॥ श्री: श्रियौ श्रिय: ॥              

नदीसंज्ञका:

Neelesh Bodas | neelesh.bodas@gmail.com|27 Feb 2016

अष्टाध्याय्यां प्रथमाध्यायस्य चतुर्थपादे 1|4|3 इत्यत: 1|4|6 इति यावत् चत्वारि सूत्राणि नदीसंज्ञां विदधति । एतेषां अर्थान् प्रयोगांश्च लेखेऽस्मिन् विस्तारेण पश्याम: ।

नदीसंज्ञाविधायकानि सूत्राणि

1|4|3  यू स्त्र्याख्यौ नदी

1|4|4 नेयङुवङ्स्थानावस्त्री

1|4|5 वाऽऽमि

1|4|6 ङिति ह्रस्वश्च

नदीसंज्ञा - संक्षेप:

नदीसंज्ञाया: प्रयोजनम्

7|3|112 आण्नद्या:

7|1|54 ह्रस्वनद्यापो नुट्

7|3|116 ङेराम्नद्याम्नीभ्य:

7|3|107 अम्बार्थनद्योर्ह्रस्व:

केषाञ्चन नदीसंज्ञकविशेषशब्दानां सुबन्तरूपसिद्धय:

ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग: श्रीशब्द:

ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग: स्त्रीशब्द:

6|4|79 स्त्रिया:

6|4|80 वाम्शसो:

ऊकारान्तस्त्रीलिङ्ग: भ्रूशब्द:

नदीसंज्ञाविधायकानि सूत्राणि

1|4|3  यू स्त्र्याख्यौ नदी

पदच्छेद: - यू {लुप्तविभक्तिक:} स्त्र्याख्यौ {1.2} नदी {1.1}      

अधिकार: - आकडारादेका संज्ञा

सूत्रार्थ: - दीर्घईकारान्ता: दीर्घ-ऊकारान्ताश्च नित्यस्त्रीलिङ्गवाचिन: शब्दा: नदीसंज्ञका: स्यु: ।

ज्ञातव्यम् -

• "यू" = "ई+ऊ" इति । स्त्र्याख्य: इत्युक्ते स्त्रीलिङगवाचीशब्द: ।
• दीर्घ-ईकारान्ता: दीर्घ-ऊकारान्ताश्च स्त्रीलिङ्गवाचिन: शब्दा: "नदी"संज्ञां प्राप्नुवन्ति इत्यर्थ: ।
• ईकारान्तस्य उदाहरणानि - कुमारी, गौरी, लक्ष्मी: आदय: ।
• ऊकारान्तस्योदाहरणानि - वधू, चञ्चू, श्वश्रू आदय: ।
• "दीर्घ-ईकारान्ता:/दीर्घ-ऊकारान्ता:" इति किमर्थम् उक्तम्? माला, मति, धेनु, मातृ, आदय: शब्दा: नदीसंज्ञका: मा भुवन् अत: ।
• स्त्रीलिङ्गवाचिन: इति किमर्थमुक्तम्? सेनानी, खलपू आदीनां पुँल्लिङ्गशब्दानां तथा च सुधी, सुलू आदीनां नपुँसकलिङ्गशब्दानां नदीसंज्ञा मा भूत् अत: ।
• नित्यस्त्रीलिङ्गा: इति किमर्थम् उक्तम्? स्वयम्भू, ग्रामणी एतादृशा: शब्दा: ये पुँल्लिङ्गेऽपि सन्ति ते नदीसंज्ञका: मा भुवन् अत: ।

1|4|4 नेयङुवङ्स्थानावस्त्री

पदच्छेद: - न इयङ्-उवङ्-स्थानौ अस्त्री

अनुवृत्ति: - यू नदी

अधिकार: - आकडारादेका संज्ञा

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम् - इयङ्-उवङ्स्थानौ {1.2} यू {लुप्तविभक्तिक:} अस्त्री {1.1 } न नदी {1.1}  

सूत्रार्थ: - इयङ्-उवङ्स्थानिन:  ईकारान्ता: ऊकारान्ता: शब्दा: नदीसंज्ञका: न स्यु: , स्त्रीशब्दं वर्जयित्वा ।

ज्ञातव्यम् -

• केषाञ्चन ईकारान्त-ऊकारान्तशब्दानां इयङ्/उवङ् आदेशौ भवत: । एतयो: आदेशयो: अन्तिम: "अङ्" इत्संज्ञक: अस्ति, अत: दृश्यरूपेण आदेश: केवलं इय्/उय्-इत्येतयो: एव भवति । ङिच्च 1|1|53 इत्यनेन अयम् अन्त्यादेश:  ।
• यस्य शब्दस्य इयङ् आदेश: भवति स: इयङ्स्थानी अस्तीत्युच्यते । तथैव यस्य उवङ्-आदेश:, स: उवङ्स्थानी इत्युच्यते ।
• उदाहरणानि -

