตทุฎฺฐาย (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๒๔๐] ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ [ตานิ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๒๔๐] กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติ’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จ;
เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จา’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทเณฺฑน วิหิํสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต [ลเภ (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๑๓๑] สุข’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนเตฺต ชิมฺหํ คเต [ชิมฺหคเต (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๗๐] สติฯ
‘‘เอวเมว มนุเสฺสสุ, โย โหติ เสฎฺฐสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฎฺฐํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สุกิจฺฉรูปาวติเม มนุสฺสา, กโรนฺติ ปาปํ อุปธีสุ รตฺตา;
คจฺฉนฺติ เต พหุชนสนฺนิวาสํ, นิรยํ อวีจิํ กฎุกํ ภยานก’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ผลํ เว [ปสฺส อ. นิ. ๔.๖๘] กทลิํ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;
สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คโพฺภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘โกธมกฺขครุ ภิกฺขุ, ลาภสกฺการคารโว [ลาภสกฺการการณา (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๔๓];
สุเขเตฺต ปูติพีชํว, สทฺธเมฺม น วิรูหตี’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๑. ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฎฺฐจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ, (ยถา โข อยํ ปุคฺคโล อิริยติ, ยญฺจ ปฎิปทํ ปฎิปโนฺน, ยญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห) [( ) นตฺถิ อ. นิ. ๑.๔๓-๔๔; อิติวุ. ๒๐]ฯ อิมมฺหิ จายํ สมเย กาลํ กเรยฺย, ยถาภตํ นิกฺขิโตฺต, เอวํ นิรเยฯ ตํ กิสฺส เหตุ? จิตฺตํ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปทุฎฺฐํ [ปโทสิตํ (สี. ก.) อ. นิ. ๑.๔๓; อิติวุ. ๒๐ ปสฺสิตพฺพํ], เจโตปโทสเหตุ [จิตฺตปโทสเหตุ (สี. ก.)] โข ปน, ภิกฺขเว, เอวมิเธกเจฺจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺตี’’ติฯ เอตมตฺถํ ภควา อโวจ, ตเตฺถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘ปทุฎฺฐจิตฺตํ ญตฺวาน, เอกจฺจํ อิธ ปุคฺคลํ;
เอตมตฺถญฺจ พฺยากาสิ, พุโทฺธ [สตฺถา (สี. ก.)] ภิกฺขูน สนฺติเก;
อิมมฺหิ จายํ สมเย, กาลํ กยิราถ ปุคฺคโล;
นิรยํ อุปปเชฺชยฺย, จิตฺตํ หิสฺส ปทูสิตํ;
เจโตปโทสเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคติํฯ
ยถาภตํ นิกฺขิเปยฺย, เอวเมว ตถาวิโธ;
กายสฺส เภทา ทุปฺปโญฺญ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติฯ
อยมฺปิ อโตฺถ วุโตฺต ภควตา อิติ เม สุตนฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ [อาวี (สี.) ปสฺส อุทา. ๔๔] วา ยทิ วา รโหฯ
‘‘สเจ จ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;
น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุเปจฺจปิ ปลายต’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อธเมฺมน ธนํ ลทฺธา, มุสาวาเทน จูภยํ;
มเมติ พาลา มญฺญนฺติ, ตํ กถํ นุ ภวิสฺสติฯ
‘‘อนฺตรายา สุ ภวิสฺสนฺติ, สมฺภตสฺส วินสฺสติ;
มตา สคฺคํ น คจฺฉนฺติ, นนุ เอตฺตาวตา หตา’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กถํ ขณติ อตฺตานํ, กถํ มิเตฺตหิ ชีรติ;
กถํ วิวฎฺฎเต ธมฺมา, กถํ สคฺคํ น คจฺฉติฯ
‘‘โลภา ขณติ อตฺตานํ, ลุโทฺธ มิเตฺตหิ ชีรติ;
โลภา วิวฎฺฎเต ธมฺมา, โลภา สคฺคํ น คจฺฉตี’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘จรนฺติ พาลา ทุเมฺมธา, อมิเตฺตเนว อตฺตนา;
กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฎุกปฺผลํ [กฎกํ ผลํ (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๖๖]ฯ
‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;
ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฎิเสวตี’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ทุกฺกรํ ทุตฺติติกฺขญฺจ, อพฺยเตฺตน จ [อวิยเตฺตน (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๗] สามญฺญํ;
พหู หิ ตตฺถ สมฺพาธา, ยตฺถ พาโล วิสีทติฯ
‘‘โย หิ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, ภาสมาเน ตถาคเต;
มนํ ปโทสเย พาโล, โมฆํ โข ตสฺส ชีวิตํฯ
‘‘เอตญฺจาหํ อรหามิ, ทุกฺขญฺจ อิโต จ ปาปิยตรํ ภเนฺต;
โย อปฺปเมเยฺยสุ ตถาคเตสุ, จิตฺตํ ปโทเสมิ อวีตราโค’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อปฺปเมยฺยํ ปมินโนฺต, โกธ วิทฺวา วิกปฺปเย;
อปฺปเมยฺยํ ปมายินํ [ปมายนฺตํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๗๙], นิวุตํ ตํ มเญฺญ อกิสฺสว’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุฐารี [กุธารี (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๘๐] ชายเต มุเข;
ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํฯ
‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลํ อิว;
เอวํ วิรทฺธํ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถา’’ติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๒.
‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยฯ
วิจินาติ มุเขน โส กลิํ, กลินา เตน สุขํ น วินฺทติฯ
‘‘อปฺปมโตฺต อยํ กลิ, โย อเกฺขสุ ธนปราชโย;
สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหนฺตตโร [มหตฺตโร (ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๓; สํ. นิ. ๑.๑๘๐] กลิ;
โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเยฯ
‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺติํสตี ปญฺจ จ อพฺพุทานิ;
ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนญฺจ ปณิธาย ปาปก’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘โย โลภคุเณ อนุยุโตฺต, โส วจสา [วจสา จ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๖๖๘] ปริภาสติ อเญฺญ;
อสฺสโทฺธ กทริโย [อนริโย (สี. ก.)] อวทญฺญู, มจฺฉริ เปสุณิยํ อนุยุโตฺตฯ
‘‘มุขทุคฺค วิภูต อนริย, ภูนหุ ปาปก ทุกฺกฎการิ;
ปุริสนฺต กลี อวชาตปุตฺต [อวชาตกปุตฺต (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๖๖๙], มา พหุภาณิธ เนรยิโกสิฯ
‘‘รชมากิรสี อหิตาย, สเนฺต ครหสิ กิพฺพิสการี;
พหูนิ ทุจฺจริตานิ จริตฺวา, คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺต’’นฺติฯ
อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฎฺฐา มโนมยา;
มนสา เจ ปสเนฺนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมเนฺวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติ [อนุปายินีติ (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๒]ฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๓. มหานาโม สโกฺก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภเนฺต, กปิลวตฺถุ อิทฺธเญฺจว ผีตญฺจ พาหุชญฺญํ [พหุชนํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๑๘] อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ, โส โข อหํ, ภเนฺต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสโนฺต ภเนฺตนปิ หตฺถินา สมาคจฺฉามิ, ภเนฺตนปิ อเสฺสน สมาคจฺฉามิ, ภเนฺตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ, ภเนฺตนปิ สกเฎน สมาคจฺฉามิ, ภเนฺตนปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ, ตสฺส มยฺหํ, ภเนฺต, ตสฺมิํ สมเย มุสฺสเตว ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภเนฺต, เอวํ โหติ ‘อิมมฺหิ จาหํ สายนฺหสมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ [มมสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๑๘] คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติฯ
‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม, อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา [อปาปิกา เต (สี.)] กาลงฺกิริยาฯ จตูหิ โข, มหานาม, ธเมฺมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนิโนฺน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโรฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุเทฺธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ, อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุโทฺธ ภควาติฯ ธเมฺม…เป.… สเงฺฆ…เป.… อริยกเนฺตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขเณฺฑหิ…เป.… สมาธิสํวตฺตนิเกหิฯ เสยฺยถาปิ, มหานาม, รุโกฺข ปาจีนนิโนฺน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร, โส มูลจฺฉิโนฺน [มูเลหิ ฉิโนฺน (สี. ก.)] กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภเนฺต, นิโนฺน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิเมหิ จตูหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนิโนฺน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโรฯ มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม, อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลงฺกิริยา’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทเณฺฑน น หิํสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุข’’นฺติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘คุนฺนเญฺจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺติ, เนเตฺต อุชุํ คเต สติฯ
‘‘เอวเมว มนุเสฺสสุ, โย โหติ เสฎฺฐสมฺมโต;
โส สเจ [โส เจว (สี.) ปสฺส (สี.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๗๐] ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฎฺฐํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๔. ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ ‘‘นิฎฺฐิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติฯ เตน โข ปน สมเยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย สาเกเต [สาธุเก (สํ. นิ. ๕.๑๐๐๒)] ปฎิวสนฺติ เกนจิ เทว กรณีเยนฯ อโสฺสสุํ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติฯ นิฎฺฐิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติฯ
อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย มเคฺค ปุริสํ ฐเปสุํ ‘‘ยทา ตฺวํ อโมฺภ ปุริส ปเสฺสยฺยาสิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, อถ อมฺหากํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ ทฺวีหตีหํ ฐิโต โข โส ปุริโส อทฺทส ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อิสิทตฺตปุราเณ ถปตโย เอตทโวจ ‘‘อยํ โส ภเนฺต [อยํ ภเนฺต (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๐๒] ภควา อาคจฺฉติ อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ, ยสฺสทานิ กาลํ มญฺญถา’’ติฯ
อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปิฎฺฐิโต ปิฎฺฐิโต อนุพนฺธิํสุฯ อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญเตฺต อาสเน นิสีทิฯ อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘ยทา มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกโนฺต’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา’ติ…เป.…ฯ
‘‘ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘กาสีสุ มคเธสุ [กาสีหิ มาคเธ (สํ. นิ. ๕.๑๐๐๒)] จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ ฯ ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘กาสีสุ มคเธสุ จาริกํ ปกฺกโนฺต’ติ, อนปฺปกา โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา’ติฯ
‘‘ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘มคเธสุ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสเนฺน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘มคเธสุ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกโนฺต’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสเนฺน โน ภควา’ติ…เป.…ฯ
‘‘ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘โกสเลสุ สาวตฺถิํ [สาวตฺถิยํ (สี. ก.)] จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติฯ โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสเนฺน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ
‘‘ยทา ปน มยํ ภเนฺต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’ติ โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา, โหติ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ ‘อาสเนฺน โน ภควา’’’ติฯ
‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อโพฺภกาโส ปพฺพชฺชา, อลญฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทายา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ โข โน, ภเนฺต, เอตมฺหา สมฺพาธา อโญฺญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ? ‘‘กตโม ปน โว, ถปตโย, เอตมฺหา สมฺพาธา อโญฺญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ?
‘‘อิธ มยํ, ภเนฺต, ยทา ราชา ปเสนทิ โกสโล อุยฺยานภูมิํ นิยฺยาตุกาโม [คนฺตุกาโม (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๐๒] โหติ, เย เต รโญฺญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส นาคา โอปวยฺหา, เต กเปฺปตฺวา ยา ตา รโญฺญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปชาปติโย ปิยา มนาปา, ตา [ตาสํ (สี. ก.)] เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปม, ตาสํ โข ปน, ภเนฺต, ภคินีนํ เอวรูโป คโนฺธ โหติฯ เสยฺยถาปิ นาม คนฺธกรณฺฑกสฺส ตาวเทว วิวริยมานสฺส, ยถา ตํ ราชกญฺญานํ [ราชารเหน (สี. ก.)] คเนฺธน วิภูสิตานํฯ ตาสํ โข ปน, ภเนฺต, ภคินีนํ เอวรูโป กายสมฺผโสฺส โหติ, เสยฺยถาปิ นาม ตูลปิจุโน วา กปฺปาหปิจุโน วา, ยถา ตํ ราชกญฺญานํ สุเขธิตานํฯ ตสฺมิํ โข ปน, ภเนฺต, สมเย นาโคปิ รกฺขิตโพฺพ โหติฯ ตาปิ ภคินิโย รกฺขิตพฺพา โหติฯ อตฺตาปิ รกฺขิตพฺพา โหติฯ น โข ปน มยํ, ภเนฺต, อภิชานาม ตาสุ ภคีนิสุ ปาปกํ จิตฺตํ ญปฺปาเทนฺตา, อยํ โข โน, ภเนฺต, เอตมฺหา สมฺพาธา อโญฺญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺฆาตตโร จาติฯ
‘‘ตสฺมาติห , ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อโพฺภกาโส ปพฺพชฺชาฯ อลญฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทายฯ จตูหิ โข ถปตโย, ธเมฺมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปโนฺน โหติ อวินิปาตธโมฺม นิยโต สโมฺพธิปรายโณฯ
‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ถปตโย, สุตวา อริยสาวโก พุเทฺธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุโทฺธ ภควาติ, ธเมฺม…เป.… สเงฺฆ…เป.… วิคตมลมเจฺฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ, มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต อปฺปฎิวิภตฺตํฯ อิเมหิ โข, ถปตโย, จตูหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปโนฺน โหติ อวินิปาตธโมฺม นิยโต สโมฺพธิปรายโณฯ
‘‘ตุเมฺห โข, ถปตโย, พุเทฺธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุโทฺธ ภควาติ, ธเมฺม…เป.… สเงฺฆ…เป.… ยํ โข ปน กิญฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ อปฺปฎิวิภตฺตํ สีลวเนฺตหิ กลฺยาณธเมฺมหิ, ตํ กิํ มญฺญถ, ถปตโย, กติวิธา เต โกสเลสุ มนุสฺสา เย ตุมฺหากํ สมสมา ยทิทํ ทานสํวิภาเคหี’’ติ? ‘‘ลาภา โน, ภเนฺต, สุลทฺธํ โน, ภเนฺต, เยสํ โน ภควา เอวํ ปชานาตี’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๕.
‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน [ยชิตฺวาน (ก.) ปสฺส เถรคา. ๙๖], สหสฺสํ กปฺปโกฎิโยฯ
เทเว เจว มนุเสฺส จ, เสเสน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อสฺสเตฺถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;
เอกํ พุทฺธคตํ [พุทฺธกตํ (ก.) ปสฺส เถรคา. ๒๑๗] สญฺญํ, อลภิํตฺถํ [อลภิํหํ (สี. ก.)] ปติสฺสโตฯ
‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;
ติโสฺส วิชฺชา สจฺฉิกตา, ตสฺสา สญฺญาย วาสนา’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ปิณฺฑาย โกสลํ ปุรํ, ปาวิสิ อคฺคปุคฺคโล;
อนุกมฺปโก ปุเรภตฺตํ, ตณฺหานิฆาตโก มุนิฯ
‘‘ปุริสสฺส วฎํสโก หเตฺถ, สพฺพปุเปฺผหิลงฺกโต;
โส อทฺทสาสิ สมฺพุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํฯ
‘‘ปวิสนฺตํ ราชมเคฺคน, เทวมานุสปูชิตํ;
หโฎฺฐ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมิฯ
‘‘โส ตํ วฎํสกํ สุรภิํ, วณฺณวนฺตํ มโนรมํ;
สมฺพุทฺธสฺสุปนาเมสิ, ปสโนฺน เสหิ ปาณิภิฯ
‘‘ตโต อคฺคิสิขา วณฺณา, พุทฺธสฺส ลปนนฺตรา;
สหสฺสรํสิ วิชฺชุริว, โอกฺกา นิกฺขมิ อานนาฯ
‘‘ปทกฺขิณํ กริตฺวาน, สีเส อาทิจฺจพนฺธุโน;
ติกฺขตฺตุํ ปริวเฎฺฎตฺวา, มุทฺธนนฺตรธายถฯ
‘‘อิทํ ทิสฺวา อจฺฉริยํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อานโนฺท เอตทพฺรวิฯ
‘‘‘โก เหตุ สิตกมฺมสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน;
ธมฺมาโลโก ภวิสฺสติ, กงฺขํ วิตร โน มุเนฯ
‘‘‘ยสฺส ตํ สพฺพธเมฺมสุ, สทา ญาณํ ปวตฺตติ;
กงฺขิํ เวมติกํ เถรํ, อานนฺทํ เอตทพฺรวิฯ
‘‘‘โย โส อานนฺท ปุริโส, มยิ จิตฺตํ ปสาทยิ;
จตุราสีติกปฺปานิ, ทุคฺคติํ น คมิสฺสติฯ
‘‘‘เทเวสุ เทวโสภคฺคํ, ทิพฺพํ รชฺชํ ปสาสิย;
มนุเชสุ มนุชิโนฺท, ราชา รเฎฺฐ ภวิสฺสติฯ
‘‘‘โส จริมํ ปพฺพชิตฺวา, สจฺฉิกตฺวาน [สจฺฉิกตฺวา จ (ก.)] ธมฺมตํ;
ปเจฺจกพุโทฺธ ธุตราโค, วฎํสโก นาม ภวิสฺสติฯ
‘‘‘นตฺถิ จิเตฺต [ปสฺส วิ. ว. ๘๐๔] ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุเทฺธ, อถ วา ตสฺส สาวเกฯ
‘‘‘เอวํ อจินฺติยา [ปสฺส อป. เถร ๑.๑.๘๒] พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๖. ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปสนฺนจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ ‘‘(ยถา โข อยํ ปุคฺคโล อิริยติ, ยญฺจ ปฎิปทํ ปฎิปโนฺน, ยญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห) [( ) นตฺถิ อ. นิ. ๑.๔๓-๔๔; อิติวุ. ๒๑]ฯ อิมมฺหิ จายํ สมเย กาลํ กเรยฺย, ยถาภตํ นิกฺขิโตฺต เอวํ สเคฺคฯ ตํ กิสฺส เหตุ? จิตฺตํ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปสนฺนํ, เจโตปสาทเหตุ [จิตฺตปฺปสาทเหตุ (สี. ก.)] โข ปน เอวมิเธกเจฺจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติฯ เอตมตฺถํ ภควา อโวจ, ตเตฺถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ญตฺวาน, เอกจฺจํ อิธ ปุคฺคลํ;
เอตมตฺถญฺจ พฺยากาสิ, พุโทฺธ [สตฺถา (สี. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๒๑] ภิกฺขูน สนฺติเกฯ
‘‘อิมมฺหิ จายํ สมเย, กาลํ กยิราถ ปุคฺคโล;
สคฺคมฺหิ อุปปเชฺชยฺย, จิตฺตํ หิสฺส ปสาทิตํฯ
‘‘เจโตปสาทเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคติํ;
ยถาภตํ นิกฺขิเปยฺย, เอวเมวํ ตถาวิโธ;
กายสฺส เภทา สปฺปโญฺญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติฯ
‘‘อยมฺปิ อโตฺถ วุโตฺต ภควตา อิติ เม สุต’’นฺติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฎฺฐสิ;
โอคาหสิ [โอคาหเส (สี. ก.) ปสฺส วิ. ว. ๕๓] โปกฺขรณิํ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินาฯ
‘‘เกน เต ตาทิโส วโณฺณ, อานุภาโว ชุติ จ เต;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนสิจฺฉิตาฯ
‘‘ปุจฺฉิตา เทวเต สํส, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ;
สา เทวตา อตฺตมนา, เทวราเชน ปุจฺฉิตาฯ
‘‘ปญฺหํ ปุฎฺฐา วิยากาสิ, สกฺกสฺส อิติ เม สุตํ;
อทฺธานํ ปฎิปนฺนาหํ, ทิสฺวา ถูปํ มโนรมํฯ
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทสิํ, กสฺสปสฺส ยสสฺสิโน;
ปทฺธปุเปฺผหิ ปูเชสิํ, ปสนฺนา เสหิ ตเสฺสว;
กมฺมสฺส ผลํ วิปาโก, เอตาทิสํ กตปุญฺญา ลภนฺตี’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา ปุญฺญกถา ปุญฺญวิปากกถา’’ติ;
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อปิจาปิ ปํสุถูเปสุ อุทฺทิสฺสกเตสุ ทสพลธรานํ ตตฺถปิ การํ กตฺวา สเคฺคสุ นรา ปโมทนฺตี’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๗.
‘‘เทวปุตฺตสรีรวณฺณา, สเพฺพ สุภคสณฺฐิตีฯ
อุทเกน ปํสุํ เตเมตฺวา, ถูปํ วเฑฺฒถ กสฺสปํฯ
‘‘อยํ สุคเตฺต สุคตสฺส ถูโป, มเหสิโน ทสพลธมฺมธาริโน;
ตสฺมิํ [ยสฺมิํ (สี.)] อิเม เทวมนุชา ปสนฺนา, การํ กโรนฺตา ชรามรณา ปมุจฺจเร’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อุฬารํ วต ตํ อาสิ, ยาหํ ถูปํ มเหสิโน;
อุปฺปลานิ จ จตฺตาริ, มาลญฺจ อภิโรปยิํฯ
‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;
วินิปาตํ น คจฺฉามิ, ถูปํ ปูเชตฺว [ปูเชตฺวา (ก.)] สตฺถุโน’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘พาตฺติํสลกฺขณธรสฺส, วิชิตวิชยสฺส โลกนาถสฺส;
สตสหสฺสํ กเปฺป, มุทิโต ถูปํ อปูเชสิฯ
‘‘ยํ มยา ปสุตํ ปุญฺญํ, เตน จ ปุเญฺญน เทว โสภคฺคํ;
รชฺชานิ จ การิตานิ, อนาคนฺตุน วินิปาตํฯ
‘‘ยํ จกฺขุ อทนฺตทมกสฺส, สาสเน ปณิหิตํ ตถา;
จิตฺตํ ตํ เม สพฺพํ, ลทฺธํ วิมุตฺตจิตฺตมฺหิ วิธูตลโต’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๘.
