Nā Ana Mākau ʻŌlelo - Papa 5
Ke Kumuhana | Ka Mākau | Ka Helu | Ke Ana | Ka Hoʻākāka |
Ka ʻŌlelo | Ka ʻŌlelo Walewaha (1.1) | 5-6.O.1 (Ka Pane Piha) | Hoʻopuka ʻia ka ʻōlelo, a) e wehewehe pono ai iā haʻi i kekahi hana e) e hōʻike leʻa ai i ka pōʻaiapili hoihoi a pili loa i ka haumana ma ka ʻōlelo uluwale i) e wehewehe ai i kona kuanaʻike ponoʻī o) e hōʻuluʻulu ai i nā manaʻo like ʻole u) e pono ai ke kama‘ilio | |
5-6.O.2 (Ka Haʻi ʻŌlelo) | Haʻiʻōlelo ma mua o ke anaina e pili i kekahi kumuhana i noiʻi ʻia me ke kahe kūpono o ka ʻōlelo. | He ha‘i‘ōlelo uluwale paha, a i ‘ole he ha‘i‘ōlelo me ka ho‘ohana ‘ana paha i hō‘ike‘ike ‘enehana e kōkua ai i kāna mea e ha‘i‘ōlelo ana | ||
5-6.O.3 (Ka Haʻi ʻŌlelo) | Hoʻokomo ʻia ka ʻōlelo noʻeau ma kahi kūpono. | E maopopo i ka haumāna ka manaʻo nui o ka ʻōlelo noʻeau i hiki iā ia ke hoʻohana ma kāna ʻōlelo ʻana ma kahi kūpono. | ||
5-6.O.4 (Ka Pō‘aiapili ‘Ōlelo) | Kūpono ke kiʻina leo a me ke ‘ano o ke kino o ka haumāna e kūlike ai me ka pōʻaiapili. |
| ||
Ka Hoʻomaopopo (1.2) | 5-6.O.5 (Ka Hoʻolohe) | Hō‘ike i ka ‘a‘apo ‘ia o ka ‘ike mai loko mai o nā kūmole like ‘ole i lohe ‘ia. | E hōʻuluʻulu ka haumāna i nā manaʻo nui o kekahi ʻōlelo i ʻōlelo ʻia mai me ka wehewehe i ke kāko‘o ‘ia o ia mau mana‘o nui | |
5-6.O.6 (Ka Loina ʻŌlelo) | Maopopo ka pilina o kona ʻohana i
| |||
5-6.O.7 (Ka Loina ʻŌlelo) | Maopopo ka loina ku‘una o kāna i lohe ai. | |||
5-6.O.8 (Ka Loina ʻŌlelo) | Maopopo ka hoʻohana pololei ʻia o nā hoʻōho maʻamau:
| |||
Ke Mele/ Oli | Ke Kālailai Mele/Oli (2.1) | 5-6.MO.1 (Ka ʻIkena Mele/ Oli) | Wehewehe i ka ha‘awina o kekahi mele a) me ke kākoʻo pū ʻana i kona manaʻo ma o nā lāʻana mai ke mele mai e) me ke kuhi ‘ana i ka pō‘aiapili kūpono e ho‘ohana ‘ia ai ke mele | |
5-6.MO.2 (Ka ‘Ikena Mele/Oli) | Hoʻohālikelike i nā mele Hawaiʻi me ke kālele pū ʻana i nā loina kuʻuna o ke mele. | |||
5-6.MO.3 (Ka ‘Ikena Mele/Oli) | Ho‘ohālikelike ‘ia ke mele i lohe ‘ia me ka mea i kākau ‘ia. | Pili kēia i ka hiki i ka haumāna ke ‘ike (i ke ʻano e ʻokoʻa ai ke mele ma ka lohe ʻana a me ka heluhelu wale ʻana i nā hua ʻōlelo) i ka ‘oko‘a o ke mele ke lohe ‘ia ma kahi o ka heluhelu wale ‘ana i nā hua ‘ōlelo (he la‘ana: ‘oiai hiki nō paha ke no‘ono‘o ‘ia he mele “hau‘oli” ke ‘ano ma ka lohe ‘ana eia na‘e, he kumuhana kaumaha nō paha) | ||