• "श्री" अयं शब्द: धातुज: अस्ति^[1], अत: अचिश्नुधातुभ्रुवाम् य्वो: इयङुवङौ 6|4|77 इत्यनेन अजादिप्रत्यये परे अस्य इयङ्-आदेश: भवति । यथा- श्री + औट् → श्रियङ् + औ → श्रियौ । अत: अयं शब्द: इयङ्स्थानी अस्ति।
• "भ्रू" अयं शब्द: अचिश्नुधातुभ्रुवाम् य्वो: इयङुवङौ 6|4|77 इत्यनेन अजादिप्रत्यये परे उवङ्-आदेशं प्राप्नोति । यथा - भ्रू + औट् → भ्रुवङ् + औट् → भ्रुवौ । अत: अयं शब्द: उवङ्स्थानी अस्ति ।
• "स्त्री" अयं शब्द: स्त्रिया: 6|4|79 इति सूत्रेण अजादिप्रत्यये परे उवङ्-आदेशं प्राप्नोति । यथा - स्त्री + औट् → स्त्रियङ् + औ → स्त्रियौ । अत: अयं शब्द: इयङ्स्थानी अस्ति ।

• एतादृशा: इयङ्-उवङ्स्थानिन: शब्दा: नदीसंज्ञां न प्राप्नुवन्ति । पूर्वसूत्रेण नदीसंज्ञायां प्राप्तायाम् अनेन निषेधसूत्रेण नदीसंज्ञाया: निषेध: भवति ।
• परन्तु "स्त्री" अयं शब्द: इयङ्स्थानी सत्यपि नदीसंज्ञां प्राप्नोति, यत: अस्मिन् सूत्रेण उक्त: निषेध: "स्त्री"-शब्दार्थं नास्ति । एतत् दर्शयितुम् "अस्त्री" इत्युक्तमस्ति ।
• सूत्रेऽस्मिन् "स्त्र्याख्यौ" अस्य अनुवृत्ति: नास्ति । अस्य प्रयोजनम् दीर्घ-ईकारान्त-पुँल्लिङ्गशब्देषु दृश्यते । केचन दीर्घ-ईकारान्त-पुँल्लिङ्गशब्दा:  (यथा - सुश्री) ये इयङ्-स्थानिन: सन्ति,  तेऽपि नदीसंज्ञां प्राप्तुमर्हन्ति, तस्य अनेन सूत्रेण निषेध: सम्भवति ।

1|4|5 वाऽऽमि

पदच्छेद: - वा आमि

अनुवृत्ति: - यू स्त्र्याख्यौ नदी इयङुवङस्थानौ अस्त्री  

अधिकार: - आकडारादेका संज्ञा

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम् - इयङ्-उवङ्स्थानौ {1.2} यू {लुप्तविभक्तिक:} स्त्र्याख्यौ {1.2} अस्त्री {1.1} आमि {7.1} वा नदी {1.1}  

सूत्रार्थ: - स्त्रीशब्दं वर्जयित्वा अन्ये इयङ्-उवङ्स्थानिन: दीर्घ-ईकारान्ता: दीर्घ-ऊकारान्ता: च नित्यस्त्रीलिङ्गशब्दा: आम्-प्रत्यये परे विकल्पेन नदीसंज्ञका: स्यु: ।

ज्ञातव्यम् -

• आम्-इति षष्ठीबहुवचनस्य प्रत्यय: ।
• आम्-प्रत्यये परे इयङ्-उवङ्स्थानिनां शब्दानां विकल्पेन नदीसंज्ञा भवति इत्यर्थ: ।
• स्त्री-शब्दस्य पू्र्वसू्त्रेण नित्यमेव नदीसंज्ञा भवति । अनेन सूत्रेण तस्य विकल्प: न भवति ।
• सूत्रेऽस्मिन् "स्त्र्याख्यौ" अस्य अनुवृत्ति: अस्ति । अस्यापि प्रयोजनं ईकारान्तपुँल्लिङ्गशब्देषु दृश्यते । ते ईकारान्तपुँल्लिङ्गशब्दा: येषां नदीसंज्ञा पूर्वसूत्रेण निषिध्यते, तेषां विकल्पेन नदीसंज्ञा मा भूत् अनेन हेतुना अत्र इयम् अनुवृत्ति: आवश्यकी ।

1|4|6 ङिति ह्रस्वश्च

पदच्छेद: - ङिति ह्रस्व: च

अनुवृत्ति: - यू स्त्र्याख्यौ नदी इयङुवङस्थानौ अस्त्री वा

अधिकार: - आकडारादेका संज्ञा

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम् - इयङ्-उवङ्स्थानौ यू स्त्र्याख्यौ अस्त्री  ङिति वा नदी । ह्रस्व: यू स्त्र्याख्यौ  ङिति वा नदी ।          