‘‘สามากปโตฺถทนมตฺตเมว หิ, ปเจฺจกพุทฺธมฺหิ อทาสิ ทกฺขิณํฯ
วิมุตฺตจิเตฺต อขิเล อนาสเว, อรณวิหาริมฺหิ อสงฺคมานเสฯ
‘‘ตสฺมิญฺจ โอกปฺปยิ ธมฺมมุตฺตมํ, ตสฺมิญฺจ ธเมฺม ปณิเธสิํ มานสํ;
เอวํ วิหารีหิ เม สงฺคโม สิยา, ภเว กุทาสุปิ จ มา อเปกฺขวาฯ
‘‘ตเสฺสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ กุรุสูปปชฺชถ [กุรูสูปปชฺชถ (สี.)];
ทีฆายุเกสุ อมเมสุ ปาณิสุ, วิเสสคามีสุ อหีนคามิสุฯ
‘‘ตเสฺสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ ติทโสปปชฺชถ;
วิจิตฺรมาลาภรณานุเลปิสุ, วิสิฎฺฐกายูปคโต ยสสฺสิสุฯ
‘‘ตเสฺสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, วิมุตฺตจิโตฺต อขิโล อนาสโว;
อิเมหิ เม อนฺติมเทหธาริภิ, สมาคโม อาสิหิ ตาหิ ตาสิหิฯ
‘‘ปจฺจกฺขํ ขฺวิมํ อวจ ตถาคโต ชิโน, สมิชฺฌเต สีลวโต ยทิจฺฉติ;
ยถา ยถา เม มนสา วิจินฺติตํ, ตถา สมิทฺธํ อยมนฺติโม ภโว’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘เอกติํสมฺหิ กปฺปมฺหิ ชิโน อเนโช, อนนฺตทสฺสี ภควา สิขีติ;
ตสฺสาปิ ราชา ภาตา สิขิเทฺธ [สิขณฺฑิ (สี.)], พุเทฺธ จ ธเมฺม จ อภิปฺปสโนฺนฯ
‘‘ปรินิพฺพุเต โลกวินายกมฺหิ, ถูปํ สกาสิ วิปุลํ มหนฺตํ;
สมนฺตโต คาวุติกํ มเหสิโน, เทวาติเทวสฺส นรุตฺตมสฺสฯ
‘‘ตสฺมิํ มนุโสฺส พลิมาภิหารี, ปคฺคยฺห ชาติสุมนํ ปหโฎฺฐ;
วาเตน ปุปฺผํ ปติตสฺส เอกํ, ตาหํ คเหตฺวาน ตเสฺสว ทาสิฯ
‘‘โส มํ อโวจาภิปสนฺนจิโตฺต, ตุยฺหเมว เอตํ ปุปฺผํ ททามิ;
ตาหํ คเหตฺวา อภิโรปเยสิํ, ปุนปฺปุนํ พุทฺธมนุสฺสรโนฺตฯ
‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;
วินิปาตญฺจ น คจฺฉามิ, ถูปปูชายิทํ ผล’’นฺติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กปิลํ นาม นครํ, สุวิภตฺตํ มหาปถํ;
อากิณฺณมิทฺธํ ผีตญฺจ, พฺรหฺมทตฺตสฺส ราชิโนฯ
‘‘กุมฺมาสํ วิกฺกิณิํ ตตฺถ, ปญฺจาลานํ ปุรุตฺตเม;
โสหํ อทฺทสิํ สมฺพุทฺธํ, อุปริฎฺฐํ ยสสฺสินํฯ
‘‘หโฎฺฐ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมเนฺตสิํ นรุตฺตมํ;
อริฎฺฐํ ธุวภเตฺตน, ยํ เม เคหมฺหิ วิชฺชถฯ
‘‘ตโต จ กตฺติโก ปุโณฺณ [กตฺติกา ปุณฺณา (ก.)], ปุณฺณมาสี อุปฎฺฐิตา;
นวํ ทุสฺสยุคํ คยฺห, อริฎฺฐโสฺสปนามยิํฯ
‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ญตฺวาน, ปฎิคฺคณฺหิ นรุตฺตโม;
อนุกมฺปโก การุณิโก, ตณฺหานิฆาตโก มุนิฯ
‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กลฺยาณํ พุทฺธวณฺณิตํ;
เทเว เจว มนุเสฺส จ, สนฺธาวิตฺวา ตโต จุโตฯ
‘‘พาราณสิยํ นคเร, เสฎฺฐิสฺส เอกปุตฺตโก;
อเฑฺฒ กุลสฺมิํ อุปฺปชฺชิํ, ปาเณหิ จ ปิยตโรฯ
‘‘ตโต จ วิญฺญุตํ ปโตฺต, เทวปุเตฺตน โจทิโต;
ปาสาทา โอรูหิตฺวาน, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมิํฯ
‘‘โส เม ธมฺมมเทสยิ, อนุกมฺปาย โคตโม;
ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํฯ
‘‘อริยํ อฎฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, มุนิ ธมฺมมเทสยิฯ
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหริํ สาสเน รโต;
สมถํ ปฎิวิชฺฌาหํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ
‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชิํสุ [วิชฺฌิํสุ (สี.)] อาสวา;
สเพฺพ อาสุํ สมุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุนฯ
‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ
อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
๙๙. ตตฺถ กตมํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุโตฺต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. ๖๑] อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุโตฺต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สีลวโต , อานนฺท, น เจตนา [เจตนาย (อ. นิ. ๑๑.๒)] กรณียา ‘กินฺติ เม อวิปฺปฎิสาโร ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สีลวโต อวิปฺปฎิสาโร ชาเยยฺยฯ อวิปฺปฎิสารินา, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม ปาโมชฺชํ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ อวิปฺปฎิสาริโน ปาโมชฺชํ ชาเยยฺยฯ ปมุทิเตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม ปีติ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปมุทิตสฺส ปีติ ชาเยยฺยฯ ปีติมนสฺส, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม กาโย ปสฺสเมฺภยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสเมฺภยฺยฯ ปสฺสทฺธกายสฺส อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺตาหํ สุขํ เวทิเยยฺย’นฺติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิเยยฺยฯ สุขิโน อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม สมาธิ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สุขิโน สมาธิ ชาเยยฺยฯ สมาหิตสฺส อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺตาหํ ยถาภูตํ ปชาเนยฺย’นฺติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชาเนยฺยฯ ยถาภูตํ ปชานตา , อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม นิพฺพิทา ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ยถาภูตํ ปชานโนฺต นิพฺพิเนฺทยฺยฯ นิพฺพินฺทเนฺตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิราโค ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ นิพฺพินฺทโนฺต วิรเชฺชยฺยฯ วิรชฺชเนฺตน อานนฺท น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิมุตฺติ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ วิรชฺชโนฺต วิมุเจฺจยฺยฯ วิมุเตฺตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อุปฺปเชฺชยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ วิมุตฺตสฺส วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อุปฺปเชฺชยฺยา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๐.
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺสฯ
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา, ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา, ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กิํนุ [ปสฺส สํ. นิ. ๒.๒๔๓] กุชฺฌสิ มา กุชฺฌิ, อโกฺกโธ ติสฺส เต วรํ;
โกธมานมกฺขวินยตฺถํ หิ, ติสฺส พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กทาหํ นนฺทํ ปเสฺสยฺยํ, อารญฺญํ [อรญฺญํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๒๔๒] ปํสุกูลิกํ;
อญฺญาตุเญฺฉน ยาเปนฺตํ, กาเมสุ อนเปกฺขิน’’นฺติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กิํสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กิํสุ เฉตฺวา น โสจติ;
กิสฺสสฺสุ [กิสฺสสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๘๗] เอกธมฺมสฺส, วธํ โรเจสิ โคตมาติฯ
‘‘โกธํ เฉตฺวา สุขํ เสติ, โกธํ เฉตฺวา น โสจติ;
โกธสฺส วิสมูลสฺส, มธุรคฺคสฺส พฺราหฺมณ;
วธํ อริยา ปสํสนฺติ, ตํ หิ เฉตฺวา น โสจตี’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘กิํสุ หเน อุปฺปติตํ, กิํสุ ชาตํ วิโนทเย;
กิญฺจสฺสุ ปชเห ธีโร, กิสฺสาภิสมโย สุโขฯ
‘‘โกธํ หเน อุปฺปติตํ, ราคํ ชาตํ วิโนทเย;
อวิชฺชํ ปชเห ธีโร, สจฺจาภิสมโย สุโข’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๑.
‘‘สตฺติยา วิย โอมโฎฺฐ, ฑยฺหมาโนว [ทยฺหมาเนว (ก.) สํ. นิ. ๑.๒๑; เถรคา. ๓๙ ปสฺสิตพฺพํ] มตฺถเกฯ
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ
‘‘สตฺติยา วิย โอมโฎฺฐ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
สกฺกายทิฎฺฐิปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สเพฺพ ขยนฺตา นิจยา, ปตนนฺตา สมุสฺสยา;
สเพฺพสํ มรณมาคมฺม, สเพฺพสํ ชีวิตมทฺธุวํ;
เอตํ ภยํ มรเณ [มรณํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๐๐] เปกฺขมาโน, ปุญฺญานิ กยิราถ สุขาวหานิฯ
‘‘สเพฺพ ขยนฺตา นิจยา, ปตนนฺตา สมุสฺสยา;
สเพฺพสํ มรณมาคมฺม, สเพฺพสํ ชีวิตมทฺธุวํ;
เอตํ ภยํ มรเณ เปกฺขมาโน, โลกามิสํ ปชเห สนฺติเปโกฺข’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สุขํ สยนฺติ มุนโย, น เต โสจนฺติ มาวิธ;
เยสํ ฌานรตํ จิตฺตํ, ปญฺญวา สุสมาหิโต;
อารทฺธวีริโย ปหิตโตฺต, โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํฯ
‘‘วิรโต กามสญฺญาย, สพฺพสํโยชนาตีโต [สพฺพสํโยชนาติโค (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๙๖];
นนฺทิภวปริกฺขีโณ [นนฺทีราคปริกฺขีโณ (ก.) สํ. นิ. ๑.๙๖], โส คมฺภีเร น สีทตี’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สทฺทหาโน อรหตํ, ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา;
สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญํ, อปฺปมโตฺต วิจกฺขโณฯ
ปติรูปการี ธุรวา, อุฎฺฐาตา วินฺทเต ธนํ;
สเจฺจน กิตฺติํ ปโปฺปติ, ททํ มิตฺตานิ คนฺถติ;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ [สเว (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๒๔๖] เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สพฺพคนฺถปหีนสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต;
สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทญฺญมนุสาสสีติฯ
‘‘เยน เกนจิ วเณฺณน, สํวาโส สกฺก ชายติ;
น ตํ อรหติ สปฺปโญฺญ, มนสา อนุกมฺปิตุํ [อนนุกมฺปิตํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๒๓๖]ฯ
‘‘มนสา เจ ปสเนฺนน, ยทญฺญมนุสาสติ;
น เตน โหติ สํยุโตฺต, ยานุกมฺปา อนุทฺทยา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๒.
‘‘ราโค จ โทโส จ กุโตนิทานา, อรตี รตี [อรติ รติ (ก.) สํ. นิ. ๑.๒๓๗; สุ. นิ. ๒๗๓ ปสฺสิตพฺพํ] โลมหํโส กุโตชาฯ
กุโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติฯ
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฎฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติฯ
‘‘เสฺนหชา อตฺตสมฺภูตา, นิโคฺรธเสฺสว ขนฺธชา;
ปุถุ วิสตฺตา กาเมสุ, มาลุวาว วิตตา วเนฯ
‘‘เย นํ ปชานนฺติ ยโตนิทานํ, เต นํ วิโนเทนฺติ สุโณหิ ยกฺข;
เต ทุตฺตรํ โอฆมิมํ ตรนฺติ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ทุกฺกรํ ภควา สุทุกฺกรํ ภควา’’ติ;
‘‘ทุกฺกรํ วาปิ กโรนฺติ, [กามทาติ ภควา]
เสกฺขา สีลสมาหิตา;
ฐิตตฺตา อนคาริยุเปตสฺส, ตุฎฺฐิ โหติ สุขาวหา’’ติฯ
‘‘ทุลฺลภา [ทุลฺลภํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๘๗] ภควา ยทิทํ ตุฎฺฐี’’ติ;
‘‘ทุลฺลภํ วาปิ ลภนฺติ, [กามทาติ ภควา]
จิตฺตวูปสเม รตา;
เยสํ ทิวา จ รโตฺต จ, ภาวนาย รโต มโน’’ติฯ
‘‘ทุสฺสมาทหํ ภควา ยทิทํ จิตฺต’’นฺติ;
‘‘ทุสฺสมาทหํ วาปิ สมาทหนฺติ, [กามทาติ ภควา]
อินฺทฺริยูปสเม รตา;
เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลํ, อริยา คจฺฉนฺติ กามทา’’ติฯ
‘‘ทุคฺคโม ภควา วิสโม มโคฺค’’ติ;
‘‘ทุคฺคเม วิสเม วาปิ, อริยา คจฺฉนฺติ กามท [กามทา (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๘๗];
อนริยา วิสเม มเคฺค, ปปตนฺติ อวํสิรา;
อริยานํ สโม มโคฺค, อริยา หิ วิสเม สมา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๓.
