Dadeni
gan Ifan Morgan Jones
Taflen Geirfa 3
Alaw
t. 97 gwrych – bristles
blonegog, llipa – limp, flabby
ymddarostwng – humble oneself
penyd – penance
mygu – throttle, strangle
ysbeidiol – sporadic
digymell – unprompted
rhochian nwydus – passionate snorting
t.98 o’i gwirfodd – of her own free will
dygymod – reconcile
fel pe bai ffawd... as if fate was in her favour
eiddigeddu – become jealous
llwglyd – greedy, hungry
chwythu ei blwc – run out of steam
t.99 gweunydd – moors
cerrynt – current
ar fympwy – at random
carn – hilt, handle
t.100 sarff – serpent
crair – relic
gerfydd y carn – by the hilt
llwfrdra – cowardice
argyhoeddedig – convinced
cynghreiriaid – allies
dirprwyol – vicarious
y cwd – rhywbeth fel “you bastard”
t.102 llaith – damp
claerwyn – brilliant white
edifeirwch – remorse
encilion – hidden places
cybolfa – hotchpotch
Joni
t.103 anghynfannedd – desolate
warysau – warehouses
diffaith – barren
cen – lichen
canllaw – banisters, railings
wg – gwg: frown, scowl
t.104 dychrynllyd – terrifying
gochel – be aware
t.105 browlan – mutter
dolefus – plaintive
dyrnu – beat
Fysa dy fam yn mynd i dop caets – your mother would go bonkers
Gwelid – could be seen
t.107 Arawn - Arawn yw brenin Annwn (Annwfn) yng Nghainc Cyntaf y Mabinogi. Dim ond yn y Pedair Cainc y ceir cyfeiriad ato, ond erys cof amdano yn y dywediad traddodiadol a geir mewn chwedl werin o Geredigion,
'Hir yw'r dydd a hir yw'r nos, a hir yw aros Arawn'
Ym mhennod agoriadol y chwedl, mae Pwyll Pendefig Dyfed yn mynd i hela â'i helgwn yng Nglyn Cuch (ardal Abercych) Dyfed.
Gwyn ap Nudd: Cymeriad ym mytholeg a llên gwerin Cymru a gysylltir â'r Arallfyd a'r Tylwyth Teg yw Gwyn ap Nudd. Mewn chwedlau llên gwerin diweddarach mae Gwyn yn cymryd lle Arawn fel brenin Annwn. Yn y cyswllt hynny mae'n arwain Cŵn Annwn ar eu helfa wyllt trwy'r nos.
Gwyn ap Nudd yw brenin y Tylwyth Teg yn llên gwerin Cymru, a cheir sawl chwedl amdano.
MOMFG – “mas o ‘ma ff***** glou!”
Sul y Pys – a day that will never come
Pys slwj (pys slwtsh) : mushy peas
Blodeuwedd - Merch hudolus a greodd y dewiniaid Gwydion ap Dôn a Math o flodau'r derw, banadl [=broom] ac erwain [meadowsweet], i fod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes yw Blodeuwedd. Ceir ei hanes ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi, sef Math fab Mathonwy. Cynllwyniodd [=plotted] Blodeuwedd gyda'i chariad Gronw Pebr, arglwydd Penllyn, i ladd Lleu, ac fel cosb cafodd hi ei throi yn dylluan gan Gwydion.
Cyfareddu – charm, enchant
t.108 ploryn – pimple
tyngu llw – swear an oath
oblegid – because of (that)
dadebru – revive, rouse
t.109 cofnodwyr – chroniclers
darostwng – humble, subjugate
meidrol – mortal
ysglyfaeth – prey, victim
grefu am t’m....beg to get a little bit of that old power back
awdurdodyddiaeth – authoritarianism
Gwydion - Cymeriad yn y bedwaredd o Bedair Cainc y Mabinogi, chwedl Math fab Mathonwy yw Gwydion fab Dôn. Gellir ystyried mai Gwydion, yn hytrach na Math, yw'r prif gymeriad yn y stori. Mae ei fam, Dôn, yn Dduwies Geltaidd sy'n chwaer i Math fab Mathonwy ac a uniaethir â'r dduwies Geltaidd Danu/Anu yn y traddodiad Gwyddelig. 'Caer Wydion' yw'r enw Cymraeg traddodiadol am y Llwybr Llaethog.
