Ke Kumuhana

Ka  Mākau

Ka Helu

Ke Ana

Ka Hoʻākāka

Ka ʻŌlelo

Ka ʻŌlelo Walewaha (1.1)

5-6.O.1

(Ka Pane Piha)

Hoʻopuka ʻia ka ʻōlelo,

a) e wehewehe pono ai iā haʻi i kekahi hana

e) e hōʻike leʻa ai i ka pōʻaiapili hoihoi a pili loa i ka haumana ma ka ʻōlelo uluwale

i) e wehewehe ai i kona kuanaʻike ponoʻī

o) e hōʻuluʻulu ai i nā manaʻo like ʻole

u)  e pono ai ke kama‘ilio

5-6.O.2

(Ka Haʻi ʻŌlelo)

Haʻiʻōlelo ma mua o ke anaina e pili i kekahi kumuhana i noiʻi ʻia me ke kahe kūpono o ka ʻōlelo.

He ha‘i‘ōlelo uluwale paha, a i ‘ole he ha‘i‘ōlelo me ka ho‘ohana ‘ana paha i hō‘ike‘ike ‘enehana e kōkua ai i kāna mea e ha‘i‘ōlelo ana

5-6.O.3

(Ka Haʻi ʻŌlelo)

Hoʻokomo ʻia ka ʻōlelo noʻeau ma kahi kūpono.

E maopopo i ka haumāna ka manaʻo nui o ka ʻōlelo noʻeau i hiki iā ia ke hoʻohana ma kāna ʻōlelo ʻana ma kahi kūpono.

5-6.O.4

(Ka Pō‘aiapili ‘Ōlelo)

Kūpono ke kiʻina leo a me ke ‘ano o ke kino o ka haumāna e kūlike ai me ka pōʻaiapili.

• Pohā o ka leo
• Ke kiʻina leo kūpono ma ka nīnau ʻana
• Kūlana kino kūpono
• Kū i ke ʻano o ka meʻe
• Ka hana lōkahi ʻana me nā hoa haʻiʻōlelo

Ka Hoʻomaopopo (1.2)

5-6.O.5

(Ka Hoʻolohe)

Hō‘ike i ka ‘a‘apo ‘ia o ka ‘ike mai loko mai o nā kūmole like ‘ole i lohe ‘ia.

E hōʻuluʻulu ka haumāna i nā manaʻo nui o kekahi ʻōlelo i ʻōlelo ʻia mai me ka wehewehe i ke kāko‘o ‘ia o ia mau mana‘o nui

5-6.O.6

(Ka Loina ʻŌlelo)

Maopopo ka pilina o kona ʻohana i

• Kona ʻāina hānau
• Kona wahi noho
• Ke kahua kula

5-6.O.7

(Ka Loina ʻŌlelo)

Maopopo ka loina ku‘una o kāna i lohe ai.

5-6.O.8

(Ka Loina ʻŌlelo)

Maopopo ka hoʻohana pololei ʻia o nā hoʻōho maʻamau:

• ʻĀ ʻoia
• Tsā/Kā
• Hemū/Hele pēlā
• Hāmau/Kulikuli

Ke Mele/ Oli

Ke Kālailai Mele/Oli (2.1)

5-6.MO.1

(Ka ʻIkena Mele/ Oli)

Wehewehe i ka ha‘awina o kekahi mele

a) me ke kākoʻo pū ʻana i kona manaʻo ma o nā lāʻana mai ke mele mai

e) me ke kuhi ‘ana i ka pō‘aiapili kūpono e ho‘ohana ‘ia ai ke mele

5-6.MO.2

(Ka ‘Ikena Mele/Oli)

Hoʻohālikelike i nā mele Hawaiʻi me ke kālele pū ʻana i nā loina kuʻuna o ke mele.

5-6.MO.3  

(Ka ‘Ikena Mele/Oli)

Ho‘ohālikelike ‘ia ke mele i lohe ‘ia me ka mea i kākau ‘ia.