‘‘อิทํ หิ [ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๐๑] ตํ เชตวนํ, อิสิสงฺฆนิเสวิตํฯ
อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน, ปีติสญฺชนนํ มมฯ
‘‘กมฺมํ วิชฺชา จ ธโมฺม จ, สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ, น โคเตฺตน ธเนน วาฯ
‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;
โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ, เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติฯ
‘‘สาริปุโตฺตว ปญฺญาย, สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฎิกเงฺข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ [ปหีณํ (สี.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๗๒] ตํ, อปฺปตฺตญฺจ อนาคตํฯ
‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเยฯ
‘‘อเชฺชว กิจฺจมาตปฺปํ [กิจฺจํ อาตปฺปํ (สี.)], โก ชญฺญา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนาฯ
‘‘เอวํ วิหาริํ อาตาปิํ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ‘‘ภเทฺทกรโตฺต’’ติ, สโนฺต อาจิกฺขเต มุนี’’ติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา ปญฺญาย เวทิตพฺพา, ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? ทิพฺพจกฺขุ สุวิสุทฺธํ อติกฺกนฺตมานุสกํ จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพํฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? ปุเพฺพนิวาสานุสฺสติ สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? อิทฺธิวิธา นิโรธา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย เวทิตพฺพา, ปญฺญาย สจฺฉิกาตพฺพา? อาสวานํ ขเย ญาณํ ปญฺญาย เวทิตพฺพํ, ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติฯ
อิทํ นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๔. ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ รชนีเยสุ, โกปเนเยฺย น กุปฺปติ;
ยเสฺสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต นํ [ตํ (อุทา. ๓๔)] ทุกฺขเมสฺสตี’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
อายสฺมโต จ สาริปุตฺตสฺส จาริกาทสมํ เวยฺยากรณํ กาตพฺพนฺติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘โย พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธโมฺม, นิหุํหุโงฺก [นิหุหุโงฺก (สี.) ปสฺส อุทา. ๔] นิกฺกสาโว ยตโตฺต;
เวทนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย, ธเมฺมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺย;
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘พาหิตฺวา ปาปเก ธเมฺม, เย จรนฺติ สทา สตา;
ขีณสํโยชนา พุทฺธา, เต เว โลกสฺมิ [โลกสฺมิํ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๕] พฺราหฺมณา’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;
น ตตฺถ สุกฺกา โชตนฺติ, อาทิโจฺจ นปฺปกาสติ;
น ตตฺถ จนฺทิมา ภาติ, ตโม ตตฺถ น วิชฺชติฯ
‘‘ยทา จ อตฺตนาเวทิ [เวที (สี.) ปสฺส อุทา. ๑๐], มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณ;
อถ รูปา อรูปา จ, สุขทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ยทา สเกสุ [ปสฺส อุทา. ๗] ธเมฺมสุ, ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ;
อถ เอตํ ปิสาจญฺจ, ปกฺกุลญฺจาติวตฺตตี’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘นาภินนฺทติ อายนฺติํ [อายนฺติํ นาภินนฺทติ (อุทา. ๘)], ปกฺกมนฺติํ น โสจติ;
สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘น อุทเกน สุจี [สุจิ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๙] โหติ, พเหฺวตฺถ นฺหายตี [นหายติ (สี.)] ชโน;
ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธโมฺม จ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณ’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
วิธูปยํ ติฎฺฐติ มารเสนํ, สูริโยว โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สนฺตินฺทฺริยํ ปสฺสถ อิริยมานํ, เตวิชฺชปตฺตํ อปหานธมฺมํ;
สพฺพานิ โยคานิ อุปาติวโตฺต, อกิญฺจโน อิริยติ ปํสุกูลิโกฯ
‘‘ตํ เทวตา สมฺพหุลา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานํ อุปสงฺกมิตฺวา;
อาชานิยํ ชาติพลํ นิเสธํ, นิธ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตาฯ
‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, กิํ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘สหายา วติเม ภิกฺขู, จิรรตฺตํ สเมติกา;
สเมติ เนสํ สทฺธโมฺม, ธเมฺม พุทฺธปฺปเวทิเต’’ฯ
‘‘สุวินีตา กปฺปิเนน, ธเมฺม อริยปฺปเวทิเต;
ธาเรนฺติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติ [สวาหน’’นฺติ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๒๔๖]ฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อเปฺปน ถามสา;
นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, สพฺพทุกฺขปฺปโมจนํ [สพฺพคนฺตปโมจนํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๒๓๘]ฯ
‘‘อยญฺจ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมปุริโส;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
‘‘ทุพฺพณฺณโก ลูขจีวโร, โมฆราชา สทา สโต;
ขีณาสโว วิสํยุโตฺต, กตกิโจฺจ อนาสโวฯ
‘‘เตวิโชฺช อิทฺธิปฺปโตฺต จ, เจโตปริยโกวิโท [เจโตปริยายโกวิโท (สี.)];
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๕. ‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุโตฺต สมฺมาสมฺพุโทฺธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุโตฺต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุโตฺต ปญฺญาวิมุโตฺตติ วุจฺจติฯ
‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ เวทนาย…เป.… สญฺญาย…เป.… สงฺขารานํ…เป.… วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุโตฺต สมฺมาสมฺพุโทฺธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุโตฺต วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุโตฺต ปญฺญาวิมุโตฺตติ วุจฺจติฯ
‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๘] กิํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุเตฺตน ภิกฺขุนาติ? ภควํมูลกา โน, ภเนฺต, ธมฺมา…เป.…
‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา , มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท, มคฺคานุคา จ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตาฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุเตฺตน ภิกฺขุนา’’ติฯ
อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ
๑๐๖. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ [ปสฺส อุทา. ๔๕], วิวฎํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติฯ
‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ สํกิเลโส, ‘‘วิวฎํ นาติวสฺสตี’’ติ วาสนา, ‘‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติ อยํ สํกิเลโส จ วาสนา จฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
‘‘จตฺตาโรเม, มหาราช [ภิกฺขเว (อ. นิ. ๔.๘๕)], ปุคฺคลา สโนฺต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม จตฺตาโร? ตโม ตมปรายโณ ตโม โชติปรายโณ โชติ ตมปรายโณ โชติ โชติปรายโณ’’ติฯ ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโณ โย จ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโณ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา, โย จ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโณ โย จ ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโณ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา วาสนาภาคิยาฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ [ทารุชํ ปพฺพชญฺจ (สํ. นิ. ๑.๑๒๑)];
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุเตฺตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ;
อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ
อยํ นิเพฺพโธ ฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
๑๐๗. ‘‘ยญฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ, ยญฺจ ปกเปฺปติ, ยญฺจ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ สติ ปติฎฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติ, ตสฺมิํ ปติฎฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูเฬฺห อายติํ [อายติ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๘] ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ [อายติ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๘] ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ, โน เจ ปกเปฺปติ, อถ เจ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ สติ ปติฎฺฐา วิญฺญาณสฺส [ตสฺส วิญฺญาณสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๘] โหติ, ตสฺมิํ ปติฎฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูเฬฺห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว [จ (สี. ก.)] เจเตติ, โน จ ปกเปฺปติ, โน จ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ อสติ ปติฎฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติ, ตสฺมิํ อปฺปติฎฺฐิเต วิญฺญาเณ อวิรูเฬฺห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อสติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ, อยํ นิเพฺพโธฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
๑๐๘. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
‘‘‘สมุโทฺท สมุโทฺท’ติ โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ, เนโส, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุโทฺท, มหา เอโส ภิกฺขเว, อุทกราสิ มหาอุทกณฺณโวฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุโทฺท, ตสฺส รูปมโย เวโคฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหติ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ [อตาริ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๒๘] จกฺขุสมุทฺทํ สอูมิํ สาวฎฺฎํ สคหํ [สคาหํ (สํ. นิ. ๔.๒๒๘)] สรกฺขสํ ติโณฺณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ อยํ อเสโกฺขฯ
‘‘‘โสตํ, ภิกฺขเว…เป.… ฆานํ…เป.… ชิวฺหา…เป.… กาโย…เป.… มโน, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุโทฺท ตสฺส ธมฺมมโย เวโคติฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘โย ตํ ธมฺมมยํ เวคํ สหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ มโนสมุทฺทํ สอูมิํ สาวฎฺฎํ สคหํ สรกฺขสํ ติโณฺณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ อยํ อเสโกฺขฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘โย อิมํ สมุทฺทํ สคหํ สรกฺขสํ,
สอูมิํ สาวฎฺฎํ สภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตริ;
ส เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย, โลกนฺตคู ปารคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ
อยํ อเสโกฺขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
‘‘ฉยิเม, ภิกฺขเว, พฬิสา โลกสฺมิํ อนยาย สตฺตานํ พฺยาพาธาย [วธาย (สํ. นิ. ๔.๒๓๐)] ปาณีนํฯ กตเม ฉ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อโชฺฌสาย ติฎฺฐติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส [คิลพฬิโส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๓๐] มารสฺส อนยํ อาปโนฺน, พฺยสนํ อาปโนฺน, ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโตฯ
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิเญฺญยฺยา คนฺธา…เป.… ชิวฺหาวิเญฺญยฺยา รสา…เป.… กายวิเญฺญยฺยา โผฎฺฐพฺพา…เป.… มโนวิเญฺญยฺยา ธมฺมา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อโชฺฌสาย ติฎฺฐติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส มารสฺส อนยํ อาปโนฺน, พฺยสนํ อาปโนฺน, ยถากามํ กรณีโย [ยถากามกรณีโย (สี.) สํ. นิ. ๔.๒๓๐] ปาปิมโต’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘สนฺติ จ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิเญฺญยฺยา รูปา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาโชฺฌสาย ติฎฺฐติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส, อเภทิ พฬิสํ, ปริเภทิ พฬิสํ, น อนยํ อาปโนฺน, น พฺยสนํ อาปโนฺน, น ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโตฯ
‘‘สนฺติ จ, ภิกฺขเว, โสตวิเญฺญยฺยา สทฺทา…เป.… มโนวิเญฺญยฺยา ธมฺมา อิฎฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตเญฺจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ, นาโชฺฌสาย ติฎฺฐติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส, อเภทิ พฬิสํ, ปริเภทิ พฬิสํ, น อนยํ อาปโนฺน, น พฺยสนํ อาปโนฺน, น ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโต’’ติฯ อยํ อเสโกฺขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
๑๐๙. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
‘‘อยํ โลโก สนฺตาปชาโต, ผสฺสปเรโต โรคํ วทติ อตฺตโต [อตฺตโน (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๓๐];
เยน เยน หิ มญฺญติ [มญฺญนฺติ (สี. ก.)], ตโต ตํ โหติ อญฺญถาฯ
‘‘อญฺญถาภาวี ภวสโตฺต โลโก, ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;
ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ;
ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺข’’นฺติ; อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ; อยํ นิเพฺพโธ;
‘‘เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สเพฺพ เต ‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’ติ วทามิฯ เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สเพฺพ เต ‘อนิสฺสฎา ภวสฺมา’ติ วทามิฯ อุปธิํ [อุปธิ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๓๐] หิ ปฎิจฺจ ทุกฺขมิทํ สโมฺภตี’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติฯ อยํ นิเพฺพโธฯ
‘‘โลกมิมํ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา, ภวา อปริมุตฺตา, เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย, สเพฺพ เต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ
‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต;
ภวตณฺหา ปหียติ, วิภวํ นาภินนฺทติ;
สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา, อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ;
อยํ นิเพฺพโธฯ
‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน, อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;
อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม, อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที’’ติฯ
อยํ อเสโกฺขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว [ปสฺส อ. นิ. ๔.๕], ปุคฺคลาฯ กตเม จตฺตาโร? อนุโสตคามี ปฎิโสตคามี ฐิตโตฺต ติโณฺณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล อนุโสตคามี, อยํ ปุคฺคโล สํกิเลสภาคิโยฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล ปฎิโสตคามี โย จ ฐิตโตฺต, อิเม เทฺว ปุคฺคลา นิเพฺพธภาคิยาฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล ติโณฺณ ปารงฺคโต ถเล ติฎฺฐติ พฺราหฺมโณ, อยํ อเสโกฺขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
๑๑๐. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
ฉฬาภิชาติโก อตฺถิ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฎฺฐํ [อนฺตํ นิฎฺฐํ (สี.)] นิพฺพานํ อาราเธติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฎฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติฯ
ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, โย จ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยาฯ
ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, โย จ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา วาสนาภาคิยาฯ
ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กโณฺห กณฺหาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฎฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติ, โย จ ปุคฺคโล สุโกฺก สุกฺกาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฎฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติ, อิเม เทฺว ปุคฺคลา นิเพฺพธภาคิยา, อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว [ปสฺส อ. นิ. ๔.๒๓๒-๒๓๓], กมฺมานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฎฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ’’ฯ
ตตฺถ ยญฺจ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ, ยญฺจ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ, อยํ สํกิเลโสฯ ยญฺจ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ, อยํ วาสนาฯ ยญฺจ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฎฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ, อยํ นิเพฺพโธฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
๑๑๑. ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ, นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?
‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ เทฺว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จ;
สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานิ, สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติฯ
‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานี’’ติ วาสนาฯ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ นิเพฺพโธฯ
‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา;
สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติฯ
‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’’ติ วาสนาฯ ‘‘สํโยชนปฺปหานา ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ นิเพฺพโธฯ อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
‘‘เทฺวมานิ, ภิกฺขเว, ปธานานิ [ปสฺส อ. นิ. ๒.๒]ฯ กตมานิ เทฺว? โย จ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริจฺจชติ, โย จ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ ตตฺถ โย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริจฺจชติ, อยํ วาสนาฯ
โย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ สพฺพูปธิปฎินิสฺสโคฺค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ, อยํ นิเพฺพโธฯ อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ นิเพฺพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ
ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปเกฺขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ ตีหิ ตณฺหาหิ – กามตณฺหาย ภวตณฺหาย วิภวตณฺหายฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนา อโชฺฌสิตา, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, ตสฺสา วิตฺถาโร ฉตฺติํสตณฺหาชาลินิยาวิจริตานิฯ
ตตฺถ ทิฎฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ทิฎฺฐิปเกฺขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ อุเจฺฉทสสฺสเตน, เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ทิฎฺฐิวเสน อภินิวิสติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, ตสฺสา วิตฺถาโร ทฺวาสฎฺฐิทิฎฺฐิคตานิฯ
ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เจตนาย เจตสิกกเมฺมน นิทฺทิสิตพฺพํ ตีหิ ทุจฺจริเตหิ – กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, ตสฺส วิตฺถาโร ทสอกุสลกมฺมปถาฯ
ตตฺถ ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ สมเถน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทิฎฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ วิปสฺสนา นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺตํ สุจริเตน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตีณิ อกุสลมูลานิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สํสารสฺส นิพฺพตฺติยาฯ ตถา นิพฺพเตฺต สํสาเร กายทุจฺจริตํ กายสุจริตํ วจีทุจฺจริตํ วจีสุจริตํ มโนทุจฺจริตํ มโนสุจริตํ อิมินา อสุเภน กมฺมวิปาเกน อิทํ พาลลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
อิมินา สุเภน กมฺมวิปาเกน อิทํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติฯ อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ
ตตฺถ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ จตูหิ กิเลสภูมีหิ นิทฺทิสิตพฺพํ – อนุสยภูมิยา ปริยุฎฺฐานภูมิยา สํโยชนภูมิยา อุปาทานภูมิยาฯ สานุสยสฺส ปริยุฎฺฐานํ ชายติ, ปริยุฎฺฐิโต สํยุชฺชติ, สํยุชฺชโนฺต อุปาทิยติ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อิมาหิ จตูหิ กิเลสภูมีหิ สเพฺพ กิเลสา สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ, อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ
วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ตีหิ สุจริเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, นิเพฺพธภาคิยํ สุตฺตํ จตูหิ สเจฺจหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ตีหิ ธเมฺมหิ นิทฺทิสิตพฺพํ – พุทฺธธเมฺมหิ ปเจฺจกพุทฺธธเมฺมหิ สาวกภูมิยาฯ ฌายิวิสเย นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ
๑๑๒. ตตฺถ กตเม อฎฺฐารส มูลปทา? โลกิยํ โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ, สตฺตาธิฎฺฐานํ ธมฺมาธิฎฺฐานํ สตฺตาธิฎฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฎฺฐานญฺจ, ญาณํ เญยฺยํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ, ทสฺสนํ ภาวนา ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ, สกวจนํ ปรวจนํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ, วิสชฺชนียํ อวิสชฺชนียํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจ, กมฺมํ วิปาโก กมฺมญฺจ วิปาโก จ, กุสลํ อกุสลํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ, อนุญฺญาตํ ปฎิกฺขิตฺตํ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจ, ถโว จาติฯ
ตตฺถ กตมํ โลกิยํ?