Llwyd ap Cil Coed - Llwyd is a friend of Gwawl ap Clud, who had been insulted by Pwyll in the First Branch. Llwyd decides to avenge this insult upon Pryderi son of Pwyll by making barren and empty the kingdom of Dyfed. Later, by means of an enchanted bowl in a mysterious fortress, he imprisons Pryderi and Rhiannon, Pwyll's widow and Pryderi's mother. Llwyd apparently makes Rhiannon bear the yokes of his horses, while Pryderi had to carry the gate hammers, while they are in captivity.
Only Manawydan, Rhiannon's new husband, and Pryderi's wife Cigfa remain in Dyfed. They try to plant grain, but their crop is destroyed by mice. Manawydan chases the pests away, but catches one that is fat and slower than the others, and sets out to hang it for theft. A cleric, a priest, and a bishop come by one at a time and beg Manawydan to spare the mouse, but he refuses until the bishop agrees to remove the enchantment from Dyfed. He finally reveals himself as Llwyd in disguise, and admits that the mice were really his attendants magically transformed. The mouse is his pregnant wife, Gwenaby, but Manawydan refuses to free her until Llwyd also releases Rhiannon and Pryderi and pledges to take no further revenge. Llwyd agrees to these terms, and turns his wife back into a beautiful woman.
Teyrnon Twryf Lliant - Yn y chwedl mae Teyrnon yn arglwydd ar Went Is Coed, yn ne-ddwyrain Cymru. Daw ei enw o'r gwreiddyn teyrn (Brythoneg tigernonos "Y Teyrn Mawr", efallai fel cymar i'r dduwies Rigantona "Y Frenhines Fawr", sef Rhiannon yn Gymraeg Canol). Ceir Nant Teyrnon tua 2 filltir o Gaerleon lle codwyd Abaty Llantarnam. Ystyr yr epithet Twrf [F]liant yw "twrw mawr", yn ôl pob tebyg.
Mallt-y-Nos a’i chwaer Sisial y Brwyn - Mallt-y-Nos (Matilda of the Night), also known as the Night Mallt,[1] is a crone in Welsh mythology who rides with Arawn and the hounds (Cŵn Annwn) of the Wild Hunt, chasing sorrowful, lost souls to Annwn. The Mallt-y-Nos drives the hounds onward with shrieks and wails, which some say are evil and malicious in nature.
Gwyliadwrus – alert, watchful
t.111 Bwystfilaidd – monstrous, beastly
Bryn y Briallu – Primrose Hill
Isgoed
t.112 trugareddau – knick-knacks,
galar – mourning
t.113 llychwino – sully, tarnish
yn hongian gerfydd... hanging by the most fragile of all possible threads
t.114 hybarch – venerable
trybini – trouble
t.115 seboni – flatter
t.116 to clwt – soft top
epil cwynfanllyd – whingeing offspring
cymhelliad greddfol – an instinctive impulse
ymddangosiadol osgeiddig – ostentatiously graceful
t.117 swnyn – grumbler
dienaid – soulless
t.118 ymhleth – folded
t.119 dynwarediad – imitation
baldorddi – babble
t.120 cymryd arno fod yn ddyn meidrol – pretending to be a mortal
codi ei war – look up
t.121 Iarlles y Ffynnon - Yn y chwedl mae Owain, cymeriad sy'n seiliedig ar yr arwr Owain fab Urien o'r Hen Ogledd, yn priodi Iarlles y Ffynnon gyda chymorth ei llawforwyn Luned. Ar ôl tair blynedd yn amddiffyn y ffynnon, mae'n cael caniatad yr Iarlles i dreulio tri mis yn llys Arthur. Wedi cyrraedd yno, mae'n anghofio popeth am ei wraig ac yn aros am dair blynedd. Mae ei wraig yn ei ddiarddel [disowns] ac Owain yn mynd yn wallgof am gyfnod, ond gyda chymorth llew y mae wedi ei achub mae'n mynd trwy gyfres o anturiaethau yn llwyddiannus ac yn adennill ei wraig.