Pili kēia i ka hiki i ka haumāna ke ‘ike (i ke ʻano e ʻokoʻa ai ke mele ma ka lohe ʻana a me ka heluhelu wale ʻana i nā hua ʻōlelo) i ka ‘oko‘a o ke mele ke lohe ‘ia ma kahi o ka heluhelu wale ‘ana i nā hua ‘ōlelo (he la‘ana:  ‘oiai hiki nō paha ke no‘ono‘o ‘ia he mele “hau‘oli” ke ‘ano ma ka lohe ‘ana eia na‘e, he kumuhana kaumaha nō paha)

Ke Kākau

Nā ʻAno Kākau (3.1)

5.K.1

(Ka Palapala Moʻolelo)

E kākau i ka moʻolelo me ka hōʻike i:

a) ke ‘ano a me ka hana o ka mea nona ka mo‘olelo

e) kona pilina i ka ‘āina

i) kekahi ha‘awina i a‘o ‘ia

o) nā hi‘ohi‘ona e pono ai ka mo‘olelo (hāme‘e, pō‘aiapili, hihia, ho‘oponopono, a pēlā aku)

5.K.2

(Ka Palapala Wehewehe)

Hoʻonohonoho ʻia nā manaʻo nui o kekahi kumuhana.

E kākau me ka hōʻike ʻana i kekahi kaʻina hanana moʻolelo e kākoʻo ai i ke kumuhana o ka moʻolelo  (ma ke ʻolokeʻa hōʻuluʻulu manaʻo, ma ke kākau paukū paha, a pēlā aku).  Pili kēia i ka unuhi ‘ana i nā mana‘o/ hanana nui o ka mo‘olelo, ke kahe kūpono ʻana o nā hanana moʻolelo e hoʻonohonoho ʻia ai ma ke kaʻina kūpono.

5.K.3

(Ka Palapala Kūpale Manaʻo)

Kūkulu mōakāka ʻia ka manaʻo me ke kākoʻo piha ʻia ʻana ona

a) me ka ho‘ohana ‘ana i la‘ana mai kekahi kūmole

e) me ka ho‘ohana ‘ana i mau kūmole ‘oko‘a

i) me ke kālailai ‘ana i ke ‘ano o kekahi mea i ‘imi noi‘i ‘ia

E kākau me ka hiki ke ʻapo maʻalahi ʻia ka manaʻo.  E hoʻohana ʻia 2-3 a ʻoi laʻana e wehewehe ai a e kākoʻo ai i ko ka haumana manaʻo kākau a i ‘ole me ka ho‘ohana ‘ana i 1-2 kūmole ‘oko‘a (he mo‘olelo, he ‘ōlelo no‘eau, he mele, a pēlā aku).

Hoʻohana i ka ʻike i ʻike e pane ai i kāna nīnau noiʻi. Hoʻohana ʻia nā huaʻōlelo ponoʻī a ka mea kākau ma nā kaha puanaʻī.

Nā Loina Moʻolelo (3.2)

5.K.4

(Ka Haʻawina ʻIke Kuʻuna)

E kākau a wehewehe i ka waiwai o ka loina kuʻuna i aʻo ʻia ma ka moʻolelo.

I loko o ia mau loina, he mau haʻawina e aʻo ai.  No laila, e wehewehe ʻia kekahi mau haʻawina e aʻo ai ma loko o ka moʻolelo.  

(E laʻa: kekahi ʻike no ke ʻano o ka nohona, a i ʻole kekahi ʻike i pili ka ʻāina, ka lani, ke kai a i ʻole nā hana a ka poʻe kūpuna.  E wehewehe piha ʻia me nā kākoʻo he 2 a ʻoi.)

Nā Loina Kākau (3.3)

5.K.5

(Ke Kaona)

Wehewehe ʻia ke kaona no ka hōʻike ʻana i kekahi manaʻo pālua o ka ʻōlelo hoʻokahi ma nā pōʻaiapili like ʻole.