‘‘น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ฑหนฺตํ [ทหนฺตํ (สี. ก.) ปสฺส ธ. ป. ๗๑] พาลมเนฺวติ, ภสฺมจฺฉโนฺนว [ภสฺมาฉโนฺนว (ก.)] ปาวโกติฯ
อิทํ โลกิยํฯ
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ สพฺพํ…เป.… นิหียเต ตสฺส ยโส กาฬปเกฺขว จนฺทิมา’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ
‘‘อฎฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา [ปสฺส อ. นิ. ๘.๖]ฯ กตเม อฎฺฐ? ลาโภ อลาโภ, ยโส อยโส, นินฺทา ปสํสา, สุขํ ทุกฺขํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, อฎฺฐ โลกธมฺมา’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ
ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ?
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๙๔]; อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติฯ
อิทํ โลกุตฺตรํฯ
‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานี’’ติฯ อิทํ โลกุตฺตรํฯ
ตตฺถ กตมํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ?
‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ เทฺว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จา’’ติ เทฺว คาถาฯ ยํ อิห ‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานี’’ติ จ ‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’’ติ จฯ อิทํ โลกิยํฯ
ยํ อิห ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ จ ‘‘สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ จ, อิทํ โลกุตฺตรํฯ อิทํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ
‘‘วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา สติ ปุนพฺภโว โหติ, ปุนพฺภเว สติ ชาติ โหติ, ชาติยา สติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. ๒.๕๕], มหารุโกฺข, ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ ยานิ จ ติริยํ คมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวํ หิ โส, ภิกฺขเว, มหารุโกฺข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติเฎฺฐยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ อาหาเร สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ สพฺพํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ
‘‘วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อสติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา อสติ ปุนพฺภโว น โหติ, ปุนพฺภเว อสติ ชาติ น โหติ, ชาติยา อสติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุโกฺข อถ ปุริโส อาคเจฺฉยฺย กุทฺทาลปิฎกํ [กุทาลปิฎกํ (ก.)] อาทาย, โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉิเนฺทยฺย, มูเล [มูลํ (สํ. นิ. ๒.๕๕)] เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิฯ โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉิเนฺทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา [ฉิตฺวา (สี. ก.)] ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสิํ กเรยฺย, มสิํ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเนยฺย, นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย, เอวํ หิ โส, ภิกฺขเว, มหารุโกฺข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวํคโต (สี.)] อายติํ อนุปฺปาทธโมฺมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ อาหาเร อสติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา อสติ สพฺพํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ อิทํ โลกุตฺตรํฯ อิทํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ
๑๑๓. ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฎฺฐานํ?
‘‘สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสา, เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจิ;
เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสํ, ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโม’’ติ [ปรํ อตฺตกาโมติ (สี.) สํ. นิ. ๑.๑๑๙; อุทา. ๔๑ ปสฺสิตพฺพํ]ฯ
อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานํฯ
‘‘เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ [จ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๔๒], สเพฺพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;
ตํ สพฺพชานิํ กุสโล วิทิตฺวา, อาตาปิโย [อาตาปี โส (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๔๒] พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยา’’ติฯ
อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานํฯ
‘‘สตฺตหิ, ภิกฺขเว, อเงฺคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ อปิ วิเวจิยมาเนน ปณามิยมาเนน คเล ปิสนมชฺชมาเนน [คเลปิ ปมชฺชมาเนน (สี.)] ยาวชีวํ น วิชหิตพฺพํฯ กตเมหิ สตฺตหิ? ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา โหติ, โน จ อฎฺฐาเน [น จ อฎฺฐาเน (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๗.๓๗] นิโยเชติฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, สตฺตหิ…เป.… น วิชหิตพฺพํฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโตฯ อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, น จฎฺฐาเน นิโยชโก;
ตํ มิตฺตํ มิตฺตกาเมน, ยาวชีวมฺปิ เสวิย’’นฺติฯ
อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานํฯ
ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฎฺฐานํ?
‘‘ยญฺจ กามสุขํ โลเก, ยญฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;
ตณฺหกฺขยสุขเสฺสเต [ตณฺหกฺขยา สุขเสฺสเต (สี.) ปสฺส อุทา. ๑๒], กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติฯ
อิทํ ธมฺมาธิฎฺฐานํฯ
‘‘สุสุขํ [ปสฺส เถรคา. ๒๒๗] วต นิพฺพานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
อโสกํ วิรชํ เขมํ, ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตี’’ติฯ
อิทํ ธมฺมาธิฎฺฐานํฯ
ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฎฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฎฺฐานญฺจ
‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน เทฺว จ ขตฺติเย;
รฎฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา’’ติ อิทํ ธมฺมาธิฎฺฐานํฯ
‘‘อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ; อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานํ;
อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฎฺฐานญฺจฯ
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา [ปสฺส อิทฺธิปาทสํยุเตฺต]ฯ กตเม จตฺตาโร? ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท, วีริย…เป.… จิตฺตฯ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’ติฯ อิทํ ธมฺมาธิฎฺฐานํฯ
โส กาเยปิ จิตฺตํ สโมทหติ, จิเตฺตปิ กายํ สโมทหติ, กาเย สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานํ, อิทํ สตฺตาธิฎฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฎฺฐานญฺจฯ
๑๑๔. ตตฺถ กตมํ ญาณํ?
‘‘ยํ ตํ โลกุตฺตรํ ญาณํ, สพฺพญฺญู เยน วุจฺจติ;
น ตสฺส ปริหานตฺถิ, สพฺพกาเล ปวตฺตตี’’ติฯ
อิทํ ญาณํฯ
‘‘ปญฺญา หิ เสฎฺฐา โลกสฺมิํ, ยายํ นิพฺพานคามินี [นิเพฺพธคามินี (อิติวุ. ๔๑)];
ยาย สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขย’’นฺติฯ
อิทํ ญาณํฯ
ตตฺถ กตมํ เญยฺยํ?
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต [โว (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๗๒] สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา,]
ทิเฎฺฐ ธเมฺม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มเชฺฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สโงฺคติ โลเก,
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ
อิทํ เญยฺยํฯ
‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฎิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมเญฺจว ตุมฺหากญฺจ…เป.… ตยิทํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฎิวิทฺธํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สี. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๒.๑๕๕] อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฎิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สี. ก.)] อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฎิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฎิวิทฺธํฯ อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ยถาภูตํ อทสฺสนา;
สํสิตํ [สํสริตํ (สี.)] ทีฆมทฺธานํ, ตาสุ ตาเสฺวว ชาติสุฯ
‘‘ตานิ เอตานิ ทิฎฺฐานิ, ภวเนตฺติ สมูหตา;
อุจฺฉินฺนํ มูลํ ทุกฺขสฺส, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ
อิทํ เญยฺยํฯ
ตตฺถ กตมํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ? รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สญฺญา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติฯ อิทํ เญยฺยํฯ
เอวํ ชานํ เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ ปสฺสติ, ‘‘สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสตีติฯ อิทํ ญาณํฯ
โส ปริมุจฺจติ รูเปน, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สญฺญาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิญฺญาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติฯ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ
‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุเกฺข เอส มโคฺค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ
‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุเกฺข เอส มโคฺค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ
‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุเกฺข เอส มโคฺค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ
‘‘เย หิ เกจิ, โสณ [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๔๙], สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิเจฺจน รูเปน ทุเกฺขน วิปริณามธเมฺมน ‘เสโยฺยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาฯ อนิจฺจาย เวทนาย…เป.… อนิจฺจาย สญฺญาย…เป.… อนิเจฺจหิ สงฺขาเรหิ…เป.… อนิเจฺจน วิญฺญาเณน ทุเกฺขน วิปริณามธเมฺมน ‘เสโยฺยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา’’ติฯ อิทํ เญยฺยํฯ
‘‘เย จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิเจฺจน รูเปน ทุเกฺขน วิปริณามธเมฺมน ‘เสโยฺยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนาฯ อนิจฺจาย เวทนาย…เป.… อนิจฺจาย สญฺญาย…เป.… อนิเจฺจหิ สงฺขาเรหิ…เป.… อนิเจฺจน วิญฺญาเณน ทุเกฺขน วิปริณามธเมฺมน ‘เสโยฺยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนาติฯ อิทํ ญาณํฯ
อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนํ?
๑๑๕.
‘‘เย อริยสจฺจานิ วิภาวยนฺติ, คมฺภีรปเญฺญน สุเทสิตานิฯ
กิญฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา [ภุสปฺปมตฺตา (สี.) ปสฺส ขุ. ปา. ๖๐๙], น เต ภวํ อฎฺฐมมาทิยนฺตี’’ติฯ
อิทํ ทสฺสนํฯ
‘‘ยถินฺทขีโล ปถวิสฺสิโต สิยา, จตุพฺภิ วาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย;
ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ, โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตี’’ติฯ
อิทํ ทสฺสนํฯ
‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติยเงฺคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘ขีณนิรโยมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ, ขีณเปตฺติวิสโย, ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปโนฺนหมสฺมิ อวินิปาตธโมฺม นิยโต สโมฺพธิปรายโณ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ [สตฺตกฺขตฺตุปรโม (สี.)] เทเว จ มนุเสฺส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตถาคเต สทฺธา นิวิฎฺฐา ปติฎฺฐิตา วิรูฬฺหา มูลชาตา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ สห ธเมฺมน, ธเมฺม โข ปน นิฎฺฐํ คโต โหติ, สฺวากฺขาโต ภควตา ธโมฺม สนฺทิฎฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตโพฺพ วิญฺญูหิ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํ, สห ธมฺมิยา โข ปนสฺส โหนฺติ อิฎฺฐา กนฺตา ปิยา มนาปา คิหี เจว ปพฺพชิตา จฯ อริยกเนฺตหิ โข ปน สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขเณฺฑหิ อจฺฉิเทฺทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิเสฺสหิ วิญฺญุปฺปสเฎฺฐหิ อปรามเฎฺฐหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ โสตาปตฺติยเงฺคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘ขีณนิรโยมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ, ขีณเปตฺติวิสโย, ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปโนฺนหมสฺมิ อวินิปาตธโมฺม นิยโต สโมฺพธิปรายโณ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ เทเว จ มนุเสฺส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’’ติฯ
อิทํ ทสฺสนํฯ
ตตฺถ กตมา ภาวนา?
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ [สุภาวิตานิ (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๑๒], อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สทโนฺต’’ติฯ
อยํ ภาวนาฯ
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ธมฺมปทานิ [ปสฺส อ. นิ. ๔.๒๙]ฯ กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ, อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ, สมฺมาสติ ธมฺมปทํ, สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํ, อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ธมฺมปทานี’’ติฯ อยํ ภาวนาฯ
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ? ‘‘ปญฺจ ฉิเนฺท ปญฺจ ชเห’’ติ อิทํ ทสฺสนํฯ ‘‘ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเยฯ ปญฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติโณฺณติ วุจฺจตี’’ติ อยํ ภาวนาฯ อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๔๙๓]ฯ กตมานิ ตีณิ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส…เป.… ทุกฺขนิโรธสฺส…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฎิปทาย อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริย’’นฺติฯ อิทํ ทสฺสนํฯ
‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อญฺญินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฎิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อญฺญินฺทฺริยํฯ
‘‘กตมญฺจ , ภิกฺขเว, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิเฎฺฐว ธเมฺม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติฯ อยํ ภาวนาฯ
อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ
๑๑๖. ตตฺถ กตมํ สกวจนํ?