सूत्रार्थ: - स्त्रीशब्दं वर्जयित्वा अन्ये इयङ्-उवङ्स्थानिन: दीर्घ-ईकारान्ता: दीर्घ-ऊकारान्ता: च नित्यस्त्रीलिङ्गशब्दा: ङित्-प्रत्यये परे विकल्पेन नदीसंज्ञका: स्यु: । ह्रस्व-इकारान्त-उकारान्तनित्यस्त्रीलिङ्गशब्दा: ङित्-प्रत्यये परे विकल्पेन नदीसंज्ञका: स्यु: ।

ज्ञातव्यम् -

• ङित्-प्रत्यये परे इयङ्-उवङ्-स्थानिनां नित्यस्त्रीलिङ्गशब्दानां विकल्पेन नदीसंज्ञा भवति ।
• ङित्-प्रत्यये परे ह्रस्व-इकारान्त/ह्रस्व-उकारान्त-स्त्रीलिङ्गवाचीशब्दानाम् अपि विकल्पेन नदीसंज्ञा भवति ।
• ह्रस्व-इकारान्तशब्दस्य उदाहरणानि - मति, गति, बुद्धि आदय: ।
• ह्रस्व-उकारान्तशब्दस्योदाहरणानि - धेनु, तनु, रज्जु आदय:

नदीसंज्ञाया: प्रयोजनम्

सुबन्तप्रक्रियायां  नदीसंज्ञाया: चतुर्षु सूत्रेषु प्रयोजनं दृश्यते । एतानि सूत्राणि विस्तारेण पश्याम: ।

7|3|112 आण्नद्या:  

अनुवृत्ति: - ङिति^[2] {7.1}

अधिकार: - अङ्गस्य {6.1} [अङ्गात् {5.1} इति विपरिणम्यते]

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम् - नद्या: {5.1} अङ्गात् {5.1} ङिति {7.1} आट्  {1.1}

सूत्रार्थ: - नदीसंज्ञकात् परस्य ङित्-प्रत्ययस्य आट् आगम: भवति ।

उदाहरणम् -

गौरी + ङे  इति स्थिते -

→  गौरी + आट् + ङे [आण्नद्या: इत्यनेन आट्-आगम:]

→  गौरी + ऐ [आटश्च इत्यनेन वृद्धि-एकादेश:]

→  गौर्यै [वृद्धिरेचि]

7|1|54 ह्रस्वनद्यापो नुट्

अनुवृत्ति: - आमि^[3] {7.1}

अधिकार: - अङ्गस्य {6.1} [अङ्गात् {5.1} इति विपरिणम्यते]

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम् - ह्रस्वनद्याप: {5.1}  अङ्गात् {5.1} आमि {7.1} नुट् {1.1}

सूत्रार्थ: - ह्रस्वन्तात्, नदीसंज्ञकशब्दात्, तथा च आबन्तात् परस्य आम्-प्रत्ययस्य नुट् आगम: भवति ।

उदाहरणम् -

गौरी + आम् इति स्थिते -

→ गौरी + नुट् + आम् [ह्रस्वनद्यापो नुट् इति नुडागम:]

→ गौरी + नाम् [नामि इति अङ्गस्य दीर्घ:]    

→ गौरीणाम् [णत्वम्]

7|3|116 ङेराम्नद्याम्नीभ्य:

अधिकार: - अङ्गस्य {6.1} [अङ्गात् {5.1} इति विपरिणम्यते]    

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम्  - नद्याम्नीभ्य: {5.3} अङ्गात् {5.1}  ङे: {7.1} आम् {1.1}

सूत्रार्थ: - नदीसंज्ञकात् परस्य, आबन्तात् परस्य, तथा च "नी" यस्य अन्ते अस्ति एतादृशात् ईकारान्तशब्दात् परस्य सप्तम्यैकवचनस्य ङि-प्रत्ययस्य "आम्" आदेश: भवति ।

उदाहरणम् - 

गौरी + ङि इति स्थिते -

→ गौरी + आम् [ङि-प्रत्ययस्य आम्-आदेश: । स्थानिवद्भावात् आम् प्रत्ययस्य ङित्वम्, विभक्तित्वम् च ।]

→ गौरी + आट् + आम् [ह्रस्वनद्यापो नुट् इत्यनेन नुडागमे प्राप्ते , विप्रतिषेधेन आण्नद्या: इति ङित्-प्रत्यये परे आडागम: ]

→ गौर्याम् [इत्संज्ञालोप:, आटश्च इति वृद्ध्यैकादेश:, यणादेश:]