Pili kēia ana i ka wehewehe ‘ana i ke kaona o nā mana‘o pālua like ‘ole, e la‘a me nā ‘ōlelo no‘eau, nā nane, nā hua ‘ōlelo, nā mele, a pēlā aku.

E kākau me ka wehewehe ʻana i 2 a ʻoi manaʻo ʻokoʻa o kekahi huaʻōlelo/ māmalaʻōlelo a me ka pō‘aiapili kūpono e ho‘ohana ‘ia ai ia kaona.  ʻAʻole wale nō ka “Pua” he mahele o ka mea kanu.  He mau manaʻo nō kona e laʻa ʻo ke kanaka, kekahi wahine a pēlā aku nō.  Na ka haumāna e kuhikuhi i ia mau manaʻo o ka hua ʻōlelo/ māmalaʻōlelo hoʻokahi.

Ma loko o nā nane, he kiʻi i kūkulu ʻia me ke kuhikuhi pololei ʻole ʻia o kona manaʻo nui.  Na ka haumana e koho i ka manaʻo nui ma o ka ʻōlelo hoʻohali o loko o ka nane.

5.K.6

(Ke Kiko a me ka Pela)

Pololei ka pela ʻana a me ka hoʻohana ʻia o nā kiko.

Hoʻomaka nā māmalaʻōlelo ma ka Hua Nui/ Maʻaka a pau i ke Kiko Pau/ Kiko Nīnau a i ʻole ke Kiko Pūʻiwa.  Pela ʻia me nā kahakō a me nā ʻokina e ʻike pono ai i ka manaʻo o ka huaʻōlelo e pela ʻia.  ʻOkoʻa ʻo ĀU a ʻokoʻa ʻo AʻU.  Ma ka pela pololei wale ʻana nō e ʻike ai i ka manaʻo o ka haumana.

5.K.7

(Ka Ho‘onohonoho Kākau)

‘Ohi‘ohi a ho‘onohonoho ‘ia ka ‘ikepili e pono ai ke kākau ‘oloke‘a i mea e kūkulu pono ‘ia ai kona mana‘o.

Kākau ka haumāna i nā ʻano noka like ʻole (nā kiʻikuhi noʻonoʻo, noka Cornell, ke ʻolokeʻa, ka papa kūmole, a pēlā aku) e palapala ʻia ai nā manaʻo nui āna i ʻohiʻohi ai ma ka noiʻi  a me ka mea nona ka ʻike, ma ka haku mo‘olelo ‘ana, ma ke kākau pepa wehewehe, a pēlā aku.

Pili ho‘i kēia i ka ho‘ohana ‘ana o ka haumāna i kekahi ka‘ina kākau e pono ai ke kūkulu pono i ka pepa (ho‘olālā, kāmua, paka, kākau hou e like me ka nui e pono ai)

5.K.8

(Ka Pilinaʻōlelo)

Hoʻohana ʻia nā analula pololei ma ka pō‘aiapili kūpono e mōakāka ai ka manaʻo nui.

E paʻa loa nā loina kākau o kēia pae.

E kākau ma ka mālamaʻōlelo piha, me ka hoʻohana ʻana i nā kāhulu e wehewehe ai i ke ʻano o kekahi mea a me ka hōʻike ʻana i ka pau a me ka ʻole o kekahi hana.  

5.K.9

(Nā ‘Ano Kākau)

‘Ike ‘ia ka ‘oko‘a o ke ‘ano kākau ma nā pō‘aiapili like ‘ole.

E mōakāka nā ‘ano kākau like ‘ole no nā mea heluhelu like ‘ole e la‘a me ka puke mo‘omana‘o, ka pepa pōkole, ka leka i ke hoa, ka pepa wehewehe, ka mo‘olelo hakupuni/hakule‘i, a pēlā aku.  Pili kēia i ke kākau ‘ana o ke keiki a me ka hiki i ke keiki ke kuhi i nā ‘ano kākau i heluhelu ‘ia a me ke kumu o ka hoʻohana ʻia ʻana o nā ʻano kākau like ʻole (a ka mea kākau).