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ
อิทํ สกวจนํฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ, เยหิ พาลํ พาโลติ ปเร สญฺชานนฺติฯ กตมานิ ตีณิ? พาโล, ภิกฺขเว, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี จ โหติ, ทุกฺกฎกมฺมการี [ทุกฺกตกมฺมการี (สี.) ม. นิ. ๓.๒๔๖; อ. นิ. ๓.๓ ปสฺสิตพฺพํ] จ โหติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิฯ
‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ, เยหิ ปณฺฑิตํ ปณฺฑิโตติ ปเร สญฺชานนฺติฯ กตมานิ ตีณิ? ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ, สุภาสิตภาสี จ โหติ, สุกตกมฺมการี จ โหติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานี’’ติฯ
อิทํ สกวจนํฯ
ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?
‘‘ปถวีสโม นตฺถิ วิตฺถโต, นิโนฺน ปาตาลสโม น วิชฺชติ;
เมรุสโม นตฺถิ อุนฺนโต, จกฺกวตฺติสทิโส นตฺถิ โปริโส’’ติฯ
อิทํ ปรวจนํฯ
‘‘‘โหตุ , เทวานมินฺท, สุภาสิเตน ชโยติฯ โหตุ, เวปจิตฺติ สุภาสิเตน ชโยติฯ ภณ, เวปจิตฺติ, คาถ’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุริโนฺท อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘ภิโยฺย พาลา ปภิเชฺชยฺยุํ [ปกุเชฺฌยฺยุํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๒๕๑], โน จสฺส ปฎิเสธโก;
ตสฺมา ภุเสน ทเณฺฑน, ธีโร พาลํ นิเสธเย’’ติฯ
‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, เวปจิตฺตินา อสุริเนฺทน คาถาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุริโนฺท สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เทวานมินฺท, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุเตฺต, ภิกฺขเว, สโกฺก เทวานมิโนฺท อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘เอตเทว อหํ มเญฺญ, พาลสฺส ปฎิเสธนํ;
ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา, โย สโต อุปสมฺมตี’’ติฯ
‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, สเกฺกน เทวานมิเนฺทน คาถาย เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สโกฺก เทวานมิโนฺท เวปจิตฺติํ อสุรินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เวปจิตฺติ, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุเตฺต, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุริโนฺท อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘เอตเทว ติติกฺขาย, วชฺชํ ปสฺสามิ วาสว;
ยทา นํ มญฺญติ [มญฺญตี (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๒๕๑] พาโล, ภยา มฺยายํ ติติกฺขติ;
อชฺฌารุหติ ทุเมฺมโธ, โคว ภิโยฺย ปลายิน’’นฺติฯ
‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, เวปจิตฺตินา อสุริเนฺทน คาถาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข เวปจิตฺติ อสุริโนฺท สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เทวานมินฺท, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุเตฺต, ภิกฺขเว, สโกฺก เทวานมิโนฺท อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘กามํ มญฺญตุ วา มา วา, ภยา มฺยายํ ติติกฺขติ;
สทตฺถปรมา อตฺถา, ขนฺตา ภิโยฺย น วิชฺชติฯ
‘‘โย หเว พลวา สโนฺต, ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ;
ตมาหุ ปรมํ ขนฺติํ, นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโลฯ
‘‘อพลํ ตํ พลํ อาหุ, ยสฺส พาลพลํ พลํ;
พลสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส, ปฎิวตฺตา น วิชฺชติฯ
‘‘ตเสฺสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฎิกุชฺฌติ;
กุทฺธํ อปฺปฎิกุชฺฌโนฺต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํฯ
‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา, โย สโต อุปสมฺมติฯ
‘‘อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตานํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ชนา มญฺญนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา’’ติฯ
‘‘ภาสิตาสุ โข ปน, ภิกฺขเว, สเกฺกน เทวานมิเนฺทน คาถาสุ เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุ’’นฺติฯ อิทํ ปรวจนํฯ
๑๑๗. ตตฺถ กตมํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ?
ยญฺจ ปตฺตํ ยญฺจ ปตฺตพฺพํ อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ อาตุรสฺสานุสิกฺขโตฯ เย จ สิกฺขาสารา สีลํ วตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฎฺฐานสารา, อยเมโก อโนฺตฯ เย จ เอวํวาทิโน เอวํทิฎฺฐิโน ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ, อยํ ทุติโย อโนฺตฯ อิเจฺจเต อุโภ อนฺตา กฎสิวฑฺฒนา กฎสิโย ทิฎฺฐิํ วเฑฺฒนฺติฯ เอเต อุโภ อเนฺต อนภิญฺญาย โอลียนฺติ เอเก อติธาวนฺติ เอเกติฯ อิทํ ปรวจนํฯ
เย จ โข เต อุโภ อเนฺต อภิญฺญาย ตตฺร จ น อเหสุํ, เตน จ อมญฺญิํสุ, วฎฺฎํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติฯ อิทํ สกวจนํฯ อยํ อุทาโน สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจฯ
ราชา ปเสนทิ [ปเสฺสนทิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๑๓] โกสโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – อิธ มยฺหํ, ภเนฺต, รโหคตสฺส ปฎิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตโกฺก อุทปาทิ ‘‘เกสํ นุ โข ปิโย อตฺตา, เกสํ อปฺปิโย อตฺตา’’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภเนฺต, เอตทโหสิ ‘‘เย จ โข เกจิ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ, เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘ปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ อปฺปิโย อปฺปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ เย จ โข เกจิ กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, เตสํ ปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘อปฺปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ ปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ ปิโย ปิยสฺส กเรยฺย ฯ ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ปิโย อตฺตา’’ติฯ
‘‘เอวเมตํ, มหาราช, เอวเมตํ, มหาราช, เย หิ เกจิ, มหาราช, กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘ปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ, มหาราช, อปฺปิโย อปฺปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ เย จ โข เกจิ มหาราช กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, เตสํ ปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘อปฺปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ ปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ, มหาราช, ปิโย ปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปิโย อตฺตาติฯ อิทมโวจ ภควา…เป.… สตฺถา –
‘‘อตฺตานเญฺจ ปิยํ ชญฺญา, น นํ ปาเปน สํยุเช;
น หิ ตํ สุลภํ โหติ, สุขํ ทุกฺกฎการินาฯ
‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส [มรเณนาภิภูตสฺส (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๑๕], ชหโต มานุสํ ภวํ;
กิํ หิ ตสฺส สกํ โหติ, กิญฺจ อาทาย คจฺฉติ;
กิญฺจสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ
‘‘อุโภ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, ยํ มโจฺจ กุรุเต อิธ;
ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ, ตํว อาทาย คจฺฉติ;
ตํวสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ
‘‘ตสฺมา กเรยฺย กลฺยาณํ, นิจยํ สมฺปรายิกํ;
ปุญฺญานิ ปรโลกสฺมิํ, ปติฎฺฐา โหนฺติ ปาณิน’’นฺติฯ
อิทํ สุตฺตํ ปรวจนํฯ อนุคีติ สกวจนํฯ อิทํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจฯ
๑๑๘. ตตฺถ กตมํ วิสชฺชนียํ?
ปเญฺห ปุจฺฉิเต อิทํ อภิเญฺญยฺยํ, อิทํ ปริเญฺญยฺยํ, อิทํ ปหาตพฺพํ, อิทํ ภาเวตพฺพํ, อิทํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อิเม ธมฺมา เอวํคหิตา อิทํ ผลํ นิพฺพตฺตยนฺติฯ เตสํ เอวํคหิตานํ อยมโตฺถ อิติ อิทํ วิสชฺชนียํฯ ‘‘อุฬาโร พุโทฺธ ภควา’’ติ พุทฺธอุฬารตํ ธมฺมสฺวากฺขาตตํ สงฺฆสุปฺปฎิปตฺติญฺจ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ‘‘สเพฺพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ‘‘สเพฺพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวํ ชาติยํฯ อิทํ วิสชฺชนียํฯ
ตตฺถ กตมํ อวิสชฺชนียํ?
‘‘อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ [นรทมฺมสารถี (สี.)], เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;
สเพฺพ น ชญฺญา กสิณาปิ ปาณิโน, สนฺตํ สมาธิํ อรณํ นิเสวโต;
กินฺตํ ภควา อากงฺขตี’’ติฯ
อิทํ อวิสชฺชนียํฯ
เอตฺตโก ภควา สีลกฺขเนฺธ สมาธิกฺขเนฺธ ปญฺญากฺขเนฺธ วิมุตฺติกฺขเนฺธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขเนฺธ อิริยายํ ปภาเว หิเตสิตายํ กรุณายํ อิทฺธิยนฺติฯ อิทํ อวิสชฺชนียํฯ
‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลเก อุปฺปาทา ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปาโท พุทฺธรตนสฺส ธมฺมรตนสฺส สงฺฆรตนสฺส’’ฯ กิํ ปมาณานิ ตีณิ รตนานีติ? อิทํ อวิสชฺชนียํฯ
พุทฺธวิสโย อวิสชฺชนีโยฯ ปุคฺคลปโรปรญฺญุตา อวิสชฺชนียาฯ ‘‘ปุพฺพา, ภิกฺขเว, โกฎิ น ปญฺญายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สกิํ นิรยํ สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สกิํ เปตฺติวิสยํ สกิํ อสุรโยนิํ สกิํ เทเว สกิํ มนุเสฺส สนฺธาวิตํ สํสริตํ’’ฯ กตมา ปุพฺพา โกฎีติ อวิสชฺชนียํฯ น ปญฺญายตีติ สาวกานํ ญาณเวกเลฺลนฯ ทุวิธา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ เทสนา อตฺตูปนายิกา จ ปรูปนายิกา จฯ น ปญฺญายตีติ ปรูปนายิกาฯ นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาติ [อปฺปชานนาติ (สี.)] อตฺตูปนายิกาฯ ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ เอวมาห –
‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห…เป.… น เตฺวว เอโก อพฺพุโท นิรโยฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ, วีสติ อพฺพุทา นิรยา, เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย [นิรพฺพุทนิรโย (สํ. นิ. ๑.๑๘๑)]ฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ นิรพฺพุทา นิรยา, เอวเมโก อพโพ นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพพา นิรยา, เอวเมโก อฎโฎ นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อฎฎา นิรยา, เอวเมโก อหโห นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อหหา นิรยา, เอวเมโก กุมุโท นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ กุมุทา นิรยา, เอวเมโก โสคนฺธิโก นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ โสคนฺธิกา นิรยา, เอวเมโก อุปฺปลโก นิรโย [อุปฺปลนิรโย (สํ. นิ. ๑.๑๘๑)]ฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อุปฺปลกา นิรยา, เอวเมโก ปุณฺฑรีโก นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ ปุณฺฑรีกา นิรยา, เอวเมโก ปทุโม นิรโยฯ ปทุเม ปน, ภิกฺขุ, นิรเย โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปโนฺน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ ภควา อาห ‘‘อยํ อปฺปเมโยฺย อสเงฺขฺยโย’’ติฯ สพฺพํ ตํ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ อวิสชฺชนียํฯ
๑๑๙. ตตฺถ กตมํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจ, ยทา โส อุปโก อาชีวโก ภควนฺตํ อาห ‘‘กุหิํ, อาวุโส โคตม, คมิสฺสสี’’ติฯ ภควา อาห –
‘‘พาราณสิํ คมิสฺสามิ, อหํ ตํ อมตทุนฺทุภิํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวเตฺตตุํ, โลเก อปฺปฎิวตฺติย’’นฺติฯ
อุปโก อาชีวโก อาห ‘‘‘ชิโน’ติ โข อาวุโส, โภ โคตม, ปฎิชานาสี’’ติฯ ภควา อาห –
‘‘มาทิสา เว ชินา [ชินา เว มาทิสา (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๒.๓๔๑] โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;
ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปกา ชิโน’’ติฯ
กถํ ชิโน เกน ชิโนติ วิสชฺชนียํฯ กตโม ชิโนติ อวิสชฺชนียํฯ กตโม อาสวกฺขโย, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโยติ วิสชฺชนียํฯ กิตฺตโก อาสวกฺขโยติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ
อตฺถิ ตถาคโตติ วิสชฺชนียํฯ อตฺถิ รูปนฺติ วิสชฺชนียํฯ รูปํ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ รูปวา ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ รูเป ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ ตถาคเต รูปนฺติ อวิสชฺชนียํฯ เอวํ อตฺถิ เวทนา…เป.… สญฺญา…เป.… สงฺขารา…เป.… อตฺถิ วิญฺญาณนฺติ วิสชฺชนียํฯ วิญฺญาณํ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ วิญฺญาณวา ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ วิญฺญาเณ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ ตถาคเต วิญฺญาณนฺติ อวิสชฺชนียํฯ อญฺญตฺร รูเปน ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อญฺญตฺร เวทนาย…เป.… สญฺญาย…เป.… สงฺขาเรหิ…เป.… วิญฺญาเณน ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อยํ โส ตถาคโต อรูปโก…เป.… อเวทนโก…เป.… อสญฺญโก…เป.… อสงฺขารโก…เป.… อวิญฺญาณโกติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ
ปสฺสติ ภควา ทิเพฺพน จกฺขุนา วิสุเทฺธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สเตฺต จวมาเน อุปปชฺชมาเน เอวํ สพฺพํ…เป.… ยถากมฺมูปเค สเตฺต ปชานาตีติ วิสชฺชนียํฯ กตเม สตฺตา, กตโม ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ
อตฺถิ ตถาคโตติ วิสชฺชนียํฯ อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ
๑๒๐. ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?
‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส , ชหโต มานุสํ ภวํ;
กิํ หิ ตสฺส สกํ โหติ, กิญฺจ อาทาย คจฺฉติ;
กิญฺจสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ
‘‘อุโภ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, ยํ มโจฺจ กุรุเต อิธ;
ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ, ตํว [ตญฺจ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๑๕] อาทาย คจฺฉติ;
ตํวสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินี’’ติฯ
อิทํ กมฺมํฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ [ฉมาย (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๔๘] วา เสมานํ ยานิสฺส ปุเพฺพ ปาปกานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฎานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, พาลํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุเพฺพ ปาปกานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺส เอวํ โหติ ‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํฯ กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิสํ, ยาวตา โภ อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ คติ, ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สโมฺมหํ อาปชฺชตี’’ติฯ
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุเพฺพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฎานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุเพฺพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อโชฺฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ‘เอวํ โหติ อกตํ วต เม ปาปํ , อกตํ ลุทฺทํ, อกตํ กิพฺพิสํฯ กตํ กลฺยาณํ, กตํ กุสลํ, กตํ ภีรุตฺตาณํ, ยาวตา โภ อกตปาปานํ อกตลุทฺทานํ อกตกิพฺพิสานํ กตกลฺยาณานํ กตกุสลานํ กตภีรุตฺตาณานํ คติ, ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ, โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สโมฺมหํ อาปชฺชติ, ‘กตํ เม ปุญฺญํ, อกตํ ปาปํ, ยา ภวิสฺสติ คติ อกตปาปสฺส อกตลุทฺทสฺส อกตกิพฺพิสสฺส กตปุญฺญสฺส กตกุสลสฺส กตภีรุตฺตาณสฺส, ตํ เปจฺจ ภเว คติํ ปจฺจนุภวิสฺสามี’ติ วิปฺปฎิสาโร น ชายติฯ อวิปฺปฎิสาริโน โข, ภิกฺขเว, อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา คิหิโน วา ปพฺพชิตสฺส วา ภทฺทกํ มรณํ ภทฺทิกา กาลงฺกิริยาติ วทามี’’ติฯ อิทํ กมฺมํฯ
‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิฯ กตมานิ ตีณิ, กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ทุจฺจริตานิฯ ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สุจริตานิฯ อิทํ กมฺมํฯ
ตตฺถ กตโม วิปาโก?
‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฎิลโทฺธ พฺรหฺมจริยวาสายฯ ทิฎฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ อนิฎฺฐรูปํเยว ปสฺสติ, โน อิฎฺฐรูปํฯ อกนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน กนฺตรูปํฯ อมนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน มนาปรูปํฯ
ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน…เป.… ชิวฺหาย…เป.… กาเยน…เป.… ยํ กิญฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อนิฎฺฐธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อิฎฺฐธมฺมํฯ อกนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน กนฺตธมฺมํฯ อมนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน มนาปธมฺมํฯ ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฎิลโทฺธ พฺรหฺมจริยวาสายฯ
‘‘ทิฎฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ อิฎฺฐรูปํเยว ปสฺสติ, โน อนิฎฺฐรูปํฯ กนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน อกนฺตรูปํฯ มนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน อมนาปรูปํฯ ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน …เป.… ชิวฺหาย…เป.… กาเยน…เป.… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อิฎฺฐธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อนิฎฺฐธมฺมํฯ กนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อกนฺตธมฺมํฯ มนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อมนาปธมฺมํฯ ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฎิลโทฺธ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติฯ อยํ วิปาโกฯ
‘‘สฎฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
นิรเย ปจฺจมานานํ [ปจฺจมานสฺส (ก.) ปสฺส เป. ว. ๘๐๒], กทา อโนฺต ภวิสฺสติฯ
‘‘นตฺถิ อโนฺต กุโต อโนฺต, น อโนฺต ปฎิทิสฺสติ [ปติทิสฺสติ (สี.) ชา. ๑.๔.๕๕];
ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, ตุยฺหํ มยฺหญฺจ มาริสา’’ติฯ
อยํ วิปาโกฯ
๑๒๑. ตตฺถ กตมํ กมฺมญฺจ วิปาโก จ?
‘‘อธมฺมจารี หิ นโร ปมโตฺต, ยหิํ ยหิํ คจฺฉติ ทุคฺคติํ โย;
โส นํ อธโมฺม จริโต หนาติ, สยํ คหีโต ยถา กณฺหสโปฺปฯ
‘‘น หิ [ปสฺส เถรคา. ๓๐๔] ธโมฺม อธโมฺม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธโมฺม นิรยํ เนติ, ธโมฺม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ
อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ
‘‘มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถ, สุขเสฺสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ อิฎฺฐสฺส กนฺตสฺส ปิยสฺส มนาปสฺส ยทิทํ ปุญฺญานิฯ อภิชานามิ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, ทีฆรตฺตํ กตานํ ปุญฺญานํ อิฎฺฐํ [ทีฆรตฺตํ อิฎฺฐํ (สี. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๒๒] กนฺตํ ปิยํ มนาปํ วิปากํ ปจฺจนุภูตํ, สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฎฺฎวิวฎฺฎกเปฺป น อิมํ [น ยิมํ (อิติวุ. ๒๒)] โลกํ ปุนราคมาสิํฯ สํวฎฺฎมาเน สุทาหํ, ภิกฺขเว, กเปฺป อาภสฺสรูปโค โหมิฯ วิวฎฺฎมาเน กเปฺป สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามิฯ ตตฺร สุทาหํ [สุทํ (อิติวุ. ๒๒)], ภิกฺขเว, พฺรหฺมา โหมิ มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตีฯ ฉตฺติํสกฺขตฺตุํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, สโกฺก อโหสิํ เทวานมิโนฺท, อเนกสตกฺขตฺตุํ ราชา อโหสิํ จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (ก.)] ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรโนฺต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปโตฺต สตฺตรตนสมนฺนาคโต, โก ปน วาโท ปเทสรชฺชสฺส? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ ‘กิสฺส นุ โข เม อิทํ กมฺมสฺส ผลํ, กิสฺส กมฺมสฺส วิปาโก, เยนาหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ ‘ติณฺณํ โข เม อิทํ กมฺมานํ ผลํ, ติณฺณํ กมฺมานํ วิปาโกฯ เยนาหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’ติฯ เสยฺยถิทํ, ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺสา’’ติฯ ตตฺถ ยญฺจ ทานํ โย จ ทโม โย จ สํยโม, อิทํ กมฺมํฯ โย ตปฺปจฺจยา วิปาโก ปจฺจนุภูโต, อยํ วิปาโกฯ ตถา จูฬกมฺมวิภโงฺค วตฺตโพฺพฯ
ยํ สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส เทสิตํฯ ตตฺถ เย ธมฺมา อปฺปายุกทีฆายุกตาย สํวตฺตนฺติ พหฺวาพาธอปฺปาพาธตาย อเปฺปสกฺขมเหสกฺขตาย ทุพฺพณฺณสุวณฺณตาย นีจกุลิกอุจฺจกุลิกตาย อปฺปโภคมหาโภคตาย ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตาย จ สํวตฺตนฺติ, อิทํ กมฺมํฯ ยา ตตฺถ อปฺปายุกทีฆายุกตา…เป.… ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตา, อยํ วิปาโกฯ อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ
๑๒๒. ตตฺถ กตมํ กุสลํ?
‘‘วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๒๘๑];
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิต’’นฺติฯ
อิทํ กุสลํฯ
‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฎํ;
สํวุตํ ตีหิ ฐาเนหิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ
อิทํ กุสลํฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กุสลมูลานิฯ กตมานิ ตีณิ? อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กุสลมูลานิฯ อิทํ กุสลํฯ ‘‘วิชฺชา, ภิกฺขเว [วิชฺชา จ โข ภิกฺขเว (สํยุตฺตนิกาเย)], ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนุเทว [อนฺวเทว (สี. ก.), สฺยาทิกเณฺฑ (โมคฺคลฺลาเน) ๑๑ สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ] หิรี โอตฺตปฺปญฺจา’’ติฯ อิทํ กุสลํฯ
ตตฺถ กตมํ อกุสลํ?
‘‘ยสฺส อจฺจนฺต ทุสฺสีลฺยํ, มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ;
กโรติ โส ตถตฺตานํ, ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโส’’ติฯ
อิทํ อกุสลํฯ
‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ;
อภิมตฺถติ [อภิมนฺถติ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๑๖๑] ทุเมฺมธํ, วชิรํวสฺมมยํ มณิ’’นฺติฯ
อิทํ อกุสลํฯ
‘‘ทส กมฺมปเถ นิเสวิย, อกุสลากุสเลหิ วิวชฺชิตา;
ครหา จ ภวนฺติ เทวเต, พาลมตี นิรเยสุ ปจฺจเร’’ติฯ
อิทํ อกุสลํฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกุสลมูลานิ [ปสฺส อ. นิ. ๓.๗๐], กตมานิ ตีณิ? โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อกุสลมูลานิ’’ฯ อิทํ อกุสลํฯ
ตตฺถ กตมํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ?
‘‘ยาทิสํ [สํ. นิ. ๑.๒๕๖] วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติฯ
ตตฺถ ยํ อาห ‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณ’’นฺติ, อิทํ กุสลํฯ ยํ อาห ‘‘ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ, อิทํ อกุสลํฯ อิทํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจฯ
‘‘สุเภน กเมฺมน วชนฺติ สุคฺคติํ, อปายภูมิํ อสุเภน กมฺมุนา;
ขยา จ กมฺมสฺส วิมุตฺตเจตโส, นิพฺพนฺติ เต โชติริวินฺธนกฺขยา’’ฯ
ตตฺถ ยํ อาห ‘‘สุเภน กเมฺมน วชนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ, อิทํ กุสลํฯ ยํ อาห ‘‘อปายภูมิํ อสุเภน กมฺมุนา’’ติ, อิทํ อกุสลํฯ อิทํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจฯ
๑๒๓. ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ?
‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหฐยํ [วณฺณคนฺธํ อเหฐยํ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๔๙];
ปเลติ [ปเฬติ (ก.)] รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร’’ติฯ
อิทํ อนุญฺญาตํฯ
‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ กรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปโนฺน อณุมเตฺตสุ วเชฺชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, กายกมฺมวจีกเมฺมน สมนฺนาคโต กุสเลน ปริสุทฺธาชีโวฯ อารทฺธวีริโย โข ปน โหติ ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สจฺฉิกิริยายฯ ปญฺญวา โข ปน โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิเพฺพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ตีณิ กรณียานี’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ
‘‘ทสยิเม [ทส อิเม (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๑๐.๔๘], ภิกฺขเว, ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ กตเม ทส? ‘เววณฺณิยมฺหิ อชฺฌุปคโต’ติ ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ…เป.… อิเม โข ภิกฺขเว ทส ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตนฺติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กรณียานี’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ
ตตฺถ กตมํ ปฎิกฺขิตฺตํ?
‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคสมิตํ [โคณสมํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๓] ธนํ;
นตฺถิ สูริยสมา [สุริยสมา (สี.)] อาภา, สมุทฺทปรมา สรา’’ติฯ
ภควา อาห –
‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ ธญฺญสมํ ธนํ;
นตฺถิ ปญฺญาสมา อาภา, วุฎฺฐิเวปรมา สรา’’ติฯ
เอตฺถ ยํ ปุริมกํ, อิทํ ปฎิกฺขิตฺตํฯ
‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเวऋ อกรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตนฺติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อกรณียานี’’ติฯ อิทํ ปฎิกฺขิตฺตํฯ
๑๒๔. ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจ?