7|3|107 अम्बार्थनद्योर्ह्रस्व:

अनुवृत्ति: - सम्बुद्धौ^[4]

अधिकार: - अङ्गस्य {6.1}

अनुवृत्तिसहितं सूत्रम्  -  अम्बार्थनद्यो: {6.2} अङ्गस्य ह्रस्व: {1.1} सम्बुद्धौ  

सूत्रार्थ: - अम्बा-इत्यस्मिन् अर्थे ये शब्दा: सन्ति तेषां ,  नदीसंज्ञकशब्दानां च सम्बुद्धिप्रत्यये परे अङ्गस्य ह्रस्व: स्यात् ।

उदाहरणम् -  

नदी + सुँ [सम्बोधनैकवचनस्य प्रत्यय:] इति स्थिते -

→ नदि  सुँ [अम्बार्थनद्योर्ह्रस्व:  इति अङ्गस्य ह्रस्वादेश:]

→ नदि   [एङ्ह्रस्वात् सम्बुद्धे: इति ह्रस्वान्तात्  परस्य सम्बुद्धे: सुँ-प्रत्ययस्य लोप:]

केषाञ्चन नदीसंज्ञकविशेषशब्दानां सुबन्तरूपसिद्धय:

ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग: श्रीशब्द:

"श्री" शब्द: धातुज: अस्ति, अत: अचि श्नुधातुभ्रुवाम् य्वो: इयङुवङौ 6|4|77 इत्यनेन अजादिप्रत्यये परे अस्य इयङ्-आदेश: भवति । अनेन कारणेन अयं शब्द: "इयङस्थानी" अस्तीत्युच्यते । अत:  सामान्यत: तस्य नदीसंज्ञा न भवति । परन्तु आम्-प्रत्यये परे ङित्-प्रत्यये च परे तस्य विकल्पेन नदीसंज्ञा भवति । एतत् मनसि निधाय श्री-शब्दस्य सर्वाणि रूपाणि पश्याम: -

ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग: स्त्रीशब्द:

ईकारान्तस्त्रीलिङ्ग: स्त्रीशब्द: स्त्रिया: 6|4|79 इत्यनेन इयङ् आदेशं प्राप्नोति । अयमादेश: वाम्शसो: 6|4|80 इत्यनेन अम्-प्रत्यये परे शस्-प्रत्यये वा परे विकल्पेन भवति ।

6|4|79 स्त्रिया:

अनुवृत्ति: - अचि, इयङ्^[5]

अधिकार: - अङ्गस्य

सम्पूर्णं सूत्रम् - अचि {7.1} स्त्रिया: {6.1} अङ्गस्य {6.1} इयङ् {1.1}

सूत्रार्थ: - अजादिप्रत्यये परे स्त्रीशब्दस्य इयङ्-आदेश: स्यात् ।

6|4|80 वाम्शसो:

अनुवृत्ति: - अचि इयङ् स्त्रिया:  

अधिकार: - अङ्गस्य

सम्पूर्णं सूत्रम् - स्त्रिया: {6.1} अङ्गस्य {6.1} इयङ् {1.1} शम्सो: {7.2}  वा  

सूत्रार्थ: - अम्-प्रत्यये परे शस्-प्रत्यये वा परे स्त्रीशब्दस्य विकल्पेन इयङ्-आदेश: स्यात् ।

एतयो: सूत्रयो: अयं शब्द: इयङ्-आदेशं प्राप्नोति, अत: अयम् इयङ्-स्थानी अस्ति । नेयङुवङ्स्थानावस्त्री 1|4|4 इत्यनेन इयङ्स्थानिनि सत्यपि अस्य शब्दस्य नित्यं नदीसंज्ञा भवति । वाऽऽमि 1|4|5 अथवा ङिति ह्रस्वश्च 1|4|6 एतयो: अस्य निषेध: विकल्प: वा न भवति । अत: स्त्री शब्दस्य गौरीशब्दवदेव नित्यं नदीसंज्ञा भवति ।

एतत् सर्वम्  मनसि निधाय स्त्रीशब्दस्य सर्वाणि रूपाणि पश्याम:  -

ऊकारान्तस्त्रीलिङ्ग: भ्रूशब्द:

भ्रू-शब्दस्य अचि श्नुधातुभ्रुवाम् य्वो: इयङुवङौ 6|4|77 इत्यनेन उवङ्-आदेश: भवति । अत: अयं शब्द: उवङ्स्थानी अस्ति । ङित्-प्रत्यये परे आम्-प्रत्यये च परे अस्य विकल्पेन नदीसंज्ञा भवति । अस्य रूपाणि “श्री”शब्दवदेव भवन्ति । संक्षेपेण प्रक्रिया अध: दत्ता अस्ति ।