Ke Kākau | Nā ʻAno Kākau (3.1) | 5.K.1 (Ka Palapala Moʻolelo) | E kākau i ka moʻolelo me ka hōʻike i: a) ke ‘ano a me ka hana o ka mea nona ka mo‘olelo e) kona pilina i ka ‘āina i) kekahi ha‘awina i a‘o ‘ia o) nā hi‘ohi‘ona e pono ai ka mo‘olelo (hāme‘e, pō‘aiapili, hihia, ho‘oponopono, a pēlā aku) | |
5.K.2 (Ka Palapala Wehewehe) | Hoʻonohonoho ʻia nā manaʻo nui o kekahi kumuhana. | E kākau me ka hōʻike ʻana i kekahi kaʻina hanana moʻolelo e kākoʻo ai i ke kumuhana o ka moʻolelo (ma ke ʻolokeʻa hōʻuluʻulu manaʻo, ma ke kākau paukū paha, a pēlā aku). Pili kēia i ka unuhi ‘ana i nā mana‘o/ hanana nui o ka mo‘olelo, ke kahe kūpono ʻana o nā hanana moʻolelo e hoʻonohonoho ʻia ai ma ke kaʻina kūpono. | ||
5.K.3 (Ka Palapala Kūpale Manaʻo) | Kūkulu mōakāka ʻia ka manaʻo me ke kākoʻo piha ʻia ʻana ona a) me ka ho‘ohana ‘ana i la‘ana mai kekahi kūmole e) me ka ho‘ohana ‘ana i mau kūmole ‘oko‘a i) me ke kālailai ‘ana i ke ‘ano o kekahi mea i ‘imi noi‘i ‘ia | E kākau me ka hiki ke ʻapo maʻalahi ʻia ka manaʻo. E hoʻohana ʻia 2-3 a ʻoi laʻana e wehewehe ai a e kākoʻo ai i ko ka haumana manaʻo kākau a i ‘ole me ka ho‘ohana ‘ana i 1-2 kūmole ‘oko‘a (he mo‘olelo, he ‘ōlelo no‘eau, he mele, a pēlā aku). Hoʻohana i ka ʻike i ʻike e pane ai i kāna nīnau noiʻi. Hoʻohana ʻia nā huaʻōlelo ponoʻī a ka mea kākau ma nā kaha puanaʻī. | ||
Nā Loina Moʻolelo (3.2) | 5.K.4 (Ka Haʻawina ʻIke Kuʻuna) | E kākau a wehewehe i ka waiwai o ka loina kuʻuna i aʻo ʻia ma ka moʻolelo. | I loko o ia mau loina, he mau haʻawina e aʻo ai. No laila, e wehewehe ʻia kekahi mau haʻawina e aʻo ai ma loko o ka moʻolelo. (E laʻa: kekahi ʻike no ke ʻano o ka nohona, a i ʻole kekahi ʻike i pili ka ʻāina, ka lani, ke kai a i ʻole nā hana a ka poʻe kūpuna. E wehewehe piha ʻia me nā kākoʻo he 2 a ʻoi.) | |
Nā Loina Kākau (3.3) | 5.K.5 (Ke Kaona) | Wehewehe ʻia ke kaona no ka hōʻike ʻana i kekahi manaʻo pālua o ka ʻōlelo hoʻokahi ma nā pōʻaiapili like ʻole. | Pili kēia ana i ka wehewehe ‘ana i ke kaona o nā mana‘o pālua like ‘ole, e la‘a me nā ‘ōlelo no‘eau, nā nane, nā hua ‘ōlelo, nā mele, a pēlā aku. E kākau me ka wehewehe ʻana i 2 a ʻoi manaʻo ʻokoʻa o kekahi huaʻōlelo/ māmalaʻōlelo