Yn gyhuddgar – accusingly
t.122 Y Mab Darogan - Y Mab Darogan yw'r gwaredwr a ddaw i arwain y Cymry i fuddugoliaeth derfynnol ar y Saeson a'u gyrru allan o Ynys Prydain gan adfer y deyrnas i feddiant y Cymry, disgynyddion y Brythoniaid. Mae'r Mab Darogan yn ffigwr Meseianaidd sydd wedi chwarae rhan bwysig yn hanes Cymru dros y canrifoedd. Mae sawl person hanesyddol wedi cael ei uniaethu â'r Mab Darogan yn y gorffennol, gan gynnwys Arthur ac Owain Glyndŵr.
Angen dybryd – dire need
Bwa saeth aur – golden bow
Cyflafan – massacre
Ymbil – plead, beg
Gorchfygu – conquer
Gelen – leach
t.125 tuchan – groan, grumble
ymddiddan – converse
digamsyniol – unmistakable
meidrolion – mortals
t.126 tynnu helynt am fy mhen – bring down trouble on myself
Joni
t.128 rhoi’r felan iddo – make him depressed
gochelgar – wary, cautious
glafoerllyd – slavering
tarfu ar ei annel – make him lose aim
diaroglyddion – deodorant
t.129 fferru – freeze
balog – fly (of trousers)
oernadu – howl
parlys – paralysis
tyrchu – rummage
trallod – suffering, adversity
t.130 clogynnau carpiog – tattered cloaks
hercio – wobble
prae – prey
slefren fôr – jellyfish
t.131 dyfnderoedd eigion – the depths of the abyss
lluddedig – exhausted
t.132 llid – anger, wrath
‘sna’m llawar o ddewis – there’s not much choice
t.133 gochelgar – cautious, circumspect
drwgdybus – suspicious, distrustful
t.134 byrbwyll – reckless
gorchwyl – task
t.137 Ni fyddai llawer o obaith – there would not be much hope of his raising Iaco from the dead if he himself had be torn to shreds by an angry flock of ravens
Isgoed
t.139 maldod – affection, indulgence, pampering
brifiwyd – yma: brifo: he was hurt
ffifflen – yma: merch
t.140 – ynysig – isolated
trwstan – trist
ingol – anguished
meidrolion – mortals
gwadu – deny
rhelyw – the others
meudwyaid – hermits
tyrchu – rummage
t.141 ymhyfrydu – amuse himself
cymhelliad – motive
t.142 anfoddog – unwilling
torri ei fol – bursting to do something
fewnrwyd – intranet
t.143 ysgytwad – shock
cafnu allan – hollow out
rhodfeydd – walkways
gwyndra diheintiedig – antisceptic whiteness
t.144 osgo – demeanour
t.145 difrycheuyn – spotless
t.146 trawyd ef – he was struck
t.147 gwrth-heintiwr – anti-sceptic
elordy – mortuary
celanedd – corpses
o’r un anian – of the same kind/nature
Gwydion fab Dôn – “ is a magician, hero and trickster of Welsh mythology, appearing most prominently in the Fourth Branch of the Mabinogi, which focuses largely on his relationship with his young nephew, Lleu Llaw Gyffes.”
O flaen ei well – before his betters (i.e. in court)
t. 148 ar gyfeiliorn – astray
llesteirio – impede, obstruct
jac codi baw – JCB
chwistrellu – spray
t.149 ymroddiad – dedication, commitment
swyngyfareddu – bewitch
didaro – nonchalant
t.150 ffwng – fungus
goruwchgenedlaethol – supranational