Ka Heluhelu

Nā ʻAno Heluhelu (4.1)

5.H.1

(Ka Heluhelu Moʻolelo)

Kūkulu ka haumāna i kona manaʻo

a.  ma o nā laʻana mai ka mea āna i heluhelu ai. (2 a ʻoi laʻana)

e.  ma o ke kālailai ʻana i ka manaʻo o ka mea kākau

5.H.2

(Ka Heluhelu Moʻolelo)

Kālailai ‘ia ke ka‘ina hana o ka mo‘olelo a me ka pilina o nā hanana i ka holo ‘ana o ka mo‘olelo.

He la‘ana: Ma o ke kālailai ‘ana i nā hanana mo‘olelo, hō‘ike ka haumana i ka pilina o ke ka‘ina hana i ka holo o ka mo‘olelo, a inā ua loli kekahi hanana mo‘olelo, hiki ke kuhi ‘ia ka loli o ka holo ‘ana o ka mo‘olelo (no nā hāme‘e, no ka hopena, a pēlā aku)

5.H.3

(Ka Heluhelu Moʻolelo)

Ho‘ohālikelike ‘ia nā hi‘ohi‘ona like ‘ole o ka mo‘olelo.

Nā hi‘ohi‘ona like ‘ole:  ka ‘āina, nā me‘e, ka pō‘aiapili, nā hanana, a pēlā aku

5.H.4

(Ka Heluhelu Moʻolelo)

Kālailai ʻia nā moʻolelo ʻokoʻa e ʻike ai i nā ʻano ʻokoʻa o nā moʻolelo Hawaiʻi.

E ʻike ʻia ka ʻokoʻa o ka moʻolelo pili Akua, nā moʻolelo aʻo haʻawina, nā moʻolelo e wehewehe ai i ke kumu o kekahi ʻāina, inoa a pēlā aku.  Ua hoʻohana ʻia nā moʻolelo kuʻuna i mau haʻawina e aʻo ai a e leʻaleʻa ai.  He ana kēia e ho‘omau ai i ka haumana e ʻike a e kālai i ke kumu ʻokoʻa o nā moʻolelo.

5.H.5

(Ka ‘Apo Mana‘o)

Hō‘ulu‘ulu ‘ia ka mo‘olelo ma ke ‘ano he ho‘opōkole me ka hō‘ike ‘ana i nā mahele ko‘iko‘i a me ka mana‘o nui o ia mo‘olelo.

Nīnau ʻia a pane ʻia nā nīnau e pili ana i ka mea i heluhelu ʻia e ʻike ai i ka manaʻo nui ma kona ʻano pōkole.  Unuhi ʻia kekahi ʻike mai loko mai o nā hanana moʻolelo a me nā hōʻailona i waiho ʻia ma ka moʻolelo.  Wae‘ano ‘ia nā mana‘o like ‘ole o ka mo‘olelo i kuhi a ho‘omaopopo ‘ia ka mana‘o nui. He mākau kēia e pono ai ke kia ʻana i ka noʻonoʻo.

Nā Loina Heluhelu (4.2)

5.H.6

(Ka ʻIke Kuʻuna)

Mālama ʻia ka ʻikena kuʻuna a me ke kuanaʻike Hawaiʻi.

He ʻano ʻikena kālailai heluhelu ke wehewehe ʻia nei.  Inā ʻo Makaliʻi ka inoa o ka meʻe o kekahi moʻolelo, hiki i ka haumana ke ʻike i ka pilina ma waena o ia inoa a me ka huihui hōkū, ka malama, ka manō, ka Makahiki a i ʻole ka waʻa paha.

5.H.7

(Ka ʻIke Kuʻuna)

Wehewehe ʻia nā loina kuʻuna o ka moʻolelo me ke kākoʻo ʻana i kona mana‘o.

Hiki i ka haumana ke wehewehe i nā loina kuʻuna āna i ʻike ai ma ka heluhelu ʻana i ka moʻolelo.  Inā e lei ʻia i lei lāʻī, he pale ia ma muli o ke ʻano o ka lau.  Kākoʻo ʻia kona mana‘o ma nā laʻana he 2 a ʻoi.