‘‘กิํสูธ ภีตา ชนตา อเนกา, มโคฺค จเนกายตโน ปวุโตฺต [จเนกายตนปฺปวุตฺตา (สํ. นิ. ๑.๗๕)];
ปุจฺฉามิ ตํ โคตม ภูริปญฺญ, กิสฺมิํ ฐิโต ปรโลกํ น ภาเยติฯ
‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา, กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน;
พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสโนฺต, สโทฺธ มุทู สํวิภาคี วทญฺญู;
เอเตสุ ธเมฺมสุ ฐิโต จตูสุ, ธเมฺม ฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติฯ
ตตฺถ ยํ อาห ‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ ‘‘กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน’’ติ, อิทํ ปฎิกฺขิตฺตํฯ ‘‘พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสโนฺต, สโทฺธ มุทู สํวิภาคี วทญฺญูฯ เอเตสุ ธเมฺมสุ ฐิโต จตูสุ, ธเมฺม ฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจฯ
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธานสาสนํ’’ฯ
ตตฺถ ยํ อาห ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ, อิทํ ปฎิกฺขิตฺตํ, ยํ อาห ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจฯ
‘‘กายสมาจารมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิฯ วจีสมาจารมฺปาหํ , เทวานมินฺท , ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิฯ มโนสมาจารมฺปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ…เป.… ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิ’’ฯ
‘‘กายสมาจารมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิเญฺจตํ ปฎิจฺจ วุตฺตํฯ ยถารูปญฺจ โข กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตโพฺพฯ ตตฺถ ยํ ชญฺญา กายสมาจารํ ‘‘อิมํ [อิทํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๒.๓๖๔] โข เม กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ, เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตโพฺพฯ ‘‘กายสมาจารมฺปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฎิจฺจ วุตฺตํฯ ‘‘วจีสมาจารํ…เป.… ‘‘ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิเญฺจตํ ปฎิจฺจ วุตฺตํฯ ยถารูปญฺจ โข ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปา ปริเยสนา น เสวิตพฺพาฯ ตตฺถ ยํ ชญฺญา ปริเยสนํ ‘‘อิมํ โข เม ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ, เอวรูปา ปริเยสนา เสวิตพฺพาฯ ‘‘ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฎิจฺจ วุตฺตํฯ
ตตฺถ ยํ อาห ‘‘เสวิตพฺพมฺปี’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ ยํ อาห ‘‘น เสวิตพฺพมฺปี’’ติ, อิทํ ปฎิกฺขิตฺตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจฯ
๑๗๐. ตตฺถ กตโม ถโว?
‘‘มคฺคานฎฺฐงฺคิโก [ปสฺส ธ. ป. ๒๗๓] เสโฎฺฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสโฎฺฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ
อยํ ถโวฯ
‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิฯ กตมานิ ตีณิ? ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สญฺญิโน วา อสญฺญิโน วา เนวสญฺญีนาสญฺญิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ เสฎฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ , ยทิทํ อรหํ สมฺมาสมฺพุโทฺธฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๘๑ ปสฺสิตพฺพํ] ปณฺณตฺติสงฺขตานํ วา อสงฺขตานํ วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ เสฎฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, สงฺฆานํ ปณฺณตฺติ คณานํ ปณฺณตฺติ มหาชนสนฺนิปาตานํ ปณฺณตฺติ, ตถาคตสาวกสโงฺฆ เตสํ อคฺคมกฺขายติ เสฎฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฎฺฐ ปุริสปุคฺคลา…เป.… ปุญฺญเกฺขตฺตํ โลกสฺสาติฯ
‘‘สพฺพโลกุตฺตโร สตฺถา, ธโมฺม จ กุสลกฺขโต [กุสลมกฺขโต (ก.)];
คโณ จ นรสีหสฺส, ตานิ ตีณิ วิสฺสิสฺสเรฯ
‘‘สมณปทุมสญฺจโย คโณ, ธมฺมวโร จ วิทูนํ สกฺกโต;
นรวรทมโก จ จกฺขุมา, ตานิ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริฯ
‘‘สตฺถา จ อปฺปฎิสโม, ธโมฺม จ สโพฺพ นิรุปทาโห;
อริโย จ คณวโร, ตานิ ขลุ วิสฺสิสฺสเร ตีณิฯ
‘‘สจฺจนาโม ชิโน เขโม สพฺพาภิภู, สจฺจธโมฺม นตฺถโญฺญ ตสฺส อุตฺตริ;
อริยสโงฺฆ นิจฺจํ วิญฺญูนํ ปูชิโต, ตานิ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริฯ
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มเคฺคน ตริํสุ ปุเพฺพ, ตริสฺสนฺติ เย จ [เย จาปิ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๓๘๔] ตรนฺติ โอฆํฯ
‘‘ตํ ตาทิสํ เทวมนุสฺสเสฎฺฐํ;
สตฺตา นมสฺสนฺติ วิสุทฺธิเปกฺขา’’ติฯ
อยํ ถโวติฯ
ตตฺถ โลกิยํ สุตฺตํ ทฺวีหิ สุเตฺตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จฯ โลกุตฺตรํปิ สุตฺตํ ตีหิ สุเตฺตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ ทสฺสนภาคิเยน จ ภาวนาภาคิเยน จ อเสกฺขภาคิเยน จฯ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ ยสฺมิํ สุเตฺต ยํ ยํ ปทํ ทิสฺสติ สํกิเลสภาคิยํ วา วาสนาภาคิยํ วา, เตน เตน โลกิยนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํ, ทสฺสนภาคิยํ วา ภาวนาภาคิยํ วา อเสกฺขภาคิยํ วา ยํ ยํ ปทํ ทิสฺสติ เตน เตน โลกุตฺตรนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํฯ
วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตาย, ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตาย, ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฎินิสฺสคฺคาย, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ภาวนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฎินิสฺสคฺคาย, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ทิฎฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํฯ
โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฎฺฐานํ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, เต ตีหิ สุเตฺตหิ สมเนฺวสิตพฺพา ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จาติฯ
ตตฺถ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ เอกพีชินา โกลํโกเลน สตฺตกฺขตฺตุปรเมน สทฺธานุสารินา ธมฺมานุสารินา จาติ, ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฎิปเนฺนน, สกทาคามินา, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฎิปเนฺนน, อนาคามินา , อนฺตรา ปรินิพฺพายินา, อุปหจฺจ ปรินิพฺพายินา, อสงฺขารปรินิพฺพายินา, สสงฺขารปรินิพฺพายินา, อุทฺธํโสเตน อกนิฎฺฐคามินา, สทฺธาวิมุเตฺตน, ทิฎฺฐิปฺปเตฺตน, กายสกฺขินา จาติ, ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สทฺธาวิมุเตฺตน, ปญฺญาวิมุเตฺตน, สุญฺญตวิมุเตฺตน, อนิมิตฺตวิมุเตฺตน, อปฺปณิหิตวิมุเตฺตน, อุภโตภาควิมุเตฺตน สมสีสินา ปเจฺจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุเทฺธหิ จาติ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เอวํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฎฺฐานํ อิเมหิ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ
โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฎฺฐานํ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เต จริเตหิ นิทฺทิฎฺฐา สมเนฺวสิตพฺพา เกจิ ราคจริตา, เกจิ โทสจริตา, เกจิ โมหจริตา, เกจิ ราคจริตา จ โทสจริตา จ, เกจิ ราคจริตา จ โมหจริตา จ, เกจิ โทสจริตา จ โมหจริตา จ, เกจิ ราคจริตา จ โทสจริตา จ โมหจริตา จ, ราคมุเข ฐิโต ราคจริโต, ราคมุเข ฐิโต โทสจริโต, ราคมุเข ฐิโต โมหจริโต, ราคมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จ, โทสมุเข ฐิโต โทสจริโต, โทสมุเข ฐิโต โมหจริโต, โทสมุเข ฐิโต ราคจริโต, โทสมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จ, โมหมุเข ฐิโต โมหจริโต, โมหมุเข ฐิโต ราคจริโต โมหมุเข ฐิโต โทสจริโต, โมหมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จาติ, โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฎฺฐานํ อิเมหิ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ
วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สีลวเนฺตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, เต สีลวโนฺต ปญฺจ ปุคฺคลา ปกติสีลํ สมาทานสีลํ จิตฺตปฺปสาโท สมโถ วิปสฺสนา จาติ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ
โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฎฺฐานํ ตีหิ สุเตฺตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จฯ
โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ สตฺตาธิฎฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฎฺฐานญฺจ อุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ, ญาณํ ปญฺญาย นิทฺทิสิตพฺพํ ปญฺญินฺทฺริเยน ปญฺญาพเลน อธิปญฺญาสิกฺขาย ธมฺมวิจยสโมฺพชฺฌเงฺคน สมฺมาทิฎฺฐิยา ตีรณาย สนฺตีรณาย ธเมฺม ญาเณน อนฺวเย ญาเณน ขเย ญาเณน อนุปฺปาเท ญาเณน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน อญฺญินฺทฺริเยน อญฺญาตาวินฺทฺริเยน จกฺขุนา วิชฺชาย พุทฺธิยา ภูริยา เมธาย, ยํ ยํ วา ปน ลพฺภติ, เตน เตน ปญฺญาธิวจเนน นิทฺทิสิตพฺพํฯ
เญยฺยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปเนฺนหิ อชฺฌตฺติกพาหิเรหิ หีนปฺปณีเตหิ ทูรสนฺติเกหิ สงฺขตาสงฺขเตหิ กุสลากุสลาพฺยากเตหิ สเงฺขปโต วา ฉหิ อารมฺมเณหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ, ปญฺญาปิ อารมฺมณภูตา เญยฺยํ, ยํ กิญฺจิ อารมฺมณภูตํ อชฺฌตฺติกํ วา พาหิรํ วา, สพฺพํ ตํ สงฺขเตน อสงฺขเตน จ นิทฺทิสิตพฺพํฯ
ทสฺสนํ ภาวนา [ทสฺสนา ภาวนา (สี.)] สกวจนํ ปรวจนํ วิสชฺชนียํ อวิสชฺชนียํ กมฺมํ วิปาโกติ สพฺพตฺถ ตทุภยํ สุเตฺต ยถา นิทฺทิฎฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํ, ยํ วา ปน กิญฺจิ ภควา อญฺญตรวจนํ ภาสติ, สพฺพํ ตํ ยถานิทฺทิฎฺฐํ ธารยิตพฺพํฯ
ทุวิโธ เหตุ ยญฺจ กมฺมํ เย จ กิเลสา, สมุทโย กิเลสาฯ ตตฺถ กิเลสา สํกิเลสภาคิเยน สุเตฺตน นิทฺทิสิตพฺพาฯ สมุทโย สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จ สุเตฺตน นิทฺทิสิตโพฺพฯ ตตฺถ กุสลํ จตูหิ สุเตฺตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ วาสนาภาคิเยน ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จฯ อกุสลํ สํกิเลสภาคิเยน สุเตฺตน นิทฺทิสิตพฺพํ ฯ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ ตทุภเยน [ตทุภเยหิ (สี.)] นิทฺทิสิตพฺพํฯ อนุญฺญาตํ ภควโต อนุญฺญาตาย นิทฺทิสิตพฺพํ, ตํ ปญฺจวิธํ สํวโร ปหานํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา กปฺปิยานุโลโมติ, ยํ ทิสฺสติ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ, ตํ กปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ปฎิกฺขิตฺตํ ภควตา ปฎิกฺขิตฺตการเณน นิทฺทิสิตพฺพํฯ อนุญฺญาตญฺจ ปฎิกฺขิตฺตญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ถโว ปสํสาย นิทฺทิสิตโพฺพฯ โส ปญฺจวิเธน เวทิตโพฺพ ภควโต ธมฺมสฺส อริยสงฺฆสฺส อริยธมฺมานํ สิกฺขาย โลกิยคุณสมฺปตฺติยาติฯ เอวํ ถโว ปญฺจวิเธน นิทฺทิสิตโพฺพฯ
อินฺทฺริยภูมิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, กิเลสภูมิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, เอวเมตานิ อฎฺฐารส ปทานิ โหนฺติ นว ปทานิ กุสลานิ นว ปทานิ อกุสลานีติ, ตถาหิ วุตฺตํ ‘‘อฎฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฎฺฐพฺพา, สาสนปฺปฎฺฐาเน’’ติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘นวหิ จ ปเทหิ กุสลา, นวหิ จ ยุชฺชนฺติ อกุสลปฺปกฺขา;
เอเต ขลุ มูลปทา, ภวนฺติ อฎฺฐารส ปทานี’’ติฯ
นิยุตฺตํ สาสนปฺปฎฺฐานํฯ
เอตฺตาวตา สมตฺตา เนตฺติ ยา อายสฺมตา มหากจฺจายเนน ภาสิตา ภควตา อนุโมทิตา มูลสงฺคีติยํ สงฺคีตาติฯ
เนตฺติปฺปกรณํ นิฎฺฐิตํฯ