a me ka pō‘aiapili kūpono e ho‘ohana ‘ia ai ia kaona. ʻAʻole wale nō ka “Pua” he mahele o ka mea kanu. He mau manaʻo nō kona e laʻa ʻo ke kanaka, kekahi wahine a pēlā aku nō. Na ka haumāna e kuhikuhi i ia mau manaʻo o ka hua ʻōlelo/ māmalaʻōlelo hoʻokahi. Ma loko o nā nane, he kiʻi i kūkulu ʻia me ke kuhikuhi pololei ʻole ʻia o kona manaʻo nui. Na ka haumana e koho i ka manaʻo nui ma o ka ʻōlelo hoʻohali o loko o ka nane. | |
5.K.6 (Ke Kiko a me ka Pela) | Pololei ka pela ʻana a me ka hoʻohana ʻia o nā kiko. | Hoʻomaka nā māmalaʻōlelo ma ka Hua Nui/ Maʻaka a pau i ke Kiko Pau/ Kiko Nīnau a i ʻole ke Kiko Pūʻiwa. Pela ʻia me nā kahakō a me nā ʻokina e ʻike pono ai i ka manaʻo o ka huaʻōlelo e pela ʻia. ʻOkoʻa ʻo ĀU a ʻokoʻa ʻo AʻU. Ma ka pela pololei wale ʻana nō e ʻike ai i ka manaʻo o ka haumana. | ||
5.K.7 (Ka Ho‘onohonoho Kākau) | ‘Ohi‘ohi a ho‘onohonoho ‘ia ka ‘ikepili e pono ai ke kākau ‘oloke‘a i mea e kūkulu pono ‘ia ai kona mana‘o. | Kākau ka haumāna i nā ʻano noka like ʻole (nā kiʻikuhi noʻonoʻo, noka Cornell, ke ʻolokeʻa, ka papa kūmole, a pēlā aku) e palapala ʻia ai nā manaʻo nui āna i ʻohiʻohi ai ma ka noiʻi a me ka mea nona ka ʻike, ma ka haku mo‘olelo ‘ana, ma ke kākau pepa wehewehe, a pēlā aku. Pili ho‘i kēia i ka ho‘ohana ‘ana o ka haumāna i kekahi ka‘ina kākau e pono ai ke kūkulu pono i ka pepa (ho‘olālā, kāmua, paka, kākau hou e like me ka nui e pono ai) | ||
5.K.8 (Ka Pilinaʻōlelo) | Hoʻohana ʻia nā analula pololei ma ka pō‘aiapili kūpono e mōakāka ai ka manaʻo nui. | E paʻa loa nā loina kākau o kēia pae. E kākau ma ka mālamaʻōlelo piha, me ka hoʻohana ʻana i nā kāhulu e wehewehe ai i ke ʻano o kekahi mea a me ka hōʻike ʻana i ka pau a me ka ʻole o kekahi hana. | ||
5.K.9 (Nā ‘Ano Kākau) | ‘Ike ‘ia ka ‘oko‘a o ke ‘ano kākau ma nā pō‘aiapili like ‘ole. | E mōakāka nā ‘ano kākau like ‘ole no nā mea heluhelu like ‘ole e la‘a me ka puke mo‘omana‘o, ka pepa pōkole, ka leka i ke hoa, ka pepa wehewehe, ka mo‘olelo hakupuni/hakule‘i, a pēlā aku. Pili kēia i ke kākau ‘ana o ke keiki a me ka hiki i ke keiki ke kuhi i nā ‘ano kākau i heluhelu ‘ia a me ke kumu o ka hoʻohana ʻia ʻana o nā ʻano kākau like ʻole (a ka mea kākau). | ||