5.H.8

(Nā Kahua Heluhelu)

Ua paʻa nā pilinaʻōlelo a me nā hua ʻōlelo e heluhelu ai i nā moʻolelo no ia pae me ka maopopo.

Pili ho‘i kēia i ke kumu i ho‘ohana ‘ia ai ka pilina‘ōlelo/hua ‘ōlelo ma kā ka haumāna i heluhelu ai

5.H.9

(Nā Kahua Heluhelu)

Maopopo ka manaʻo o kekahi huaʻōlelo hou ma o ka pōʻaiapili moʻolelo/ māmalaʻōlelo.

ʻO ka pōʻaiapili kekahi ʻōlelo hoʻohali e kōkua ai i ko ka haumana hoʻomaopopo ʻana.  

(E laʻa: “Ua like kēlā kaʻa me ka ʻāpala.  Ua poepoe kona kino a pūkoko kona kala/ waihoʻoluʻu.”)

Ma kēia māmalaʻōlelo, ʻo “Pūkoko” paha kekahi huaʻōlelo hou akā ma o ka hoʻohālikelike ʻia o ke kaʻa a me ka ʻāpala, ua hiki i ka haumana ke kuhi i ka like o ka pūkoko a me ka ʻulaʻula ʻoiai ʻo ia ke kala o ka ʻāpala.

5.H.10

(Ke Kaona)

Wehewehe ʻia ka manaʻo nui o kekahi ʻŌlelo Noʻeau e hōʻike ai i ke kuanaʻike Hawaiʻi me ke kākoʻo.

Ma ka wehewehe ʻana i kekahi ʻōlelo noʻeau, hiki i ka haumana ke hōʻike i ka pilina o ka manaʻo nui o ia ʻōlelo noʻeau i ka nohona ma mua a me ka nohona nei.  Kākoʻo ʻia kona manaʻo me nā laʻana 2 a ʻoi.

5.H.11

(Ke Kaona)

ʻIke ʻia hoʻi he nīnau ka nane e pane ai a wehewehe ʻia me ke kākoʻo.

“Ka wai kau i ka lewa.”  ʻAʻole nō nā nane i nīnau pinepine ʻia ma ke ʻano he nīnau maʻamau.  E aʻo ʻia nā nane e hoʻomaka ai ka haumana e ʻike i ke kino o ka nane a me ke ʻano o ka pane ʻana.  Inā ua ʻike ka haumana he nīnau ka nane a hoʻāʻo ʻo ia e pane, he kō kēia ana.  E wehewehe ʻia a kākoʻo ʻia me 2 a ʻoi laʻana kākoʻo.

5.H.12

(Ke Kaona)

ʻApo ʻia nā manaʻo pālua o kekahi ʻōlelo e hōʻike ai he Kaona nō ia ʻano manaʻo.

Ma ke mele “Mele ʻAi Pōhaku” a i ʻole “Kaulana nā Pua,” he mau manaʻo ko Pua a me Pōhaku.  Inā ua hiki i ka haumana ke ʻike i nā manaʻo ʻokoʻa o ka ʻōlelo hoʻokahi, he ʻike ia e kō ai ke ana.

5.H.13

(Nā ʻAno Palapala)

Kālailai ‘ia he mau kūmole no ka wae ‘ana i ‘ike i pili i kekahi kumuhana kiko‘ī.

He laʻana: Noiʻi ka haumāna i kekahi kumuhana ma ka hoʻohana ʻana i nā ʻano palapala like ʻole e laʻa me:

• Ka nūpepa
• Nā puke
• Nā palapala ʻāina, a pēlā aku

Ma o ke kālailai ‘ana, hiki i ka haumāna ke kuhi i nā mea like, nā mea ‘oko‘a, nā kuana‘ike ‘oko‘a o nā kūmole ‘oko‘a, a pēlā aku.