Ka Heluhelu | Nā ʻAno Heluhelu (4.1) | 5.H.1 (Ka Heluhelu Moʻolelo) | Kūkulu ka haumāna i kona manaʻo a. ma o nā laʻana mai ka mea āna i heluhelu ai. (2 a ʻoi laʻana) e. ma o ke kālailai ʻana i ka manaʻo o ka mea kākau | |
5.H.2 (Ka Heluhelu Moʻolelo) | Kālailai ‘ia ke ka‘ina hana o ka mo‘olelo a me ka pilina o nā hanana i ka holo ‘ana o ka mo‘olelo. | He la‘ana: Ma o ke kālailai ‘ana i nā hanana mo‘olelo, hō‘ike ka haumana i ka pilina o ke ka‘ina hana i ka holo o ka mo‘olelo, a inā ua loli kekahi hanana mo‘olelo, hiki ke kuhi ‘ia ka loli o ka holo ‘ana o ka mo‘olelo (no nā hāme‘e, no ka hopena, a pēlā aku) | ||
5.H.3 (Ka Heluhelu Moʻolelo) | Ho‘ohālikelike ‘ia nā hi‘ohi‘ona like ‘ole o ka mo‘olelo. | Nā hi‘ohi‘ona like ‘ole: ka ‘āina, nā me‘e, ka pō‘aiapili, nā hanana, a pēlā aku | ||
5.H.4 (Ka Heluhelu Moʻolelo) | Kālailai ʻia nā moʻolelo ʻokoʻa e ʻike ai i nā ʻano ʻokoʻa o nā moʻolelo Hawaiʻi. | E ʻike ʻia ka ʻokoʻa o ka moʻolelo pili Akua, nā moʻolelo aʻo haʻawina, nā moʻolelo e wehewehe ai i ke kumu o kekahi ʻāina, inoa a pēlā aku. Ua hoʻohana ʻia nā moʻolelo kuʻuna i mau haʻawina e aʻo ai a e leʻaleʻa ai. He ana kēia e ho‘omau ai i ka haumana e ʻike a e kālai i ke kumu ʻokoʻa o nā moʻolelo. | ||
5.H.5 (Ka ‘Apo Mana‘o) | Hō‘ulu‘ulu ‘ia ka mo‘olelo ma ke ‘ano he ho‘opōkole me ka hō‘ike ‘ana i nā mahele ko‘iko‘i a me ka mana‘o nui o ia mo‘olelo. | Nīnau ʻia a pane ʻia nā nīnau e pili ana i ka mea i heluhelu ʻia e ʻike ai i ka manaʻo nui ma kona ʻano pōkole. Unuhi ʻia kekahi ʻike mai loko mai o nā hanana moʻolelo a me nā hōʻailona i waiho ʻia ma ka moʻolelo. Wae‘ano ‘ia nā mana‘o like ‘ole o ka mo‘olelo i kuhi a ho‘omaopopo ‘ia ka mana‘o nui. He mākau kēia e pono ai ke kia ʻana i ka noʻonoʻo. | ||
Nā Loina Heluhelu (4.2) | 5.H.6 (Ka ʻIke Kuʻuna) | Mālama ʻia ka ʻikena kuʻuna a me ke kuanaʻike Hawaiʻi. | He ʻano ʻikena kālailai heluhelu ke wehewehe ʻia nei. Inā ʻo Makaliʻi ka inoa o ka meʻe o kekahi moʻolelo, hiki i ka haumana ke ʻike i ka pilina ma waena o ia inoa a me ka huihui hōkū, ka malama, ka manō, ka Makahiki a i ʻole ka waʻa paha. | |
5.H.7 (Ka ʻIke Kuʻuna) | Wehewehe ʻia nā loina kuʻuna o ka moʻolelo me ke kākoʻo ʻana i kona mana‘o. | Hiki i ka haumana ke wehewehe i nā loina kuʻuna āna i ʻike ai ma ka heluhelu ʻana i ka moʻolelo. Inā e lei ʻia i lei lāʻī, he pale ia ma muli o ke ʻano o ka lau. Kākoʻo ʻia kona mana‘o ma nā laʻana he 2 a ʻoi. | ||
5.H.8 (Nā Kahua Heluhelu) | Ua paʻa nā pilinaʻōlelo a me nā hua ʻōlelo e heluhelu ai i nā moʻolelo no ia pae me ka maopopo. | Pili ho‘i kēia i ke kumu i ho‘ohana ‘ia ai ka pilina‘ōlelo/hua ‘ōlelo ma kā ka haumāna i heluhelu ai | ||
5.H.9 (Nā Kahua Heluhelu) | Maopopo ka manaʻo o kekahi huaʻōlelo hou ma o ka pōʻaiapili moʻolelo/ māmalaʻōlelo. | ʻO ka pōʻaiapili kekahi ʻōlelo hoʻohali e kōkua ai i ko ka haumana hoʻomaopopo ʻana. (E laʻa: “Ua like kēlā kaʻa me ka ʻāpala. Ua poepoe kona kino a pūkoko kona kala/ waihoʻoluʻu.”) Ma kēia māmalaʻōlelo, ʻo “Pūkoko” paha kekahi huaʻōlelo hou akā ma o ka hoʻohālikelike ʻia o ke kaʻa a me ka ʻāpala, ua hiki i ka haumana ke kuhi i ka like o ka pūkoko a me ka ʻulaʻula ʻoiai ʻo ia ke kala o ka ʻāpala. | ||
5.H.10 (Ke Kaona) | Wehewehe ʻia ka manaʻo nui o kekahi ʻŌlelo Noʻeau e hōʻike ai i ke kuanaʻike Hawaiʻi me ke kākoʻo. | Ma ka wehewehe ʻana i kekahi ʻōlelo noʻeau, hiki i ka haumana ke hōʻike i ka pilina o ka manaʻo nui o ia ʻōlelo noʻeau i ka nohona ma mua a me ka nohona nei. Kākoʻo ʻia kona manaʻo me nā laʻana 2 a ʻoi. | ||
5.H.11 (Ke Kaona) | ʻIke ʻia hoʻi he nīnau ka nane e pane ai a wehewehe ʻia me ke kākoʻo. | “Ka wai kau i ka lewa.” ʻAʻole nō nā nane i nīnau pinepine ʻia ma ke ʻano he nīnau maʻamau. E aʻo ʻia nā nane e hoʻomaka ai ka haumana e ʻike i ke kino o ka nane a me ke ʻano o ka pane ʻana. Inā ua ʻike ka haumana he nīnau ka nane a hoʻāʻo ʻo ia e pane, he kō kēia ana. E wehewehe ʻia a kākoʻo ʻia me 2 a ʻoi laʻana kākoʻo. | ||
5.H.12 (Ke Kaona) | ʻApo ʻia nā manaʻo pālua o kekahi ʻōlelo e hōʻike ai he Kaona nō ia ʻano manaʻo. | Ma ke mele “Mele ʻAi Pōhaku” a i ʻole “Kaulana nā Pua,” he mau manaʻo ko Pua a me Pōhaku. Inā ua hiki i ka haumana ke ʻike i nā manaʻo ʻokoʻa o ka ʻōlelo hoʻokahi, he ʻike ia e kō ai ke ana. | ||
5.H.13 (Nā ʻAno Palapala) | Kālailai ‘ia he mau kūmole no ka wae ‘ana i ‘ike i pili i kekahi kumuhana kiko‘ī. | He laʻana: Noiʻi ka haumāna i kekahi kumuhana ma ka hoʻohana ʻana i nā ʻano palapala like ʻole e laʻa me:
Ma o ke kālailai ‘ana, hiki i ka haumāna ke kuhi i nā mea like, nā mea ‘oko‘a, nā kuana‘ike ‘oko‘a o nā kūmole ‘oko‘a, a pēlā aku. |